Тоқмырзин Қ. Үш кие

Клуб та нашар, бала бакша жок. Осы куш ж урт орны- на калатыиын, яки пенсияра кететшш алдын ала б и се, шаруашылыкты аздырып кететж болып жур рой,— деп А саубай бурынры директорды кшэлауга б е ш м д т н бай- катып ед1, Эм|'ртаев буран катты ренжш калды. — Кеткем Kicire бар б а л е т у й т -т егу оп-онай! Ер- тец езщ 6ip ж акка жорарылап кетсен, ceniK артыннан болран адам с е т солай даттап жатса, жаксы ма! — деп бутан кадала караган. «Орныннан Tycin калсан» деген жок,, эдеш «жорарылап кетсен» дед|‘. Асаубай саскалак- тап, кара сур жуз1 ду ете т у сп . О зш щ жансактык жаса- ранын тусш дк BipaK KemipiM сураудыц да ретш таба алмады. «Бурынры кызмет жасаран адамнын енбегш жокка ш ьта р у аркылы ез беделш KOTeprici келгеш» деп хатшыныц буны жек керш калранын с е з т едь — Мен курылыс басына к е гл и . Ж 1беретш техника- ларынды кш ртпендер. Бос сезден repi накты ic ке- рек,— д ед1 де Эппртаев аттанып кетл . Сен соккан ба- лыктай есенпреген А саубай орнында 6ipa3 уакыт ту- рып калып, 03iHin сэтс|'з сезш е куйшдй «Япырай, кей1н есшде сактап, кек тутып ж урмесе болраны рой» деген куд ш л ой мазалаган. Директор орам басына жакында- ган комбайнды к ул п турран. Комбайншыны бул эрен таныды. Бет-аузын кулдей тозан баскан ол кул!мс1ре- генде аппак TicTepi FaHa кершген. «MiHe, ж т т ! Шарша- дым деп мойып турран жок» деп ойлады. — Осы ж ердщ тырмалауын да, тукым ce6yiH де ез1М аткарып ед!м. Оруына тары вз1м тап болдым,— Ж т т анадайдан дабырлай, куана келдк — Жанындары т м ? Саран кемекии бери ген екен foh? — деп Есет деген осы ж 1г г т арен таныганына уя- лып калган. — Келшйиз Fofi,— дед! Есет, еш нырын комдап койып.— Kici жетпей жаткасын. — Балалар бар ма efli? Кайда тастады ндар?— «Кап, осындайда гой тэулш бойы баратын бала бакша болса» дегенд! катар ойларан. Ж т т Асаубайдын жакын тарта сойлескенже куанрандай тур байкатты. 1рюлмей сей- леп, жардайын айтты. — Картымызда калган. Ол Kici: «eric бсгкенше алан- дамандар» деген. Ол 63i улкен баласында ед! рой. I m ­ re жакында келдй— деп Есет ездершщ жардайын А саубай б 1лелндей-ак самбырлап тур. К е м т р д т бала багып отырранын еслгенде: нб

— Мынаусы табылран акы л болды ,— деп куанып к е т . — Ойына совхоз орталырына баррасын жиналыс ашатыны, онда KiMAi енегеге тартатыны т у е й . — Келш нщ eciMi ki' m ед1? — Калима. — Кариянын ше? — Ж уртка жария аты «Б аскарм а кемшр» рой,— деп кулд1 Есет,— Баярыда солай аталып кеткеи. 03 i айтады рой, «Cofuc кез1'нде де, сорыстаи кейш де кол­ хоз баскардым» деп. Б 1здер ес б 1лгенде б а с сауыншы едк BipaK журт «баскарма» атауын коймайды. Енд1 Нурланшнктш баскармасы болып отыр,— деп Есет кар- кылдай кулдк— Шын аты — Каражан екешн керпплер- д щ де Ke6i б 1лмейд1. — Есет, сен оран кулме! Айтуыка Караганда ол Kiel нарыз ел камкоры болран fo A. Оны нерып бм м ей жур- Mi3 эл1 кунге? — Есет мщг1рлеп, б1рдеме айтты. А сау- байдын бул сез1не сенбеген сиякты. Р ен ж 1гендей тур- — Кейде окушылармен кездесуге шакыратын. Содан артык ескергешн квргем жок,— дед!. Сол жерде келш Хамит кыстырылран. — вткен жылы ардагерлермен 6ipre болтан жок па? — дед! директор. — Bipre болтан. Сыйлык та алган,— деп Хамит ал- дын орады. — Е, бэсе! — X irirrep re езшше эр турл! тапсырма берген Асаубай к!шкенеден сон eric басыиан жур!п XII Сол куш жана директор совхоз жерш тугелге жуык аралап шыккан. Осында келгел! мундай узак жол жур- меп едь Ш окалак сурлеуде «Уазиктщ» катты ж ур 1а эбден сай суйегш сыркыратып ж !б ер т т!. Т ула бойын 6ipey мылжалап тастагандай, кун бата совхоз орталы­ рына эрек !л!кт!. Хамитка машинаны шапшац айдатпай KoftFan e3i едв. — Мы на aflipa калрырдын ж у р ю 93i Йемене? Адам- ИЫН iuii-бауырын т уа р е д ! екен-дары,— деп ж ур!ст! те- жей тусуге можбур еткен. Хамит жолдары фермалар- дыц 6ipiHe кона кеткендер!н унатып, машинапыц бузы- лып келс жатканыи сы лтау етш едк Кумж арган ферма- сынын тусынан ©те бергенде: 147

— Асеке, мына тулпар далада топтан калып, бере- KeTiMi3;ii кашырмас па екен? Ертек жарык барында козгалган жаксы едк— деп керш ед1, Асаубай кеибсдь Е р тен гш к отетш «бес минуттык» барым еске салды. Содам кешн Хамит машинаны жеделдете айдаган. Шамалы ш окалакка карамай, совхоз орталытына кар- кынмен ж стш токтаган. Буиы Бактыбайдыц уй iuii та- макка отырмастан кутш калыпты. Ж убайы элдекашан эз1рленгем тагамды кайта ысытып, элекке тустк — Шаршап келдщ-ау,— деп Бактыбай да касы меп кабагыпа карап жатыр. Асаубайды ц iiui жылып калды. «Адамныц сырткы турше бола ж ек керуге болмайды екен-ау. 0здер1 конакжай, мешрбан жаидар foi'i деймш. Мен де кызыкпын-ау, Бэкецнщ мшезше карап бага берген». Асаубай бурынгыдан кешлдене, кул1мдей ке- лш торге озды. — Осыпда «Баскарма кемшр» дейтш бар ма? — деп сурады баганагы кездесу ecine Tycin. — Е, К араж ан ханым б а ? — деп Бактыбай мырс етш кулш алды.— Б|'з ол кемш‘рд1 «Караж ан ханым» дейтш б1з. Д зул ет к е р е й д т сондай 6ip куй! бар гой. Ал, еид! ол эйдж белсенд1 Kici! Баягыда мен ш атауат (сче­ товод дегеш ) боп турганда ол баскармамыз едь А к ко- ш'л, адал адам. Эрен-орек кол коярлык сауаты бар. — «Ж асасын» деп сейлейтш шешей м е ? — деп Б ак ­ тыбайдыц жубайы да сезге араласты. — Белсенд1 Kici ол. Иэ, айткандай, оны неге сура­ ды н? — Сураган ce6e6iM — 6yrin eric басында оныц ба- ласымен кездескем. Эйелш касына жэрдемип етш ал- ган екен. Баксам , бул ж ацагы KiciHiu акылымен Kopi- нед!. — Согыс кезшде ол сылкылдаган жас келшшек eni,— де;и Бакты бай.— Аганымыз оралмай калды гой. Мына баланы кеп-кеше гама туган. Умытпасам, тыц игеру басталгасы п шыгар деймш. EKiiiuji куйеушен. Ол Kici де согыстан мугедск боп оралгап едк Осы бала тугасы н коп узаган жок. Маркум 6ip майлы балак ша- руа едь Баласы 03iнем аннымай калыпты. Комбайн айдаганы пайдага асканы-дагы. Жалрыз бала, ерке болып ecTi. К азактыц эде™ гой, шолжацдатып яйбере- т!н. Ойпырай, ез1н адам болмайтын шыгар деп «им. — K icire сез бермедш гой,— д ед 1 токтамай сейлеген Бактыбайга жубайы.

— Ал, енд! со Kici менщше акылды. «Баланы мен багамын. Когамдык енбектем калма» депт1 келЫ не. — Кемшр ана шалымен 6ipre келген баласыньщ ко- лында ед|‘, мына баласыиа келген-ау,— д ед 1 Бакты бай. — Байрус, екеуш де уй дылды foA кайраттылыры- нык аркасында. Мыпасына тугаи екен деп влш-ешпей- дь Анаусын тумаран екен деп алаламайды,— дед! жу- байы. Бул сездерден А саубай «Баскарм а кемшрдщ» шыи сырын уддандай болды. Бакты бай оны сыртынан енд! далжыцдап жатыр. — Кайратты адам. Мен айтамын-ау OFan кездескен- де: «Ш алыд болса, aai де 6ip-eKi бала туар е д т » деп. Ол да жещлмейдй «Осал болсам, аракды жутып аламын ба?» дейдг EpTecine директор жиналыс шакырран. Оран ауыл- дары карттар мен эйелдер Teric катыстырылран-ды. — Баскарма KeMnipre аздап сыйлыд берсек кайте- fli? — дед! Асаубай бас бухгалтерден акыл сурап.— К ар аж ат жарыц бар ма? — Статьясы eric орарыньщ озаттарына деген дэлел- ге сияды. Берсек, берелю. Баскаларра у л п foh. Сол куш жиналыс та болып еткен. XIII — Мына дер екпр дщ ез1 нарыз к у болар. Bip-eKi эн айткызып, содын ж иналысда уластырып ж!бергешн дарашы! — ©нерпаздар келд1 дегесш катысып ед1м жиналыс.- ка. Одан баска той-топыр менщ не тещм,— деп кемшр- лер уйлерше тарап барады. — Баскарма кемшрдщ айтканы дурыс,— дейд1 6i- реулерк— Осындай науканда орк1м колдан келгенше кемек беру керек. — Баскарма KeMnipre бугш 6ip м актау тид! Foft. К,арап отырып, адш а тапданын кврдщ бе! Кенсеге eHreciH Бадтыбайды директор кабинетше шадыртты. Жанары жиналыстан кешн 63i квшлд! екен. — Мынау мурал1мдердщ Ti3iMi,— дед! машинкага басылран каразды бунын алдына тосып.— А кш а жазып беру керек. Каншадан жазран дурыс, оны езщ бм есщ . Ертец енбек етсе, кутылады Foft. Комбайнра шыратыны бар, дырманда жасайтыны бар дегендей. 149

Бактыбай Ti3iMai мукият окып шыкты да: — Ал еши осы m iM re Lnirin алып, артынан турл1сыл- тау айтып, ericKe бармам калатыны да бар булардыц. Со- ларды т е п е аны ктау керек,— дедк Асаубай кабарын шыткан.— Ж анагы шалдардым да эуел! уэде 6epin алып, сонын кожыратып кетепш бар. — Кожыратканы калан? — Банкадын ба, олардыц бэр! де ж ана «Кырманда жасаймыз» деп уэде 6epin жатыр. Ертен мешшкп мал- дарына аздап ж ем дж б|'рдеме алып алса, кырманнан тайып турады. — Кой, ондай куд ж и н не neperi бар! Бэрше де ак­ т а ж азу керек. К ш э ездержен болсын. — Ж азайын,— дед1 бас бухгалтер директордьщ ык- гайын танырасын. Сол кезде кабннетке Хамит юрген. Дирекция оны eric 6iTKenme комбайннан кырманра ас- тык тасура белген едк — Майын алмастырып, к уд ж п жерж тексерж кой- дым. Енд1 езщ ж ур г1зе 6epeciH foi'i . Eric басына соксац, каратып аларсык. Мынау к и т ] Жоралтып алма! — Хамит Асаубайды ц алдындары эйнек ycTine машинаныц кж тж сылдыр eTKiein тастай салды. ©3i орнынан асы- гыс тура 6epin едк Асаубай кШ ртп. — Эй, сен элг1 кызды ала кетшк — Кызы KiM? — Па деген, мэцгурт бола калуын. Неше кыз бар efli осында? — А саубай коцырауды басып, Гулдэур.енд1 шакырды. EciKTeH ене бере суракты жузбен карай кал- — Кыздарыц кайда? — дед!. — Е гк к е баратын машина !здеп журген элгжде. Ci3Ai бармай ма деп сурады. — Таптырып алшы! Мына ж т т солай карай жу- pefiin деп отыр. Bipre кетеж.— Асаубайды ц атьш ата­ ман «кыз» деп отырраны Канымгул екенж сезген Хамит б 1рдеи кызарактап, imTeii куанып Kerri. Eric басына жет- кенше ерши эзж дейтШ н, оран кандай сез айтатынын еЫне тус!румен электендк — Сен e3i, антурран, кыздан кашып ж уретж щ не? Мен ceni адам бола ма десем... осыны... алсайшы, e3i Tayip адам -ау деймж.— А саубай кызарып кеткен Х а­ митка кызыга карады.— Сез айтуга уяласыц, э? Онда кецк/нц бар болды рой. 150

Сол кезде кабинетке Канымгул мрген. Керек-жара- рын буып-туйш колына алган екен. Директордьщ ал- дында oTbipFan Хамитка K63i тускенде ымдап амандас- ты да, uieTKi орындыктардыц 6ipine отыра кегп. — Каным, — д ед 1 А саубай , — ceni келж 1здед1 де- reciii, мыпа ж т т п е н 6ipre барсын деп ш акыргам. Ша- руацды 6iTipreciH, осы ж т т жзие экелш салады . Ал, снд1 жолдарын болсын! Айтпакшы,— деп кулд1 ол, орыидарынан тур а бергеи бул екеуш кциртш, — 6 i3re хабарласпай той ж асап журмендер! — Eneyi sye ai ан- тарылып калып едк Канымгул алдымен тусш дь — Ой, агай! Не айтып тур десем... эзш дейд1 екеи гой. — Efw i сурбойдак ж т т пен бойжеткен кы зга соп- дай Илек айтпаганда, не дейм1з ? — Хамиттын ж алпак Кызыл жуз! одан сайын ерттей жанып, аузы ашылып калган екен. Канымгул оны кеудесшен TypTin ж 1бердг — Иий, журсейии, ecin шыкпай! — Ундеме, a3ipre сабаса да коне бер, — дед1 Асау- бай оларды eciKKe деш н узатып салып. Содан Heflin eciKTi жамылып турып дауы стады .— Байка, Канымгул, Хамит менщ орынбасарым eKeiiin умытпа! Ренжггш журсец... Орнына келш отырраниан кейш А саубай ойга бат- ты. Сонгы кезде Канымгул екеушщ арасы 6ipa3 журт- ка б е л г ш болып калганы ecine тустк Соны уятсынган ол директор машинасына отырудан каш калактап журе- Tin. О цаш ада тш кагысканда TynKi пигылын д а жасыр- май: «Сенен мен кандай умгг кутем?» — деп те салган. Асаубайды н: «Д ос боламыз, б1р-б!р!м1зд1 сыйласып етем1з» деген у э д е а оны канагаттандырмаган. «Со- сын?» деп тары 6ip кы ска сауал тастаган. А саубай api карай ештеме демеген. Дей койган кунде де Канымгул- дщ ccH6eflTinin тусшген едь Еид1 А саубай 6ip кезек Хамнтты кез алдына елес- теттй Сойдак сэры TicTepi ырсиып, Канымгулге кырыи- дап бара жатканын каз калпында кергендей болды. Эие, ол 6ip колымен рулд1 устап, он колымен Каным- гулд! куш актамак болып арпалысып барады. «Япырай, — деп киналды А саубай ,— осы Хамитка кыз карамай ма, элде бул Канымгул мен менщ ара катынасымды сезбей ме екен? Келшшек коне калган кунде не болады? Уйленедк Содан api карай?..» Сол кезде есжтен Гулдэурен eipai. — Ci3Ai райкомнаи i3;icn жатыр, телефонды альщыз. 151

X IV Ж аздайпл жан алып, жан 6epicKcn карбалас кезен артта калып. самаркау сэры куз де жеткеи. Алты ай боны алые жайлауларды ж айлаган отарлар кыстактар- дыц мацыпа жакындап, шшендердщ калганы да тасы- лып алынып, совхоз шаруашылыгы етек-женш жия берген. Асаубай да ойлаган максаты орнына келгеш- 11с шабыттанып, ж умыска бурынгыдан да кулшыпа К|'р1’сулi. Мал азыгынын жоспары орыидалып, кыстауга ешкандай шыгынсыз оралган отарлар коныр куз бас- талып, шыбынилркей ада болгалы коцданып алыпты. Ж акында етке етк1'з1лген малдык сем!зд!п женшен бул совхоз аулам алдына 61'р-ак шыркап шыккан. Онын уст1не бнылгы мемлекетке тапсырылган уш есе астык жоспары ж аца директордын MepefliH устемелеп ж 1бер- Д'- UJaFHii ауданда 6ip маусымнын езшде шаруаныц эр саласынан кезге туссек, 6ipa3Fa дейш коймастан ауыз- Fa алынып, жиналыс сайын макталатып эдет болады. Асаубай да осындай абыройга ш п п , макталумен жур- генде кар ак аткак куз де келш калган. Э уел1 кара жанбыр жауып, ycKipiK, жел cOFbin вткенде, eciMfliri саргайып, уйпа-туйпа болран даланын сэн|' KeTin-ак едк Енд1 сол тустттен соккан желмен ып>т келген жалба- ж улба T03Fan шапандай ушпа булттардын бауыры ара- тура улпа кар тул ей тп ш шыгарыпты. Ж ан а салынган алты бвлмел1 уйге Асаубайдыц уй iuii дэл осы кезде келш коныстангам. Директордыц уш кеилп келгешн к е н т жакын кенсе манындагылар езш- ше этап в т 1скен. К ез е к т ес т казак салтымен «ерулж» бергендер квп. Конакка шакырудын бул э д кш ешюм де айып санамайды. Ел ортасына жана к о ш т келген уйд|'н жаидары сол ауылдын MeflipiMfli кушагын, кен дастарканын Kepyi лазым. Асаубайдын жубайы К,ара- коздщ ce3iHreHi де осы. Алдымен буларды Бактыбай, Аязбайлар конакка шакырган едк Содан кейш кенсе анналасына кезек тиген. Олармен 6ipre жуыкта гана? бас коскан Хамит пен Канымгул де болып журдк К узд1н алгашкы кара бораны дэл осы кезде согып едь Солтуспктен шыккан ycKipiK жел эуел1 жер бетш кабыршактандырып катырып алысымен, сурпллт булт алаканшыктана кар тастап, арты кез корсетпес бурка- сынга айналган. А саубай ертенпеш тан карангысынан сыртка шы- 152

рып ед1, жерд1 6ip тун ш ш д е жылбыскы кар басып, сызды дымкыл ауа д е н е т т т р к е ш и р ш тур екен. Ж ер- fli кар ж ап к аш и т ме, т а к атып калганы ма, ofiTeyip дала жап-жарык- TinTi ол алыстагы терек басында каркылдап отырран ала карраны да кердк «Енд1 бунын аягы тары жанбырра уласады екен» деп т уй д г «Иэ, KapFa каркы лдаса, ауа райында езгергс болмай кал- майды. Ж ок, кузде каркылдараны Heci, улкендер оны ж утка жоритыны кайда? Эй, койшы, каррада турран не бар? Байрус-ау, мына ж урт аярын сершпей жатканы Heci? Боран болса, сорып eTTi. К ы стактардан кандай хабар келер екен?» Ол уйге енш бара жатып Хамитка дауы стады . Олар 83ipre директордын 6ip белмесшде туратын. — Bip тун 1Ш1нде кыс Tycin калыпты. Хал!м1з ненйк болады ?— деп едк Хамит та кеп кугпр м ей , кшнш шык- кан. EKeyi елек-алацда кенсеге юрген-дг Тушмен кара боран сокканыиан хауш теген совхоз басшыларынын б iразы сонык арасынша жиналып калган едь Э р к 1м эртурл1 тапсырма алып таран жатыр. Кенседе жалрыз калган Асаубай: «Шаруагер, уйымдастыррыш деген атарым шыга бастап едь Мына боран абыройдаи айы- рып кетпесе ж арар е д Ь деп уай ы н meKTi. Мал кыстактарынын алрашкы хабары туе кайта ра­ на ж етть К иянтьта кеткен Хамит кайтып оралган едь Кабары сылбырлыгынан-ак Асаубай жардайдын онша eMecTiriH болжаран. Сондыктан хабарды 63i айтсын деп кут1п калды. XV Eric жиналып бгпЫмен-ак Хамит Канымгулге уй- ленген. Асаубайдын айтуымен ж урт 6ipa3 а к т а жинап, онык тойын кенсеге, дэл директордын кабинетте жаса- ган. Содан кейш олар бурын алрашкы кезде А саубай тунеп журген белмеш 6ipa3 мекен erri. Сонынан А с а у ­ байдын yfli салынып бггкеисш, сонын 6ip белмесше шыккан. Енд1 к а з 1р ж урт оны сыртынан «6ip жылда наны квпиген ж 1пт» деп ззм десетш бол Fan. Keft6ipi: «Кызметке туруы катын алуына байланысты» деп те коятын. Онын ce6e6i, бурынры жумысшылар комитет!- н1н председател! пенсияра шыкты да, ауданмен алдын ала келккен Асаубай онын орнына Хамитты усынган едь Byrin Хамитка соны ecine салып сейледь

—- Енд1 кеш лпш б!рледщ той. ©3iмиin катарыма ж е п тд |'м , не арманыи бар? Жумысшы комитетшщ председател; совхозда yuiiHUii фигура. — Хамит ундеген жок. Byrinri саперынан жолы бол май оралганына рен­ т г е н тур байкатты. — Ештеме етпес, — дед1 А сау­ бай, — шыгын болды деп дабыра етпей-ак койындар. К ектемп тел есеб1мен жабылар. Эйтпесе, жуыкта рана ед1 м акгау алранымыз. Бакен е с т ш ме бул жайлы? — EcTireH. Ж ан а келген бойда. — Суйшцй сурарандай oFan HeciHe айта койып едщ? — Андараным жок. «Калай, бала, мал аман ба екен?» дегесш , айта салып ед1м. — Асаубай басын шай- кады. — Агыннан жарылудьщ кажет! канша ед1? Айтура турмайтын нэрсе бую л аудаира тарап кетет!н болды гой,— Ол конырауды басты. Гулдэуренге бас бухгал- терд! шакыртты. EciKTeH калталактай енген Бактыбай- ра: — Баке, еиш м ге т!сщнен шырармайтын 6ip сыр бар,— деп кезше тура карады.— Княктыда... — Ие, ecTireiiMiH. — Соны онша дабыра кылудын каж ет! болмай тур. 0 3 iHi3, — деп бул жолы сыпайы сейлед!, — айтушы ед!н!з foh: «Молдадан iuiipTKi алран кун! тесекке> деп. Сондай-ак б Ь д щ де м актау алранымыз жакында Fa- на ед!. — Ж аксы , есте болсын! Б акты бай шырып кеткеннен кей!н рана Асаубай Хамиттын yftiHiH жайын сурады. Te6eci ж уыкта рана жабылран бул yiiflin iuiKi жумыстары эл! мандымай койран. Конырауды басып, Гулдэуренд! келт!рд!. — П рораб бар ма екен орнында? — Ka3ip карайын.— Гулдэурен сол кеткеннен жо- ралран ед!. Bipa3 уакы т еткенде барып Аязбайдын кен- седе жоктырын хабарлады. Бул Асаубайдын ызасын коздырды. П рорабтын жакындары 6ip кылыры eciHe ту- cin, жыны Ke.iin отыр. — Ойпырай, 63i неткен адам! Анада мал коралары- нын 6ipiH жендеуге Kici ж!берейш десем: «Tyfiip мате­ риал жок» дейдй Кайдан болса да табу керек десем, «Ана корш ау неге керек?» деп 6i3fliH уйлердщ айнала- сындары тактай га кырындап отыр. Эне, кердщ бе онын кандай кырсык екерпн! Ашуым Ke.nin кетт!. «Бар да бузып ал!» дед1м. Уйще кез салдын б а ? — дед! сэлдеи кешн Хамитка. 154

— 03 ip бггетш емес-ау деймш. Тез кебетш , эдем1 сыр ж ок деп OTbipFaH. — Ондай сырды кайда ж ум сап ж 1берген? А нада 6i3- Д1Н уйД1 сырлараннан кеп сыр калган. Соны таптырып алу керек,— Хамит ундеген жок. А саубай кабарын туйш ойра Kerri. «Осы А я зб ай д ш не кутыру? К ейш п кезде ж ур е тындайтынды шырарып- ты. Элде арасы бую л есепп колына устап отырранра ceMipin, меш сырт айналрысы келе ме? Ж ок, олай ет- Ki3e коймаспын». — Осы сен журтты н ce3iH тындап, к ул ак асып ж ур- cin б е?— дед1 Асаубай.— Совхоздын бар тактайымен уйлерш коршап алды дейтш керш едк Меш 6ypKeHin алып урлык жасайды деп ойласа керек вккей. Шыра- рым, сен тездетш уйпии 6iTipin, езщмен езщ болшы! Курдаспыз деп калжындасудан да калатын шырармыз. Катын-калаштын д а co3i квбей!п барады. — Ж урттын сезшде турран не бар? Кез келген свз- ден корыксак, «ш епрткеден коры ккан eriH екпейдшщ» Kepi боламыз Foft,— деп Хамит кенк1лдей кулдй — Мына KiciHiH кандай п ш р д е боларын бш е алмай отырмын,— дед1 Асаубай. Ол жанында турран есепшот- ты нускады. Б аска (Нреулерге тусш д!ргенде ж эне 63i кеш'лшз отырса, Бактыбайды ылри да осылай атайтын. Онысы «совхоздын бук1л ece6i колында отырран адам» деген урымды беретш сиякты. — Ж ан а уэдеЫн берд1 рой,— болды Хамиттын ж ауа- бы. — Уэде, уэде эриие. Жеме-жемге келгенде тайкып шыкпаса... — Э зф ге ондайын керген жокпыз. Б 1рбеткейл!п бар, 6ipaK сезш жутканын ест1ген емесшз. А саубай уйше телефон сокты. — Каракэз, а, Канымгулмкщ? Шуйшпп, шалын аман оралды. Бораннын етше жумсадын деп дауласып жатыр едщ. Бул ак журек кой. Тура кенсеге токтапты. Иэ, ио, кайтсж, ойда ж окта боран сорып... бер екегп алып KeTTi. Онша кеп емес, айтура турмайды. Сендер ол турасында ауыздарыца сак болындар. Иэ ез жумыста- рын емес кой. Онда «коныс жайлы болсын» айтатын шырармыз. Д айы ндала бер, мше, шалына берейш. А саубай телефон трубкасын Хамитка усынды. — Каным! Иэ, бояуы? Нашар болып тур ма? Асекен i3дет in жатыр. Аязбай табылмай тур foA. Кенсеге coFa-

тын uiuiFap. Коймада бар деген. Ж арайды, керерм1з. Ж аксы ,— Телефонды орныпа кой ран Хамит «тусйш ц бе?» дегеидей А саубайга карады. Директор тагы да ко- нырауды баскалы умтыла 6epin едк Аязбай мен Бакты- бай кабннетке кабаттаса eiiAi. Eaeyi элденеге кызыл енеште1пп алыпты. Р уксат та сурамай, баса-кектей KipAi. — Директор ж о л д а с!— дед1 Бактыбай ресми сезге кешш.— Мына Kicire матерпалды артык ж умсауга ты- йым саласыз ба, ж ок па? Бул негылган бейбастык? Жо- балы к жоспар бойынша уш уй шыгатын агаш буйымла- рын eKi уйге ж етю збеу деген не маскара! — Ci3 неге маган кадап айтасыз? — д е т еж 1рейд1 Аязбай,— материал жетпесе, мен 6ip ж акка асырып жа- тыр дейм ю н? Керек болса, ез yftiMHiH де ауызгы белме- ei тактайлаусыз тур eKi-уш жыл бойы. А иау еюспедитБ piii бэрш булд1рш жаткан. Б 1зд|'ц кожа болатынымыз солардык тнет1п ж|'бергеш... А саубай кабагын шытынды. Eaeyi токтамагасын столды тыкылдатты. — EKi жыл бойы тактайлаусыз турса, оган мен жа- уапты eMecniH. C i3 жоспар бойынша жетуге т и к мулж- Ti неге жетюзбейЫз? Мэселе сонда, жолдас! Мен буны ecKepyci3, тексерус!з тастай алмаймын. Жетпеген норсе- Hin кунын жауапты адамныц айльтынан устатамын. EHfliri жерде мен мемлекет мулкш ысырап етуге жол бермеймш жэне берпзбеймш де! — Бактыбайдыц бул кадап айткан ce3i А саубай га ыцгайсыз соккандай. Мы- нанын, сез саптауына Караганда осындай берекеаздй ш бейне директордык 03i жасатып отырган сиякты. А сау­ бай шыдай алмай орнынан копандап, салгыласкаи екеу- ге карай бердь — Кекеж ан-ау, мен сонда тактайды ез кажеДме жа- ратып жатырмын ба? Неге э д ш н е куйшрмейшз? Элде сатып жатырмын ба? — Аязеке, ci3 Баке! Сезге конак берсешзшП Ойпы- рай, бйш еймж , кандай адамсыцдар 6ip-6ipiHfli Tycinice. алмайтын?! Ж умы с жасатуды койдындар гой. Кезекпен, сейлеЫп, тусш к ел ж те! — Енд! мына бас бухгалтерге айтпайсыз ба, «так-, тай ж етпейдЬ деп ершме коймайды. Совхоздык жетпе­ ген нэрсесже акш а телей берсем, м е н т семьямды Ki\\i асырайды? К екеж ан, осы кы змегп сурап алудан аман- мын. Кепсшсендер, алывдаршы. К уда да тыныш, куда- 156

гай да тыныш болайык! — Бактыбай Аязбайдын бул байбаламына онша кы на койган ж ок. Ke3iHiH астымен карал, жымиып отыр едк — А лсак, комиссиямен аламыз,— дед! сазарып. Асаубай ан-тан. «EKeyi агайын» дей-пш кайда? Э лде MeiiiH кез1мше керсетш отырган кыры ма? Элде бас бухгалтер шынымен когамшыл ж ал ба?»— Кемннн те- лейсш, артыгы болса кайтып берем!з,— дед! бас бухгал­ тер ойын жалгап. Б ул жолы «ci3» дел сызылмай, тура- сына KeujTi.— О л менщ экемшн кезш кергеи дуния емес! Халык дэулет!. Ал, ол сураусыз кете беред! екен дел дандайсыма! И еаз мулж жок. Ж еп кер, ертен жел- кекнен ш ы гарайы н!— А саубай да, Хамит т а ун с13 оты- рып калды. Бул сездер тек Аязбайга гана емес, осы отырган екеуше де айтылып жаткандай. Ал, Аязбайдын буган кыбы канып отыр. «Айта туссе екен» дел тмейтш сиякты. Тагы б 1рдемелерд! зсобыратты. А саубай буган кабагын шытып карал едк Бакты бай тагы кегп. — Ж алпы б 1зде есеп, тэртш жок. Сы р жетпейдк тактай жетпейдг Шипр, шеге, шатырлык канылтыр ле­ генд! TinTi сурауды койдык. Ж ек е м е т ш и и уйлер сап тузеп жатыр. Ж аксы , салсын! BipaK совхозга зиянын салмасын. Материалды кайдан тапты, оны зерттеп ж ат- кан Kici жок. Барлыгына ж аманатты 6ip Бакты бай бар aflTeyip. Бухгалтериянын ece6i былыкса да сол ж ауап- ты. Б!рдеме урланып, жетпес болса да, жана машина куншен бурын сынса да... сол кш элк— Осы сездерд! ес- т!генде Асаубай орнында отыра алмай, кыбыжыктап кетт!. Мына сездер ойына анадагы Кумж арган ферма- сындагы техника туратын аланда болгандагы окиганы елестете бердь «Кайдагыны умытпайтын, кекш!л боле емес пе?» — Ж ам ан уйренгенс!ндер, агайын, ж азасыз кутылып,— дел Бакты бай орнынан турегеле берген-д!. — Сонда меш ж еке MenmiKTi уйлерге улест!р!п ж а ­ тыр дегел! отырсыз ба? — дел Аязбайдын ш ун1рек кез- дер! Бактыбайга жек кере кадалды. Узынтура денес! созылып, етс!з узын мойнына б!ткен кетпен унгысындай Keiiipfleri булк!лдеп турган. Кызарактап, ж азыксыз куй- гендей бол дауысы куйгелектене шыгып отырган А яз­ байга Бактыбай мыскылмен карады. «Бар купиян мегпн колымда отырганда HeciHe тыраштанасын?» деген мыс- кыл эжуалы тур бар турысында. _— Анау бурыштагы уйге теселген стандартты т а к ­ тай кайдан шыкты?— дел Бактыбай жалма-жан улкен 157

т ер е з ет к алдына барып, колын ал тед и — Курастырма- лы уйД1К1 емес деп айтып кершП— Аязбай дэлел айта алмай, темен парады. Асаубай д а дозгаладтап кеткен. 03iHen бол Faн ic едк Каракез екеуш донак ете отыра буйымтай eTKeciH, уоде 6epin салран. Енд| сол алдынан nibiFbin отыр. Аязбай бул жерде «Оны директор босат- кан» деген жок. ©31 кшэлщей, ундемей кутылды,— Meiii ештеме бмшейдг екен деп ойламаныз,— дед1 бас бух­ галтер тары да «ci3re» кешш.— Осы совхозда даптесер тышдаииын ж уп р ш еткенш бшемш,— «Кап, мынау 6i3- Д1 даптесерге тенедРау» деп ойлады Асаубай. BipaK Аязбайдан ш атад шырып кстер деп, сыр бермедк — Барж б у л д !р т журген езщ екенсщ гой. Эй, бэсе, шынында ж е т к ш д п eTin комплект!мен шырарылган нэрсе осы совхозра дегенде дудай урып далады. Ж ет- пейд|', уйлеспейд!. Ж арайды ендд еден1'н сыпыртып ал- май-ад доялыд. Bipax, багасын айлырынан устап дал! — Аязбай дашан д а директордыд ойын айтдызбай уратын. Бул жолы да оныд дысылып далранын кердк Сол уиин де бар кшэш ез мойнына алгандай далып байдатты. Ж уасы п, Бадтыбаймен мамлеге келгендей болды. — Хаданнын уш нщ сырлауы рана далды. Э з1рге наш арлау сырмен лекерлей турмасад,— деп Аязбай эцпм е барытын баска ж адда бура 6epin едк — Ж ок, болмайды. Нашар сырды баска 6ip кажетке жаратарсын. Рабочкомнын ушне Tayipiu тап,— дед! А саубай .— Эиеугунг! польскийш дайда? — Одан ете аз далды. Bip-eni белмеге жетерлж дана. Ci3 садтап кой д егеан... — Жеткен!нше сырлат! Байда, тез ксбетш болсын. Булар Te3ipei< коныстану тойын eTKi3cin. 0 з алдына отау кетерген! yuiiii шашу шашып, ж аца донысын журызбай- мыз ба? — деп ол енд| жылы шырай Kepcerri. Хамит пен Аязбай катардан: «арине» десш, жымындасып калган. «Осымен сез 6irri> дсгендей ынгайын танырасын, Аяз­ бай мен Бадтыбай кабинеттен шыра женелд!. XVI Сол жылгы кыс ерте долданганмен, б1рде туман, 6ip- де жылымыд болып, тускен карды борататын ycKipiK жсл кеп содпай, дыстын жалрасы жумсарып, аяк жары ала карлы ерте кектемге уласып едк Жазрытурымгы кара суы д та узадда бармай, шуадты радатты кундер

ерте басталган. Топырары кызган сайын кек майсасы жайкала ескен жайлауда саулыктардын 6api телд1 те- rin берд|‘. Аудан журтшылыгы алдында абыройы осы- лайша бшктеген Асаубайдын да бедел1 устем тартып келе жаткан. 9 cipece, cohfh кезде, ауданды к партия комитетш н 6ipiHiui хатшысы Эм1ртаев бунын атын жи- налыс сайын мактап атагалы езге журтты н буны кур- Merreyi ерекше. Баска директорлардык айтуынша «Хат- шыта айткан сезш тындататып ж алгыз осы рана». Шы- ныпда, Асаубай директор болгалы бул совхозра «ауа райы кемектест1 ме» элде бунын «багы бары» рас па, afiTeyip, шаруашылыкка ойсыраран кесел келген жок. Соны ескерген Э м!ртаев та Асаубайды 61- раз «еркелетш, ерю нсш п» койган. 0з1мен узенгьлес шаруашылык басшылары эрине бул кенш ш кт! кере алмайды, Кундеп, есекке танатындар да бар. Алматыда ететш 6ip жиналыс болса, олар «Асаубайды н жиналы- сы» дейтш ед1‘. Ce6e6i астанада директор каты суга бо- латын 6ip шара болса, 6ipiHiui хатшы одан Асаубайды калдырмай журген. Сол кеп сапардын 6ipiHfle ол ас- пирантурага сырттай Tycin келдь Kepuii аудандагы 6ip таныс директордын «ауыл шаруашылыры рылымынын кандидаты» аталып, кейш 6ipiHiui хатшылыкка жога- рыларанын А саубай да улкен умгг eTinTi. Кейде ез1мен сырлас достар арасында болганда Асаубай болашактын директорлары мен 6ipiHini хатшыларын эдей1 кезге елестепп: «Eimiri ж ерде рылым кандидаты атанбай, cipa, есемш деу эшейш тыраштану-ау» деймш деп кояр едь Д эл осы сезш щ кеш лдемеа ретшде ол аспирантура- ра сырттай Tycin кайтканда ауданда куптамаран Kici жок. Мумюн Kefl6ipi ш тей жек кере, атарра оры ж ок бола отырып куптады ма, болмаса сулесок куйде «эй, осынын колынан келгенд! Kepin алдык» деп костады ма, ол ею арасы бугаи беймэл1м едь Бул кадамын Асаубай этап еткен едк Сонда элшщ келгешнше ж урт шашу ырымын берген. А саубай олар- дын бул кылырын е зж щ ecin келе ж аткан беделш щ KyflipeTi деп таныран. Онысы шыиында рас едь Сол ею арада тары да ею-уш жыл жылжып ете шы- FhinTbi. Жыл корытындылары шырарылран сайын бул «Бесжылдыктын екшнд1сЬ белгкш такканы болмаса, ем1‘ршде аса 6ip e3repic бола коймаран. BipaK А саубай ­ дын зор у м т ЭЛ1 алда. Ол еши кандидаттык днссерта- циясын KopFayFa кулшына KipicKen ед 1. Осы жолдагы 159

кандай кедергпп де жену уш ж астанадары ралымдар- мен тиилз катынас орнатып, езше рылыми жетекпмлж- ке жасынан-ак «Акбас» аталган лакан eciMi бар 6ip га- лымды алып едк К ез1нде казактын акбас тукымды сиы- рын ecipin шыFaруFa белсене катыскан бул ралымныц аты Ермек екенш де кеййнрек барып б1лдк «Акбас» аталу ce6e6i оныц шашы ерте агарса керек. Кейш кур- дастары калжыидаумен кемншпк арасыпда да осы ла- кап аты ресмиге айналып KeTinTi. Асаубайта оны алгаш таныстырран осы ауылдан шыккан, кеп жыл жауапты кызмет аткарган 6ip шал едк Ермек бул ауылдан ерте кеткен. б зп п н айтысына Караганда, теикерштщ алгаш- кы кезек1ндег1 аласапыран кезде онтустж елкеге оке- ш ешеамен 6ipre барран. Сол ж акта ж у р т Совет ешме- TiuiH камкорлыгы аркасында окуга мумкшдж тауып, KeftiH мал шаруашылыгынын б е л г ш маманынын 6ipi болтан. Алматыга барранда коярда-конмай конакка шакырып, осы Kicini табуы мук екен, калган ралымдар- мен таиысуы да онша киындыкка туспедк Коп кенпкпей Ермек 03i сонына Tycin ж умыстана ж у р т , буран кор- райтын такырыбын 6eKirripin 6epri3fli. Сол сапардан ауылга куанышты оралран Асаубай такырыбына бай- ланысты эдебиеттерд1 i3AecTipin тауып, коп кешшпей ж азу жумысына да Kipicin Kerri. XVII К ыс кыспарынан кутылса, квктемг1 карбаласка уры- нып, коктемг! епстен сок 1ле шшен шабура, одап 6ip сот демалыс бермей eriH жннауга айкасатын жылдагы кым-куыт TipiuLiiK асыгыс жалгасып, терт жылдык ка­ лан еткешн А саубай TinTi акгармай да калыпты. Ша- руашылыктыц шалгайын жиямын, шашылранын TepeMiH деп ж ургенде, тацныц калай атып, куншн калай бат- канын андамай калатын кездер! коп. Шаршап шалдык- са да кызык кызуы басылмай, 6ip куши 6ip кунге ж1гш би ш р м ей уластырран кызмет бабы оны баска пенденн- л ж icTepre мойын буррызбай, уакыт TeKi3iniK терен yfli- piMiHe тартып бара жатканы рас едк BipaK Асаубай жасы кырыкка таялып калса да, сзл 6ip тыным алран- да алабурткан ce3iMiHe epin 6epin, ем1рдщ майда шуа- рын ансай беретик ©зшщ каны толык, думанды жасты- ры бе л гю з жылыстап еткешн еске алса екшш-, кешл жубанышын кармай тусуге умтылатын. Шаруашылык-

там м<Ыленш, уакы т ерте егделенуге асыктырран самым ол ж ж толианады. Кейде сол мазан сез1мд1 элдилейтш копил шуарын тапкамдай жаны канарат алса да киялы артта калган кектем1ме, кек майсалы enipiHe тартады. Омдайда «уакы т опасыз, ©Mip толассыз толкын екен- ау» деген ойра ж угшедй Кейде жабырып, камырып ке- тетш кездер1 кеп. «Бул Йемене, кеп-кеше Fana бала ед!к. Каидай кызык к©рд|'к?» Б ала кез1 сорыс уакыты- на, сорыстан сонры тарымшылык, тапшылык заманга урымыпты. EciHe алса, жарым курсак, ж аланаш иш куйi сарынышпен еске алура д а турмайды екен. Одам кейпм каршадай болып колхоз шаруасына араласу, б ш м алура умтылу дейДн арпалыска TycinTi. А саубай тереннен куран дй Ecine б 1раздан 6epi Ак- булак жакка жолы туспегенш алды. Ж уреп кобалжи coFbin, бойы ыссылы-суыкты болып кетт1. . Ол Тем1ртасты еске ал у кегшнде Аймамра берген уэд еан д е турып, 6ip жыл ©Дамен-ак омы кеипртщ алып едк Айман каз1р сол фермада бухгалтер. Ж урт- тыц сыбыр-сыпсынына карамай, eici уй кшаратсыз ара- ласып тур. Оран Айманмын ашык жаркым эз1л-калжыны себеп болды ма, алде Асаубайды н ж убайына дегем eKi айткызбайтын ыкпалы эсер erri ме, ол жагы белп аз. Каз1р олардын араласуы баскалардам езгеше, eid уйдщ 6ipi есеб|нде. «Айман Алматыга к е т т ед1-ау. Кайтып оралмады ма екен? Бупн солай карай ж урш кетешнпл. Ш аруашылык аралайын, егер ол оралган болса, мумжн кома кетер- Mii!» деп ойлады Асаубай. Конырауды басып, Гулдэу- peimi шакырды. — Рабочком меи прораб мында келс1ншП Сэлден кей1н Хамит пен Аязбай енген. Директор оларды ©з1мен 6ipre ала KeTin, А кбул ак жактары салы- нып жаткан кой корасын, шопандар yftiii кермек екен. Кай жерге токтап, кай уйден т уст ж 1шет1мдер1н anriMe еткем жок. Машинасын алдырды да асырыс аттанып Kerri. XVIII Бет-аузын бояиып, опа-далап ж акпай-ак та карсы кездескен KiciniH кезш ер!кс13 токтатып, ажарыпа 6ip суктамдырмай коймайтын Айман Алматыдам оралрамда бурыирысынан да керкемденш кайткап. Бойыма коным- ды кымбат кшмдер табмиг э с е м д т н е одам бетер корж 6-3538 161

косыпты. KeTepiHKi кешлден бе, бурынрысынан easyip жасарып кеткендей. Бетш деп балапан эж|'мдер1 жога- лып, Кызыл шырайланып алыпты. Онын бул тур iне ферманын бар туррыны т а к калган. Айман ауылра оралып, уйше 6ip конрасын, совхоз орталырындары А саубай yfliiie coFbin, Каракезге экелген базарлырын апарып бермек болып отырран. Д эл сол талабынык устш е Асаубайлар келе калранда ол куан- раннан не айтарын бышедк Айманды керген жерде аман-сау сурасып, шаруашы- лык аралап кетпек болып асыккан Асаубай фермадан туст1к iuineft, онын экелген «базарлырын» кайтарда кв- руге уэде 6epin едк Келшшек 6yriii калайда Караквзд1 кермей к е н т KeiiuiiM eiAriniii айтып, коярда коймай ма- шинасын сурап алды. Ш аруашылык аралап келе жаткан Эм!ртаев бул фермага Асаубай машинасын Айманра 6epin ж 1берш, 03i ж аяу калып отырранда жеткен едк «Ферманын 6ip жумысшысына машинасын 6epin, ж аяу калган» дирек- торды керген жерде Эм!ртаев оны ез касыиа отырры- зып алды-да сол мандары шопандарра тартты... К.акпа алдына шырып турран Каракез бен Каным- гул ж асанып, жайнай келген курбысы Айманды керген- де жэне ол баска келжпен де емес, директордын машн- насынан тускен!н байкаганда, взге планетанын турры- нын квргендей тансы к квзбен карай калган. Анадайдан кербез басып, кул 1мдей келген Айманды таныган бойда К аракез кудш™ ойындары кызганыштан KypeniTin, едэ- yip курмелш амандасса да, Канымгул мырс ете, эжуа- лай кулш хмберш, Айманнын кезш ала бере Каракезге карап epHin шырарып ед|'. «Машинаны мен сурасам, «ана шаруа, мына шаруа» деп сылтау айтып бермес ед1-ау. Мына катынды алшандатып, Minri3in ж 1бергенш карашы!» деп жарылардай болран Каракез 6ip сэтке тосансып турран. Сол мшезшщ epci екенш енд1рана 61л- гендей: — Кудай-а-а-ай, мен карап турмын, карап турмын мойным узмгенше. Мынау кай жактын бойжеткеш деймш! Шынымен сен бе, жаркыным? Иэ, барран жерщ аман ба? Алматыга Kerri дегел1 кунде кулагымызды TypeMi3: кашан оралар екеи деп.— Каракез iuii<i аласа- пыран ce3iMin жасырура тырысып, 6ipaK соны кел1спре алмай, тсздетш сейлеп жатыр...— Иэ, шалыкды кердш бе? Танертсн асырыс аттанып KeTin едк cenin келгешк-

д! бьпген екен рой. Bi3re айтпайды. «Базарлырына ортак болады» деп коркатын шырар. К ап бэлем! Оны ш ем ш - тен катырармын. К а р а к е з д т 6ip сэттж кызраныш ce3iMi осы сездер- мен акталып ж атканын бшген Айман да ашык, жаркын KRTTi. Сылтаумен айта алмай ж урген екпесш курбы лык наз ретжде онай актарран. Тем 1ртас Tipi кезде есплме- геи бундай эзж д ж Ka3ip де оншалык жарасымды емес ексиж кайталап етш едк — 0 3 iM де саран келш кайтура талаптаиып, yuiapFa канатым болмай отырран. Taiiip жарылкарыр, сонын ycTine келе калды. Каракез бул сезге едэу1р кысылса д а токтала койма- ды: — Курдастырымды пулдараным-дары. Ренжитж болсан, койдым ендеше. К удай шебер, Алматы дап 6ip- дсме уйренш кайткандай, внес шапшуырлап?! — Bip сарат тебесж кермесен, айырылып калрандай KepeciK-ay,— дед! Айман, К ар аквздж ушнде эл1 де кыз­ раныш сарыны барын ce3in.— Bi3 кайтш шыдап жур екенб!з. Ж амандырымыздан айрылып калган шыгар мыз, баскам i3ine зар болып! Каракез курбысын свзбен онай жене алмасын б'ш- гендей: — Ойпырым, ещц кой ш ы !— дед! аркасынан ка- рып.— Уйдей екпещц айтпай, уйге Kipmi! Алматынын жацалырын еателж . Шалын да бар болсын, базарлы- рынды бершi, аузымыздын сж екей ж шубыртпай,— деп Айманды колынан тартты. Айман 6ipey,ni эзж ден уткы- сы келгенде сынгырларан унмен эдем! куле бкчетж. Бул жолы да сейттг — Солай десейнл онан да. Баяры ж ас куш нде кыз- ранып кел!спрген жоксын, ещи картайранда не 6iTipeM деп журсщ, карарым?! — деп квш ет жанрырта, эндете кулдк Эзмден шынымен утылран К аракез Айманды ку- шактап, 03i де ракаттана сыкылыктаран. Сол бойымеп барлыры аулара даурырыса eHin едк Колында комакты сумкасы бар Айманнын базарлык экелгенж Каракез керген жерде-ак бжген. BipaK дэл осыидай кымбат буйым болар деген ой уш уйыктаса xycine енбепт!.'© зж щ кулагы мен колындагыдай, мой- нындарыдай жылтыракты Айман уй ж -тепп усынранда куаныштан ecenripen калды. — К аска-аа, мынауын не? Бар каржынды куртын... Балаларра кшм-кешек алатын. Ойбай-ау, caFan 6i3 6* 163

караспактап артык... Курдасьщ керсе рой саган да, ма. ран да ренжидь «Балаларды кшнд1рмей» деп... — Койшы-эй,— де;и Айман колли 6ip Ылтеп,— олар б!зден болганша нс кнмсс дейсщ! Калмаса калмасын, екеум1з парный журейж дсп алраным гои. К аракез куанрапнан б 1рден Kici боны шар айнанын алдына барып едк — Ойбай, кырдын пара сирак катынына булар жа- расады дейнмсщ. Карашы, калай epci емес пе? — деп К,анымгулд1 касыпа шакырды.— Курдасьщ уйден куын шыратын шырар,— деп Айманра наз кылды. — HeFbKiFaii кара сирак? Кыз Ж 1бектщ e3i де сен- ден-ак болран шыгар,— дед1 Канымгул оны бушрден тур- Tin калып. — Кудай-ай, Алматыда шалкып жургендер сенен артык деймшщ. Кун меи жел тимей, бойын куткесш бэ- pi шетшен хор кызы сиякты. А л, карашы езще, KiMiien KeMcin?!— дед1 Айман да. Каракез кызарактап куле бердй Уншде Айманнын базарлырыпа ризалык бар. Аймандан аса сулу болмаса да Каракез де таза cyfteKTi, талдырмаш келген, кара торынын суйю мдю едь Сол сындарлы бойы канша бала туса д а бузылма- раи. К у л ь т Mymeci эл1 кыз кушидегщей мусшд!-ак! Каракез базарлыкка келген буйымдарды сол эдем! бойына уйлеспрш болганда TinTi жайнап шьща бердк — Ойпырым, кандай кулпырып Kerrin! Прямо, та- нымай калуга болады. М ынау кай жактан келген ар­ тистка дсн жаздаранымды карашы! — К езщ тимесш, тую р, тук!р!— дед1 ракаттана кул- ген Каракез. Айманнын тартуына катты риза болтан Каракез езшщ кешлдес курбыларын конакка шакырткан. Ка­ зак салтында бундай кымбат буйымнын несше байгазы 6epcTin эдет эзелден бар. Каракездщ курметше жннал- ран ж ас эйелдер де сол салтты умытпапты. Сонымен KimiripiM той-томалак жасалып, эн-куй естЫ п жаткан. А саубай тацертен кеткен барытынан дэл осы мезплде кайтып оралды. Оньщ кайтып келш калганын ест1генде Айман жайлап жымиран. «Мен in 6yriii кайтып келмей- TiniMfli бшген гой батыр» деп ез-езшен манызданып, мац- газданып едь Терезе алдына такала токтаган машнна- ныц алдыцгысынан Асаубай шыгып, cohfh машннанын ecirin ашып, 6ipeyni колтыктап т у а р ш жатканын бай- KaFan Гулдэурен б1рдсп: 164

— Ойбай, кыздар, Э м 1ртаев aFafl!— дел урейленеун катты. Сол ун мэз-мажыра куйдег1 эйелдерд1 ере тур- рызды. Ашык TypFaii желдштен отырмакка келген ко- ниц» келшшектсрдщ эш де е ст ш п ж аткан еде Топыр- лап тусе бастаран конактардын Ay6ipi есплген бойда эн- дету сап тиылран. К улш , эзьл де токтап, урпшскен ке- лшшектер ауыз уйге карай ыплсты. Э р к 1м вз аяк ки1мш 1здеп, сапырлысты д а калды. Сол кезде Э м 1ртаевты кол- тыктаран Асаубай коршдк Булармен жуздескен бойга сэлемдесш, тер уйге оза берген ол: — Осы уйден эп-эсем эн де е ст ш п жатыр еде А са у ­ бай, сенен болды ма, менен болды ма, бэрш ур кггпк 6i- лем,— дедк А я к кшмш шешнпп торге шырысымен:— Бул калай болды 03i? Келш нщ барша курбысын куалап ж 1бергесш 6i3re ас бата ма?— дел сауал тастады. — Ауыл арасыпык конагы рой,— деген К аракоз кы- сыла турып.— Тары б1рде шакырып алармын,— дел со- сын сыпайы, акырын ун катты. — Ж ок, карарым келш,— дел Эм1ртаев Каракезге от1не карады , 03i А саубаймен катар болса да, агалы к танытып тур.— BapiMi3 де ж ас болганбыз. YpmneciH ме- неи карындастарым, шакыр бэрш! Эйтпесе мына арамыз аузымыздары асымызды буйыртпады дел ойлар. — Кой, олай дел негылсын! — дел К аракоз онан сайын кысылран. Сыртынан атын еспгенмен, ж узбе-ж уз кермеген кур м егп кшннц карапайым адамдармен катар отыррысы келгенше сенбеген де ед1. «Ауыл уйдщ кона- fu емес, эшейш э з ш Fofi» дел ойлаган. BipaK Э м 1ртаев торге шырысымен А саубай га шынымен буйыра сейледк — Ж анагы энд1 тындамай кету1м1з ecTip кулакка обал. Шакыр бэрш! Йемене, сен MeHi елден белектене- тш Kim дел е д ш ,— дел салмакпен айтты. Бурын талай рет шакырып, колына туа’ре алмай журген кон ары бугш сэИ Tycin мойын бурранына А са у ­ бай елердей куанышты едк Сондыктан онык бабын таб у ушш аянар жерде ж ок. Жанары созд1 ecTiren бой­ да ауыз уйге ж уг1ре шырып, сыбырласып турран Айман мен Каракезге: — Ойбай, жуг1рщдер. Аналарды шакыр, конак эн тындаймын дел жатыр, — дел саскалактады . — И-ии, койшы TinTi, байразы бер мына ж асауы ма! Айманнын базарлыры! Э ш Heci мазаны алып? — дед! Каракоз еркелеген турмен. Лауазымы жогары конак- тын бул Mine3ine сенбеген де едь — Осындай сыйлыкты 165

ofiFa-KbipFa шапкылаи ж ургенде 6ip экелмедщ рой,— деп eKnecin де айткан. Асаубай эйелппн дауына колы» 6ip сттеп , сыртка карай ж упрдь Келшшектер эл 1 узамаган екен. Kepmi туратын Ха- миттык yfiiHe бурылыпты. Канымгул бастаган топ сол уйге юргел! тур екен. Асаубай оларды 6ipa3 упттеумен арен кещнрдк Канымгул мен Асаубай ею жактан ты- гыздаумен оларды конак ycTine экелген. Бул кезде аздап домбыра ш ертетМ бар Эм1ртаев жук жинаулы кереует устж деп домбыраны алып, бурауыи Tycipin жаткан. Кысыла-кымтырыла eHicKen келп!шектерд1 KepreciH, орнынан шапшац кетер ш п, торге шакырды. — Кел, карындастарым! Сенш. ж узщ таныс сияк- т ы ,— дед! ол Гулдэуренте. — Бул KiciHi кенседен керген боларсыз. Аязбай де­ ген атакты прорабымыздыц 6ofi6imeci, Гулдэурен. — 0 те жаксы! А н а у ж ш т кой. Кергем, кырманда жургенде алгаш рет таныскам. Бараиары ж М т кой. Сендер ездерщ 6ip улкен ш аруа тындырралы шыккан- сындар, э? — Салыпып ж аткан кой корасын кермек едш... А ка,— дед1 Асаубай Канымгулге карап,— Мына Kici рабочкомнын жубайы... атакты AapirepiMi3. Будан бу- рын осы coB.\\03Fa д э р т е р кутаймаган екен. Енд1 бул Kici осында турады. Барлык жардайын жасав, 6epren6i3. — ©те д у р ы с !— деп куана куптаран Э м 1ртаев К а­ нымгулге назар сала караранда, келшшек кызарып к е гп . Сонау 6ip ж азда, Асаубай осында ж ана келген оз!рде далалы кта, директормен 6ipre машинада KeTin бара жатцапын ecine Tycipe алмаган ол: — Ж уз!ш и шырамытамын. BipaK анык кай жерде кергешм еа'мде жок, — деп жымиды. Канымгул оны «сыпайылыры болар, уялтпайын дегенi» деп туйдк А саубай KeinipiM отшгендей кул1маредь — Дуры-ыыс! — дед! Э м 1ртаев. — А л, енд1 карын­ дастарым, уялып-кысылмандар. «Келшдер» демей, к а­ рындастарым деу!мде мэн бар. Сендерд1 алыстатпай, бауы р тутканым. Кысылмай отырсын дегешм. Эн тын- дайык дегешм едк Келшшектер бул сезд! ест!генмен, б|раз уакытка дейш кур м егп конакка коз уйрете алмай, берекеле]й кашты. Бурый катары на отыру турсын, жузбе-жуз Kepi- суден cecKeiiin ж уретш булар Эм)ртаев Акпанньщ жы- лы шырайлы, Meflipai калпына риза. Алды кен, co3i

тартымды сиякты. Олар ендГенд! рана Э м 1ртаевка бой уйрете бастады. Акпан да буларра андап караган са- йын «Мына директор манына ылри 6ip enfli келшшек- Tepai жинаран-ау шамасы» деген пирылмен тан калып отыр. Бул кезде Каракезге оны-муны эз!рлесш журген Айманды Акпан oai кермеген. 8 щ й эйелдерд1 (зетпен назарра алатын ол бэршен де енерд! катты кад!рлейтш. Сондыктан api енерлк api ажарлы топтын ортасына ту- cyi оны eaayip шабыттандырып тастаганы керш ш тур. Эн тындауды сылтауратып, 6ip сэтке болса да кециии отырысты калаган. Акпаннын кулкын тусш ген А саубай Гулдэуренд! колкалады. — Гулдэурен ауданда еткен байкаудын жулдегерП Ауылымыздын Бибшул! дейм13 613. А л, еши бар-ау, А ка... Арнаулы музыкалык 6uiiMi бар Kici баулы са, шы- нында, астана эннплершен кем туспес е дГ ау деген ойымыз бар. — Д ур ы с айтасын! — деп Акпан домбыраны уй иесше усынды. А саубай езш щ баяры 6ip шерменде ш ертю м ен дом­ быраны сакаул ау тынкылдатып, Гулдэурен жиын-тойда ЖИ1 айтып журген элде 6ip эншн эуенш козгады. Бурын да еш и келшшек бул эн тартылранда алма куренденш, албыраган ж ука epiHflepi flip-flip какты. Эмэнда эн бас- тар алдында ол сейтш толкитын. Келшшект1 уялтпайын дегендей Акпан кезш шала жумып, кешшкке жантай- ды. Берите тындарандырынын б е л п а едк Э уе л п д е эн онша ceHiMfli естшмеген. «Гулдерайым, кун мен айым» деген жерде кайырма flipuiflen шыккан. Уялысы екен. Енд1 6ip сэтте дауы с кайта ерлегенде эсем epuiin, MiHci3 этеяедк Толкынды, apfli саз сарыныш самалындай жан гербедк р Кептен 6epi осындай жакыннан, домбыранык бэсен ' ynine шескен эуезд1 тындамарандыгынан ба, эйтеу!р, осы эуен Акпаннын жан-жуйеш'не соншалык к у и т эсер бердк К,айырма сэл баяулап тынып, Гулдэурен тары да уялыстан жайнап токтаганда барып, Акпан басын ке- тердк А лрысын квз!мен 6iaflipe отырып: — Ой, айналайын ун щ н ен!— деген сезд1 epiKci3 ай­ тып салды. Буран Асаубай да жалт карап, купия жы- мын eTTi. — Талай таланттар ж ур екен foA квзге т усп е й ,— деп Акпан Гулдэуренге суктана кез салып eiTi. Келш- шектш жуз! тары да ду ете тускен. 167

— Кайда-аа талант!— деп акырын■ уп каткан.— Слздш меселпиз кайтпасын деген ыкылас кой, агай. — Рахмет, айналайын! ¥ялма, тары да 6ip жаксы к е р е т т эш'н бар шыгар. Жалпы бар-ау, жалганда он салмайтын адам болмайды. Эрюмшн 6ip-6ip жаксы керетш 9Hi бар. Юм-юм де сол oniH жаныиа балап, ж аксы айтуга Tiiic,— дед1 Акпан.— Эрюм e3i суйген эн in айтуы керек. Mine, кердщ бе, сонда гана ол адамды суйсштедк Шайдын дастарканы жасалгаиша Гулдаурен Ак- панныц OTinimi бойынша тагы да 6ip он айтты. Дол сол онд1 б т р ге н д е колында жез куманы мен жез шылап- шыны, карында ж 1бек орамалы бар Айман белмеге cnin едк Акпан кешшктен басын KOTepin алды. — 0 3 iMi3 барып жуамыз foFi, — деп едк Айман дол жанына келш аузын жыбырлатып солем берген кптнпа- тын жасады да онын колына су куя бастады. Акпан ауелпде Айманнын жузше абайлап карамап едк Сейт- се баганадан 6epri KepiKTi дегендерi мына келшшектщ касыпда тек суйюмд! рана сиякты екен. Ол imTeft: «Bai'iFyc-ay мынадан да керемет KepiK болады екен гой. Адамнын ж урег1н б!р булк етк1збей коймайтын неткен ажар!» деген оймен Айманнын ж узж е жалт 6epin 6ip карады да, кез1н тайдырып алды. Акпаниын толкып кеткен1н А саубай д а ацдап efli. «KiM еке1пп сураса, ка- лай таныстырсам жарасымды шырады?» дегенд1 тез ойлап калды. — Бул Kiel, А ка, Айман деген карындасыцыз! BaFa- HaFbi фермада бухгалтер болып жасайды. — Асаубай- дын ойына «Ьпм1з канлай кызмет аткарады?» деп сурап калар деген пигыл келд1 де тары алдын орады. — Бул KieiMen жоне бу KiciHiu жубайы маркум Тем1ртаспеи мен 6ip мектепте окыганмын. 9 pi курдас, opi тума ед1, кулын-тайдай Te6icin ескен жандармыз, — деп таные- тырды. — Айман шнеттей баламен ж е ар калып отыр. EH/n'ri арманы — соларды азамат катарына коссам дей- Д1. Ана байгустын одет! рой, «бала, бала» деп жаныи ортага са л ат ы н ,— деп 6ipa3 жайды ашып айтты. Элпр- таев Айманра {лтипат керсет1П, онын жай-жардайын сурастырды. Мемлекет тарапынан 6epiJieTiH кемек мел- mepin б 1лд!. Содан 6ipa3 коныркай кабак тартып кал­ ган ж уртты 03i.4MCH ж ады ратпак болды. — Асаубай, сен e3i осындай карындастарымды кер- ceTin, менен байразы аланын деп экелген жокпысын?—

деп эз1лдед] Акпан баска сез таппай. А саубай темен к а ­ рал кызарактап куле бердь 1шшен: «Айманды унатып калды-ау мыла Kici* дегенд! ойлап улгердь — Асаубай, сен осындай енерлк осындай KepiKTi ка- рындастарымды аудан орталыпяндары байкауга >Ki6ep- пзбейсщ Foft деймш,— деп тары 6ip сауал тастады хат- — Ойбай, Ака мэдени кызметтщ басшылары б!здщ ерк1м1зге коя ма? А нада б 13Д1Ц совхозды ауданды к га­ зетке жазды Foft. Содан 6epi эу деп эн салатын адам болса, байкаудан калдырмаймыз. Ж ан а айттым foA, Гулдэуренд! еткен байкауды н ж улдегер! деп. Акпан осында жиналраннын бэрш енкей бал кемей- лер екен деп ойлап калган болу керек. Ш ай iuiuie бас- таганда Айманга эн салуды колкалады. Асаубай онын есеп кызметкер1 екен!н, дауысы онша eMecTiriH жетмз- геи. BipaK Акпан колкалауын коймады. Домбыраны 63i алып, Ж е т к у бойыныц ойнакы эуезш uiepTTi. Бул ки- мылы онын STiHiuiiH орындау каж ет екенш андаткан. Амман кызарактап, ж орта уялгансып, 6ip жарасымды кылык керсеткен. — Агай, ci3 кинагасын, амал жок. Баспам аскынып, операция ж асаткан ед1м. Леб1зге риза болмасаныз, эшм эдем! шыкпайды. Келсейип, эй, келшшек, косылайык,— деп Канымгулд1 такымдады. Канымгулдщ Гулдэурендей болмаранмен уй шплж ж ум сак yHi болушы едк Екеу! жакын отырып косылтанда кэд!мгщей сулу е р ш п , жа- рыкшаксыз майда есп л дь BipiHeH-6ipi еткен eni б 1рдей эдем! келшшектщ эш А кпанга TinTi к у н т эсер етп . — Бурын бунда онша кеп келмейтш ед1м. Бундай эннп карындастарымнын барын б!лсем foA...— деп А к ­ пан А саубайга карады.— Сен клубым нашар деп ж ур ед!н Foft, э? Дуры стап алу керек. 0 з енерпаздарыныз ж еткЫ кт! екен. Ендеше оларра обал ж асам ау керек! — А ка, тамак ала отырыныз!— дед! Асаубай. — Арайдыц дастарканымыздан 6ip дэм татуы н кеп- тен 6epi армандап ж ур ед1м. ByriH сэД тускеш не куа- ныштымын,— дед! Каракез. Акпан уытты йшмдж жагына баррызбады. Д астар - ханра койылран арак пен коньяктын тыгыны ашылмагап Kyfli тур. Келжшектер рана шампан iuiTi. Ал хатшы сыр- тында «сухое вино» деген ж азуы бар шынынын тыгы- нын буратып алдыртып, ез!не 6ip-eKi жутымдай куй- дыртты. Асаубай жалпы отырыста бунын агы-Keri деп Ю9

Ta.iFan жатпайтын. BipaK мына Kici отырранда арак iuiy- ге ынрайсызданды. Шама.пы гана кермек доил бар элаз шараптан тэбетшз раймеи езш-ез1‘ зорлап, эрец-эрец жутты. — А саубай, не ойланып калдын? Бугшше, дастархан устш де шаруашылыкты уайым етпей-ак кой,— дел эз1л тастады Акпан — Карындастарымнан он тындалык — Ол домбыраны А саубайга кайта усынды — Шалкытып, шалкытып тартсайшы! Келшшектер сыйлы конактын колкалауымен эл! де 6ipa3 он салды. Сейтш Асаубайдын жанын жай таптыр- FaH бул кешлд! отырыс осында катыскан журт есжде кепке дейш сакталатын болды. XIX Шаруашылык, кажытып, к у н д е л п т куйбен дщкеге тигенде А саубай совхоз аумагын аралап, кейде керпм- лерден ол-пул сурарансып кыдырыстап кетет!н одет! бар­ ды. Бугш де кенсеге сокпай, ертенг1 шайды iuiiciMeH Ак- булакка тартып KeTKici келш отырран. Егер ертемен «Аязбай кырсык» бегет ж асамаганда казiр орта жолда бара жататын кезк Асаубайдын eciHe Айман TycTi. Энеу- ryHi Э и ф та ев А кбул акка сокканда «Айманды хатшымеи типдесш, шарым айтыпты» деген кауесет куларына емш- eMic тиген. Сонда бунын ашуы келген. «Неден KeMfliri бар? Хатшыра кандай шагым айтып жур?»— д еп зр т ур - л! кумонд! пирылрэ барган едк BipaK Айманмен эл1 бет- пе-бет кездеспегесш мэселенщ анык-канырына кез жет- юзбегенш ойлап, шыдамдылык танытып едк ByriHri басты максаты да сол мэселенщ бетш айкындап алу болган. А й дау жолра анкытып шыра берген едк Рацнядан Гулдэуреннщ yni естщдк «Асеке, ci3fli аудан 1здеп жа- тыр!». «Кап, ертерек аттанып кеткенде, енд1 жарты ж ол­ да баратын ед|'м» деп ойларан Асаубай машннаны Kepi буррызды. Кабинет!не enreciH, ауданмен байланыс жасап едк Осылай карай Э.\\нртаев шыратын болган екен. Сайлау- шылар алдында есеп 6epeTiH кершедк «Осылай карай кеп келп’штеп KeTTi-ay. Тап>! да шаруашылык аралауды сылтауратып, А кбул ак жарына coFap ма екен?!» деп ой- лады. Ж урегш щ басын кызраныш тырнагандай болдьк Ойына нс болса сол тусш мазасы кеткен Асаубай 170

акыры конырауды басты. Ж анына т е н т келш турран Гулдэурен бупн TinTi кы мбат api эдем1 a ic ii эт1рд1 жа- гыпып, колан шашын теп л т е тарап алыпты. Э деттеп- сшдей директордык аузынан шыкканын карып тусуге ээ1рленш, елендеп тур. — Анадагы...— деп кезш сэл жумып ойланрансыды А саубай ,— арак келе жатыр. Тары да эн салып 6epyi- не тура келетш шыгар. З авклубка хабарлай салшы, Э31рлене берЫн. П артком кайда екен? А ккуд ы кка ба- рып жиналыс втмзем деп отыр ед1, ж урш кете койды j i a екен? — О л Kici елен-аланнан аттанып кеткен,— дед1 Гул­ дэурен. А саубай бул хабарра куанып Kerri. вй т к е ш ша- руашылык аралаганда Эм1ртаев жалгыз журмейтш. Ke6iHe касына партком хатшыларын ертш алатын. Оларды epKiHciTin, колдап-колпаштайтын мш ез де б а ­ ры буран аян. Ендеше, бул жолы А кбул акка соратын ойы болса, амал ж ок касына Асаубайды ертедк Ойын осыран токайластырды д а :— Бэкеши шакыра койшы,— дед1‘ столдан басыи кетерш. Сэлден кейш кабинетше бас бухгалтер енген. А са у ­ бай буран сынай карады да, суырмадан буктеул! 6ip ка- разды суырды. Бактыбайдын алдына ысырып койды. — Кеше алганмын.— Бакты бай эуел1 хатты окымас- тан бурын онын сыртындап>1 адресше карап едк Алма- тыдан екен. Шиырып кол койыпты. Камней екенш ту- сшбедк — М андайга б!ткен жалгыз профессорларыныз бар емес пе?— дед1 А саубай .— Ермек Е р т т е у о в биыл алпыс ж аска толады екен Foft. Сол Kici тойына шакырыпты foA. Бактыбай хатты коз ж упрте карап шыкты да Асау- байра кайтарды. «Шалдын беделш пайдаланып, канди- даттыгынды корраура жанталасып ж урсщ -ау. Эйтпе- се, соны аяп бара ж атпаган шырарсын» деген 6ip кыцыр пирыл келд1 кенш не. «Шалдын мушелд! мерекесше Тар­ ту» деген сылтаумен директордык ещн акша мэселесш сез eTeflin деп отырранын д а т у с ш т калып едк А саубай ол мэселеш б1рден бастамай, оны колтыктап кецседен аулакка алып шыкты. Э ртур л1 уакы т ж убататы н эн п- ме шертмген. Ж арыктык, портфель де сей летедьау,— дедл А са у ­ бай жолда келе ж аткан Акпан Эм!ртаевтык 6ip кылы- рын ес!не алып.— C oufu кезде бу Kici де алдына адам шыгармай, дэу1рлеп-ак тур рой! 171

— Баягыда осында 6ipiHiui болгаи Бершбаев деген- fli ecTyin бар nibiFap?— дед1 Бактыбай Асаубайра буры- лып.— Со KiciMeH азырак, icTec болтаным бар. «Сарко- па» совхозында жургенде. Эуелде 6ipinшi болып тур- ганда одам дана, одан шешен Kici ж ок едк 03iiiiK бей ш Tycin шакырмаса, ж урт кабинетше Kipyre жасканатын. Орнынан алынгасын б 1разырак Саркопада жасады. Ол рабочком, мен осы кызметтемш. Бурын эулие санайты- нымыз да, онын, айбаттылыгы да — 6opi лауазымда тур екен Fofi курымагыр! К,ызметшен алыиган KyHi байка- сак, одан жупыны, одан аласа, одан ажарсыз жан жок сиякты. Л ауазымды кызметтщ ж урт козш таралайтын 6ip сикыры бар ма, бтм ей м ш , соны 6apiMi3 де осыран дейш байкамаппыз. Бурын журттын 6api жалпылдап, курметтеп журстш адамныц енд1 маран ici тускендег1 TypiH кореец едН Ж уд э, Mycanip болыпты да калыпты. Содан аяп кегпм . Шиеттей бала-шагалы, эйе.гп наукас едк Ж огаргы орындар зорлап, б1здщ совхозга тыкпала- ган Foft. Уакытша отырсын деп. Пенсияга 6ip-eKi жыл калран-ды. Директор онда маркум Сарымсак. Хатшы болып турганда Tici батып калган ба, Сэкен Бершбаев- ты елердей жек коред1 екен. Ойпырмай, аузына касык- ты кара су татырмады. Ж эне б1здщ 6apiMi3re тапсырын kohf3 h. «Ештеме татырма» деп. B ip Kyui Сэкен облыста- гы жиналыска баратын болды. Д екабрьдщ аяк жагы едк К етерж де сойылатын б)раз малдын кагазына кол койды. «Когамдык тамак» дейтж сылтауымыз бар Foft. Сонын рет1мен Берж баевка 6ip сем1зш арзан какымсн бо- саттырдым. Ойпырмай, байгустын сондагы куангапын кореек. Козше ж ас келдк «Бэке, мына жаксылыгынды калай актаймын?» деп киналды. BipiHUii болып жургеп- де карайласа алмаранына екшдк Содан не басынды ау- ыртайын, облыстан кайтып оралысымен Сэкен Meni кыспайсын ба келш! TinTi iuinere-жемеге кояр емес. Анау-мынау деп булталактап Kepin ед1м. Tycinep жерде жок. Сосын барлык есеп колымда турганда коркайын ба? — Сэке, совет вк1мстше осы Берж баев ci3 курлы ен- бек ciHipfli foA дед1м. Алса, акшасына алып отырран ж ок па? Ka3ip де карап отырран жок. Совхозга енбек cinipin отыр. — Эй, енбек-толрагын мен бжмеймж. Мойындаман- мын да! Булдайтын жерж е булдай 6epcin. Совет ежме- т!н курган ж алгыз Берж баев болса да, «касыкты кара 172

су татырмаймын» д ед 1м, сол айтканым айткан. Meni сыртымнан билегешннщ алды-арты осы болсын! — Ж арайды,— деп келгам берд1м. М эселеш ушык- тырмайын дегенiM. К ел ен жылы шыдай алмай, тары 6ip согымды арзан какына 6epri3fliM. Кайдан, К1'мнен есп'- генш кайдам, Сэкен тары да б ш п калыпты. TaFtj 3ip- юлдесш келш! Содан келен жылы Бержбаев маркум да пенсияра шыкты-ау. Сол бойда кешш Kerri. Ш алкар жакта арайындары бар екен. Сонда баррасын кеп уза- мапты. Ж ур ек талмасынан кетш т1 маркум. Артынан Сэкене 6ip онашада: — Ш алга сонша катервдзд1 TiKTiHi3 десем , маркум: «Бала, сен б1лмейс!н. Колында бил1г! турранда ол на- рыз каныпезер ед1 foA, маган кун Kepcerri ме 6ip сэт? Сол корлыпян алдына келт1ру1м керек е д Ь ,— дейд!. — П ен д еш ш к кой,— дед1 А саубай ,— умытып-ак кет- се кайтед! екен? — Дегенмен, Сэкен маркуммен де т!л табысып ж у- мыс ж асадык-ау. MiHe3i кеп м ш ш п кыршанкы болган жылкьп-а уксайтын жарыктык! — Дурыс,— дед1 Асаубай,— тш табыскан жакеы кайда да. Энг!меден энп'ме туындап, акыры мэселе Ермек Ер- тмеуовтщ алпыс жылдыгына ауыскан. — Ол шалдын тойына дайындыкпсн баруымыз ке­ рек,— дед! А саубай.— Осы ауылдан шыккан ж алгы з ра- лым гой. Б 1зден б!рдеме дэмет1п шакырып отыр. Эйтпе- се, сагынып барады дейм!с1н. Мен бул ж ерде туып ес- кен адам болмасам д а, осы совхозды баскарып отыр- ган Kici болгасын, 6api6ip жерлес есебшдемш рой. Бактыбай Асаубайды н ишарасын баган а-ак Tycin- ген. Bip aK акша мэселесше келгенде Ki6ipTiKTen калды. Кайдан, кандай есеппен шырару керек? Оны кинаран сол жары. «Егер жумысшылардан устатса, эркайсысы- нан он-он бес сомнан?!» — Тары да есепке шатак болатын шырар. Активтер мен мал мамандарынан шырару жэрын карасты рмаса... — Онда TyciHflipy керек. Ертен арыз жазып куынып журмес!н. Арыз жазатындары осы бастан Т131мге енбей- ак койсын. Соны Tycinflipy каж ет шырар. Асаубайды 6ip кадал са алмай коймайтыны бас бухгалтерге бурыннан аян. Сондыктан бул сапар кен- 6ecine шара жок. Тек кана артынан дау тудырмайтьш жагын ойлап киналып едк 173

Сенткенше аудан орталыгынан шыккан хатшы да жетш калган. Оны булар клубтын жанына барып карсы алды. Наукан KC3i болганмен, хатшыныц ece6in тыцдау- га ж урт мол жиналган екен, Ж иналыстан кейш Эм1рта- св Асаубайды колтыктап была» алып шыкты. Совхоз шаруашылыгын кермек болыпты. XX Ермек Ертьлеуовтщ мушелд1 мерекес1не арналган ак­ т а жмнау совхоз басшыларынын ара ж т н ашып кет- кендей. Юмнщ кандай пнгылы барын, езше KiMiiiii кар­ сы, KiMHin дос екенш Асаубай осы жолы анык сезген. Scipece бас бухгалтердщ эртурл! сылтау айтып, бой бермей койганы директордын дщкесше катты тиш едь Келешекте Бактыбаймен 6ipre жумыс жасаса алатыны немесе келюпейтМ аныкталып калган сиякты. BipaK Асаубай онсыз да ушыгуга жакындаган ic'd будан api бу л д 1р п а келмед1 де бул жолы кнындыкты орагытып кегп. Бактыбайга енд1 Аязбайды салган. Курылыста «маусымды жендеу» деп аталатын 6ip амал бар. Ол курдел1 жендеуге Караганда жумысы аздау, женделген, женделмегенш б1рден байкау кнын 6ip шаруаныц ораны. Соны А саубай бурын да 6ipHeuie рет пайдаланган. ©т- кен жылдары да «маусымды ж енм жендеуден етк|'з|'лд1» деген кагазбен 6ipa3 а к т а ездерш щ кемейш тыплнда- ган. А саубай оны «Конак-копсыга, кел1мд!-кет1мд|‘ адамдарга» деген сылтаумен жумсап ж 1берш ед1. Алые кы стактарда туратым шопандардын бэрш щ де уйлер! жендеуден еткен болып, соларга теленуге тше а к т а «Мэдени кызмет каж етше» д ел ш п , Хамит пен Асаубай- дын калтасына туеш кеткен болатын. Осы eflicTi тагы 6ip кайталаса кайтер ед1 дегендей пнгыл танытканда, Бактыбай ыршып Tycin едь Енднч жерде шопандар yfiiniii кайткенде де женделуге тжстЬ rin айтып касарып отырып алган. BipaK жеме-жемге келгенде А саубай бул жолы да айла тауып Kerri. Аяз- байга тез тапсырма 6epin, алые кыстактарга жалдама- лы брпгаданы ж ен ел гп де, айналасы 6ip ай шамасында шопандардын yfti толык жендеуден еткенi туралы журт- ты кулактандырып улгердй Уакытша жумыс жасап журген адамдармен кел1пмге келе отырып, 6ipa3 акша- ны иемденш алды. Бактыбай бостан бос арамтер болга- нына екшгенде, Аязбай осы жолпа улестен де кур ала- 174

кан калганына ренж1ген. Сонымен А саубай бул екеуше тары да кыркылжын тулкщ ей куйрыгын шалдырмай кет1п ед1. Осыдан 6ip-eKi ай в т т , куз такал ган да А саубай Ал- матыра ж уретш ш айтты. Ермек Ертьпеуовке арналган сый-сияпатты апару 6ipiHiui сылтауы болса, екшпп мак- саты б1раздап 6epi сонына тусш ж урген кандмдаттыгын коргаудыц камы болатын. Д эл осы окираиыц алдында совхоз басшылары езара мэмлеге келген. О лары Ермек Ерткпеуовке берметш сыйды эуел1 басшылардан, кала берд1 шопандар мен механизаторлардан жинау керекп- ri женшдег! мэселе. Осы уэде бойынша терт ферманы аралайтын арнайы адамдар белшген. TyciHiK жумысы- нын нэтижеЫ Асаубайды н ойларанындай болып шыкты. «Ж ерлес, api атакты ралым Ермек Ерт1леуовке» дегесш, буран улес косудан еш мм де ж ал тара койран жок- Кай- та, «Шалра «Волга» MiHri3y керек, атын вагонра тиеп апару керек» деп топ алдында дауры га айкай шырар- рандар кеп. Буны да Хамит пен А саубай алдын ала уй- ымдастырып койран. Асаубайды н сезш жерге туЫрмей карып алатын жарымпаздардын эреке™ едк Асаубай ез мерейшщ устем шыкканын сезшдк Keni- л 1 бурынплдан repi канагат тапкандай. Бактыбаймен арадары женй1-желп1 шарпысу д а елеушз, ескерус13 умы- тылран. 0 3 i алые canapFa шырар алдында ешюммен рен- жшпей кетуд1 максат тутты. Аз уакытка болса да ша- руашылыктан алыстап, мшдеттен аулактайтын Асаубай 6yriH шаруашылык басшыларын, мамандарды шакыр- тып, eiiflipicTiK кецес етмзген. Содан шырарда ешюмд1 ш аш ау шыгармай, ушне конакка экелу yuiin кам ж асап, оны Хамитка тапсырып койран екен. Сондыктан Хамит жиналыстан 6ip-eKi са гат бурын камтып, сол кешке ка- тысатындарга ескертш едь — Асекец осы уакы тка шейш бэрinnin де уйщ де ко- нак болыпты. Е р ул1ге карулы дегендей, аз д е р берген ерулшке 03i де, жубайы да риза. Кдрыздар к е н а д е ке- ршедк Ел азаматтарын шакырып, бас-басына 6ip-6ip конакасы берсе де артык болмас едй BipaK оны оздерщ бшесщдер, шырынынан бурын уакы т таб у киын. Сон ­ дыктан Асекен 6yrinri carri пайдаланып калгысы келш- Ti. Осы отырран бэр1шй конак етпек,— деп хабар айт- каи сон, ж урт апыр-жупыр болды. Bipey мал экелу yuiin машина ж уг1рткенде, 6ipey Бакты байга салмак салды. Кассадан уакытша акша босатуын етшд!. 175

— (лздерден Асекен б 1рдемс дэметш отыргаи жок. Бул естерщде болсыи! Ертенп Kyiii энгчме-сез стш п ж урмесж . Асекен беделше нуксан келетш ic жасап кой- мацдар. Осы жолы амандык болса, Асекен кандндат- тыгын да KopFan кайтпак. Тубш де есетш ж 1г1т кой. Эл1 кврерсщдер, бул Ж1гггтщ 6ipiiuni болып кеткенш,— деп Хамит жэне 6ip сездж шетш шыгарды. Бул вз-езшен кобалжып TypFaH топты одам сайын кожыратты. Жа- гымпазданып, ж аксы атты керппп калуга тырыскандар- дын жанталасып калар са п туды. Айнала жуг1р1сш, карбаласка тускен адамдарды кергенде Асаубай iuii булк ете 6epin едк Ж уртты н кнмыл-козралысынан niiFbi- лын тапирам жерде Хамитка да катты конин 6iTin кал- ды. Енд! б1раздаи сон жиналыс ашыларда журттын уздж-создык келуш жорта жаратпагансып, Te6eci керш- беген басшылардын атын этап, ескерту ж асады. Дирек­ тордын ун! каЬарлы KopiHreiiMeH, Tyci жылы екенш бьл- ген б|реулер жумысшы комнтетйин председателе свзбен шалым жатыр. «Оларды е р к ш с т п койран рабочком!» деп элдеюм айкай салды. — Рабочком еркелетш, е р к ш с т п койса, онын маран карсы жактары адам болды foA,— деп Асаубай эзьпде- reiicifli. Сонымен жиналыс басталран. Бурынгыра Кара­ ганда бул жиналыстын аты рана болмаса, заты тыныш, ын-шынсыз eTTi. Е и ш м ецш мнщ бетше жел боп тиген ж ок. Эзж-калжын ep6ireH. ...Асаубай уй!ндеп отырыс кенжд! iuiin-жемге, карта ойынына уласып, уза к тунге созылды. Ж ол журуге 03ip- ленш отырран директорга ретш тауып утылып калрысы келгендер nicin турган e rri тун ортасынан ауганша экел- Д1рмей, тамакты бапты 6epin уйренген Караквзге нара- зылык турызып едь Ж ур т аяры саябырлап, уйде Хамит, Бактыбай рана калган. Асаубай ездер1 онаша калраннан кейш тары да дастаркан жайрызды. Сол кезде Бактыбай унемi колы- нан тастамайтын кара сумкасын алып, ашты да ш ш ен каттап оралган 6ip-eKi буманы шыгарды. — Асеке, мынау Ерекеннщ Kaniri. Ал, мынау Ж1ггг- тердж базарлыкка коекан акшасы!— Асаубай жуз-жуз- ден катталган акш аларды езш е карай ысырды да: — К аракез, мыналарды бвлектеп буатын ж ш экел- u ii,— деп эйелш шакырды.— Ж шггтердж маган берге- рпмен араластырмайын. Ж умсалып кетш уят болар,— деп оны баска 6ip шамаданнын тубж е зытырды. Эртур- 176

лЬ дэлел айтып, ©3inin сезш е ж уре к ул ак салатын Бак- тыбай Mine3ine А саубай cohfh кезде катты рснжж жур едь E iw i e3i бас болып ж иналган акшаны колымен тан- сырранына кэд1мг1дей риза. XXI А саубай Алматы га аттанып KeTiciMen Бакты бай Ер- мек Ертж еуовке телефон сорып сейлескеи едь Ce6e6i осыдан 6ip-ei<i кун бурын астанадары ж ерлестер! теле­ фон аркылы совхоз директорын 1здегеп екен. Бактыбай- дыц бул хабарласуы coFaii ж ауап icnerri болтан. А так- ты жерлесш торкалы тойымен куттыктап, мерекеге ка- тысу уш ж сый-сияпатын алып совхоз директоры кетке- нш айтканда Ермек аксакал куанып калды. Сонымен 6ipre бул тойта 6ip адам емес, он шакты адам га шакы- ру билетш ж1бергенж айтып, баскалардыц бармай кал- ганын peiiim erri. Осыдан коп кешжпей бас бухгалтерге Асаубайды н 031 де телефон сокты. Алматы га келгенде м аксат еткен шаруасы OHFa басканын куана мэл1'мдеп, каржысынык шакталып азайгапып шагынып едк Бактыбаймен ка- баттаса куйеу1мен сойлескен К аракоз оран катты кешд|. — Эй, немене, сен ол ж акка барралы акш адан кой- лек к и т жатканнан са у емес шырарсыц! Энеугуш 6ip шамадан акша экетш едщ Foft. Сонын бэрш ж ум сап ж 1- бере койганын ба?— деп К аракоз куйип-шскен. Каракоз- д1ц катты кетш айкай шытаруына Канымгулдщ: «Асе- кец астананыц сулуларына акшаны шашып жатыр-ау» дсген эзж co3i де себеп болтан. — Meni подотчет eTin акша жазып бер дейд1, en-epci кылып. Бундагы катын-баланы ойламайды гой,— деп Каракоз тары алкш ген де Хамит басу айтты. — Ундеме, 6aii6iuie! Ш ьты н шыкпай Kipic юрмейд1. Ол neri3ri жумысына 6ip табан жакындай тускен рой. Эйтпесе Асекен, тегшнен Terin акш а жумсап, жынды денмкчн. — Калада шаруа тындыру дегенщ кадам баскан сайын акша рой,— деп Бактыбай д а бж г!рлж танытты. 031 осыдан он бес-жиырма жыл шамасы бурын астана- да болтан екен. «Мен курс повышеннсде болганда» деп, сол жолры эсерж эцг1ме eTTi. — Ал, енд! бар-ау, бэршен де Ол ж акты н кысы кы- зык. Тау басына кузде жауган кар етекке карай жыл- 177

жн-жылжн келе нагыз басталганын 6ip-aK б1лед1 ексн- ciR,— деп Бактыбай e 3i байкаган жайга оралды. — Баке, м е т 6ip мын сом га подотчет ж аса!— дед1 Хамит эйелдер шырып кеткесш.— Ер мойнында кыл ар­ кан плр1мейдй Тауып берем, ез1м жакында Kipre мал етюзбесем болатын емес. Эйел де кыккылдап жур едк «карннтур алайык» деп. — Кайыптан тайып тексеруил келш калса...— деп Бакты бай алрашында едэу1р киналып едк Акыры Ха­ мит ершне коймады. Сонымен Асаубайдыц жэне езшщ атына жазылран акшапы Хамит e3i кол койып алды да, дереу телеграфпен аударды. 0 з атынан жэне Каракез- Д1Д атынан. Осыны «эйелдердщ ж ш а з телефоны аркы- лы» ecTin алган Канымгул келес1 куш урыс шыгарды. — Ж уртты н эйелдерш1ц тула бойы алтыннан керж- бсйдк Кигендер! шымкай асыл. Е к болмаганда же<мр эйелдей де кунымыз жок. Ж улган торрайдай боп ж ур ь ciMi3 мынау. Ал сен болсад, epirin, калага барып кыз- келшшекпен кыдырып журген адамга карызданып, мын сом саласык,— деп айкай шыгарып едк Эйел1н!д кар- кынын Хамит ундемей жекдк Кенсеге барып тырылып алды да, онык ашуы эбден тараганша куйбендеумен болды. Кешн Канымгулд1'н ашуы эбден сабасына тус- кенде барып, Асаубайды н тубш де керек адам екешн, одан ештеме аяура болмайтынын туащ ирген. Кандай амал, кандай айла-шарры жасаганын юм 6iacin, эйтеуip Асаубай жолаушы кеткешне 6ip-exi ай еткенде бупдарылар одан куанышты хабар алды. ©з атына жолданран телеграмманы Хамит буюл кексе ап- паратына керсетш шыккан. Онда «успешно защитил диссертацию» дегеи уш свз рана жазылран екен. Хамит кенседегщерге сауын айткандай, жаралай жуг1рш, эр- юмш к кулкын аддап шыккасын, мектепте журген Ка- раквзге де жуг1рген: — Б эй бш е,— дед! ол ж алпак Кызыл ж уз 1 алабур- тып, етекп танауы одан api делшп кетксн,— Экел, су- шнилмдП — К,оргады ма?— деп ею квз! тандана ашылран К,а- раквз 6ip орыннап тапжылмай турып калды. — Коргады, коррады, Mine!— Каракез онык алакан- дай кагазына сеш маздене кез салды. 1шшен окып шык- 178

— Экел, бэйб1ше, суйшшН А замат емес пе б1здщ Асекен, э? Каракез Хамиттыц «бэйбш е» дсп т 1л датданына дулагын уйреткен едд Bip.onauia отырыста, А саубай мен Айманнын эуейш гш сез етш, езара кулм кылган бу- лар сулу келшшект1 сырттай корлап, «Асаубайдын тодалы» атаган да, сол жерде «бэйбше» деген сезд1 Хамит Каракезге арнайы еепрткен. Сонда К аракез б у ­ ран ш тей риза болганнан: «К урдас-ау, сен болмасац менщ дад1р1мд1 kim билед1? Мына ce3iHniH дасиетш енд| тупш и м Fofl. Будан былай осылай-ад атай бершП» деп назданган. Содан кейш булар К аракездщ шампанын iujicKen. ©здершше Айманнан кек дайыррандай болып едк MiHe, д аз1рде К аракездщ ecine сол ж ай Tycin, e 3i дуана кул1мдеп тур. — С у й ш ш ш саррая кутш , сарынып журген тода- лынан сурасан еттП— деп 6ip мырсылдай кулдк— Теле­ фонией айта салсац FOft, ол жарыла дуанады. ©TipiK те болса Асаубайды «шалым» дегенде iiui-бауыры елж ь реп тургандай кершед1 рой. — Эй, соны дойшы. Bi3,;i тастап ауданга кеш in кет- кен датынды. Хамит долын ш лтедг— ©зще жететш м м бар дейсщ. В 1зд!Н дасымызда далатын Каным екеущ емес пе? — Енд1 солай болды ма?— деп томсарды келшшск эз1лге кулу орнына дабарын ашпай. — Эй, енд! сезге айналдырмай, суйшнпмд1 атасай- шы! — Телефонмен неге айтпаран? Уйден сейлессе дай- тетш ед1? Телеграмма бергенше... Екеущ сырлассын, менен ceni жадын керед1-ау,— дед1 К аракез 6ip жагы эзьлдеген болса да екпес1н де жасырмай. — Эл! арманын бар foA,— деп Хамит келшшекке сынай дарады. Кездершде 6ip жымысды дулыд бар. Каракездщ осал ж ерше сыралай дарап турран сияд- ты — Жадындыгынды езще далдырдым. Маран жол- дастыгы, достыры ж етедь — Эрине, сендердш сол рой. Эйел жанын дайдан тусшейш деп едщдер,— деп Каракез сэл рана томса- рып, Kip6iH тартты. Буран Асаубайды н кандидаттыд дорраганы немесе доррамаганы бэрi6ip сиядты. Одан келетш пайданы емес, бул езше тиетш зардапты уа- йымдап тургандай. Шындырында К аракезге Keperi ди­ ректор да, кандидат та, хатшы да емес, езш тусшген, 179

куша гы ла, кулыгы да езше гама арпалган eMipcepiK eKeniii булар кайдан бкпсш! Б 1лсе, мынау Хамиттын согам алым ушып куанатындай, айнала суйпнш сурап аяк тоздыратындай ештемес! жок. Асаубай атам замам- нан келе жаткам кас душпанына майдан бергемдсй, бумыц дос пен каска эшкере болып журили келшшек омша уматпагам. BipaK ез сез1мш ашып та айтпады. Мундагы ж уртка онын кандидаттык коргауы api тан- сык, api ж етгспк кершгенмен, Караквз ушш Асаубай баяпл Алматыдагы кыздар институтынын жатакханасы- мын алдынан шыкпай табаны тозатын калпында елее- тсйд|'. Сана ce3iMi де, азырак мактаншактыгы да, кыз­ дар арасына келгенде эр куйдщ басын шатып, домбы- раны тымымсыз ургылайтымы да сол куй|. Рас, ол уа- кытта бунын мамсапка кумарлыгы дал каз1рпсшдей емес е;и. в с у г е кумартуы, пэленшекендерге, тугенше- кендерге жетсем деп, ж ар гак кулагы жастыкка тимей- TiH болтаны cohfh жылдары гон. Ocipece, бас зоотех- никтжтен директорлыкка жогарылагалы онын мазасы эб- ден кеткен. Осы кызметтен ауданнын 6ipiHmi хатшысы немесе аткару комнтетшщ председател1 болып кеткен жкгггерд] энпмелеп, езшщ де всуден д э м е а барын эс- те жасырмайтын. Бундай энпмелерд! есткенде Кара- кезд1н кулагы сарсылушы едг Кейде куйеуже тоска- уыл да жасайтын. — Койшы осы эцпмендП ©суден бетен сезщ курып калган ба? Бар т 1легщ мансапка ауып кеткен гой. ©Mip: де кызметтен бетен де арман мен т1лек кеп емес пе!—- дер едг Осы жайды тапл 6ip ой сарабынан етюзш тур- ган Каракезге: — А л ендк бэйб1ше, кандай камын бар? Алдынан шыкканда кандай шашу шашамыз талым болып келе жаткам ж т т к е ? — деп тетен сурак койган Хамит. — ©здерщ бьлесщдер-дагы. Телеграмды азаматдеп саган согып жатыр. К ерпелеам ед1 деп маган сокса, Ke3i кермед1 ме?— деп Каракез эуел1 жылы сез айтпаса д а, еб1'л-себ1л болып ж уп р ш журген Хамит жайын ой- лаганда оны да, Канымгулд! де аяп KeTTi. — Сол ушш мын сом карызданып, азамат басынмен катын-калаштан сез естш жатырсын,— дед1 жуыктагы Канымгул мен Хамит арасындагы жанжал жайын ecine Tycipin.— Тапл нс шабылып, шашылгын келед1? Сол сыйы да жетер.

— Ой, ондай аздаран дуниеш дос-ж ар адам дар есеп- ке ала ма? — Мэ, мынаган б 1рдеме аларсьщ жеткешнше,— деп К аракез кол сумкасынан ж уздш т1 суырып бердк— Се- нщ осы M A ipin ai бйгсе ж аксы ол!— Хамит 6ip рет жы- мыи ете калды. ¥ялыс па, куаныш па, бетже кан ойнап шыкты да, лып етш басыла бердк Ж ар к ете тускен ушкын жанарынан 6ip Kepimii де ж ок болды. Канымгул мен А саубай арасындагы катынасты eciHe Tycipren бул еезд! Каракез байкап, ойланып айтты ма, элде андау- сызда сездж рет! солай шыкты ма, ол арасына Хамит бойлай алмады. Томсарып, тез к е т л п з д ж биледк Мек- тептен былай шыра бере «Байрус 6ipa3 жайды iuiiiie сактап сыртка шыгармайды екен-ау» деп ойлады. Ана- да 6ip peTi келгенде Каракез: «Ж атакхананы н алдында eKi caFaT бойына аягын 6ip-6ipiHe соккылап, юрген- шыккан кыздан селем жолдап, жалынып туратын А сау­ бай ед1 Foft. Кутырса, кутырып ж ургеш Ka3ip шыгар, ж уртка «Асекен, Асекек» болып!» деп 6ip ащы шын- дыкты айтып салган. «Бул ymin 6epi6ip. Осы кыбырлап, тырбанып журген жаннын 6epi тек Асекек уш ш румыр суру керек сиякты» деген мыскылы да бар едь Ka3ip кексеге карай кетж бара жаткан Хамит езшщ досы ту- ралы ылри осы такы леттес б1рдемелерд1 ecine ала бердй Бактыбай бул хабарга капык екен. — Ж1г1ттер, осы заман дегенш тым uirepuien кегп - ау, э? Ш апшац ьчгермеп барады. К андидат дегеш к Fa- лым Foft. Совхоз директорынык бундай дэреж еге ж ету1 6ip кезде кол жетпес армандай керж етж едк— Бул сез- Д1 айткан Бактыбай е з 1 шама-шаркын ж етж (Илетж Асаубайдын кандидаттык коргаганына танданганын ж уртка сезд1рмеген. — Бул есетш ж 1ггг. Kepepcin, тубж д е А се к ен т н 6i- piiiuii болып кеткенш есггерм1з эл1,— дед! Хамит. Э д е т кенседегкяердж 6epi ecTiciH деп, бул сезд! eKi-уш жерде айтты. Директордын онша уната бермейтш адамдары- ныи ж узж е карап, бет кубылысын андай айтты. 0 3 inin осы OKHFa ушш соншалыкты куанышты екенш сезд1руге тырысып бакты.— Мына керпп ауданда 6ip дерект1р бар ед1, кандидаттык KopFan алган. Соны ж уы кта 6i- piHmi етш ж 1бершт! Foft. — вс сш , Heci бар весе? Сен де биыл зоовегп к екш- uji курсына етт1ц foA. Асекек кетсе, орнына сенен ла- йык к1м бар? Ke3imu ашкалы Kepin келе жатканы ц осы 181

шаруашылык,— дсп Ж1пттер э з и тастады. К.улар Ха- миттыц осы кызметтеи дэмел1 екенш де б ш п алган. Асаубайды ц капдидаттык коргаганын оиша унатпай тындаган Аязбай да ж урт ninipine косылмай кала ал- мады. — Досыннын всуге багыт алганына куану керек. Енд1тойын, бар,— дед1 ол. — Куаныш вз алдына. KypFaK касык ауыз жырта- ды. Ш ашу керек. Айтпакшы, алдынан uibiFbin куттыкта- маймыз ба? Кэне, Бэке, OFaH Ki-мдер барады?— деп Х а­ мит кенседег1лерге ортак сауал тастады. Бул сауал бэ- рше де киын сокты. Ж алтарып тайсактайтын немесе кол кусырып куптайтын жер осы. Бундай жерде адам- ныц сыр ашпай калуы еюталай. Ктмнщ т 1легш тьчейт!- нщ осындайда анык андалады. Кенседегшердщ абыр- жып калганы да осы едк ©з1не тура сауал койылган Бактыбай ocipece Ki6ip- т 1ктеп, бвгеле бердь Директорынын кандидаттык кор- Fan, каркынды келе жатканы, ж ана дипломы упнн оныц шашу дэмететш1 eciHe б 1рден Tycin, кандай шара ж асау керегж ойлап отырган. Хамиттын сауалына б 1рден жа- уап таппай, куйбендей т у с к е т осыдан едк Bip кезде кас- cupAi шакыртты амалсыз. — Мен1н мойныма eni ж уз сом жазып, Ka3ip экелш берил,— дед1 OFan. Сосын Хамитка бурылды.— С е н т машинан бос па? — Оный не каж ет1 бар, Асекеннщ машннасы жарай- 1 / — Bip кой алдырайык. Каладагылар карык боп отыр [/деймшщ. Ш ашлык-машлык ж асатсак. Тускен уйд!н он ‘ кабакпен кабылдауына ж аксы болар. Менде бес-алты кой бар едк Сонын 6ipiH... — OFaH зуреленбей жолдан ала кетерм1з. Сонда ci3 де баратын болдыныз foA?— деп Хамит api танданды, api куанды. Бул езппц Асаубай алдындаты беделш тэ­ ты да 6ip саты кетеретж ж 6iJiin отыр. Содан кешн 63i де жол камына Kipicyre эз1рлену1 THic екенш сезд1рдь— Мен уйге барып тез хабар берейш. Ж олга uibiFap ал- дында б1здш уйдег1 келшниздщ колынан шай-су iuie журелш .— Соны айткан Хамит тездетш кенседен шыга жвнелген. Хамит кенседен шырысымен Бактыбай 6aFana ез атына келген Ермек Е р т ж еу о в т т хатына кез салды. «Карагым Бактыбай! Кутты ктау хатынды алдым.

Hri тьлепне мын да 6ip ракмет! Ж узщ д 1 кермесек те атынды ecTin, таныс боп калдык. Алматы га жолын туе­ се, ат мацдайын эрине уйге тура тзрейсщ. Директорын к е л т куттыктап шыкты. Арайындардын шашуы деп eni мын сом экелген екен. Мен e3i бундай ырымды елемей- TiH адаммын. Алпям келмеген. Сейтсем буным кате екен Агайындар ренжитш эд ет1 бар дейдк А лмасам азсын- ганы деп есептейтш керш едь Амалсыз кабылдадым. Кенклдерще, ыкыластарына ракмет тапл да! Ал, шырак, енд1 сырттай да болса б ш е т жатырмыз. Узбей хабар- ласып туралык. Кош са у бол. Ермек. 19... жылдын 20 авгусы». «Волга» эперу керек» деп жанын салып ж ургеш вз кулкынынын камы екен Fofi. Сонда се п з мын сомды е з 1 иемдешп кеткен болды-ау. Иэ, галымдык деген1 калта- Fa кол салатын залымдык болганы foA». Б ас бухгалтер Асаубайды н кылырын 1штей таразы- лап отырганда Хамит кенсеге кайта келген ед1. Каным- гул шай-суын эз1р еткен екен. XXII А саубай «диплом жуу» сылтауымен кетл д естер ш шакырып, гумырынын манызды окигасын шагындау той-тобырмен этап ©Tin едк Б 1рак бул топпен 6ipre де, кей1н де бул ж акка карай Акпан Эм|'ртаевтын кадам баспауы сез терген кейб1реулерге дудэмал эсер калдыр- ган. Директордын квз1нше ештеме сезд1рмесе де былай uiHFa бере: — Аканнын колы тимеген1 ме? А нада 6ip рет конак- та болып кеткен1 кайда? АсекенД1 Tepic кермейтш сияк- ты ед1...— десш, онын тойра неге катыспаганын дэл баса алмай, эрнэрсеге жорып, кыбыжыктай бергендерд1н кунк1лдер1. — А станадан келе ж аткан сапарында бу Kici Акана сэлем бере к1рмепт! рой. Хатшы соран шамданып калиан шыгар,— деген жорамал айткан б1реулер. — Ж ок. Ce6e6i ол емес. Шаруашылык кулдырап кетт1. Онын уст1не финанс iciH бурмалаура Асаубайдын e3i KipieKeH керш едк— деп кенсе айналасындарылар ic- Ti пакты б 1лет1нд1г1н танытады. Асаубай ез сыртынан айтылган буралкы сезге онша мойын бурран жок. К,айта аярын бурынгыдан да ropi ныктай басып, ез1н1н мырымдырын ор кимылымен да-

.полден tyckici келгендсй ж урт квзшше козгалысы api ipi. api мангаз. BipaK бул оныи сырткы кубылысы. IuiKi аласапыран ой арпалысы езш б1рде куптап, б1рде жаз- гырып жаткам. Хатшыныц жылы карсы алмауына шынымсн немку- ранды карады ма, элде колымда турранда карпыикы- рам калаймн дед1 ме, Асаубай диплом жуудыц сонры ксзсп'мде ылп1 малшы, шопандарды шакырган. Октябрь айынык орта meni жакыидаганда: — Бэке, бу м л ризыкты eHflipin жаткам солар foh. Осы сапар малшы, шопандарра тэу1рлеп комакасы бер- сек кай тедр Эр! ауыл шаруашылыгы куш, ездерЫ ц тел мерекал...— деп мэймецкелеген едй Бас бухгалтер кезш щ астымен карал жымиран да ештецеш ашып айт- лай, ж ауапты ез1нен тосып калган. Дмректордыц тур- iTycin шолып еткес1н: — Каржы жары...— деп Бактыбай мурныиыц асты- мсм куик ете калып едй Осы мзселсге келгелде днрек- [гордын тобам аяк куйге тусетшш бул TycineTiM. — Ойбай-ау, Бэке, ол жары ез колыцызда foh. Bi3- ге тек статьясым кондырыл берсешз...— дед! Асаубай турасына кеш in. Бас бухгалтер кезш щ астымен карал, сэл езу тарт- ты да кабагын керш, ойлалрандай басын снпады. Асау- байдыц да багып отыррамы осы клмыл едй 0 3 ine бурын- иан сырмэл1м — егер ол булай керш и бэлденсе, оп-онай кемс салмайтып 6earici. Кейде TinTi канша ыргасып- жыргасканмен кашалгы эдетше багып, аяк астынан бултарып, дэмеленген кецм ш купт1 кылып KeTeTini де бар. Э уел! босалан сез1мсн е м е к с т п , акыры жеме-жем- гс кслгенде «фмнанс тэрт1бше кайшылау рой» деген ту- жырыммен туралатып тастайтын. Асаубайдын дщкеане тиетш де осы сез. Бул сезд1 еЫ генде ол жар басына келш узьпген жолдын жалгасын 1здегемдей, амалы ку- рып отырып калады. ©ткел бар жерд1 ж анталаса кара- гам жолаушыдай, клялымен аласурады. BipaK Бакты- бан бул жолы омдай шыррара салмай, келгскен ынгай танытты. Сонымен директордын дегши болтан. Асаубайдын «ралым атанып» келгешн, «олдай атак буш л аудалды баскарып отырран Э м 1ртаевта да жорым» Хамит кулактарына эбдсн куйрандыктан, «Каракездщ колынан шай iuiyre» келген конактар шашу жагын _жо- марттыкпел этап жатты. Оны ecTireH сайын Асаубай: — Э у, ж арандар, мел сендерден шашу дэметш ша- 184

кыргам жок. Мынау мерекемен туспа-тус келгесш... 6ip тэ>йрлеу диплом алып ед1к. Сонын сылтауымен казак- шылык жасап жатканымыз. Дастарканымыздан дэм татсын деген ойымыз ед1 аз д е р д к — деп сыпайылык та- нытты. — Ертен бул жайлы ш аш ау сез шыкпайтын бол- сын!— деп ескертп Хамит конактардын «осы калай?» дейтш кумэндьперше айбар ж асап. А саубай ж орта ак кет'л бола калгансып, Хамиттын каткыл эзш н жум- сартты. — 0 flTeyip кейш MeniH басымды шатайлап журмен- дер, агайын! Инициатива мына XaMHTTiKi. Арыз жаз- сацдар осы кйншц атын жубайымен коса т!ркендер,— деп лекгге кулдь — Арызды ж азганда мен ж азармын, баска емес,— д ед1 Канымгул сез кезепн 3Ki6eprici келмей. Конактар- ды шайлап журген Канымгулдщ кешлд! к ул ю а уздш- узд 1к шыгады. ЭЫресе ецбектен бетенмен ici жок, кей- 6ip аккек1рек анкау, картац конактар бул эзкчге тусж - бегенге келшшек ipa мэз. Олар: — Кой-эй, Хамиттын уш ндеп доктыр келш! Арызыц не, курсын, е з 1мен кетсш. А к ниет1м1зд1 тэрк етпе олай,— десш каукылдасып токтаскан. Бейне 6ip Асаубайга Канымгул жаулык ететшдей сешмде жамырасып едь — Ал, енд1 тай атасацдар да, тана атасандар да neci — мына Хамит. Мен еюбастан буган карыздар адаммын. Б аска окуды ез кунпммен 6iTipceM де, осы окуды, жасыратыны жок, Хамиттын аркасында б т р * д 1м,— деген Асаубай, дуМм ж уртты шола караган-ды. Д умай тарап, конактар кеткен бойка ол бас бухгал- терд1 онашага алды. Хамит екеуш шайга шакырган екен. Ce3i орындалатынына кудайдай сенген ол тойга кеткен шыгын жешнде «лэм» д еу д 1 артык керген. «Бак- тыбай барлык кагаздарын 33ip кылганда кол коя салар- мын» деген пигылда едь BipaK бас бухгалтер ж уы к ман­ да бул жайлы ж ак ашпай койды. Сейтш жургенде ecKi жыл аякталып, ж ана жыл да басталып Kerri. Ж ылдагыша шаруашылык 6ip жылдык есспт1 корытындылайтын кез жеткен. Соны ескерген ди­ ректор кабинетше есеп кызметкерлер!н тугел шакырган. Ж урт аягы саябырлаганда: — Бэке, осы анадагы шопандарга кеткен шыгынныц документше кол койылып па е д 1?— д ед1 турасынан. Ой- ында ештене жок, «осыны Бакты бай умытып жур-ау» деген ceniMMen айткан. 185

— А-а-а, онын орны толган ж ок па?— деп Бактыбай мырс сте туей . «Еселеп толган ж ок па?» деп айта жаз- дап, езш шакка тсжеген. — Эп, бэрекелдН Энте\\чр, документке мыкты бола- лык,— деп куанып Kerri Асаубай. Бактыбай осы carri бос ж !б е р п а келмедь Не де болса, ойын ipinnefi айтып салюта бекшдк — О ган документтщ кажет! канша?— деп енд1 Бак- тыбай онын ж узш е эжуа-мыскылмен караган. — Каж ет! жогы калай?— деп Асаубай ан-тан — Эу, шыккан шыгынныц орны калай жабылады? Сондай да сез.болады екен нпркш! — Асеке, аныктап алатын 6ip нэрсе бар. Кандидат- тык коргаган ci3 гой?— Асаубай манадан 6epi бунын сез элпстше мэн бермей отырган. — Иэ, мен емес деген юм бар?— дед! ЭЛ1 де тусш- бей. — Ш ашу алган да, той ктеген де а з боларсыз? Ен- дешс, ол каржы азд ен енд!р!лед1,— Бактыбайдыц кадап айткан сезш ест1генде, Асаубайдын кез1 шарасынан шыга жаздады .— Элде маган зансыз документ жасап, соттал дейс1з бе? Айтынызшы осы, ci3re не жетпейд1? Ш ег1не таялдык кой TinTi. Бул сездерд1 ест1генде ол тебеге ургандай отырып калып ед1. Бакты байга аяк астынан бундан куш кайдан 61'ткенше де кайран. Сэлден сон барып ecin жинады. Алдында отырган бас бухгалтерге жана кергсндей ка- рады. 0 з кулапяна 03i сенбеген сиякты. Акыры шыда- май Kerri. Бурынп>1 эдетшше столды урып калды. — Эй, подлец!— дед! эр сезш шегелеп.— Тойды жа- сай бер, документше кей!н кол коярмыз дсген!н кайда? Ш ык эйда кабинеттен. Подлец! — TijiiHi3Ai тартыныз! Ci3flin экен!з салып берген кабинет жок. Эюрендеп жаман уйренген екеназ. Дан- дайсыманыз! Бет алды кулпн тартып, култшдеп кеткен Бактыбай орнынан баяу кетер1'л!п, eciKKe карай ж уре берд!. — Нагыз ит екенсщ. Кап! CeHi баягыда какгытып ж 1беру!м керек ед1. KepepMin эуселецд!. Осы совхозда иэ сен, иэ мен калармын. — Дандайсыманыз. Мен осы кылыгыцызды 9 Mip- таев жолдастыц алдына мэселе eTin коямын,— деген Бакты бай кайкайган куй! eciKTi сарт урып шыга женел- fli. 186

X XIII Асаубаймен epericin, катты свзге келйпмен аудан орталыпяна аттанган Бакты бай сол кеткеннен кайта оралып бул совхоз кенсесшщ eciriH кайыра ашпаган. Bip аптага дейш буны эрю'м эр сакка ж уп р тть TinTi онын шимджке ayecTiri жогы елге аян болса да 6ipey- лер: «Айыктыррышка камалыпты. Д ер екп р ге ашулан- раннан арак iuiin кой Faн екен. Он бес с е т м сонда жат- са керек» деген веек тараткан. Енд1 б1реулер: «Облыска кетшт!. Ж огарылайды бшем. Кызметке бекитш си- якты» деген тьлектестжпен свйледь Bip апта шамасын- да аудан орталыгына барып кайткан Аязбай рана ду- рыс хабар экелген ед1. — Бакен бу п н танертек сэмелеттен туст1,— дед1 ол узын тура бойына лайык б^ткен тырна мойнын кикан- датып, кездескендерд1 женшен тартып токтатып.— Сол бет1мен селхозоправлениенщ главный богалтырынын ус- телше отырды. Облыс бек1ткен керш едь Батана TeMip- тастын уйшде 6ipre шай ш т к . Ак Айманнын колы- нан!— «Ак Айманнын» деген сезд! кокилана, мактана айтты.— Д ен! са у турса, Бакен ж ерде калмайды рой,— деп езш щ ашыктан-ашык т1лектеспгш де ж асырмаган ынгай танытты. Ж ур т 6yFan ceHepiH де, ceH6eciH де бьлмей, осы ха- барды е с т е н д е онша желшшее алмап едь Квп узамай анырына квздер! жеткесш , ыбыр-сыбыр кебейдг Бурын сыбырлап купия айтылатыи сездер кейде KenTiH Кула­ гина аныктшп калып ж ур. «Бактыбай енд1 Асаубай- дын бар кылмысын копаратын шырар. Эм1'ртаев Бэкен- Д1 колдайтын керш едЬ дейтш eai уд ай п ш р лер е р б ш . Бакгыбайдын аудандык ауыл шаруашылыгы баскарма- сынын бас бухгалтер! болып тагайындалуы 6ip тосын мэселеш шешетшдей, совхоз iiui гу-гу энпме. Турл! жо- рамал, квленкеге карап кейлек niiuy Ke6ipeK. Онын ce6e6i де бар едг Асаубай жолаушылап кетер алдында А кбулак фермасынын бухгалтер! Айманнын 'Колымен 6lp ic кагазын жасатып, сонын акшасын «жол каражатына» ж аратпак ойы барын сезд!ргенде, жеЫр келшшек эуел! азырак толрэнып, артынан лезде бас тарткан. — Асеке! Айналайын мен! бул жолга кинама! Menin басым екеу емес гой. 0 3 ine б е л г ш 6ip уйл! жаннын Ко­ лыма карап отырраны. Мен сотталып кетсем, шиеттей 1Я7

балага him карайласады? Еркектщ орпына еркек, эйел- д щ орнына эйел болып жургешм солар ушш! MeHi бу­ гаи кинаганша, ана жалрыз сиырды таразыга тарт. Ел iuii Fofl, сауыннан тарыкпаспыз.— Шай устшде ep6irei< SHriMeni Айман осылай тужырган. Ж ане бул жайына енд! айналып сокпауын сурап едк А саубай e3i усынган icTi тындыргапнаи Аймаига ' ешкандай задал келмейтшш соншалык дэлелдеген са- йын жес1р келшшек одан эрмен басын алып кашкан. Акыры бунык арты достыктан шыгысуга дсйш барып ед1. — Айырылысар дос — ерй ш н алдынгы касын сурай- ды деген осы екен гой. Менщ кун керш жургешмд! кеп- сшесщ бе? Балаларын ж етк1зсш деудщ орнына, бул кай кылыгыц?!— деп Айман 6ipa3 шапшуырлап. Асаубай- дык буынсыз жерге пышак урганына катты кынжылып. оныц баягыда Тем1ртаска жасаган кысастырын да ашу уст! еске алып еткен. Сол сол-ак екен, Асаубай морт сынды. Eiiflirapi Айманнын бетч-жузше карамастай соз айтты. IcTiH насырга шапканын тез уккан ecTi келшшек б 1рден-ак ipreHi аулак салу камын жасаран да сол кун- нен бастап кызметтен 6ocaFan. ¥ замай аудан орталы- рына кешш барып, оку бел1мше орналаскан. Содан 6epi ел iuiiiiAeri пыш-пыш anriMe-свз токтамай ксле жатыр ед1. Б1реулер: «Элпртасв Асаубайдын езшен асып Tycin, кандндаттык корраганын коре алмайды екен. Cipa «ор- нымды тартып алады» деп cecKeiieTiH болса керек» де­ ген кауесет жайды. Енд1 б1реулер1н1ц езелене айтаты- ны: «Асаубайра ренжшен Айман Эм1ртаевка шагым ту- cipinxi. >Kecip эйелге жасаган озбырлыгы ушш хатшы катты ренжшен кер1недк Кызметке орналастырып, уй тауы п 6epin камкорлаган ез! екен. Енд1г1 жерде дерек- Tipine де 6ip сойкам келетш шыгар» деген жоба. Осыныц 6api тегш eMecxiriii дэлелдегендей, сонры кезде eKi-уш рет арыз тексерй ш . Облыстык газет ре- дакциясынан да шагым тексеруцп келш ксткен. 03ip алып-жулып бара жаткан ештеце ж ок снякты. Келгеи- дер Асаубаймен, Хамнтпен, одам кала берд! шагым жолдаушылармен кездесш, сейлескен болады да женде- pine кетедь Асаубай мен онын жактастарына 03ip кыл- дай зиян Tiiin ж аткан жок. Кайта _ap6ip арыз-шарым тексеруден кейш д нр ектордьт Mepefti устсм шыра бс- ретшдей. К е у д е а ш алкак, басы кайкы тартып барады.

0 зш е карсы келгендерд1 б1'рте-б1рте кызметтен шетте- Tin, дегешмен ж ургендерд1 бмгенш ш е ж огарылататын, ак дегеш алплс, кара деген! каргыс екенш дэлелдей тускен. А саубай соцгы кезде ез1 «осы арыз ж азады -ау» деп кудш алгандарды арнайы кырына алып, эдей1 бэлелей- Tiii эдет тапты. Сонын 6ipi Аязбай едг Буган eiuiryinin басы 6ip себептен 6ip себепке жалгасып, акыры Бакты- байга т1релетш. Осыдан он т а к т ы жыл бурын К умж арган фермасы- на салынган ек1 курасты рмалы агаш уйд! А саубай буз- дыртып алып, есептен шыгарткан да, узамай оны баска 6ip кы стакка апартып, ж ана келген уй ретш де турпл- зуга буйрык берген. KefliH осы eKi уйдщ есебшен ж ана келген eni уйд1 вагоннан TycipuireH бойы саттырып ж ь 6epin едь Бул icxin басы-касында журген Аязбай. Ен- деше бале сез осыдан келмесе к 1мнен келед1? Аязбай айтпаса, аудандык халыктык бакылаушылар шскеп 6i- ле ме? Пииялы осыган т 1релгенде А саубай Аязбаймен катты сезге барыскан да оны прорабтыктан аулактат- кан. Бул кызметтен алмас бурын: «Малшы, шопан уйле- pi мен мал кораларынын ж енделу! сапасыз. П рораб жауапсыз караган» деген дэлелмеи жиналыста катты сынап, б|рнеше рет ескерту 6epin едк Акырында ол кы з­ меттен арыз 6epin босауга мэжбур болды. Аязбаймен кабак шытысуы езше тш м аз екенш тез тусшген Асаубай оган енд! эртурл! кызмет усынганмен. ол ауданга узд ш аз шапкылап журген. А саубай кате- лескенш осы жерде укты . Тврт-бес жыл бойпл бэлеш тугел бшетш Аязбайга женшз ти 1скен!не ш тей опык ж есе де, алган багытынан кайтып, niKipiH езгертуге бат- тылы бармады. Ондай кадам ж асаса, езннн аскак беде- лше нуксан келетшдей. TinTi мэселеш ушыктырганы сондай, аудандык кэсшнплер одагыныц шенпмше де к ул ак аспады. Есше тагы д а Келаман нагашысыныц ке- Heci тускен: «SipiHiui басшыныц ce3i зан болып калуы керек». Бнылгы кургакшылыкпен еткен болмашы кыстыц ен басты a6irepi арыз-шагым тексеру мен оган жауап жазудан ауыспады десе, emimi де жалган дей алмас. Сондай 6ip куйбен, 6ip-6ipiH андыскан куйш Tipuiuiik кажытты ма, бурын езш «нагыз еркекпш, азаматпын» деп угынатын А саубай эбден усактап, юм кершгенге секемнш болып алган. Кейде «осы арыз ж азатын шы- 189

пар» деп кумэнданган адамдарыиыи балаларынын, дап- терше кез ж упртстш . Окушылардыи дэптерш уйгс эке- Jiin карап жаткан К,аракезд1 кергенде eciiic туее калган бул т1рлiKxi кейш e3i к а с т е т т алып едп XXIV А саубай уынн биылгыдай берекеаз кыс болмаган шыгар е м 1рде. Сонда да айтыс-тартыспен, итуркылжын- мен ете шыкты. ...Май айы бныл жылдагыдай смес, кызулы шуакпен басталып, жер бетш кептлрш барады. ©ткеи куз жан- быр ж аумай, кара каткактанып жаткан жерге кыс ор- тасы таялганда алашабыр кар Tycin едн Ол топыракты суырган к у п т желмен борап, кырат-кыркалар тез куп­ ле жалацаштанып калды. Одан кейш тускен Kip6iK кар марттьщ ортасындагы жшсшецдс-ак б1рден epin, тоны- р ак кургакси бергеп. Оныц устш е кекгем басталгалы кектен 6ip тамшы ылгал тамбай, талмай соккан аны- зактан балауса шалгын бой соза алмай, ерте бастан саргая тускен. Осы eKi-уш кун турасында Асаубай ка- сына Хамитты ертш, шабындык, жайылымдыктарды тугел аралап еткеиде « Е н д т аптанын о ж ак. бу жа- гында жанбыр ж аумаса, кыска ж етерлж мал азырын ж асактау кнын согар» деп оралган-ды. — Кыскы азыкты айтасын-ау, мен жаздын езшде мал кум ката болып (кумката — лай су iuiin, шан-тоза- цы кэп шептен куй!с малыныц жумыршагына жын ка­ ту) еле ме деп кауш тешп келемш,— деп Хамит уайым айтты. О л ана 6ip жылы дэл осылай кургакшылыкпен бас- талган кектем артынан анызакты ж аз уласып, Ky3i бе­ рекеаз тиген кысты да керген. Сол кыста пш еннщ ж ет- necTiri 6ip кинаса, койдын. Ko6i жел етшде, боран ас- тында азыктангандыктан ж аурап та елген. I\\a3ip сол куй кез алдына келсе, жаны турппгедь Малшы казак- тар осы катал кысты «коян» этап журдй Хамит жол бойы А саубайга е з 1 керген к ул к ш эр! куй м жайды энпмелеумеи болды. — «Жылкышымын (мпмшн» деп келетш 6ip эн бар гой. Соныц кайырмасын кулар былай езгертш алыпты: «Алан-дулей шары бар, муздагы мен кары бар. Коян жылы д ерекпр болтан жаннын бары бар» деп.— Буны естшен А саубай жол бойы кещ ла'з отырды. 190

...Асаубай кун туе п к к е ерлеген сайын ж упары ауа- га жайыла тускен жем1с агаштарына кумарта карал, егер кургакшылык осылай ж ал гаса берсе, курт-кумы- рысканын белен алатынын, куды ктарды н суынын ортая тусетшш еске оралтты. Соны сезе калгандай артында калenneciидей болып Хамит турды. — Асеке, не ойлап турсын, сонша бер ш п ? Элпнде газет-журнал суратып жатыр едщ. Ж ан а экелд1рд!м де- сем, селт етпейсщ. Артына караса. Хамит кып-кызыл шикаидай ж\\31 тырсиып, жымнып тур екен. Illerip кездер! кулыкпен жылт-жылт етедй Сап-сары сойдак TicTepi де караган адам га жирешш туплзады екен. Е м e3yi е м кулагын- да. Асаубай ештеме демедй К,арасур ж уз! мен жылан кездершен онын 6ipeyfli жек кергеш немесе ж аксы квр- reni еш уакытта андалмайды. Ж ан е кулю нщ 03i бунын бцннонша жылытпайтын. А л Хамитты Асаубай шынымен, бар ыкыласымеи жаксы керер peTi жок. Тек кана езш щ бас пайдасы Yini11 каж ет етедй Ж огары карай шырарда керек бола- тын баспалдактын 6ip сатысы сиякты кередг Хамитка жауап бермеген куш: — Конактан калган саркыт бар ма ед!?— дед! ол шай кайнаганын хабарлаган К,аракезге, мэнпрген ба- сын кос колымен сыгымдаган калпы. — EciHeH-пысынап отырасындар ма солай? Уйге шрсендершП— дед| К,аракез, Хамит екеуше айтканын 6uuupin.— Саркы т болмаса бас ж азбайсындар ма? О Heci-эй, сыбагасын тауы скан жандай... — Аудан алдында беделщ жаман емес,— дед1 Х а­ мит кеш еп OKiiFanbi тагы 6ip есш е алый.— Солардын арызы не, Q3i не? — Осы уйлердщ де дауы кебейш тур. Бала бакша- га арналган гой жобада. Совхозда осы кезге дешн жен! тузу уй салынбаса, оган мен кшэл1 eMecniH. Б ул e3i журттын бэрше мэл1м жай. Оны хатшынын e3i де бше- дй Yft 6iTnefl жаткасын ш р д т те, орналасып калдык. Екеу-i уйге енсе, Канымгул мен Каракез кауж анда- сып жатыр екен. Б ул кунде Канымгул ер адамдармен б1рдей отырып, шараптан да тартынбайтын болгандык- тан, тамакты опырып жейтш. Сонын acepi болу керек, Keiiinri жылдары сындарлы, сымбатты мусш жок. Мы- 191

кипы бш нбейдк Асаубай тврде кепимкке жантайган Канымгулге сыпай Караганда оныц аягыныц денесше уй л е а м а з жш-жпишке eKoiiif де байкады. Канымгул imin-жеуге улгере отырып, ара-тура дас- таркан шетше жайып алган сыкак журналдыц 6ipin ашып, жыркылдай кулед1. Онын iujKi бетшде 6ip бояу- лы сурет басылган екен. Соны ол Асаубайдыц кез ал- дына тосты. Калпакты ер адамнын бейнесг Pert бастык болу керек. 0 3 i «ферма» деген жазуы бар тактайдыц жаныпда тур. — Кари катуристер д 1ц б 1зден бвтен табары жок.— деп, кабак шытты А саубай .— Не жаналык бар екен-? Аудандык г а з е т тасташы. Сводканы карайын, 6i3*i Heiuinuii орынга койды екен. — Э уел! шайларынды irnin алсандаршы,— дед| Ка- раквз.— HeuiiHiui орын болушы ед1? Сонынан санаган- да 6ipinuii орын шыгар.— Караквздщ бул э з ш Асау- байга жайсызтидк — Кун 6yrin тагы да ысиын деп тур,— дед1 А сау­ бай.— Егер eufli 6ip он кун осылай кургакшылык бол- са, биыл арыз 6epin калганнан бвтен амал жок. Абы- ройдын барында... — Д е т и са у турса квре жатарсын. Несше уайым- дай 6epecin? CeniH eci-дертщ бала-шага емес, тек кыз- мет бабы-ау...— Буны айткан Караквз оларга толтыра- толтыра курен шайдан куйган едк Бастары кангып отырган Асаубай мен Хамит сораптап жута бастады. Канымгул де тамак ала тусш , 6ip жагына жайып ко- йып, бурынгысынша газеттерге ун ш п жатыр едк Bip мезетте: — Ойбай!— д ед 1 ол уш таргылдана шыгып,— Ойбай, мынаусы neci?! Асаубай, Хамит, Караквз 6epi б 1рден онын колын- дагы газетке карасыи калыпты. Ан-так. Жуздершде ypefifli сурак. Канымгул колындагы г а з е т Асаубайдын алдына тастай бердй «Ж ылу. Фельетон» деген жазута квД тус- кенде Tyci врт сенд1ргендей кабарып шыкты. Ke3i бул- дырап, туманытып барады. Тек 6ip байкаганы взшш аты-жеш. «Асаубай Салбаев» деген ж азу. Колы flipui- деп, туда бойын лезде тер басты. — Мэ, окышы!— дед1 урейлене карай калган Хамит­ ка карай г а з е т ысырып тастап,— Окы! Кырып алса, Meiii кырады гой. Сендер несше коркасындар?! 192

— Абы л 1лиясов екен ж азран!— дед1 Х амит 6ip ж а- налык айткандай.— Кап! Анада осында келш ею-уш кун журш едь Сонда ойынын арам екеиш бшсемин! Кап, иттiн, баласы, катырды-ау! Канымгул де, К ар акез де ypnHicin отырран. А саубай - Fa тусер ауыртпалыкты ойласып кеткендей. BipaK А сау- бай eciii тез жиды. 0 зш щ iumi ой арпалысын ce3fliprici келмей: — Сендерге не бол Fan, эй?— деп д ер екш еу ун кат- ты — Kopin алдым эуселес!н. Э кел, куй, толтыр! ByriH мае боламыз. — Каска, мынаран не болран?— деп ашудан каба- рып кеткен А саубай ж узш е ещи К ар акез шошына кез салды.— Ж арылып елесщ бе? Ж ур тты н Heci кетер дей- ciH сен елгенде. Баяры Тем 1р та с маркумра уксап, арак- тан жарылып е л е тн деп отырмысын?!— Асаубай К ара­ кез ге анык жаулы кпен, ж ек кере караранда:— К уй , куй, irnciH кересш е!— дед1 К аракез. 0 м1р ш де бундай катты сезге бармайтын. Бул жолы аузына келгешн ipiKKeH жок. — Кой, Каракез, не болганыц? Ж аксы сез жарым ырыс дегендей, Tayip сезщ куры п калды ма? Газетке жазылганнын алды-арты Асаубай дейм1сщ. 8 p i кеткен- де 6ip ce ric алар. Д еи са у тур са, еш тене емес. Куй, азам ат аман тур са, сорлылык ж ок. Аталары мы з д а ай- тыпты рой: «Ж1г!тке кырык жыл байлык, кырык жыл жарлылык ж ок» дегенд1. Эзер болса, сондай-ак шы- Fap.— Кесемд1к таныткан Канымгул д астар кан уетш де- ri кешлыздж™ осылай cepnireH. К ар акез д е амалсыз осы сезге ден койран. — Tipi журсен, кере бер ест. Кере берсен, кене бе- peciii дейтш ж ары кты к эжем. Сол маркум айткандай, бурый макталып та Kepin ед1'н. Е н д i газетке датталы п шырып отырсын. Шынында, бас аман турса, бэрш де KepepciK. Кел, басынды жазып ал!— деп К ар акез ку- fieyine куле карады . А саубай кулерш де, жыларын да б 1лмед!. K,a3ip машинасын шакыртып, аудан орталыгы- на тартып кетер алдында не де болса басын дурыстап жазып ал у уипн к 1шкене кыпша бел peMKire тары да куйрызды. Аузынан nic ш ырармау yrnin осындайда ылрн да калампыр колданатын. Оны да умыткан жок. — Сендер мшп тэлкек етуге айналдыцдар-ау...— де- д 1 iuiiMflirin карып ж 1бергес1н.— Ж арайды, енд1 маску- нем аталайык. 7 - 3538 193

Машинасын eciK алдына келйрш , e3i эбден таранып, кезше коныр K03MflipiriH кнген А саубай былгары пап- касыи колтыгына кыскан куиi шыгар ауыздагы айна алдына бара 6epin едк Сонынан К аракез дауыстай жу- прдь — Келаман калпагын умытып кейпй рой. Мэ, ала кетшН А саубай калпакты колына алды д а жорары cepnin калып. Teyin ж 1бердк — Басына не бола алмай журген акымак! Соны да б 1рдеме бш ед1 дейм1з-ау... Нарашы деп, сол акымакты! Аршындай адымдап барып машинага отырран. С о­ нынан « y r ip in келш, и й й л е к б 1лд!р1скен Хамитка да, Канымгул мен Каракезге де ун катпай аттанып кетй. Ж ол устш де келе жатып басшылыкпен айналыскан сонры ж ылдар елесш ол кайта жангыртып, ой сарабы- бынан етюзумен отырды.

ЭНГ1МЕЛЕР