Б. Тоғысбайұлы. Шығарм т1

T an KypeciHiH унгыл-ш унгылына a a i терендеп бойлай коймаган М еш рбек будан api не дер ш бшмеда. Жайнаковтан шыккан сон ол ойга шомды. “ Шынында да, бш лйм шй таяз-ау. 03ip re кур шапкылаумен журмш. Одан да окуымды неге жалгастырмаймын. “ Заман окыгандаю” , —деп Ж убаныш та талай айткан еда гой... ” Осы ойын Ж убаныш ка бщщ рш еда: “ Bipep жыл клей тур, Ka3ip улт кадрлары ж етю пей ж аты р, е ю жылдан сон Орынбордагы халы к агарту институтьша ж1берешз” , —деда. Ж еттип тарау М еш рбек суыт ж урюпен Коктал бойьш а бес купце зорга жеткен. Сиы р буйрек буйратгын басьша шыкканда эдетгеп ас болатын жер - М э л ш т ц сазы кер ш дь Ylli жуздей уй ттгшген екен. Т ебе басынан Караганда жиналган ел кумырскз- дай кужынайды. Атгылы, жалу адамдар 6ipi келш, 6ipi кетш, сапырылысып жатыр. Мей1рбек а п ъ щ басын кай уйге Tipeyai бш мей дагдарып 6ipa3 турды. Bip кезде ею сайт атгы адам алдьш ан шауып шыкты. Муны алыстан шолып таныган Турсын мен Балтагул екен. Турсын туган агасы келгендей апалактап, ат устшен кушагын жайды. © зш ен уш ж ас Kimi ж ш т п н балаш а куанып, еркелегенше М еш рбек те мэз. Балтагул устамдылыккерсепп, кияк муртын сипап кана сыпайы жымияды. MeHip6eKTi сэры ала ж асаулы салкын уйге Tycipai. Ол едетш ш е б1рден торге шыкпай, сырт ки1мш шенгп де, галифе ш албарыньщ , хром етитнщ ш аны н кепрда. Сосын белуарына д е й н ш е ш ш т , муздай сумей сабынданып жуынып адды. Кун бесшнен ауып бара жаткан. Алдьша мол дастаркзн жайылып, туйе бауырсак пен cap кы мыз келгенде гана уйде онаша отырган Турсын Балтагулга тш капы. —Ал, жагдайьщ калай? —О з жокгагы 03repic, Турсын уйленген, —деда Балтагул. — 0йел1 жакынца ул туып адды. — К у 1™ болсын! —деп М еш рбек Турсыннын аркасынан какты. — Босе, негып ундемей отыр десем... К ел ш ш е гй щ д е апып келдан бе? — Ж ас баламен ш ы га алмайды гой... — О сы тойдан кей ш эдей1 бары п, бауы берйс болсын айтамын. Буган Турсын м эз болып калды. Мей1рбек Турымтай ж айы н сурауга 6ip окталды да, едеп сакдап: — Ж ум ысын калай? - деп энпмен1 баскага аударды. - Х а л ы к кооператив дукенш е уйренда ме? 100

— З ат ю мге керек ем ес д е й сЬ ? Т урсы н ны н ауылы каз1р кунде жиын, кунде той, - деп Балтагул сунгылалык жасап, тагы сез крсгы. —Узынагашкэ он мындай кой, бес мын сиыр жонелтпм. Bip жылда б т р г е н ш аруам сол. — Еспгем, естггем, —деп М еш рбек басын изедь — З атган барлы к Typi ж етю зш ш тур ма? — Кант, ш ай жетюпейдк — Кант, шай калага да аз келедь Ташкентпен ею ара каш ы к Ал жарайды, аска юмдер жиналды? —Он ею ата Ж алайыр тугел: К аратал, 1ле, Ш у бойындагы- лардын “ мен тэу1рмш” дегендершен еш ю м кзлмаган-ау... Аргы бетгеллер келе алм апты. О лар те ш зш н музы катпайын- ш а катынай алмайды гой. — Асты юмдер баскарады? — Багана соске тусте э р руды н тэу1рлер1 ж иналы п , Жалайыр жагынан Кдраталдын атакты болысы Бекбосынды, Ысты-Дулат жагынан мына Балтагулдын э к е а Вителлин сайлады. Дау-жанжал, ш атак туа калса солардын алдында шеш ш мек. А т бэй гесш , курес, сайы с жагын Балтагул баскаратын болды, — деп томен карап инабатгылык сакгап отырган кагылез кара торы ж1пт жакка иек какгы. — Дурыс болган, - деп М еш р бек KOTepinin отырды. — Мундай жиындардан ею мет адамдары сырт калмауга ™ ic. М илиция келд1 ме? — Кедщ. С1зд1н хабарынызды солардан естццк... Басш ы сы Крразбай деген мен куралпы жйтт екен, келгеннен тебем1зщ о я ж аздады, —дед1 Турсын. — Е , не жетпейд1 оган? — деп Мей1рбек елен етп . — “ 0 зш е жеке уй й к дей ме, шай куйган эйелщ кэршеу екен” дей ме, — oftreyip, басымызды катырды. — Ш а й куяты н ж ас кел1нш ек тап ты н д ар м а ? — дед1 Мей1рбек жымиып. — Bip байдыц жас токалын отыргызып, жанымыз жай тапты. — Айткандай, акы ндар келд1 ме? — Абак, Тарак болып айтыспакшы. Тарак жагынан — Калка, Абак жагынан - Кенен. — Е , дурыс болган! EKeyi д е атакты акындар... BipaK ру атынан айтысатын салтгы бузу керек. — Кдлай айтысса да акындардын ерю емес пе? — деп Балтагул осы арада с ез косты. Мей1рбек оны н да акындык онерден дэм ес! барын бшеттн. 101

- K;uip заман баска... Есю салтгы бузып, жана арнага салуымыз ксрек... Ж арайды, Кдлкамен де, Кеиснмен де оз1м сойлесермш. Т а га не бар? - Бэй геш кы ры к ш акы ры м жерден Ж1беретш болдык. жузге ж уы к ат косылады, - деп Балтагул с о з бастай бергенде, eciicriH ш и ш турит аш ы п, 6ip то п адам: “ Ассалаумэлейкум!\" деп xipin к е т . Келгендер Кдратал жактын жуандары екен. С элем десш , таны скзннан кей ш п онп м е С овет OKiMCTinin K33ipri, келешектеп саясатына ойысты. - М еш р бек, ш ы р а га м , 6i3 де бурпс кулак, емес, турне кулакдыз. Дабысынды сыртыннан естш куанып жатырмыз. “ Кдтгы ж ерге к а к турады, кайратгы ерге б а к турады” деген осы, —деп алыстан келгендтпн, opi жол бшетшдйтн сездтрт Ш у жактан келген Ж уман с о з бастады. — Бул кунде жасы ки ш нщ улкенге келш солем 6epyi ж ок, бугш л жол —вю метш а. 0 з аягымызбен келгендеп себеп —той басталмай турьш заман аг а м ы н о з аузыннан есту. Коленкел1 булттай кошпел1 дуние кзлай бурылады - соны бш пм1з келедс Осы е р к ш ш ш к , кут- береке кзлпы нда тура бере ме, олде кун райы т а г а да кубыла ма? М е ш р б е к о з ш е белг1л1 ж ай ды ж асы р ы п , буклей бар шындыкты аш ы п айтуды ж он корд!. Ж уманнын Kenicri тур- тулгасына ко з тастап 6ip карады да, ол былайш а сойлеп Kerri: - Л енин ж ан а экономикалык саясатгы бекерге жариялаган ж о к , а з а м а т с о г ы с ы н а н , аш ты к т ан ти ты ктаган ел eciH ж инасьш , тойы нсьш , одденсш деп отыр. Халыктын кэл-ахуалы ж аксарысы мен ж ана озгер1стер бо лм ак Кдзакка катысты мэселе — эуел1 ж аппай отырыкш ылыкка кошу. Огырыкшы елд1 о ртакен бекке жумылдыру да онай, ш огарланьш отырган журггын балаларына мектеп салынады, дукен, кызыл отау сиякты мэдени-сауда мекемелер1 орнайды. Ел баскарушылар м о р ш , ic кзгаздарын каз1рпдей коржындарына сальш , кош1п ж урм ейш , туракты мекемеде, кенседе отырады. Bip жерге шогарланган халыктын ауырып-сыркагандарына дориерлк ж эрдем де тез жетедс.. Б эрш ен бурын ою мет тарапьш ан комск коб1рек болмак, - деп барып М еш рбек “ осы айткандарым мы на отыргандардьщ Кулагина Kipai ме, ж о к па?” дегендей барлай карады. Уйдегшер тым-тырыс, бастарын томен салып, коздср1мен жер ш укып отыр. МеЙ1рбек те “ enni созд1 оздер1 айтсы н ” деп энгшес1н жалгамады. - М акул... о ты р ы кш ы -ак болайык,.. Там салармыз, епн erepMi3... Bopi жон делж... Сонда 61зд1н мал-жанымызга тимей ме? 102

— Мал мен жанды айырып айту керек, отагасы, — дед! М ешрбек езу тартып. - “ Байдын малы ортак, кедейдщ жаны ортак\", в и м е т к е карсы ш ы класаны з, ж аны ны зга е ш й м зорлык жасамайды. Ал малга келеек, тубшде 6opi ортак кззынага туседь Ягни когамдык малга айналады. — С онда 6i3 де кой багам ы з ба? — деп калды opipeicre отырган 6ipey. — Баска косin ютемесешз, эрине, багасыз. Социализм- ш н н епзп кагидасы да сол: зр и м кзбшетше карай енбек етед1. — Енщ сонда кара табан кедейлер билйс ж урпзе м е? — дед1 алп адам шакылдап. —Олар окиды, б1шм алады, сосы н б а р л ы к т о г ш солардын колында болады. Ж алпы, барш а халы к тенелмек. Уй 1ш Ы де дабы р кобейдн — Акылды Kici мен акы макты н тенескен ш керген де, естпен де емеепш! — “ Ш апанн ы н же Hi колы на карай, ат ж оргасы жолына карай” деген... — Дуние де, мал да ортак кдзанга туссе, сорымыздын кайнаганы да! — А дам ны н 6o pi 6ip казан н ан ас iinefli, 6 ip KopneHiH астында жатады, титл катындарына дейш ортак болады, деген не евз? —Мунын 6opi жана вю м етпн жаулары шыгарган далба- са! - дед! М ешрбек даусын котерш. - Ен алдымен эд ш ета когам орн ай ды . Б1реуд1 6ipey к ан ау ж ойы лады . BopiMi3re б1рдей TenaiK, бостан ды к бертедН Тагы д а кайталап айтамын: бак, дэулет атадан балага мура болып калмайды, гам калай енбек етед1 — табы с та , б а к ы т та сон ы н колы нда болады! Дабыр басылды. Э рю м е з ойымен отыр. Жубаныштын: “ KonmiaiK жиналган жерд1 пайдалану керек. С овет ою мепш н саясатын там-тумдап болса да ел кулагына cinipe беру керек\", — дегеш есше туеш, “бул да 6ip аткарылган ic бодцы\" деп, Мей1рбек ш лей канагат етп. Ертен ел ортасына баратын осылар, uirrepi куйсе де, KOKipeicrepi каре ай ры лса д а , аде Hi душ панд ы к ойпамаса, оим ет саясатын бурмалай коймас. —Ш ырагым, 6ip суракберсем огаш корме, —деш Жуман тагы да. —0 з аталарын Ж аныс iminacri жуан жерден шыккан дешй рас па? — Рас, —деш Мей1рбек те муд1рмей. — Аргы атам болы с, би болган десед1. Ал о з экем шаруага ыгы болм ай кедейленш калыпты... Ж алпы совет о ю м е л emKiMHiH ата-тегш кудала- майды. 0Keci у ш ш баласы жауап бермек емес. Т е к когамга адал кы змет етсе болтаны. 103

- С о з жузшде 6 epi жаксы-ау! - деп калды тагы 6ipey. - Б э р ш ic корсетедь - деп кесш тастады оны Meiiip6cK. - Ал енш той жагдайын ойласайык,.. Оюмет есю салт-гурыптьщ 6api жойылсын деп отырган жок. Той жасауга, олген адамга ас беруге карсы емесгиз. Т ек ру таласьш а, дау-дамайга жол бершмесш. - Ол ж аган а кам жеме, - дед1 Бекбосын той баскарушы екендит ещ ц есш е туекеидей. - Б э р ш акылдасып, iueiuin, nauin отырмыз. — Сщцерге сенемш ! — деп Меюрбек орньш ан кетерщщ. “ 0 к !м е т адамы ны н” улкендерд1 елемей, едептен озып, орнынан бурын турып кеткенш коцшге алган уйдегшер 6ip- 6ipiHe карады да, ундемей отыра бердь Бул кезде ас та келш калган едд. Т ан куланиектене оянган М еш рбек кол-аягьш жазып сыртта 6ipa3 журдь К уздщ тонгак жулдыздары тараган. Ш ыгыста тули жон кызыл бултгар колбеп тур. Айнала - аяк, астынан басталатын адыр буйрат. Алыстан таз шагылды жуан тобелер квршедь 0 зен бойы копа камыс, кек кияк. Ала TcciK бултгардын бер жагында кикулап караш а каздар в т ш барады. Кеурей басьш кес1ртке сорып, кумында коян ойнаган кер даланын оянып келе жаткан осы келбеи М ей1рбектщ к е щ л ш кетерш денес1н серпткендей. Ш аруага ерте ш ы ккан еркек, ойеддер уй тошрегш де, ош ак басы н да кар ан -ку р ан етед1. К октал ж агасы н да тусаулы, шщерл1 атгар ж айылып жур. Кейб1р уйлердщ аддьшда мама агаш тарда жабуы алынбаган сэйгулисгер байлаулы тур. Булар тан асып турган бэйге аттары болу керек. “ Жуз каралы ж уй р к косылады дейд1, коп емес пе?.. К ы ры к ш акы рьш да тым алые... Ж э, оздер1 6inciH. Майда-шуйде icrepiHe кол суккзным келюпес. Осы кезде мавдайш асьш а кызыл жалау кадалган ортадагы а к ордадан милиция КИ1МД1 6ipey ш ы гьп, апыл-тапьш басып, 6epi карай журдь “ Бул и м бодцы екен?” Ж ак суй еп ш ы гы н кы , танкы мурьш , сылынгыр кара ж1пт окш есш сарт е тю зш i3eT 6uiaipAi де: — К,оразбай Байтасов, — деп о зш таныстырды. - Э , сэл ем ет пе, К рразбай, _ деп Мей1рбек кольш бердь Талдыкорганнан Алматыга ауысып келген жптгещ гой? - Д эл солай, жолдас Губком oicuii! — Ш аршамай жегпндер ме? — Б1зге ш арш ауга болмайды, жолдас Губком eicuii! — К елген дерщ дурью... М илиция журген жерде тэрт1п болады. 104

— CiaaiH келгеницзд! кеш естщ ш . Эйтпесе, тунде-ак келш селем беретш ед!М. — Ока емес... Ж олдастарыннын жагдайы калай? Ж аксы орналастындар ма? - Турсыннын кеш еп ce3i ойына т у с т МеШрбек eneyci3 ж ы м и ы п койды. — Ж аксы , жолдас Губком OKUii! — Милицияда icTereHiHe коп болды м а? — 1920-жылдан! — Уай, cipecneft казакы жауап бероении! —Э , солай екен гой, —деп Крразбай буынын босатты. — Милиция га KipreHiMe уш жылдан асты. Бурын Кызыл аскер катарында кызмет еткенмш. — Кай жерде? — Анненков эскерш шекарага дейш кудык — Ой, аз-замат! - деш Мешрбек, Крразбайдын макганып турганын сезсе де ш ы н риза болып. —0 з щ жауынгерлж жолдан откен ж ш г болдын гой! Ендц ж ана котам у ш ш куресемш де... — Бай-кулакгарды жоямыз! —Жау болмаса да ма? — Бай да, кулак та капиталистер сиякгы тап жаулары! — 0з1н саяси жагынан да мыкгы болдын гой! — Хат танимын. Ал, кш нщ кас, ю мнщ душпан екенш майданда кердис. — Атаман Анненковтын эскерш де кедей шаруалар да болган. BipaKолардын та п ты к ce3iMi о ян баган , алдауга тускен адамдар ед1. К ей ш коздер1 аш ылды. — Мен1н 6uieTiHiM — казакты н да, оры сты н д а байлары кедей табы на б1рдей душ пан. С ондыкган оларды аям ай кыру керек — \"Кдорам, ж оям” деген1н асы ра сштеу болып журмес1н. — Мен тап тартысын солай тусшем1н! М ынанын тау кулаткандай екп ш ш ен !ш тартып калган М ешрбек “ куш1ген шанкылдаганмен бурю т бола алмайды” деген мэтел есш е тусш , энп м еш баска жакка аударды. — 0 з щ кай жерденс1н? — К драталданм ы н . П ы ш ан Ж алменд1улын б1луш1 ме едицз? С он ы н жылкысын баккам... Б1раз уакы т аткосш ы сы да болдым. — Пышанды атканда бар ма едщ? — Бел ортасында журд1м. ... Караталдагы А ры кты н ы м — Б эй ш епрд1ц болы сы Пышан уезд орталыгы Капалга барган 6ip сапарында осы Коразбайды дукен устайтын досы Ж акыптан сурап алган- ды. Крразбай он жастагы ж еом бала екен, Ж акыптын козысьш 10S

багы п , суы н та сы п , кей де ду ке н д е п м ай да-ш уй де iciH тындырып, зыр кагып журген кагылез кара бала болыска унаган. Ж астайынан тэрбиелеп ecipeftiH, окытсам, эр нерсеге уйретсем - тубшде колганат болар” деп ойлаган. Крразбайды “ экш балам” деп жариялап, к и щ щ рт, сол жердей “орыс- казак” тузем мектебш е орналастырып Kerri. Eip жылдан кейш барса, баланын xani мушю л: “ миына оку конбады” дейщ. Онын усйне “ шектен шыккан тентек” . 03 i катарлы балаларга, acipece езш е н ю ш ш ерге кыргидай ти ш , мектепй ыгыр ейпй. “ 0 к ш бала” деген с е з аузынан ш ы г а п калган сон, кзйта жута алмай, баланы ауьшына алып кедщ. П ыш аннын кербез сулу эйел1 Е ай ш а куйеуш щ айтканын eici етпей, К,оразбайды е з тэр би есш е алган-ды. У й шаруасына е п те й т, ш и рак бала ке п узамай бул уйге судай с щ ш Kerri. Он алтыга толганнан кейш Коразбайды Пышан аткосш ылыккз алды. Жиын-тойларга 6ipre алып журейн. Кдсына ен кем1 к ы ры к некер ертей н жас болыстын сэн- салтанаты бел ек едь Ы лги б1ронкей ки ш етш жолдастары да ыгай мен сыгай: 6ipi SHmi, 6ipi куйпй, 6ipi гармонш ы, 6ipi балуан, 6ipi сайыскер, 6ipi кусбеп. Той больш жаткан жерге алты кы рды н астынан косыла ен салып келеда. ©згелердщ асты нда б1ронкей карагер де, П ы ш анн ы н 03i MiHeTiHi боз жорга ат. К е к ш н е у и тагып, а к жабулаган бэйге Купа Крразбайды н ж етегш де. Кыл куйрыктыда алдына ат салмайты н Куланы П ы ш ан он аш а жерде устайды, багып- кзгуын Коразбайдан озгеге сен ш тапсырмайды. Крразбай конган жерде аягы ю сенделт сулыда турган Куланын касында жатып уйыктайды. К ейш осы атгын урлануы, Коразбайга сор бодцы. Пышаннын Кдратал бойындагы кыстауы ею кабат агаш уй-тугын. Он алты болмел! бул уйден ко н ак узшмейдь Bipi к е л т , 6ipi кейп жаткан ауылда кунде сойыс. Ocipece, улык, эю мдер келсе апталап жатып сауык-сайран курады, езен ж агасы нан кыргауыл, коян, кабан атады. Энни, куйий келсе де айлап конакгайды. Балкаш тын музы катысымен аргы бетгеп Аргындар агы лы п-тегш п жатканы: сапар сайын Арканын жана anaepi мен куйлерш ала келедь Ешюмд1 ж ат ы р к ам ай ты н , “ e3iM д есе, е зе г ш суы ры п б е р ей н ” Пыш аннын колы ашык-тугын. Риза болган адамына ат мш пзбей, ш апан жаппай кдйтармайтын. B ip KyHi кы ста у г а Е ай ш а н ы н агасы Ур1мжан келдь Е ай ш а н ы н TopKiHi - Б ал к аш ты н кунш ы гы с беткей ш мекендеййн Тобы кты ел1 тугын. К езш де П ы ш ан Еайшаны ж уз тайлак, сексен туйе 6epin алган екен. Ур1мжан он кундей

мейман болып жатканда кен соккан дуал корада ку ш -ту т жемде, шепте турган Кулага коз! туседь Ат жабудын шлнен б ш ш п турган суду м у а ш , к а з м ой н ы , ш арадай K03i Ур1мжанды катгы кы зыктырады. Уйден атган арда П ы ш ан шаруасын сураса: “ К исан, осы КУлан ы бер, одан ар ты ган ны н маган кереп ж ок” , — дейш. П ы ш ан кзйы н агасы н ьщ бул колкасына катгы кинапып: “ Б аска не каласан да береш н, ал К уланы колдан ш ы гар а ал м ай м ы н ” , — деп узшд1-кесшд1 айткан. Урш жан содан окпелеп атганады. Арада ею-уш ай вткен сон, бэйге Кула ушп-куйдо жогалды. Пышан муны Ур1мжаннан кордг “Уры xi6epin алдырган сол, жакын манайда м еш н казы н ам а кол салаты н ж уреп ту к п адам туган ж ок” , —деп б!рден KecTi. Айналага талай ш апк ы нш ы xi6 epin к ер ш efli, ат туягы ж ететш ж ерден бел п ш ы клады . 1з А ркага карай ауган. Ашуына мшген Пышан касына ею адам косып, Райшаны торюнше атгандырды: “ Куланы апып кайт, алып кайтпасан сонда кал!” К уй еуш ш мэртг1гш б1лет1н Рай ш а, К оразбайды да косшылыкка алып, торт адам куншы гыска карай жол тарткзн . Торюн1нде 6ip айга ж уы к ж ургенде ат i3iHe тусе алмады. П ыш аннын курыгы узын екенш бш етш Ур1мжан Куланы К аркаралыга асы ры п ж1бер1пт1. Торюн1нде кыстай жаткан Райш а коктем шыга ауылга кайтгы. Урланган атгы н айыбы на деп, He6ip асы л ки !м , тай ту як алтын, OKeciHiH бэй ге курец ш ала келген эй ел ш П ыш ан уй ш е TycipMefli. С он да Р ай ш ан ы н тапканы : “ М ен сон ш а жерден байсырап келгем жок, балалардын бетшен суйейш деп кедщ м” . Бул созге П ы ш ан жыгылып, ж1б1ген болатын. “Т аз ашуын тырнадан алады” дегендей, атка не бола алм аган аш ы кауы з К ор а зб ай ко п узам ай П ы ш ан уй1нен куылды. Пыш аннын: “Ж ылкы бак, оган конбесен, козщ ш жогалт!” деген1 о сы кунге дей1н арк асы н а аяздай батады. С он ш ама жыл еткен енбепне акы-пул да тимед1. У спндеп кш ммен кур алакан куылган Крразбай 6ip жылдай П ы ш анны н жылкысын бакты. Бул кезде патша тактан кулап. Совет ою м етш щ думпу1 есгш ш жаткан. О рыс-казактузем мектеб1нде 6ip жыл окь1ган К оразбай баска LniM зердесш е конбаса да хат танып улгерген-zu. Узын кулак хабардан Кдпадда ж ана ою мет орнаганын, ол кедейлер жагында екен!н ести салысымен, кабыргасы муздай ж аб ы к кзрагер айгырды жылкьшан тандап MiHoi де, 6ip тунде жогалып кетп. Он сеп з ж асар кагылез ж т т п жана ою мет куш ак жая карсы алган. Ол epiicri кы зыл эскер жасагына жазылып, Ж аркент жактагы шекара кузетшде 6ip жылдай журш. “Атаман Анненковтын эскерш Кытайга дейш 107

кудым” деу1 бекер. Ж иырмасынш ы жыддыц ж азында 6ipni- ж ары м бандалар болм аса, актар ш екаранын аргы бетгнде турган-ды. Кызыл ескер кдтарында болтан кундер оны ширатып, талай кубы лы скд к о зш аш ты . С о в е т oiciMeTi кедейлергё б о стан д ы к, тецдйс эп ерум ен 6ipre, колы на кару 6epin, канауш ы тапка карсы ш айкаска шакырады екен. Бай, кулак, саудагерлерде кеткен кеп н щ кайтарута жол береги екен. 1920- ж ы лды н ку зш д е оны уезге ш акы р ды . Х а т тани ты н , opi оскерде кы зм ет еткен К р разбай милиционер к ш м ш кид1, А стында жарау ат, бел1нде кы лыш , колында наган ол осы айбынымен талай адамды кан каксаткдн-ды. Крразбайдыц н еп зп коздеген1 —е зш е Ti3eci баткан П ы ш аннан кек алу еда. Ж аз кел1п, ел жайлауга кешкел1 ж атканда Кдратал бойы ны ц б1рнеше ipi байы кэмпескеге т ш д г С оны ц 6ipi П ыш ан екеш н еспгенде, ол берю н аспанга атклн. Бастыгынан суранып, каш ы п журген П ышанды устаута руксат алды. 03i бшет1н жолдармен се п з солдатгы соцына ерп п , тер жайлауда жаткан жерде уст!нен шыкты. Сонда П ы ш ан улкен ала кез1мен карап: “ Ж ол керсеткен сен бе?” деп сураганда, Крразбай: “ мен болсам кзйтейш деп едщ? — деп каскзйып жауап берген. “Дэм-тузым атсьш !” . “ М э, саган дем-туз!” — деп К р разбай колы байлаулы туртан болысты шгген тепкен. Пышан ега-уш адамга бой бермейтш, узын бойлы, кок спцр жгпт ед1. К атгы булкынып калганда, бш епндеп шылбыр ж ш бырт-бырт узш ш , К рразбайды бурютгей буре тускен. Bip солдат мы лтыктын дум1мен кок желкеден урмаганда, К,оразбайдын yni еш кендей екен. С ол Пы ш анды калы н елддн ортасына апарып, атканда копке дей ш куламай, тец селш турганын Крразбай кез1мен керд1. “ Бул не деген куш , колына оцаш а жерде туссем курыгандай екем” деп жагасын устаганы бар. Атылудан 6ip кун бурын абактьща жаткан Пышанды саудагер татар досы Ж акы п ею б1рдей ульш кепшге 6epin, уш кун уй1нде кон ак eTinri. Акыргы кун1 “ Пыш анньщ айпсаны” , “ эйел1 Райш ам ен кош тасканы \" деп Ж акып кдгазга жазылган толгау оленш ел пш не ж айып Ж1бер1ггп... “Тан саргайып келед1 шапак жайып, Бупн уйкым келмеши мунша негып? Атамнын аруагы - “ Жолбарысы” Кайда кеттщ сыртымнан журген багып? Жылай берме, Райшажан, басты котер Менен откен сум дуние сенен де отер. Bip кунггдей екен гой корген кызык, Сол iuipKiaai куныгып кудым бекер. 08

Бул еленш М еш рбек те еспген. Ж ерплйсп жерде кейде асыра сштеу болып жататынынан хабардар ол, тым асыгыс атылгандарга аяуш ы л ы кта бшд1рген. Е ш кай сы сы Kici елттрш, кы лмыс ж асам аган , С овет ок1мет1не карсы кару алы п куреспеген. Таптык. когамда зорлык-зомбы лык жасау — дагдылы ic. А л ссш у ш ш аты п тастау... М е т р б е к iuiKi Ресейде капиталистер мен пом ещ иктерге мундай каталдык, жасалмаганын бшетш. Кару алып согыспагандары, ш ет елге кашпагандары ам ан-сау, о з TipiuLniriH icTen ж у р т жатыр. Тек билйсген, Ti3riHHeH айрылды дем есен — М ешрбекп 6iprypni ке н ш а з ойлар мендеп, тенселген куш уйге юрдь Танертенп шайдан кешн, журт жалпаксаздын сыртындагы жуан тебе басына жиналды. Той баскаруш ы лар мен милиционерлерден озге журттугел жаяу. \"А тка мш геннщ ж е л т болады ” деп э д е ш осы пай icTereH. Е тек жагы н а ак тасп а, баялыш ескен тебе басы — акшыл кум: отырсан да, жантая кетсен де жамбаска жайлы. Алкз курып, тамаш ага жиылган топ... Балтагул а к бауыр кер жоргамен ызгытып э р топка 6ip жанасады. Балуанга, сайыска, салма кекпарга тусетшдерш тугендеп жур. Эуел1 балуан курес басталатын болды. Ы сты, Дулат жагынан Дэрменбай, Ж алайыр жагынан Шудан Жуманга epin келген Бэйтерек балуан шыкты. Дэрменбай тыгыз, тер тбак Kici де, Б эй терек узы н бойлы, аш ан , жоталы ж он, сургылт бет жйтг екен. EKeyi едэу^р алысты. BipiH 6ipi ала алмады. Bip кезде Бэйтерек Дэрменбайдын туйе жун meKneHiHin о м ы р ау ы нан ал а ту сш ед1, ан ау кы лгы ны п , кырылдап калды. Бэйтерек сол бойы Дэрменбайды аю жетелегендей корш ап турган елд1 6ip айналып о г п д е, сы лк enci3in тастай салды. Е сш ен танган Д эрменбай ды н мурнынан кан KeTri. Ж улде-кыргауылдай Кызыл нар. Ewai ат устшде сай ы с басталмак, Ы сты ж агынан К ош кш - бай жирен айгырга MiHin орта га ш ы кканда, еш ю м карсы келе алмастай коршген. Онсы з да талтакбу г, ой желке, куржис жауырын дэу адам ат уст1нде уйдей болы п отырады екен. Ж алайыр жаты ош ары лы п 6ipa3 турды. У ш тогызды сайыспай алатын болтан сон , ортата кара айгыр MiHin тэты да Бэйтерек шыкты. EKeyi устаса кеткенде атан ж ш ш ж ирен айгыр д а , ак табан кара айтыр да орнынан козгала алмай калды, аяктары кумга Kipin, ттзедей ж ер ойылды. EKeyiHin д е шекпендер1 дар-дар айрылып TycTi. Bip кезде кол устасы п тарты сты . Бэйтерек атгын артына, Кош кш бай атгын жалына карай 109

сыргьщы. Ж ерге exeyi 6ipiH-6ipi ала тусп. EKeyi де колга Tyidpin куш адды. У за к алысканда ой жерлер ден болды, ден жерлер ой болды. Аяк, TipereH жерлер1 айыр кезен орга айналды... “Жерге тускен сон куресуге болмайды” деп турган ел ш у шыгарып еда, eici ж актьщ тебе 6wiepi кенесш , жудцеш те к белш берщ... К ун бата байге атгарынын ш аны керщ щ . А т басын туптен тартута жол бершген ж о к 0 п з Балгалынын курен аты коянга коскдн тазьщай буктетшш, жазылып бурын кедщ. Косылган ж уз каралы а т ш н елуден астамы гана мэреге ш нитп. 0згелер1 зорыгып ж олда кзлса керек. Bip то п адам соларды ianeyre кеттг М эреге ш ш ген атгардын бэрш е жулде берщщ. Енш п кы зыкакындар айтысы efli. Бул айтыстьщ саяси меш бар болтан сон, МеШрбек басы-касында болганды жон корги. Айтыс ертещне туе ауа басталды. Етке, кымызта тойып алган ел он ею канат ак уй ге сыймайтын болган сон , когалга ю лем ж айып алка-кртан отырды. Артгагьшар тоерлеп турегеп тур, алысырактагалар ат уетшде. Кун бупн шайдай ашык- Айнала тогай, кзмыс, курак сарбалактана коймаган. Бозгылт аспанда бозторгай шырыл- дайды. Кдлын жиде жактан кыргауыл уш , елйсгщ шакьфганы есплеш. Meftip6eK койын даптерш , карындашын онгайлап, хал- кадарьш ш а айтысты ж азы п альш, газетке жариялауды ойлап отыр. Турсьш, Балтагулга да “ сездерш есте сактандар” деп тапсырган. Сьшаута турган суркыл к о п п н даусы басылмаган сон, Балтагул ортага пшпъш: —Ал, халайык, тынышталыныздар! —дещ санкылдаган аш ык унмен. — Кдз1р айтыс басталады. Эз1рбай улы Кенен акын мен Ж апсарбай улы Кдлка акын айтысады. Таза тынданыздар! Ж урт Жетюудын ею акынын бурыннан бшее де, атгары аталганда аркалары козып, 6ip дуьшдасып кдлды. 0yeni ортага Кенен шыкты. Узын бойлы, капсагай, ат жакты, кен мандайлы келюкен ж ш т екен. Уетшде окдлы как шапан, басында оюлаган как такия, бутында сым-шалбар, аягында суртпе табан eriri бар. Кдлка —орта бойлы, жар кабак, кигаш мурты бар шамдагай Kici. Той Ж алайыр ж агы н ы ю болган сон, caaai К алка бастады. Д аусы думд1 болм аса да, елге еетшетщдей yHi бар екен. Сенен бе едщ Кордайдагы Кенен деген, Кулагам Кенен лесе елендеген, Асында Сундетбайдын кез Keninni3, Калканы дэмен бар ма, женем деген? 110

Кенен узын мойын ак. дом бы расы н кагы п-кагы п яабер ш ■ пк шыркады. К ом еш кзндай кен, даусы кандай а ш ы к Жайлауым Сулутордщ саласында, Шалгын шоп, молд1р булак арасында. Асандай желмаямен жер кезсен де, Кут мекен Алатаудай табасын ба? Калка аруагын шакыргандай, иыгын комдап, кезш де от ойнап кимелей женелдк Межмен айтысатын осы ма акын, Соз бшсе ж еж келд1 тосылатын. Кенеши акын емес энип дейш, Кыз корсе кок шолаклен косылатын. - Уа, бэрекедщ?! С ез тапканга колка жок! - Калка женш! Кдлка женш! - деп калын коп дуьишап сез еспртпедк Кенен де токтар емес, ушатын сункарша мойнын созып шыркай женелдк Алатау, Каратауды мекендеймЫ, Шын кызсам ушкан куска жетем деймш. Ел1Мбар арка суйер аруакгы, Басымнан соз асканды котермеймш. Умытпай жур екенещ кок шолакты Бул Кенен кедешиктен кой да бакгы. Калка да куш кеше сиыр MiHin, Жеткенш жана OMipre байкамапты. Одан да жырласаншы елд1пнд>, Елще Совет берген теншпнд1 Кедш де жана заман ел озгердк Жанаша кулпырады жер бупнп! - У а, К енен женд1! К енен жендИ - деген дабы р а, айгай тэты да туныкауаны шайкагандай болды. Балтагул басу айтпак ед1, калын ж урт желйтп с езге ко н ак берген ж о к Айтысты токгатпаса, аягы дау-шарга айналатын болган сон, Мешрбек орнынан турды: - Тынышталыныздар, агайын! —дед1 ал курюреген даусы- мен. “ бю м ет адамы” сойлеген сон дабыр сап тыйыдды. — С абыр епщздер! Э д ш н е жупнеек ею ж ак та женшген ж о к Ж алпы, 6ipeyai 6ipey ж енш , мукату уш ш айтысатын заман еткен. Ата-бабамыздан, коне гасырлардан бермен карай келе ж аткан ай ты с eHepi ж ан а за м ан д а е лд щ е л д п ш , ж ерд щ байлы гы н, ел oMipinaeri озгер ю , ж ан ал ы ктарды жы рлап,

дэртптеуге кы змет eiyi керек. Бул жоншде Кенекенде, Калка агай да тьщнан жол сапып отыр. Осы жол жалгана берсш, ж ан а салт, и п дэстурд1 ж ан а урп ак жалгасын! Бул сезге еш ю м карсы дау айта койган жок. “ Жана салт, ип дастур” дегеннщ мошне тусшгендер шамапы болса да’ Meiiip6eK о зш щ датгеген ойы орындалганына ш л ей риза. - Ж ещ с eKi ж акка да тен болш сш ! - дед1 ол с ез сонында. “ вю м е т адамына” еш ю м карсы сез айта алмады. Тойдын “тобе билерГ Бекбосын да, Бигелд! де бастарын шулгып ризалыктарын бщдарда. К алка мен Кенен 6ip-6ip ат м ш т , иыкгарьша шапан жамылды. Б1раз уакытган 6epi аумалы-токпел1 заманга кез болып, Жет1судын кара курым халкь1 осы лайш а бас коспап ед1. Сундетбайдын асы сылтау болып, алыс-жакындагы агайын- туган, жекжат-журат ел амандык-есендис 6inicin мамыражай таркады. Omeyip, дау-шар, жанжал болмаганына шуюрлк деп М еш рбек Турсы нньщ ауылына ат басын бурды. Ойы - осы жолы Турымтайта жолыгу. Кдпдын ыкыласы болса, калага альш кетпек. Бул ойын Турсынга айтпаганмен, онын да imi б1рденен1 сезед1-ау... Ш ынында да, жалгыз карындасын калынмалта жыгып 6epin, узату ниет1 Турсында басынан жок, Кайда узатылса да суй ген ш е, тен^не косы лсы н деп журген жайы бар. Мей1рбектей opi ага, opi куйеу табылганьша ол iurreft куанды. Bip жылкысын шалып, ауьш-аймаккз шагын той жасады да, карындасын кзльщ сы з узатгы. Ауыл-елдщ анау-мынау деп осек кылганына караган жок. “Ж ана салт, ип дэстур осындай!” - деш ол каскайып. Ccri3iHmi тарау 1928-жылы аудан уйымдасканда, Турсын Медеуов коопе­ ратив дукенш Балтагулга отю зш , 03i ауыл Советке сайланды. О н ы н алдындагы болью — окуы ж ок, эпенделеу адам екен. Ж умысьш алып журе алмапты. Т у р с ы н га к о о п е р ати в дукен1н устаган ы ты н ы ш ед1. Узынагаштан келген кезде мата, казан-аяк, кесе-шайнек, касы к-табак, кант-ш айга елден мал, жун, муй1з, туякж инап, калага ж енелтетш . 0 3 i де басына уш болмел1 шатырлы там тургызып, еденш тактайлатып, эжептоу1р дуние-мулк жинап, ж е т ю т калган еда. У йшен ко н ак узшмейтш. 1ле бойьш ан о н ж е п ipi бай кэмпескеленетш жылы, тапа тал тусте Турсьш у й н щ алдындагы кадага 6ipey атьш байлады. 112

А ш ы к ешктен бакы лап отырган Разиза узын бойлы, сылынгыр кара KiciHiH К р разбай екеш н тан ы п , босагадан бузаубас кергендей ш о ш ы п Kerri. К р разбай кэпер1нде дэнене ж ок, алш ан басып уйге Kipin келд1 де: “ Ассалау... ” дей 6epin, кем еш не та с тыгылгандай какдпып калды. Ол бала eMi3in отырган Разизаны коргеннен: — Разиза?! - деп K03i ш убарты п. босагада турып калган. —Йемене, танымай калдын ба? Элде елдие санап па едщ? — Мунда кайдан келдщ ? - Крразбайды н т ш уйелеп калгандай орамга келмей тур. —С ен ел-журтган адасты рсан д а , айнапып осы нда келд1м. — Ш еш ен кайда? Умсын бэ й б ш е ш айтам... — Ауыз жаласкан адамынды умытпаган екенсщ ... Бул жакта озщ негып журсщ? —Уэкшмш. — CeHin де “ уаю л д ю н ” бп-псйш екен!.. Бул жер - кооператив. Эйда! А улак жур! Разиза ана жылгы бет1 аш ылмаган буйыгы кы з т е с , кэдушгщей есейген, саликалы эйел болыпты. Д ен еа толып, сопак жузше шырай юрген. — Ш ай, сусын да бермейсщ бе? — Сумырай келсе су да куриды. — Байына айтып сабатармын... — Байымны н баскан 1зшен садага кет! —Байка... Аудандык аткару комитетш щ кы зметкерше тш типземш деп бэлеге басынды байпап журме? — Сенен келгенш к о р т алдым! Будан жаман кушмде де жаным калган! — Kecipin байына ти ш кетпесш , байдын кызы! Жеп отырган нанына зар боларсын— — К ет api, aflipe калгыр! Сендей арамзаны апшавдатып койган KiM екен осы... — Айт! Айта туе! А нык куритын ж ерщ осы! — К ет деген с он ит те кетедк — Ана жылгыдай кам ш ы ны н асты н а алар ед1м. Жарайды! 9 a i талай кездесерм1з... Коразбай е тш ш н коны ш ы н камш ы мен сарт е тю зш урды да, сыртка ш ыгып Kerri. Ауылда Турсын ж ок болатын. Кешке келгешнде болтан окиганы ecTiai де, зыгырданы кай нап уйге сыймады. “ К ап , 03iM болганда ж агасынан 6ip алатын ед1м! — деп ез1мен 03i сой л ест отырды. - Ол осы ауданга кызметке к ел ттк .. Аудандык аткару комитетшде коршедг Атана налет, тапкан екен тайрандайтын жерш” .

...\"М еркеге барам, зат дайындаушы боламын” дегеш жай С03 болы п, кар а ж алу ми л и ци о нер лк тен ар ты к лауазым ти м ей тш ш бшген К рразбай аудан курылганда, ез! суранып осы 1ле бойына келген. Бул ж актьщ ел! де, жер1 де бай, халкы сауатсыз, анкау... Б арш сн артыгы - орталыктан алые. Не icreceH де ж ы м ьщ бш шбейщ... Калада журсе, калага жакын аудандарга бара калса коп кеш кпей артына шала байланатьш. А на ж ылы алгаш кы думпуде бел асып дуршдей бастап ед1, Н Э П тусында эжептеу1р тауы шагылып кадды. Бурынгьщай ат уетшдеп айгай, камшы у т р у , урып-согу, кейде мылтык жумсау - токгатылгандай болтан. Бетегеден б и к , жусаннан аласа болып жургенде “ бай-кулактарды тап ретшде жою керек” деген уранды е еп п , К,оразбайдьщ шпнде уйыктап ж аткан ж ыландар бас котергендей болып еда. К рразбай Акделге барысымен аудан басшыларына жолыгып, Турсьш ньщ жай-ж апсарьш баян егп. “ Анкау елд1 теспей соратынньщ езй Эдден байьш алыпты, уй салтан, жиИаз жинатан... О ньщ уетш е алган катыны кашкын байдьщ кызы... Ондай зиянды элементке мемлекет мулюн сенш тапсыруга болмайды” . О сы айткандарын катазга да Tycipin, облыска жолдатан. А кыры, тексеруден-тексеру, Турсын орнын Балтагулта босатып берд\\ де, ауыл С овет жумысьша ауысты. Ауыл Совет жумысы кооператив дукенщ устатаннан элдекайда ауыр екен. Байлардан кедейлердщ акысын алып беру, ею -уш эйел1 барлардын ара жйтн ажырату, шабындыкка, куды кка таласк ан д ар д ы н ш ататы н эд1л ш еш у, ауыл арасындаты баска да толып жаткан дау-дамайта араласу Турсынды эбден кажытгы. Бэршен киыны — елден алым- сал ы к жинау. Бурьш ту гш басы на, мал санына карай Tycymi efli, енд1 астык. тап сы ру деген ш ы кты . Т апсы ра алм аса, акш алай Teaeyi керек. Бул жактагы ел епн eryai к ас т етпеген, бакканы — мал... Акш алай телеш н лесе, сауда-саттыгы бар калалы жерден ш алгай жатыр. Кооператив акш аны аз 6epefli, кебш есе малга зат, дуние айырбастайды... Осындай кы сы лш ан кундердщ 6ipinae ауылга Коразбай келд1. Кдсында ею -уш ш о л ак белсендю1 бар. М уз кзтып, Кызыл ш у н а к аяз бо лы п тур едк а к кы рауга малынган атгарынан туспестен: — Медеуов! Bepi шык) — деп сыртган айгайлады. Туею ш айга ж ана отырган Турсын иыгына тонын, басына малакайын к и т сыртка шыкты. —А тка мш ! - деп буйырды Коразбай. - Жиделйе барамыз. — Tycin шай нипейшздер ме? — Уакд1т тыгыз... Ж ыл аягы, алым -салык ж оспары орын- далм ай жатыр... Ш алж айып, ш а й . ш т отыратын жагдай жок] 114

Ж акы нда гана 6ip л ек у э к и щ атгандырган Турсы н ‘‘т а г а не п э л е ?\" деп уйге Kipin кай та ш ы кты д а , корада байлаулы турган атына мшдг - Ауданда сен туралы nixip бар, - дед1 Крразбай жодда келе жатып. - в з ауылдастарьща ini буратын кер ш есщ . С ал ы к жоспарынын орындалмай жатканы сол дейш. —Япыр-ау, таяуда гана тапсырдык емес пе? — Ол — аз! Ортадан жогары дэулетт барларды эл1 де кыса тусу керек деп жатыр. Мал азайса, ел амал жок, отырыкшы болады. Т ам салып, епн егеда... - Бул ж актын журты е п н eryfli к а с т етпеген. Ал куш- колит, сока-сайманы, тукымдыкбидайы ж ок кедейлер калай жер жыртады? - Сен ондай оншыл уклонды кой! Ж огарыдан тускен жарлыкгы булжытпай орындау керек! Ж арлы ктын “ кекес1н” Турсы н сол ж олы корд!. Bip кыстауга айналадагы ауылдардын адамын жинатып, Крразбай ат устшде с е з свйле,щ. - Сендер енш артель боласындар! Жекемениик малдарьщды тугел осында айдап экелщдер. в зд е р щ е , артельге ж ететш мал каддырамыз да артыгын айдап кетем1з... Акысына квктемге дейш сока-сайман, ту к ы м д ы касты кж еп азш берем1з. Ж арлы к солай! Мундай хабарды бурын да узын кулактан ecrireH ауыл адамдары араны н уясындай гуищед1: — У а, м алсы з калай кун корем1з?! - Арамызда сур бай жок, кедейден котершген кобендер болмаса... —Астымдагы атымды алсандар, кара жерге карап калмаймьш ба? —Аты ж ок казак карга адым жерге узап бара алмайды. — Эрк1м ал ш амасы н а карай кун Kopin отырганда.... Крразбай осы туста акырып ка.щы: —Токтандар шуламай! 0к1метт1н саясатына карсы шыга- тын К1мс1ндер оздерщ ?! Элде imTepinae ж асы ры н жаулар бар ма? Кане, кайсын? Ш ы к ортага! Д ангаза шу басылды. Ж ылкыш ы, койш ылардын жуздер1 коныркай тарты п, Kipniicrepi узара тускендей... С ойлеп кетсе тандайы суырылатын Крразбай: - К1мде-юм жогарыдан тускен ж арлыкгы оры ндамаса - жауапка тартылады! — дедт - Ж ер ауады немесе Ci6ipre айдалады! ...Сол жолы Крразбай Турсын баскараты н ауыл Советтен кора-кора кой, табын-табын сиыр айдап Kerri. Кайда апарады,

юмге 0пазед1 - айткан жок, Турсынньщ крлывда “ осынша мал алдым” деген 6ip жапырак. кагаз гана калды. Юмге барып ш агым айтады? Ауданга барайын десе, Крразбайдьщ 03i сол ауданнан келген уэю л. Крлында сала кулаги жарлык, бар. Алматы га барып ж он-ж оба сурайтын адамы да жок, МеШрбек Орынбордагы окуын 6iripin, Ленин­ градка кеткен. Турсы нньщ ойы онаш ада сендей согысады. Б1рак.ешнэр- сенщ ушы-киырына жетпейдь “ Бай-кулактар жойылсын д е л к , ал малды неге сыпырып алып жатыр? К азак малсыз кун кере ала м а? К ы стьщ к о з1 кырауда камбадагы астыгы, корада малы ж о к кедейлер калай ттр ш ш к етеда?” Алты-жет1 жылдан 6epi жиналган азын-аулак малдан айрылып, Разизан ьщ да кугы каш а бастаган. Bip бузаулы сиырдан арты к буларда д а Tirepre туяк калмап еда. Ауыл Совет председател1 болгандыктан Турсын 03i м ш ш журген атын берген жок. Ал, езге казактьщ куш не болмак?.. Турсын алдындагы жетт ж асар С ерж анын басынан сипап, акылы айран болып отыр. Баганадан 6epi су л к ш е кадалган 6ip ойын айтып калгысы келш: - Р азиза, кеш сек кзйтеда? - деда. Ш окп ар тусына TCMip жол келитп. А лматы аркылы Семейге дей ш тартылады екен. М ынадай ку Tipinink кеш кенш е, кара жумыс icTeceK кайтеда? “ TeMip ж ол” дегенге Разиза елен ете калды. Ана жылы “ Жеттсу ж ерш ен тем1р ж ол тартылады” , - деп Омаргазы да айтып едьау, Омаргазы... Кайда жур екен? Сол Шшпепнде ме, эдде жана жолга ауысты ма? К ею репн де ш ер болып каткан Омаргазы бейнес1 кез алдьша келген сайын Разиза элденеден шошиды. Онымен кездессе тагы 6ip пэлеге ушырайтьщдай кершеда. Жана гана ес ж иып, тутш тугете бастаганда... — Еш кай да кеш пейм1з! — деда ол елден уакытта. YHi каткьгп. — Туып-оскен жерден безш кайда барамыз? Олсек суйепм1з осы жерде калсын!.. - Экемн1н кашкын атанып, айдалада калганы да жетер... Турсы нньщ Koniai сол к Tycin, ундей алмай калды. К аза н р еволю ц и ясы н ьщ он ж ылдыгына орай KemipiM алган Кобен о з ауылына кайтып келш, конторгай нрш глкке кошкен. Заманньщ бет алысын болжай бастаган ол, акыр алы м -салы кгьщ бодауында кетеда деп, калган малды агайын- тугандарына улеспрш берда. EciciHi умьптырып, елге жагудын жана жолы осы деп туйген.

Байлар не озш , не сыбайластарын ауыл Советке етюзугс тырысып, жанталасып жатканда ол туяк cepinneai. Мундай орекетгщ аягы оп а бер м ей тш ш , т у б в д е бар билис кедейлер колына втетшш ол турмеде жатканда тусшген. Каскырбайдьщ тш ш е epin, торт орысты олтлруге кзты скан ы н а am кунге дейш оюнеда. Oineyip, кудай сактап жаны калды, атылган жок, Ci6ipre де айдалмады. Не дегенмен Кдскырбай к ш ас ш мойнына алып, кете барган... Бул кунде Квбен кепшинк жиналтан жерге бармайды, агайынга, жакындарына мал улеспрш бергеш бсшмаса, курдай катынауды койган. Кдлын жиденщ iuiiwieri кыстауында он аш а отырган K33ipri мунын калпы , курсау шенбер1 кетш , кансыган кара кеме Topiaai. К ар epin, жер тоны ж1би бастаган. Туске дей1н муй1з, тустен кейш ки1з уакыт. Тунге карай ауа суытады. 1ндр каран ш сы нда малый жайгап уйге KipreHi сол еда, тор адцында сакал-мургы каугадай, коз! о т ш аш кан, пушпакборисй адамн ьщ отырганын корда. Беймезпл мейман бул юргеннен кадала карады. “ Япырм- ау, бул ю м ? Кдйдан корд1м?” — дегенше болтан жок; - Наташы, аман ба? — деген таныс дауыс естщщ. “ Бул кай жиен?” - дегенше элп адам: - Таны м ай турсын б а? М ен — Кдскырбаймын! — деда. “ О, тоба! 0 щ м бе, тусш бе?” - К аскырбай? Кайдан ж урсщ ? - дед1 К обен , ж онынан жылан жупрш откендей болып. - Ж ер басып ж урм ш ... Д эм -туз айдап тагы кеддам. Кобен журеп дурсищеп, буыны босап, босага жактагы ер- токы м устш е отыра кетп . Басында п у ш п ак борю бар, тис жата кына сэры койлепнщ сыртынан жука бешпен, бутына кара шуга сым-ш албар киген, биис окш е ки сы ктабан е т т м е н аягын созы п отырган сунгыла ж т т г щ сш еусш к о з1нен ш ош и бастады. - Оу, нагашы, неменеге абыржып калдын? М ен адам жейпн айуан емеспш, кэдушп Кдскырбаймын. Bepi таман отыр. Кобен жетекке журген жуас малша, буктетшш жогары шыкты. - Иэ, ауыл-аймагьщ, кора-копсын, мал-жаньщ аман ба? Кобен ерн ш зорга кнмыгщатып “ ш ую р” дед!. - Неменесше “ шуюр” дейсщ ? Ел-журт кайта булшгел! ж атыр демейсщ бе?! - в зге д е iciM ж ок, е з басы м а ты н ы ш ты к керек. - Ты ныш тык ж ок' Л ан кайта бастадды! CeHi е ст ш жиденщ !'ч!нде жалгыз отыргызып кояр дей сщ бе? К уш ертен аргы на 117

шала байлап айдап шыгады. Ж е, е з женишзд1 айталык Мен сол айдалганнан Ci6ipaiH калын орман, жыныс тогайында агаш кесш алты жыл журдам. Осы кыста 6ip кумен кол устасып каш ы п ш ы кгы м. Е ш -уш ай танымайтын, бш мейтш ботен елде бой тасаладым. Ж алган паспоргка кол ж егп. Сонда да сак гы к ж асап, о з ел!ме ат -ш н салганым жок- Эл! де тоса турайын — заман кдндай, за ц кандай болады деп журген жайым бар. Осы елде езгерю болгалы жатыр легенд! естш, эдеш бурыдцым. Будан не хабарьщ бар? — Е ш хабарым ж о к — Ж э, Ж э! Жер табандама! Сыртьщ — су, бауырын - б а л ш ы к - М ен жогарьщагы екш пп, онынш ы, он тортшии ауылдарды аралап келд1М. Сеш мда адамдармен сойлеслм. Халы к ою меггщ алым-салыгына наразы коршедг Кешеп кеудесш соккан кедейлердщ де кейб1реулер!нщ жана оиметщ нен кещ ш калыпты. Ел цшнде толку бар. От тутатсан лап етш ж ангалы турган ку ш о п Topi3fli corri пайдалану керек. — Сонда не гстемексщ? — Д эл каз1р халыкты катеру онай, жер кзрайысымен ауданды шауып аламыз. Кобен танауы кусырылып, томен карады. —О н ьщ бола кояр ма екен? Ауданды алганмен, ар жагында Алматы тур емес пе? — в к ш е т к е наразы лы к жалгыз бул жерде емес! Ж алпак ел квтершгел1 жатыр. Семей, Акгобе, Ш ымкент жакта уж ен шайкзс дайьщцалып жатканын бш ш келш отырмын. — Оюмет тамырын теренге жайды, алдыра кояр ма екен?! Кобен arii сенбейд1. А ш ы к курестен журеп шайльпдсаны сон ш а, Кдскырбайдыц создер1 ана дуниеден естшгендей больш отыр. — Бш ем , турме ceHiH ж дерш /ц кум еткен. Бул турщмен 6i3re ере алм ассьщ ... Зорлы к жок! Т ек квм егщ керек. Б1зге мш етш ат, соятын мал кажет. Осы жактагы озще караган жпттгерда Ж1шап, ж асак кур да батанды бер. 0з1н катыспасан да тш еулеетш дщ кореййс. — М е ш бул к к е шатпа. — Кобен, саган не болган? — “ Сергелден боп соккы жесен ом1рден, майысарсын жаралсад да тем1рден” . — Байка! Ертен ел Акколд1 ш апкан сон, осында келед!. Тш ектес болмагандарды, кол ушын бермегендерд1 жау сан ай м ы з деп отыр. Мен саган осыны ескертуге келд1м. Ертен бармагынды шайнап журме! Каскырбай орнынан козгадды. Кобен:

— Т ам ак iuiiri, кон бай сы н б а? — деп м щ пр л еп едк - Ж ок. сендей ж алтак адамга енд1гэр1 ж акы н ж урмеспш, - деп К д сш р бай 6ip-aK кесп. Ол кеткен сон Кобен ж уреп Heci3 уйдеп сагатгай ты к-ты к с о ш п узак отырды. “ Сикы сынаптай дуние” деш ол шинен. Кэр жыланкоздешп ж т с и бастатанда, ойдагы, кырдагы ауыддарта астыртын ж урп нш ш ер курдай каты н ай бастаган. Булардын Ko6i - куш кеш е корадагы м ал ы нан, колдагы билш нен айрылган бай тукымдары мен байш ыкештер-тугын. Олар “ез1м” деген адамдармен астыртын байланысып, кездесетш жер, келкетш с ез жайында уагдаласкан-ды. Ж ер кара каткактанган кундердщ 6ipinae Кокжиденщ калын ж ынысы iцикле он аш а уй Tirin отырган ж е а р эйел уйше булш ш ш к басшылары жиналтан-ды. Ортадагы отаудай тып жаккзн сексеуш оты жалакгап, эркайсынын бет-жузш аны к керсетш отыр. К ,ас к ы р б а й д ы н а й т у ы н ш а . С о в е т OKiMeTi э н е-м 1 н е кулагалы тур. “Тек эр жерде кару алып, бас кодеру калды. Ж ерплисп ою м ет орындарын дереу ж о ю керек. TepeicriH тубш кессен, ушар басы уп еткен желден сынгалы тур. Ал, соккалы турган - жаяу жел емес, кара дауыл. Ол батыстан да, ш ыгастан да уйыткып келедГ. Каскырбайдын касында Кобен отыр. Ол - отюр кездерш айналасына октай кадаганымен ауыз аш ып соз айткан жок, взгелер не дер екен деп, анысын андыган сынайы бар. Жогаргы оныншы, он терпнип ауылдын адамдары суырылып свз свйлемесе, дайындап экелген ез адамдары бар. Бул жиьш непзп мэселен! - квтерипсп кашан, калай бастау керек екенш шешуге т и к . Эйтпесе, Кобен ас iuiin, а я к босатуга келген жок, 03ipre эн п м е агайын-туган, жекжат-журатгын ам анды- тын сураудан ары аспады. Тубегешй свзд1 юм бастайды деп отырганда, каскыр кабак, кереге жауырын, кара торы ж т т мойнын созып соз алды. Сойлегенде жак, мандай суйек- терш щ кьфлары аны к бшшед1 екен: —Агайын, жана еюметпен ат куйрыган кесюетш уакыг ж етп. Аянатын не калды? 1с кы лып, эр ек ет ж асам асан , ел н амы сы Kemneftai. Байшыкеш кедей болуы керек, шшкуйрык сакалын уыстай устал шетге отырган сэры шал: —Жакынды жат, татуды араз кылган заман туды, —деп бастады созш . — Куш кеше уыздай уйып отырган ел едж. Ж ана ук ш ет кедш де, уйпа-туйпамызды шыгарды. Улкендд кш п, KiiuiHi ага сыйлаудан калдык, 119

- Кус кеудел1 кайтпас к азак едак! - деп бастады сезш ке к к е з ш апы р аш ш ал. - К ару ал десевдер - мен эз1р! Астымда атым, колымда кус мылтыгым бар — жастыгымды ала жатамын! Акколдеп ГП У орналаскан манайда уй Tirin, 6ip ай отырган сен пр танау, катпа кара Kici 03i байкап келген жайдан хабар берда. - в ю м е т а н сенгеш ГП У болса, бар-жогы он ш аю ы адам. Кдрулары да ш амалы, есис алдында кузетте 6ip-aK Kici тур. Ke3i л а к текен щ коз1ндей алайган орта бойлы, сопактау Kici: - Оны м ен -ак ж айратамын! — деда. Кдскырбай ел адамдарынын ер мш езш е риза болып отыр. Этген, кару-жарак аз. Кус мылтык кай мукгажга жарайды? Осындайда винтовка, пулемет болса гой! KyHi ертен Алматыдан коп эскер келе калса, канш а “ кус кеуделГ болсан да кдрусыз буларды кан-ж оса кылады. Кдскырбайдын ж алгаз у м т - солардын кару-жарагын тарты п алу. BipaK калай? Ф ергана жакгын басмашылары узак согысты, ce6e6i оларда кару-жарак мол бодцы. 1ргесшдеп Ауганстан, Иран аркылы атылш ындар ком ек берген. Ал шалгайда - Кдмауда жаткан буларга кол ушын берер и м бар? Каскырбай осыны ойлап киналды. Дегенмен тэуекел, “тем1рда кы зган кезш де сок\" демей ме? Ен бастысы — уакыт оздырып алмау. Ел осылай ереушдеп турган кезде жолын богемеу керек. “Топан судай 6ip лап берсе, ар жатын керш алармыз” . Куйкалы кы рма бас, топш ысы кыркылгандай салбы- ранкы кара мурт Kici: - Енда ел-елге тарап, е р ауыддан жуз ж ш т шыгару керек, — деда. - Bepi астыртьш, жасырын ic болсын. Жана сайланган кедей болыстар бш месш . Ушпай жатьш канатымыз кыркылып журмес!н. А кыл тзстщ орн ы н а алтын Tic салдырган бн ен е туйык Kici кы рм а бастьщ с е з ш белда. - Ж ар басы н дага ж антакты ж анынан безген нар жейда. Тэуекел! Кдйта ел есп сш ! Кулл! халы к болып квтершгенлйзда KepciH! Н еден ко р к а м ы з? Э л п н д е тана К дскырбай iHiM кетершетш жалгыз 6i3 емес, ж ан-ж ак тугел тугангалы тур деда емес пе? Абырой бурын бастагандьпа. Ж иналтандар осы уэжге токтап, бас жеп, баталасып таркады. 120

Тогызыншы тарау Кдскырбай элденеден конш1 алан болы п К ебен ауылына бет алып келедь Булардын тобы ала кобенде аудан орталыгы Акколд1 ш абуьш ш апты , кенсе yftnepi ертедщ , 6ipaK, н еп зп екш ет адамдары жансыздары аркылы алдын ала хабарланса керек, Алматы ж ак кз тарты п кетзггп. А тыс кезш де он шакгы адам жараланганмен, айтарлык шыгын болтан ж ок Крймада- ты, дукендеп дуниелерш талап алтаннан кеш н котерипсш тер- д щ аркауы тез босады. Кдскырбайды алан кылган жатдай осы. Уйым курып, уакытша хан сайлап ел баскяратын адамдарды аныкгау орнына унш-уйге idpin алып 6ip кун той тойлады да, ауыл-ауылдарьша таpan кетп. “ Буларын не, ш еп курып осында жатамыз\" дегенге кдйырылган ж о к Icinae жуйе, жоспар ж о к кудды банды дерсщ ... Э й , корсокырлар-ай. Бар ic аудан орталыгын талаумен тьшбайтынын кайдан бшсш! Енш ол Кобенмен акылдаспак “ Ары карай не гстеймп? Ауданды иес13 калдыруга бола м а? Талды кортан ж акта не болып ж аты р? Уодел1 ic ж узеге асты м а, ж о к п а? С озак, Ыргыз, Шынтыстау жакган не хабар бар? Шекарадаты жатдай кандай? Ж апония мен К ьпайды н козгалатын Typi бар ма, ж ок па? Осы жагдайларды аныктамайынша Кдмаудаты едщ игеру киын. Кобен Акколд1 басып ал тан ал аш ап кьш га каты скан ж о к Ж т т г е р ш ж 1бер т, 03i ж ар астында бутып калды. BipeyoiH колымен о т косеп, е з ш ертген ам ан сактаудын айласын бу да б ш т алган. М ынадай калы н дурм екпн бел ортасында журу орнына “ алигпн артын тосы п” уйшде отыр. Ш ын ерепссе Каскырбай оган 6ip-aK о к жалындырар ед1, этген , a a i ерте. Д эл бупн Кобендер оган керек. KyHi ертен 0Mip езгер ш , колына билис тие калса корсетер ani талайына калай “ бугуды” . Ж ол-жонекей TiciH канш а кайраса да, К обен н щ ауылына таялтан сайын ашуы таркайын дедт Не дегенмен жекжат- журт адам, туптеп келгенде максат-тш еп 6ip. Е дш н бэрш е б1рдей атка MiHin жаута ш апп ады н деп кокан дай берудЬт кисыны келмес. Эл1 кандай-кандай заман туады —к м бшген... Кебен муны кутпеген жерден куш ак жая карсы алды. - И э , icKe с эт ! — дед1 ол б1рден ж ад ы рап. — К,удай жолымызды онтарар... - Сен не айтып отырсын? _ дед1 Кдскырбай елденеден секем альт. - BepiH е с п п - б ш т отырмын... Акколд! шауыпсындар... 0к1мет адамдары быт-ш ыт болып каш ып кетигп... Кугкежм1з де сол емес пе едд? 121

— М унымен ic бп кен жок! - деп к е с т тастады оны Кдскырбай. - Басы дардай, аягы кыддай болып кете ме деп к о р к ам ы н ... С ен cem M fli деген ега-уш адам ы вды Таддыкорганга женелт... Т е з хабар экелсш ! Мен оган дейш осы аймактагы жерплйсп ауыл С овет оюлдерш жоямын. Ецщ арт ж акка карайлайтын дэнене жок. Ш еш ш ген судан тайынбайды. — Кдсына ерген адамдарын кайда? — Kepuii ауылда жатыр. — Ж арлы гьщыз орындалады, Кдсеке! 1ске сет! Туе элеп н де ауыл-ycTi астан-кестен бодцы. - Ойбай, курыдык! Кдптап келедь Ж ер кайыекзлы кол... - деп 6ip ж гат ак кобж болган атынан аунап туей. — Ю м каптап келед1? А йтсанш ы, е сщ ауган ба? — деп ауыл С овет торагасы Турсын о н ьщ шаужайынан ала тусп. —Аккещц шапкан бандылар! —дед1 олп ж т т кез1 алайып. — Саны жуз каралы ма, бшмеймш... Лек-лепмен 6epi бурьщды. Осы ауыдда ою м ет адамдары ж атканын ecrice керек. Т урсы н енд1 Tycbmi: “ А уданньщ орталыгын бандылар талап алы пты , ж е р г ш к п е и м е т уйлерш ертеп п , турмеде жаткзвдарды босатыпты, 6ipa3 адам шыгын болса керек” деген кауесеттарагалы едде урей ж о к Есп ген ш ocipin айтатын кейб1реулердщ: “т ш п жалгыз Аккол емес, барлык жерде де ек!м ет кулапты, байлар кайтадан бас кетерш п... ” — деген алып каиггы создер1, шынында да берекен1 алып болган. Бул ауылда Ш у ж акган ею адам к е л т жаткан: 6ipi сот, 6ipi мал дайындайтын уэкш. Kerepuiic жасагандардьщ сол екеуш кездеп келе ж атканы а н ы к Ендеш е буларды дереу астыртын женелту керек. Б1раконымен ел ипшде тыньтггык орнай ма? Турсын ею уеюлге ж у й р к ат MiHri3in, темендеп Аккамыска дей1н а п а р ь т салмакболды . Ж ас балалы Еазизаны тунделепп баска 6ip ауылга ж етю зш салды. С от агасы ем1рдщ ертурл1 агымын ту е ш т ысыдган адам екен, журерщде: —Bip ауыдда уй ш п отыра бермендер, —деп акыл агаты. - Енбекке жарамды адамдардын бэрш Колтабанга шыгар. Куш- ко л ж , азык-тулйс а л ь т б1рнеше кос п к еш . Кандай катыгез банды болса да жер ж ыртып, епн е п п жаткан бей бп елге THMeyi мумюн... Ал, активтер, сендер бой тасалай турындар. Ауыдда тек кем тр-ш ал, бала-шага калсьш. ... Ж уз карал ы б у л ш ш ш ан к ай тусте ауыл уетш де ат ойнатканда, елп еткен ешюмд1 коре алмады. Сакалдары белуарьша тускен бес-алты кария алдарьшан ш ы гьт жен сураганда, топ басшысы Кдскыр^ай: 122

— Шыгарындар ою мет адамдарын! Ауыл Совет бастыгы Турсын кайда? Ш ы к бермен! - деп акырып кдлды. Ауыддын бас котерер 6ip кариясы апга ш ы гап : — Кдскырбай, сен б 1зге ж ат адам ем ессщ . ан а ж ылы осы ауылда да аунап-кунап жаткансын—Крлымыздан дэм татгын. 0 з щ 6i3re жиен екенсщ , ж он-жосыкты бш етш щ щ сонда кергенб13. Шз беймарал адам дарм ы з, кай о ю м ет болса да басымызга тыныш тык орнаса болтаны... Ал Турсын дегенщ кеше Ш у жактан келген адамдармен 6ipre атганып кеткен, кайда бет алтанын 6i3 бш мейм1з.. Ал ауыл устш де ат ойнаты п, ойран салатындай кауш ж ок. Одан да атган Tycin, ко н ак болындар, енпмелер1щц 6i3 де естш к, - дещ. — 0ю м ет адамдарын жасырып отыргандарын аныкталса, б1зден ж ак сы лы к кутпейсщдер! — Ой, ш ы раты м-ай, осы заманда адам ж асы раты н ба ед1? Ж ене олар 6i3re отыртан-турган ж ерлерш айтпайды да той! —Ауылнай кайда? — Е пн басында, шырагым... Енкейген Kepi, енбекгеген баладан e3reci тугел Келтабанда. К дриян ы н ж ай м аш у ак с е зш е н к е ш н К ,аскырбай касыняагылармен аз уакыт акылдасты да аттан TycTi. Bip тобы К елтабан ж акка карай куйтыта жонелд1. Булж ш ш ердщ б ер ш уйд1-уйге орналасты ры п болтан сон, ауыл Совет кенсесшде ойланып отырган Каскырбайта елп кария жай басып келш: —Ал, енш, шырагым, жон сурасалыкшы, —дед! акырын тана. — Кенес ешметз шынымен кулады ма? — Йемене, сенбей отырсыздар ма? Кулады! Кулатгык) — дедц Кдскырбай бас ки1мш шеш1п, ш аш ы н кей ш cepirni де. — Алатау етепндеп ел де KOTepmin, жергипкп ою м етп ж ойыпты. Созакта, Ыртызда, Шынтыстауда казак хандыты курьшганын еспмеп пе едшдздер? — “ Хандык” дейд1? — 6ip ш ал елен ете ту сп . — С онда бурынты ата-баба жолына кайта тусем1з бе? Хандык жайындагы энпмен! Каскырбай едеШ буларды сынау уш ш айтып ед1. О н п м е сш щ есерл1 болганына KOHiai тойып: — Бурынты ата-баба жолы жаксы ма, елде мына кедей- кепш1кке багынтан GMip ж аксы м а? — деп окы стан сурады. К аскь1рбайдын кадала каратан к езш ен сасы п калган е лп шал: — Юм бш едт.. ерине... ата-баба ж олы ж аксы гой... — деп мщпрледт — Ертен Кенес оюмеп кайта орнаса да айтарыныз осы ма? 23

Ш ал emu шын састы: - Элпнде оз1н Кенес оюме-п келмеске кетп деген жоксьда ба? С асса да созш ен ж ацылмай отырган шалга риза болган Кдскырбай: - Дурыс айтасыз, кария! - деда даусын котерда. - Кенес ею мет1 келм еске к етп ! Енд1 ж ан а п р ш ш к т щ камын ойл ау ы м ы з кер ек... Bi3 д е л 6yriH кош -квлда, караж атка зэрум1з! М алдарын, астыктарын болса, жинай бердадер. Bi3 мына Топар жактагы кооператив дукенш в з карамагымызга алган сон, кайтып ораламыз! Кдскырбай тобы тамак. жеп, кымыз iinin, томенп жакка аттанып кеткен сон: - Е -е, булардын бэр ш е мал, астык, тамак, керек! - деп курсшда э л п шал. —Bipey тер то пп мал жинайды, 6ipey муктаж айтып ж ан кинайды... Колтабанды бетке алып кеткендер “ ою мет адамдарынын\" еш кайсысын таба алмай, сарсанга тусда жургенде, Турсын кальщ тогай арасымен тотелей тарткан. Аралтебе тусьшан калага шыгатын жщппке ж олдын Tiрелер жер1 - Алматы... М еШ рбекпн уш каланын к а к ортасында, пединститугган карга адым жерде екен. Te6eci кок кзнылтырмен капталган, бш к фундамент — подвалы бар, ауласы кен, агаш уй бурьш 6ip бай оры стьта болса керек. К алада мундай уйлер коп. ©гамет оларды кэмпескелеп, К азакстаннын жана астанасына кошда кел1п ж аткан кы зметкерлерге, мамандарга болin бергенш Турсын бурьш да бшетш. Кдлага кун батпай келген ол Мей1рбектщ уйш киналмай тапты. Атын коранын сыртындагы талга байлап, шгеп салын- баган какланы аш канда, ен адцымен козге тускен1 —кэдамп ауылдагыдай ет асылып ж аткан казан -о ш а к Ж ас етгш Hici танауды ж ы бы рлатады . Басп алдакден Tycin келе жаткан Турымтай эуелде танымагандай анырып 6ipa3 турды да: “Ага!” деп жупрда кел1п куш акгай алды. Кептен кормегенд!ктен бе, козщде —жас. Турсын сабыр сактады. Ж ол бойы жегщей жеген ойдан эл1 арьша алмай тур. Бул жакауылда болып жаткан алашапкыннан хабарсыз тэр1зда. Турымтайдьщ э деп сураганы - ел-журттын есен-амандыгы, Сержанньщ, женгес1 Разизаньщ саулыгы. Хап- жагдай бш сда болган сон Турсын: - М еш рбек уйде м е? —деп сурады. - Коринм 1збен eKeyi онпмелес1п отыр. - Туры мтай агасынын сы рт ки1мш шешда, колына су куйды. —Тамакка дол келдашз. 124

Кдрындасы бурынгысынан толып, кара торы ещ сал бозан тартыпты. Даланын жел, кушнен алыста, калалы жердщ саялы кош еанде, келенкеде коп болтаны корш ш тур. Белые опа-далап ж акканы да бш н е д ь К ас-Kipniri кою лана тускен бе, элде боялган ба - мойыддай к э зш щ агы мен карасы анык керш ш , жалт-жулт етедь Турсын орамалмен сурлнш турганда, карындасы баспал- дакп ен ж ы лдам к е т е р ш п , imKe Kipin кетк ен . 1л е-ш ала Мешрбектщ каска мандайы, апып тулгасы кэрш ш , Турсьш да бо й ш ан , 6ipaK сы лы м е л ж о к а р ы к еда, М е ш р б е к т щ кушагына баладай е н т кетп. МеШрбек кайын агасын кушакдап уйге юрпэда. Донгелек устелдщ тэршде кдлын кара ш ашты, кыр мурынды, кою мурты бар х еш ей Kiri оты р екен. - С э к е , бул - м е н т кайын агам Турсы н Медеуов, - деда Мешрбек. — Ел жакган... - А мансы н ба, ж олдас, —деп э л п Kici улкендагш сездар т колын орнынан турмай а л д ы .-----Ел ж акган келсен жана энпме айт. Турсын б1рден “ э н п м е ” сураганына тосы лы п калды. - Бул Kici С экен Сейфуллин деген аган болады, - деп таныстырды М ешрбек Турсыннын кысылып калганын с е з т . - Естущ бар шыгар. Турсын капел1мде не дер ш бш мей калды. Бурын атын талай еслген атакты ак ы н , револю ционер, KyHi кеш е респуб­ лика басшысы болган адаммен осылайша бетпе-бет кездесу уш уйыктаса тусше енбеген. - Ж 1плм, кы сылма, - дедд С экен отю р к е зш Турсыннан тайдырып. - Ж ана гана 6i3 ауыл-едшн жагдайын айтып отыр еддк. Кайын агасы сэл тыныстасын, журепн токтатсын деген- дей, Турсыннан соз л зп н ш о з колына адды. - Сэкен жуырда гана ел! жагына барып келген... “ Ауылда асы ра сш теу к э п ” дейдь Бай м ен о рташ аны кой ы п кейб1р “ ш о л ак бел сен дш ер ” KyHi к еш е кедей болган дарды н да малый тартып алган жагдайлар Kesaecim i. Карсы келгендерге к ы сы м к э р с етк е н д е р б о л ы п ты ... TinTi С э к е н н щ OKeci Сейфолла аксакал да Ж анарка турмес1не камалыпты. 0 з колымен босатып келш отыр... С экен бул созге катыспай, оз1мен 03i тунж ы рап отыр. Крлындагы домбырадан элдеб1р мунды эуен еседь - Алые аймактарга жогарыдан томенге нускау Tycmiicri тшмен ж еткенше талай бы лы кболуы а н ы к .. Ал е з ауылында не болып жатыр? С он ы айтш ы , —дед! Meftip6eK. 125

Турсын е зш е 031 енда кедщ. МеШрбек усьшган кымыздан 6ipep уртшган сон, бойына куш жиналгандай, орнынан 6ip козгалды да: - Biaaeri жагдай одан да соракы! - деда. С экен домбыра ш ертуш токтаты п кулак тургендей болды. - Ел ереушдеп жатыр. 0 з щ айткан “ асыра сштеу” зардабын шеккен кара халыкбурынгы байлар мен билердщ айтактауымен атка мш ш , аудан орталыгьш ала шапкын етп. Крймадагы зат-мулисгерда’ камбадагы астыкгы талап жатыр. - 0к1мет адамдары кзйда? - Ереущдеген елден коркып кзш ып кетп. - Апырай-э... —деп М ешрбек мандайын тыжырып томен кзрады. — Бул - сумдык екен. - Арты не болганын бш мейм ш , б1рден 6epi тартгым, - деп, Турсын С экен жакка мойьш бурып едк ол да танауы кусырылып тем ен карап калган екен. Bip кез орнынан серш пеш е кетерш щ де, белме пишде epcuii-карсылы журш кетп. — М ш е, ылан басталды деген осы! Жалгыз Балкашта емес, Казакстаннын эр жершде - Шынгыстауда, Созакга, Ы ргызда осындай ереуищер болып жатыр деп естимш... Енда елге эскер шыгады! Турсын эн п м е н щ а я г а осылайш а ушыгады деп ойламаган. С э кен н щ тупккен турш кер ш бойын урей бпледа. Жагдайдын едэу1р киын екенш ж уреп сезе бастагандай. Егер эш ей ш 6ip жай нэрсе болса Сэкен сиякты акын, асыл ер осынша бурканбас еда гой! Турсын оны н “ Тар ж ол тайгак кеш уш ” кезшде куныга окыган. Сауаты шала болганмен, соншама карапайым жазылган ю таптан талай нэрсе угып, Кдзан революциясы уш ш жан аямай курескен азаматтардын ерлитне тэн п болган. Тап жауларымен курестщ ой-кыры кэп болатынын да сонда тусшген... Революцияньщ от-жалынынан эткен , 03i д е ел1мге басы н талай рет п к кен акыннын осынша куйзелушен ол шын шошып отыр. Уйме та б ак ет кедщ. С экен де, М еш рбек те улкен табакка кол салмай, алдарындагы тэрелкеден жеп отыр. Мундайды тунгыш керген Турсын белек ыдыска салып жеуда огаш санаса да эдептен озган ж о к А с уст1нде еш к ан дай э н п м е айтылган ж ок. Э р ю м е з ойым ен. Д ангарадай кен болмен1 ауыр 6ip салм ак басып тургандай. 1ш ш деп ж асы Kiiuici болгандыктан Турсын да э н п м е енда калай карай ойысар екен деп екеуш щ аузына карап отыр. Е т ж елш ш , кол ж уылып болган сон , “ Ш айды б1раздан кейш ш е й ш ” деп Сэкен домбыра шерге бастады. Узын да 126

салалы саусакгары кайдагы 6ip сикырлы ун шыгарып, журекп козгайды... Е ю бш 1мдар адамны н о н п м есш ш ала укса да, Турсын оз халкынын тарихында ашылмаган oai талай жумбаксыр барын ангарып оты р. б з ш щ ж астай оки алм аганы на, мы надай ю сш ерм ен и ы к TipecneK туг1л, э н п м е л есуге ж арам ай ты н бейшаралыгына шггей налып, жерге карады. — Халыктын ултгык сипатын танытатын уш нэрсе бар. Ол — тарих, одебиет жэне онер. Осы уш гылымды еркендетсек, кей ш п урпак 6i3re тек алгыс айтады. Совет оюмет1 бутан кен жол аш ы п отыр. Б1зде А спандияров бастаган б1рсыпыра тарихшылар бар. Эдебиет пен онер де жана бел алып келедь.. М ен ж огаргы оку оры ндары на арнап хрестоматия курастырмаклын. Б1здщ коне эпосы мы з, есю ж ы рларымыз, аты -ж о ш мздйм акы н дарды н е ц б е п ол1 6ip жуйеге тусш , ютапкз басылган емес. Бул да шугыл аткаратын ж умыстын 6ipi! — деп С экен е с к к е карай бет алды. — М ен шайга карамай-ак кояйын. С экеннщ алган бетшен кдйтпайтын м!незше тэнт1 болу керек, М еш рбек кад1рл1 конагын \"о т ы р ” деп зорлаган жок. Аты анызга айналган адамды бетпе-бет Kopin, дастаркзндас болып, внпмесш тындаган Турсын копке дейш коз шмей жатгы. Ж олсокты болып ш арш ап келген ол онаш а салкын болмеде туске дей1н ты рп етпей уйыктапты. Мей1рбек оятпаса кешке дейш жата бергендей екен. М ешрбек тш сп мекемелерге бары п , ж ай -ж апсарды ан ы к тап KeainTi. 1ле, Б а л к аш таг ы 6yaiKTi б а с у упнн ар н а й ы о т р я д ш ы г ы п , Алматыдан кеше атганып кеткен екен. —Олар 1ле станциясынан кай ы калы п , сап байлап, озенмен томен карай аклакш ы , — дед1 Мей1рбек ш ай успнде. — Сен оларды сонынан куып жетес1н- Отряд басш ы сы Разумовскийд1 мен бурыннан бшемш, колына кагаз жазып берсем, отрядка косады... Разумовский казак тонн, салт-турмысын жаксы бшеттн адам, карапайым халыкк»! комектесед1. Жатарда тан асырган атын Турымтай жемдеп, сугарып койган екен, диланып калыпты. Ж етшс ш акьф ы м жердей 1ле станциясына Турсы н ара кон ы п, ертен^не туе ауа ж егп . Акколд1н шабылганы, аудандык мекемелердщ таланганы туралы хабар кейб1р каш ы п кутылган кы зметкерлер аркылы облы ска те з арада жетсе керек. KoTepiaicTi басуга бол1нген 6ip топ карулы отряд 1ле станциясы нан томен карай салмен агуга дайын отыр екен. Турсын сол топка косылды. 127

Отряд басш ы сы узын бойлы, ак. сэры, жаркын ж узд Kici екен, жер жагдайын, елдш ж енш бес саусагындай бшетш Турсынды б1рден iuiiHe тартгы. “ Б1зге жол корсететш сен керексщ ” , - дедь Казакова таза сейлейтш , кырыктар шамасындагы ж ш т атасы Николай Иванович Разумовскийщ Турсын д а унатып кдлды. 1ле езенЫ ен аккан алты кун шлнде Турсын кеп жайдан хабардар болды. Мундай б у л ш ш ш к тек 1ле бойында емес, К дзакстанньщ, титл кулл! еддщ эр тукшршен бурк етсе керек. Кдскырбайдьщ: “Созакта, Ыргызда, Ш ыщ ыстауда, тэты баска жерлерде ою мет кулады\" деген кауесетт рас екен. C ipe, булар 6ip-6ipiMeH астыртын байланысты болуы керек... Дегенмен булш ш ш ж аягы узакка созылмай тез басылган. Ce6e6i, оларды кальщ халык колдамаган... Булйсп бастаушылар - кешеп бай- кулактар, солардьщ жакындары, жандайшаптары екен. Елдд ар тел ьге уй ы м дасты р удаты кейб1р асы р а cLnTejmiaiKTi, солакайлыкгы пайдаланып, коний жарым, K03i сокыр апаидарды егаметке карсы крйган да солар. Отрядтаты жиырма адамда ею пулемет, эркайсында 6ip- 6ip винтовка, кылыш бар. “ Ылги кус мылтыклен, сойыл- ш окпарм ен карулантан бул1кшшер мынадай кушке кдлай тотеп берсш ?” дел ойлады Турсын. “ Кдрапайым халык тусшбеспктен боска кырылмаса нетылсын” . А ккелдщ тусына жеткенде сал, кайыкгы жатата байлап, еш ю м жерге туспесген аудан орталыгынан хабар купсп. BipaK жагага еш ю м жакындап келген жок, Кулл! ел кырылып калгандай айн ала-тош рек жым-жырг. Bip ею рет аспанта ок атып та к ер ш ед1, дыбы с берген еш ю м болмады. Бул 03i 6ip жатынан урей тугызды. Ю м бшеш, булйошлер булардьщ жагага кетерш уш кутш, таса-тасада мы лтык кезенш отырган шытар... Разумовский api-6epi ойлап, ештененщ уштыгына жете алмаган сон, Турсынга кедщ. — Кдсьща ею солдат косайын, жагага шыгып жагдайдь1 бш ш келсен кдйтеш, Т у рсьш ? Бул - м ен щ epi о тш ш Ы , epi жауынгерлйс тунгыш тапсырмам болсын. Турсын жагдайдын кауш п екенш бше турса да “api отшил, api жауынгерл1к тунгыш тапсы рм а” деген сон тайкып шыгудан намыстанып: — Куп болады! —деш эскери тэртшпен. — М ш е, азамат! - деп Разумовский онын аркасынан какгы. —К орыкландар —артгарында 6i3 бармыз! Дегенмен, с ак ты к кер ек. Эуел1 ж ар асты н ан буклалап, ж ан-ж акгы ш о л ы п ал ы н дар... Кдтерл1 еш тен е байкалмаса гана алга жылжындар... Уйлерге юруге болмайды — жасырынып отырган бандыларга тап болуларын мумюн... 128

Разумовскийден т а га да 6ipa3 тапсырма алтан сон булар жагага ормеледд. Бас котермей 6ipa3 бакылап еш , кы бы р еткен жан байкалган жок, Мезгш соске туе болса да ауыл ycri жым- жырт. Ею коше етш соккан балш ык тамдарга жалгаса кш з уйлер каздай т а ш п туруш ы еш , 6opiHiH такы р орн ы жатыр. Кешпенш казак булш ш терден ш ош ы п ipre котерш кетсе керек. С элден с о н ган а ш е тю 6ip уйден ш ап ан д ы , ты м ак ты к а за к т а р б у гж ш п ш ы та ба ста д ы . О р та л а р ы н д а гы KHiMi жендем1 - патша заманында аздап окып кезш аш кзн , осы ел те талай жыл болы с та болтан, 6ipaK С о в е т ою м е п тусында ешкандай саяси icKe кол суклай м ом акан TipmLniKKe кеш кен Эийртай деген KiciHi Турсы н таны п тур. Ол ею солдатган окшаулау туртан Турсынга кол 6epin амандасты. — Ауыл неге ты н ы ш ? — деп сурады Турсы н б1рден юке кошш. —Т ы н ы ш болмай кай теш , таланатыны таланды, ертелетгш ортедщ... Отырган ел ж аннан ш о ш ы п кош е жонедд!... Аудан орталыгын иес1з тастамайы к, о ю м ет адам дары ofrreyip 6ip айналып согар деп б!з калдык... Бул созге Турсын сен ер-сен бесш бшмеда. — Ш ынымен, ботен еш ю м ж ок па?... Естервдзде болсын, ж агада 6i3fli бес каруы тугел отряд кугш отыр! — Е , оларды кордис крй... — Керсендер, неге алдарынан шыгып карсы алмадындар? — Ойбай-ау, танымайтын, бшмейтш кзрулы адамдарды карсы алып, оле алмай жур дейс1н бе? Ш ы бы н ж анымы зды ш уберекке туЙ1п о ты рганда сен к е р ш д щ ... Бул д а 6ip корсетей1н деген жаксы лыгы ш ы гар деп , керден ш ы ккан тыш кандай болып турган турш1з мы нау... Тастак жердщ кызылшасындай сэры кы лш ык сакалы бар Эьпртай созш шубыртып келе жаткан сон: — Кдйык успнде каладан келген улкен басты к отыр, казак ш а судай, б э р ш сол Kicire ай ты п тус1нд1р1шз, - деп Турсын жата жакты нускады. Арт жакта турган тымакты, шапанды топ та шесе журмекш1 ед1, Турсын оларды токтатып: — С1здер куге ту ры н ы здар , - дед1. - О тряд алы стан шаршап-ш алдыгып келед1 соларга ас-аукат эз!рлеу камы на KipicKeHflepiHj3 ж ен болар. ... Отряд бос турган кенсе кы зм еткерл ерш щ кендеу 6ip уйше орналасты да, eciK алдына кузет койды. Разумовский 6ip-eici солдат пен Турсынды eprin бурынгы аудан орталыгын аралады. Bip-ею кенсе yrii opreain, потребсою зды нталанганы 29

болмаса кеп еиггене булше коймаган. Тек елдщ удере квш ш кеткеш 6ip rypai урей тугызгавдай... Аудан орталыгы деген1м1з ш а г а н 6ip ауылга жетер-жетпестей ecid журтгын орньша квб1рек украйды. Эм1ртай кой сой газы п , казан астыртып койган екен, Разумовский сакгы к ж асап , тамакгы эуел1 уй иесше жепзш... Ew u булар алдагы жумысты калай уйымдастыруды ойластырды. Bip жерде ке п отыра беруге болмайды. Не де б о л с а б а н д ы л а р д ы н i3iH с уы тп ай с он ы н а ту су кер ек. Эм1ртайдыц айтуьша Караганда, булйсшшер K33ip 6ip жерде емес, ш агы н -ш аган топка бел ш ш , жана уйымдаса бастаган артельдердщ асты к коймаларьш, кооператив дукендерш тонап жур. Е н басты сы, м ш етш ат табу. Ер-турманды булар кайыкка сальш каладан ала келген-дг Разумовский журкгп, ж у й р к ат табуды Турсын мен Эм1ртайга тапсырды. Талдыкорганнан торт-бес кунде кайтып оралган Кебеннщ хабаршылары кенш жубатарльпс,ештене экелмеда. 1ле-Балкаш жактан баска жердад 6epi тьш ы ш , йрлнж ары м бандылар болмаса ереущдеп, дурлйтп ж аткан елд1 булар кере алмапты. 0рю мдерден сурастырып бакса, шекара жактан да бетен сыбыс естшмеген. К ,аскырбай енд1 д ал болды. “ А лм аты дан пулемет, винтовкалармен каруланган отряд шыгыпты” деген хабар т е б е сш е н т а с тускендей естен тандырды. Енд1 кайтпек? Пулеметке карсы турар куш кайда? Сойыл, шокпар кетерген топ пулеметгщ жанбырдай жауган o ra астында каргадай кырылмай ма? Будан 6ip ай бурын Аккелд1 басып алатын алашапкынга катыскан бес ж уз жптт бул кунде шщцей тозып кеткен. Д ел K33ip олардын басын 6ipiicripy киын. “ 0 зЫ е ерген ен сешмдо кырьпс, ж ш тп ен 03ipre бой тасалай туру керек, - деп туй® ол акырьш да. — Баска ж ердеп ею метке наразы адамдар неге бас кетермед1 екен? 0лде Чеканын адамдары олардын адцьш орап Kerri м е? К эм аудага Tepiaai шалгайда емес, калага ж акьш жерде не больш ж атканы н олар да андып отырган болар. 0лде 6i3 тым асыгыс кимылдадык па? Баска жердегшер уйымдасып улгере алмай ж атыр м а? “У м ггаз —шайтан” деген, алда кер етш , oftTeyip, 6ip ж ар ы к кун бар ш ыгар” ... Ол езш е ерген онбасы ж ттгерм ен акылдасканда, тым курыса кузге де й ш Хантау, А ныракай жакты паналай туру керек деген шеидмге токтады. 130 ’

А з кун Ш11нде Турсын бастаган ауыл белсендшер1 отряд мшетш отыз шакты жарамды ат жиналы. Кдскырбай тобынын 1ле, Топардан о тш , тауга карай асп акш ы екен ш астыртын адамдары аркылы 6inin алган Разумовский дереу солардьщ i3iHe тусущ уйгарды. C e6e6i, мунда калгандар уйымдаспаган, бы ты ранды бан ды , ал К дскы рбай бастаган то п Ш у , 1ле тауларында жасырьшып журген аргы жактын бандыларына косылса, KayinTi кушке айналып KeTyi м ум кш . О ларды н i3iH алдын ала кесуд1 ж ер жагдайына ж е т к Турсы н га тапсырды. 1леш нТопар ж а к б е п ж ана уйымдаскан Ш о к л ар ауданына карайтын. Ш окпарды н Ж ота ж ак бет1нде Турсы нны н нагашылары бар. Ол сол туыстарына арнайы бара жаткан адам болып, мойнына кус мы лтык салып, канжыгасына коржын байлады да, салт атпен жолга шыкты. Топар езенш щ тау ж ак сырты Акдала дел аталатын кальщ жынгыл, жиде тогай болатын. Э р тебенщ астындагы шунет келдерде сынсыган камыс оседь Естушш е, Каскырбай тобы сол калыннын imiHae бой тасапап жур. А дамдарьш тугендеп, ат-колис, азык-тулйс ж инап алган сон А ныракай аспак, Тауга карай тотелей тартатын ат-Kenip жол бар. Турсьш ол жолды жаксы бшсе де, бандылардын i3iHe Tycin, кигаш тартып келедт Bip емес, ею емес, кырык. атгылыны н шубатылган i3iH ол ай ж ар ы к та да ж ан ы л м ай т а б а р еда. Р а зу м о в с к и й д щ тапсыруы бойынша ол бандылардын конып жаткан жерш аныктап, Kepi кайтуы керек. Астындагы кок ден еш “ ертеден салса кеш ке озаты н” жануар екен, соске к е зв д е калын тогай йл1нен андагайлаган акшыл тугш коршдц. BipaK бул —соларды н TyriHi м е, элде ан аулап жургендердш ме? Кдлайда жакындап барып аныктау керек. Ол молд1р сулы 6ip езектен ете бергенде, 03iHin де, астындагы д онен нщ де шолдегешн сезд1. Турсын атган тусш , ауыздыгын атды. Денен ш суга койы п, 03i де енкейе бергенде: — Котер колынды! — деген буйрыкган етбет1нен тусе жаздады. Д е н е а м уздап, басы н KOTepin ка р ас а, мылтык, кезенген eKi кара сур ж т т тур. Ж акы н манда адам i3i ж ок Topiaai еда, мы налар жерден ш ы кты ма, коктен ту сп ме? А й-шай ж о к о лгш щ 6ipeyi то н ш Kenai де, колын артьш а кайыра байлап, кез1н танды . Будан аргы сы та с карангы. Эйтеу1р атына отыргы зып, элдекай ж акка жетелеп бара жатканы анык. Bip кезде мурнына ж ас етгщ nci келд1. Дабыр-дубыр сез, 6ipeyaiH элдеюмш дауыстап ш акырганы естиии. Бул ара —соз ж ок, бандылардын уясы. Турсыннын кау1птенш турганы - йитершен таныс 6ipey кездеспесе екен... 131

— Квзбайлауын алайын ба? - деген дауыс шалынды Кулагина. — Byeai атган Tycip! - дед1 6ipey гуж етш. Элдеб1р э лу ето кол колтыгы нан демей берд1 де, сылк етю зш тастай садды. Ж ер кумдак екен, жумсак жерге тусш, жамбасы ауырган жок. Крзбайлауын шешкенде ен аддымен байкаганы: калин тогай шпиле отаудай гып от жагып, алка-котан отырган топ, О ш акга у й т л ш ж аткан нон кой... Бэрш 6ip-6ip шолып шыгып eai, жуз таныс еппом жок екен. Турсыннын журеп ендьенш орнына тусейш дед . Кузет тобынын бастыгы болу керек, белше бесатар байлаган, сенсен 6epiK кара м у р п ы 6ipeyi келденен жаткан томардын устшде отыр. Турсынга кезш щ астымен барлай кзради да: — Ал, ж и га м , ж внйед айт! —деда. — Мен мына Мьщкарабастагы Бэйш епр едЫ... — деп кумшжи бастап еда. — А тын KiM? —деп кара м у р п ы тпссше карады. — Турсын. — Экен аты? — Медеу. — Баягы уры Медеу ме? “ М инау они кайдан 6ineai?” Турсыннын денеа ттр кен ш Keni. —Ж асында урлыкты ерл ж сан ап , коп жортыпты... —деш ол сезш озш ш е озшге айналдыргысы келш. —Ал взщ кайда жортып барасын? — Жотадагы нагашыларыма бара жатыр едЫ. — Ж отага баратьш жол бул жакган бурыста емес пе? — Ол ж ак кз барм аганыма кеп болып efli... Адассам керек. — Б1здщ i3fli кдй тустан кеспн ? — 1з кесу ойы и да жок,.. Ж ол осы екен деп... К ара мурт орнынан квтершш . Колындагы с еп з opiM, коргасын взекп камш ы сы н шрд1 де: — С ен , ж ш т ш , танты м а! — дед!. - Ж ан керек болса, ш ынынды айт! — Ш ыным сол —жолаушымын. “ С ен е й ш бе, сенбеЙ1Н б е ?” дегендей кара м у р п ы деу айналасындагыларга бурылып карады. Сол кезде калын камыс арасынан жолбарыстай болып Каскырбай шыга келгенде, Турсыннын жаны вкш есш е 6ip- ак ж е тп . “ М умкш танымас” деп, жандалбасалыкцен бетш терю бурьш ед1. К ас ш р б а й асыкпай, алш ан басып келш, салалы саусактарьш ен тебесш ен буре тусп де, бетш е зш е каратгы. 132

— Осынын да сандырагына сенш отырсындар ма? —деп улы ызгармен ж ан -ж агы н а карады. - Бул - кэд 1м п ауыл С овет бастыгы Турсы н деген ала аяк! — Ауыл С овет басты гы деш н ? - К ар а муртгы д эуд щ Tyci бузылып кетп . - С ен н ем ене, ж п тп м , 6i3fli ак ы м а к еткщ келген екен гой! —Ауыл Советге icreifriHiM рас. Ал каз1р жолауш ы лап бара жатырмын. К екбастау ж акта т>тан н агаш ы м кайтыс болып... —С ок , с о к oripiKTi! - деп енщ жауапты Каскырбайдын ез1 алды. - Алматьщан шыккан отрядпен 6ipre келгенщ рас кой? К аскырбайдын бул туралы б э р ш б ш етш ш е к о з1 ж е т т , Турсын енщ бултарудын ж еш ж о ган сездг — Алматьщ ан 6ipre келгеш м р ас, ал K33ip кайда екеш н бтмеймш. — Оларга ат-колщ жинап берген сен емес пе? — ©гамет адамына комектесу — мш детш. — “ М щ д етш ш ш !...” А на ж ы лы то р т оры с олгенде де 6iani устап берген сен емес пе едщ? — Сендерш ГП У адамдары ны н е зд е р н ак i3flen тапты. — Ал енд1 сен... Анау ж анып турган отка м ы н а кар а кой секицц уй1тшгщ келмесе, шынынды айт: отрядта к ан ш а адам бар? Карулары кандай? Олар б1зд!Н осы манайда екенш1зд1 бше ме? —Менщ олармен ешкандай байланысым жок,.. 0 з бепм ш е жолаушылап бара жаткан адаммын. Ж эне олар маган шынын айта ма? М умин менщ сендермен байланысым бар шыгар... EepiMi3 казак л ы з - “ карга кар ганы н коз1н ш о кы м ай ды ” дегещц олар да бшед1. — Отгапсын! С овет OKiMeriHiH адамы на сенбей оларды жын урып па? С ен одан да мы наны айт: каз1р с еш 6api6ip олтзрем1з. Отка какгап олт1рем1з! 0м1рдсн не кордщ ! П атш а тусында кой бакгын. Совет тусында орюмге 6ip итаршы болдьщ. Енд! м ш е, корлык, азаппен о дуниеге атгангалы турсын— О дуниеден ж аксы лы к кер ем дей тш Kici е м ессщ — кудайга сенбейсщдер... Акыргы с езщ не? — Акыргы сезьм - аз уакыт болса да сендерден мерейш устем болды! Сол маган жарайды. Совет ою м еп болмаганда GMip бойы кор лы к Kopin етет1н ед1м... \"А пп ы с кун атан болганша, 6ip кун бура бол” деген, кезш де бурынгы бай- болыстарга, олардын сен сиякгы итаршыларына дес бермешм. Мен олсем де кедей тобынын мерей! устем бола берсш! — Сонымен ой-арманын орындалды деп турсын ба? — Арманым, этген, кеп ед1... Сендерд1 туп-тукиянынмен куртып, теншк орнаган жана ом1рдщ жаркыраганын керсем 133

деп ед ш . Ж арайды, тагдырдьщ жазуы солай шыгар... Ендиг калган арманым — жалгыз улым ушпакка жетсе екен! Ер жеткевде сонын мереш тасыса - олгенше еюнбеймш... - Е-е, сорлы! “ К оп ж орткан хулю терклн алдырады” деген, “ М ерей, мерей” дейщ гой... М а, саган мерей! Кдскырбай и егш к а га п калып ед1, арт жакта турган 6ipey етбетш ен Tycipfli де, кол-аягы н кыл шыпбырмен тас кып байлап тастады. Аздан кейш Турсынньщ денесш от шарпып, ж ар ы к дун и е кара тамукка айнальш бара жатгы... Турсы нньщ тез кайтпаганынан сезйс алган Разумовский отрядты орн ьш ан котерш , жалгыз i3re тусш суыт журш келе жаткан. Туе ауа кальщ тогай шйнен тунык, аспанга шалки кетершген тупн щ K03i шалды. Бурьш да талай банды куып кэнит болган Разумовский отрядты тортке болд1 де, тутш шыккан жерхи алыстан орагыта коршады. ©3i пулеметх бар 6ip жцттп касьш а ;шып 1зден адаспай ж урш отырды. Кашкан бандылар эдетге кунхиз уйыктап, жоргуылга тунде шыгатын. Кун уясына кона бергенде булар Разумовскийшн пулеметген аткан сигналы бойынш а торт тустан “ уралай” шапты. Аз отрядгьщ кенпа тым ык ауада жангырыга шыккан дауысын бандылар коп эскер келш калган екен деп, жан-жакка ш аш ы рай каш ты . Кдскырбай бастаган тер т адамнан 03reci карсылык корсете алган ж ок, Ko6i кальщга, жыклыл-жыклыл тогайга Kipin жогалган болатын. А ты с к е зш д е ж ар а л а н ы п ат ы н а MiHe ал м ай кал ган Кдскырбайды Разумовскийд!н 63i устады. Жиырмасыншы жыдцардын басында Губчекада Сергеевпен 6ipre жумыс icrereH ад ам н ь щ колы на ту ск ен ш коргенде, К дскырбайдын K03i ат ы зд ай болд ы . К ,олм а-кол аты п тастар деп ойлап ед1, Разумовский асыккан жок, —Турсын кайда? - деп сурады ол Кдскырбайды танымай- тын адамша. — Бш м ейм ш , — дед1 Кдскырбай б е л булк етпей. — Николай Иванович... — Разумовский пулеметшшщ д аусы на ж алт кар ап efli, тур1нен ш о ш ы п Kerri. А нау lini курмелгендей и епмен о т жакты нуекдй берд1. Кдп-кдра боп куйген, адам уекынынан айрылган тыр ж аланаш денете K03i тускенде талай oniMfli корген Разумовский де шыдамай бетш басты. —Итгер, жауыздар! —деп айтуга гана шамасы келд1 де, коз шеспес шапш андыклен кы лыш ьш суырьш альш Кдскырбайды тарты п ж1берд1. 134

Аздан кешн отряд кумдак жерш терен казып, Турсыннын денесш кемда де, басына жиде агаштан белп орнатгы. Оган Турсыннын елген жылы, куш , айы к о р с е т in: “ Бул жерде жана OMip уш ш куресте каза тапкан Турсын Медеуов ж аты р” деген свздер ойылып жазылды. Оныншы тарау Е азиза жылады, eHipeai —6ipaK тагдырдын талк ы сьш а не ш ара?! Е с бшгел1 OMip одан еш жам ан ш ы лы гы н аямаган екен. Кдршадайынан бауырына баскан аяулы А й бар ш ан ы н eaiMi анау. 0Keci болса айдалада атылып кетп... Тур.мыстьщ сонш а азабы мен таукы мепн керсе де аздап сауат аш ы п, окуга талпына бастаганда кара томардай болып Крразбай квдденен жолыкгы... Бэршен де соны н корлыгын айтсаншы... Сол сум пайы K33ip кайда жур екен? Дурбелен басталганда кала ж акка каш ь ш ке тп деп еш , содан эдц карасын кврсеткен жок, Кудды суга баткан кемеш тастай кашатын кара тышкан дерсщ . А згы ннын ж ер басы п ж урм егеш -ак ж аксы еш . Булйс- шш ерш н 6ipeyi карсы кездесш, к ак басынан шауып тастама- ган-ак екен! Еазизанын калган умгп, ошпеген жарыгы — Турсьшнан калган жалгыз бала - Сержан. Оны Акколден ашылган бастауыш мектепке апарам деп жургенде мынадай copra тап болды. Енш калай да осы улды жетюзу керек. Турсыннын коксеген арманы сол-тугын. Екеуййн коре алмаган жаксылыгы, жете алмаган бакьпы осы баланын мандайына жазулы турган- дай. Бала да втюр, ширак. болып ecin келеш. Тобелесе кетсе вз катарынын еш кайсы нан женшмейд1. Экес1н1н вл1мш еспрткенде кезш е жас та алмай, танауы кусырыльш, сазарган KyHi бук тусп. Еазиза Турсыннын жепс1н, кыркын берген сон, жыльша дейш кол кусырып карап отырмай, TipiuLniK камы на Kipicri. Кузде сабак басталады, Сержан мекгептен калмауы керек. Енд! ол баланы ж ана орныгып ж аткан аудан орталыгы Баканастан емес, Алматьшан окьпуга бел буды. Разумовскийшн айтуьшша, М ейрбек Ленинград универеитепшн аспиранту- расын 6iTipin келш , К азП И -д е тарихтан сабак берш жур. Базиза колдагы бар азын-аулак малый, дуние-мулюн бас- аягына карамай пулга айналдырды да жолга шыкгы. ...Тар кеш ен щ бойы ты ны ш , ш анын буркыратып ат-арба е тш ж аткан ж ок. Ею ж агында ыргалып зэул1м теректер ecin тур. Алые жолдан арып-арш ып келген Еазизалар Мей1рбек уш нщ кек какласы алдына койылган такта уетше отырып 6ipa3 дем ш алды. 135

Серж ан калага Kipreai ж ан -ж агы н а алактап: “ анау не, мынау не?” - деп эрнеш сурай берген сон, Разиза “тыныш о т ы р , к е й ш б э р ш а с ы к п ай Kopin, б ш е с щ ” , - деп арбакеш тен уялганынан кала жайынан 03i де хабарсыз екенш жасыргансыды. Алматынынтш-тЬс кошелерш ен журш отырып булардьщ э деп тап кзн ы - ж ан а аш ы лган К дзП И yiii. К ал ад ага алгаш уйымдаскан жогары оку орнын кез келген арбакеш козш жумып таба алады екен. Kipin-ш ыгып, сапырылысып ж ургендердщ Ke6i к а зак ж т г г е р ь Араларынан б1рл1-жарым кы здар д а кы лан 6 epin калады . К е б ш щ KHiMi ж упыны, кззакы лау. Ауыл-ауылдан жуырда гана келгендер1 KepiHin тур. Жуз1 ж ылылау 6ipeyiHeH ж он сурап eai, сезге келмей, М еш рбектщ уйш е дейш eprin э к е л т салды. Э дегеннен адаспай, ж ол тапканы на Р ази за шггей тэуба дед!. Булар такала бергенде, какл а аш ылып, шгген М ешрбектщ 03i ш ы кты . Эуелде н азар аударм ай OTin бара ж атыр ед1, Разизан ьщ уш ы п турып: “ М эке!” деген даусына жалт кзрады. “ С ен ю м е д щ ?” дегендей состиып сэл турды да: “ Разизам ы сы н?!” - деп колын портфел1мсн коса усынды. Какпаны аш ып ж1берш, “Турымтай! А, Турымтай! Мынан кара! Р азизал ар келдН” — деп дауыстады. Н азары Сержанта ауып: “ 0 й , мынау Сержан ба? Дап-дардай ж ш т болыпты гой!” деп оны да кушактап жатыр. — Турсын кайда? ... Р а зи за K03i молтш деп, М еш р бекп кушактай алды. — Р ази за, неге ж ы лай сы н? Турсынга б1рдене бодцы ма? — Айрылдым гой арысымнан!... 1штен Турымтай ш ыгып келе жатыр едк куанышты керй удщ аягы айгай-шу, жылау-сыкгау болып кета... Разиза “Турсыннын ол1мш карындасына еспртпей-ак койы ны з” деп Разумовскийге е т ш ш айткан болатын. С он ш ама алые жерге арлы-берл1 катынап берекеы кетер деген. А рага м езгш -м езпл журит турган куш-колис, отарба ж о к, кур бекерге ары п -арш ы ткы сы келмеген. Кддркын отю зген сон 03i бараты ны н д а ескертш айткан. Турымтай дауыс салып коп жылады. Мешрбек пен Разиза е ю ж актан : “ К,ой е ц щ , болган кж е болатгай бериепк керек, тап жауларымен шайкаскан заманда юмдер опат болмай ж атыр” , —деп зорга жубатгы. Турымтай уш кун бойы басына кара жамылып журдй Тортшип куш yiueyi устел басында отырып кенес курды. Э р жагдайдын басын шалып отырып: 136

—Ал ewriri ойьщ калай? —деп cem i М еМ рбек бастаган. — Калай болушы eai... О здерщ айтындар. Bi3 — ж епм бала, ж еар кзтынбыз... — “ Калай” дейтш дэнен,е жок! — деп Турымтай б1рден TiK м1нез1не басты . — Ж енгем ага орнында, касында асылдьщ сыныгындай Сержан бар — eKeyi осы уйде турады! Р азиза Туры мтайдьщ калтары ссы з ш ы н ы кы ласы н а шггей риза болды. М е ш р бе ктщ y(ii - улкен 6ip уйдщ ж артысы екен. Т ор т болм еш eicire ж ары п , ею ж актан сы р т eciK шыгарган. Корин уйде “ атакты акын С экен Сейфуллин турады” дейш, 6ipaK жолаушы кеткен оны Разиза ani корген жок. Cipo, жана уйленген болу керек, балалары жок, сулу эйел1 кунде касынан бас изеп етедь М еш рбектщ 6ip ул, 6ip кы зы ба р - eKeyi де Сержаннан Kiuii. Bipeyi — О ры нборда, 6ipeyi — Л енинградта туыпты. Ауылдан келген Серж анды эуелде тосы ркап еда, уш кун откен сон -ак уш рш е кетп . Bip дорба асыты, аяклен тебетш л а н п а бар Серж ан ойы н н ьщ булар бш м ейтш т а н с ы к ту рш уйрет1п, бауырына тарты п алды. Бутан iurreft куанган Р азиза 6ip ойга т1рел1п жур. Д эл каз1р айтып калтысы келд1. — Екеу1м1з 51рдей тар уйге сы йм аспы з... М ен шешемд1 1здесем деймш . А на жылы адасып калтаннан кей ш oai ме, Tipi ме, 6ip хабарын 6LnyiM керек. Tipi журсе тауып алып, жеке уй болып отырсам деген ой бар. Ш амалауымша, ол Ш у жакта... Шуда, Турымтай, сен щ дс нагашыларын бар. Турсын коп айта беруип efli... Ж атдай киындап, Ш у ж акка кош ей ж легенде устап калган мен ед1м. С оган каз1р окшем4н... Ол ж акка кеткенде ж ан басы м ы з ам ан болатын ба еда, ю м бшедС. Шудаты ел тыныш , эр жерде колхоздар курылып жатыр деп естимш... Сержанды оздерщ е табыстап, сол жакты паналасам ба д ей м ш ... Ел1-жер1 бейкут, берекел1 кершед1, кол жумыс ютесем де олмеспш... Туры мтайдьщ басы н а сол бойда “ 6ip ж ам ан о й ” сап ете калды. “ Женгес1 ж алгы з баладан кутылып, бай 1здемек питылга ойыскан екен...\" — Бала калай сенс1з кун коред1? Ж асы ж еп п , бутанасы катканша касында болмаймысын? — MeHi калада ю м асырайды? BipeyfliH колы на каратан кун не болады? Баламды окытып, колын б1рденеге ж етю зш берсендер - ризамын. —Сонда... “ Bipey” деп оты ртаньщ 6i3 бе? —деп Турымтай ш ап ете калды. Е ю эйелдщ уэж1не араласпай бейтарап отырган Meiiip6eK осы туста шыдамай кетп. 137

- Туу, Туры мтай-ай, осы с ен щ шыдамсызыч-ай!.. Эуеш акыл коры тайы к та... —“ Акыл-макылынды” бшмеймш! 9yeni баладан сураймыз. “ Ш еш есЬ ж ал ш з тура алмаймын” лесе, ешкайда кетпейсщ, касында боласьщ! Сендер уш ш уй ж алдасакта ж енш табамыз! Э ц пм е осымен тьш ды. С о щ ы бас-алты жылдан 6epi калада турып, кара торы оц1 бозан тарткан, д ен еа тола бастаган, кез жанары е тю р л ен т, ерюн сойлеуге уйренген Турымтай, тепнде, куйеуш билеп алганга уксайды. Ана жылдары М еш рбек иыгына ешюмда шыгармайтындай екпщщ, жйер.щ сиякты ед1, Р азиза келгел1 байкап жур, Турымтайга кабак шыту тугш, 6ip ауыз карсы соз айтканы естшген жок, Танертец ая г ы н н ы к б а сы п ж ум ы сы н а ке те д к тусте т а м а к 1ш1п тыныккан сон, портфелш колтыктап, каклапан кайта шыгып бара жатады. С одан тун ортасьш а дей1н кормейсщ . Турымтай кебш есе базар, дукен аралап кетедд де, уйдеп бар шаруага Р азиза ие. Осылай тура беруге де болар ед1, 6ipaK бурын еркш журш, ерю н туруга уйренген Р азиза уш ш бул 6ip ю рме адамньщ кун кер кш е кой рек уксап кеткен. Разиза ж аз откенш е куте турганды жон кердь “ Кдла ■ пршшгш байкайьш, Сержан да жана жерге уйренсш, балаларга бауыр бассьш , ар ж аг ан коре ж атармын” дел корьгггы. Турымтайга uiecin кала аралайды. Алматы —ауыддан баска жерщ кермеген Разиза улин тангажайыл ертегщей елестейш. Карагайдан соккан енсел1, шатырлы уйлер, окгай тузу кешелер, кеш е бойлай сылдырап аккан арык, зэул!м терек, кайындар - аныз-энпмелерде айтылатын улкен шаЬарды кез алдына келпргендей... К азП И -ге жакын жерде улкен парк бар, парк iuiiHaeri лдркеу уйш керген сайьш кез алмай тамсаньш кряды. IlicneKTi ш ет-пуш пактап кана ш олганы болмаса, ш ш араламаган еда. Keuienepi лас, yftnepi жатагандау кершген. Р ази зан ы эр турл1 ултты н адамдары кумы рскадай кужьшаган кек базар тан калдырды. Турымтай эбден калалык болып алыпты, ыгы-жыгы сапырылыскан ел шинен керепн сурамай табады. Разиза одан ажыраса адасып елетшдей бш епнен шал 6epin устал алган. Базарда адам жанынан баскасы н ьщ 6opi сатьш атыньш ол сонда керда. Б эр ш ен бурьш дукендерд1 айтсаншы. Не керектщ 6api бар: м атан ьщ тур-Typi, дуние-жиЬаз к е з тундырады. Этген, не керек, акша аз. К араж аты мол, кзызмеп бар адамга калада турудан артык бакьгг бар ма. Ал, сауатсыздыкгы жою мектебш гана бгпрген Разизага мунда не ж умыс табылады? Еден жууга намыстанады. 138

МеШ рбек “ тем1р ж ол вокзалы н а о рн аласты райьш ” деп ед1, орысша шала бш етш шен кысылып жур. Эгген, не керек, ан а ж ылы О м аргазы н ы д айтуымен окуга ш ш ш кеткенде... Омаргазы... Кайда жур екен, байгус? Бакытка колы жетп ме, ж ок па? ...Р азиза ж акын ж ердеп дукендерге Туры мтайдьщ жетелеуш аз-ак бары п -келт жур. Bip куш ол басьш а шляпа, успне кара костюм, кайырма жага ак койлек киген, касында ерш шиедей кызыл, бетше опа-далап жаккан, бш к туфлши келш ш еп бар 6ip Kicire epiKci3 назар аударды. К ар сы келе жатканда журю-турысы, сы рт пош ы мы олдеб1реуге уксанкы- райды. Разизанын журеп дурсшдеп кетп. Анау да бутан назар аударып, жанынан ете бергенде кайрылып карады да: - Разиза! - деп калды. Рази зан ы н колындаты то р ш асы ж ерге Tycin Kerri. К оз алды булдырап, дуние тенкерш ш бара жаткзндай... - Разиза? Бул сенбгсщ? - Омаргазы! Э л п Kici колтыгандаты келшшсктен б е л ш т 6epi жакьщдады: - Япыр-ау, бул — аны к сен бс? - М енмш... Сенбей турсын ба? - Мундай д а кездесу болады екен-ау! Хурниса! Bepi кел! Жерлес1мд1 тауып турм ы н. Бул — Р а зи за деген кары ндас болады... EKeyiMi3 6ip ауылданбыз. Бул - Х урн и са деген жецген... К,ол алысып таны сса да, Р ази за Х у рн и саньщ бет-ж узш е коз токтатып карай алган ж о к - И е, кайдан журсщ? - Ауылдан... Ж акында келд1к... - Ю м-юм келдшдер? Мунда кандай танысын бар? - М еш рбек У мбетов деген KiciHi естутшз бар ш ыгар? Ол — 6i3re куйеу. - “ Куйеу” дейд1? Ю мге yilrieHin efli? - Biaain ауыддаты Турсын деген ж1пгг1 6uiyrai ме едщ ? М ен сол Kicire турм ыска ш ы кканм ы н. MeHip6eK Турсынньщ туган кзрындасын алып отыр. - Я пыр-ай, OMipдеген кандай, э?! Эйтеу1р 6ip ш ы ргалан— T an ceHi осы арадан кездеспру уш уйыкгасам ойы м да бар ма?! Разиза Турсынньщ елгеш жайлы дэл осы арада айтуды колайсыз кердь - Ал, оз жагдайын калай? - Мен сол TeMip жолда жургенде Кдыылордадан А лматыга кош1п келе ж аткзн театрдын артистер!не жолыктым. Oaaepi 139

Gip аш ы к. жлркын халыкекен, бфцен бауырына тарп ы . Баягы Алексей есщ де м е? Сол м ен щ эн сапатын онер1м бар екенш ай та к о й ган ы ... А кы р ы , к о й ш ы , сол арти стерге Lriecin, Алматыдан 6ip-aK шыктым. Кдз1р сол театрдамын... Мына жсцгене жакында уйлешйм. Ол да театрда кассир болып кы змет icrreftai. —0 - е ... Ж аксы , ж аксы... К усы цы з к у п ы болсын... - деп Р азиза сыргып бара ж атыр еда. — Уйге жур, шай инелж, откен-кеткещи еске туарелйс, - деп Омаргазы жабыса кетп. — Япырмай, кдншама уакыт отп —6epi кешепдей. Мен сенен хабар болмаган сон, Умсын шешенда 1здеп барган мы н . Ушты-куйл1 жогалды деп еда, каш ы п кеткен екен сш гой... Ж ен , жон... Ал, жур шай ииелис. — Ж ок, ага, ракмет! Асыгыс шаруам бар... — Онда кей ш жолыгалык... М ен М еш рбек агайдын уйш бш ем ш ... Эде№ 1здеп барармын... — И э, но. 03ip re сау больщыз... Баганадан 6epi буынын берйс устаган сиякты efli, былай ш ыккан сон , Разиза босап кетп. Euipcri жылагысы кедш, 6ipaK кез1 курran кдлгандай ж ас ш ы ккан ж ок, К еш еден гасалау ж ердеп 6ip орындыкка ыкы лы к атып отыра кетп. 0 Н бе, туе пе? О м аргазы оган жер астынан шыккан Tipi аруактай елестеп кеткен... Я пы рма-ай, бул не eMip? Алгаш коргенде ж уреп токтап кала ж аздады, амандыктан кейш 6ip Typni салкы н ды к пайда болды. EKeyi де араларында бурын ештене болмагандай, ж ай 6ip ecici таныстарш а ж ен сурасты... Бул д а 6ipece “ci3” деп, 6ipece “ сенге” ко ш ш , акырында “ ага\" деп криггасты. Ой, жалган-ай! Р азиза енд1 калада тура берудан жон1 жогын сезда. Ж азыла бастаган есю ж араны н орнын канта тырнаудан артык KacipeT бар ма. Омаргазыдан оган enai ты н ы ш ты к болмайды. Разиза 6ipcyaiH ж ана уйи бастаган сем ьясына ipirei саламын ба деп коркады. Тсз1рск аулакка, ел шине cinin кеткен жен... Ол эуел1 баласымен кенесп. — Сержан, калай... Кала саган унады ма? — Унады. — Ойнайтын бала таптын ба? — Таптым. К ош енщ басында мен катарлы бапалар кеп екен. — Ешкзйсы саган тшепей ме? — Тшспейда! Tnicin кореш - мурнын бузайын! — К р й , ж ары гы м, олар ке п - сен жалгыз, ж азым eryi мумкш. Еш кш мен урыспа! — Мен ез1м тш епеймш, тшссе... 140

- Ж э, жэ! Болды. — Разиза Сержаннын экесше тартып ecin келе жатканына риза болды да, баласына басу айтгы. — Ал, енд1, ж арыгым, с ен щ ecin Kipai, 6 ip айдан кеш н мектепке барасын—Кэладан оку б т р с е н М етрбек аган сиякгы мынау деген азам ат боласьщ. Турымтай эпк ен 03i ocipin, тэрбиелейдг - Ал сен ше? - М ен елге б а р а м ы н ... Э к е ц н щ н агаш ы л а р ы н 1здеп таппаклы н. 0 з ш еш ем ш д е 1здеймщ. - Сонда мен жалгыз каламын ба? - Неге жалгыз?.. Бул - о з уйщ... - Ешкайда кетпешП Сен кайда барсан да 6ipre болайын- шы... - О, жарыгым! Айналдым ниетщнен! Разиза ойланып отыр. Шынында, жалгыз баласын тастап кайда барады? Не де болса жаксы -жаманды eKeyi 6ipre кормей м е? Туры мтайдын “ эуел1 баладан сурай мы з” дегенш де мэн бар екен-ау... К ай теш , б э р ш е конеш де. Ж алгы з бала уш ш отка да, суга да тусуге 03ip! Разиза М еш рбектщ айтуымен тем1р жол вокзалына жумыска орналасатын болды. Оку басталганга дейш шеш есш 1здеп, Турсыннын н агаш ыларын да 6ip аралап кзйтуды жон корш. Сержан eKeyi пойызга мшгел1 турганда, кастары н а тур- Tyci кап-кара, сакал ш аш ы оскен , кшм1 жудеу 6ip адам жанаса 6epin: - К ары н дас, 6ip с ом кар ай ласп ас п а екенс1з? — дед1 кзрлы ккан унмен. — Ж олы ма ж етпей турганы... Е кеуш щ коздер1 Tyfiicin кеткенде ол д а , бул д а селк ете TycTi. - Разиза?! С ен екен сщ гои... Kem ip, бш мей калдым... - деп элп кара адам асыгыс бурылып, копшшйс шдне cbiai де коршбей Kerri. М уны н К,оразбай ек е н ш eciHe TycipreH Р а зи за журег1 дурсшдеп, калпына келе алмай тур едг - А ла, бул ю м ? — деп сураган баласы на с е ж етш 6ip карады да: - Бшмеймш... Эйтеузр жуз1 таныс 6ipey, —дей салды. —Сен де бш мей-ак кой. Э лпнщ бурьшгьшан да кап-кара болып кеткен куйедей бетз к о з алдына елестеген сайын: “ Й апырай, адам баласы да осы лай азады екен-ау! К,оразбай — б1ржола сен ген кулге айналыпты... Ал м ен щ Турсыным - бул дуниеде ж о к болса да коз алдымда сексеущдщ отындай алаулап жанып тур\", - деп ш т е й куб!рлей берда. !4 1

ПОВЕСТЕР ТОЙ УСПНДЕ Ж алпак, селонын ш е т ж агы н даш кок какдалы уй адды базар кунгщей опыр-топыр. Кдвыл-жасыл кшнген кыз-бозбала сезбен кагысып ойнайды. В н е 6ip кулегеш келш ш екгщ у™ ocipece ж аркы н-ж аркы н естгледа. Бала-ш ага кызыктан кур калатындай сендей со г ы с ь т жур. И менш ек к е л ш -к е тш к Kopi ем енн щ ыгьшда козден тасаланьш , сыбыр-куб1рге кошкен. Б аганн ьщ басы н дага репродукгордан дарылдап естшген музыка кулак жаргандай. Кун ш ы ж ь т , ш е к е т к у щ ц р т барады. П ысынап терлеген- дер газетпен, орамалмен желпшеда. Бул - 33ip таркайшш топ емес. Елевдеп агщенеи асыга тосып жур. Ш окш а сакадды, бэкене шал: —Ж анабекке бак концы, —деп 6ip койды. Е рнш жымкырып, жер шукьш отыр. —Крнсын, о да - купайдьщ хулы, - деп туйш кокшулан шал. — Адал енбек етсен, ою м ет ceHi де кетермелер еда, —деп inin Tycri бэкен е ш аддын курдасы. — В зш и а ж он, мына кьвьш а не жорык] —деп бэкене шал коймады. - Депугаггын кы зы деп колпаштаганы ма?! —Бэр1 насихат... Bipaic, сен кеще кай насихатгы угып жатсьщ! Бэкене шал курдасыньщ созш е шамданайын деп едх элдеб1реу: — В н е! Келе жатыр! — деп, дауысгап ж1бердк Тис к е ш ен щ бас жагынан 6yftipi булт етш “ Волга” шыга келда. С он ы н да ш убырган бес-алты ж ещ л маш ина ж эне бар. Бала-ш ага, ж астар эбн ерге тусш , еюге жарылып тур. Дуалга аркасын суйеп отырган шалдар да шайкала турегелш, етекгерш сшйсп. Алдынгы ак тумсык машинадан аудандык комсомол комитетш щ секретары Турганов пен жас жубанпар тусш жатыр. К а к жарылып купп турган ауыл жастары алдын ала дайын- даган “Ж ар-жарга” басты. Ж ас жубайлар уяла-кьш ра бастарьш ш п , каумалаган то п алдында не icrepiH бшмей турып кадды. 1ркес-тлркес токгаган озге машиналардьщ да eciicrepi сарт- сур т аш ы л ы п, костюмд1, галстукт1 сы р баз KicLaep, кербез 142

келшш ектер аяктарын созы п тусш жатыр. Ж астардьщ ауылды жангырыкгырган “ Ж ар-жармен” карсы алганына жагалай мэз. Жузиспн кезш ен откендей е й ж ас ж ш т маш инадан тускен бойца фотоаппаратын шыртылдатып, кинокамерага бас концы. “ Ж ар-ж арга” дириж ерл1к етзп болган Т урган ов, топтан I белш ш шыгып: — Ал, жолдастар, энмен карсы алгандарынызга рахмет, - | дедк — Б у пн , ш ы н ы н да д а , ерек ш е кун. О сы ауылдагы ею. ж ас — А рш атай м ен К улия сем ья куры п, ту тш тутеткел1 отыр. Ш офер Аршатай мен сауыншы Кулия енбекге озат, ем1рде улгш жастар болгандыкган, ауданоык комсомол комитет! булардын уйлену тойын улгш етюзуге уйгарган-ды. Бупн аудандык М эдениет уйшде салтанатты жиын жасадык, салтанатты турде неке кагазын тапсырдык- Сыйлыктар усынылды. Артынан аудан жастары ойын-сауык кврсетп... К ускасы , ж ана заманнын жастары калай уйлен>т керек болса, сол курметпн б эр ш уйымдастырган бо лд ы к E w uri epiK — ею жастын ата-анасында. Б1здщ ен сонгы парызымы з - о т басы, о ш ак касына ж етю зш салу еф... Турганов свзш жымиып аяктаганда, журт жаппай кол шапалактап ж1берд1. Басында шляпа, галстуксыз кейлек киген, кара костюмш, омырауына депутатгык значогын жаркырата кадаган кара муртгы Ж анабек Досов: —Рахмет, каракгарым, рахмет! —деп, басын изей берщ. — вркендерщ ессш! Бэрщ де муратгарына жетшдер! Крнакгары енш есш е тускендей: — А л, ш к е ю рппздер... Т е р л е тщ 1здер! — деп, Ж ан абек какпаны e3i алдымен барып ашты. — Кане, балалар, жол б е р вд ер ... К ак жарылган то п арасымен ж ас жубайлар ж урш келедь Какланын ар жагьшан эйелдер шыгып, шашу шашты. Жанабек конакгары н какпадан отюз1п ж1бер1п, сы р тга калгандарга бурылды да, елденеден ынгайсыздангандай, кызарып кетп. Аузына да с ез тусе коймады: — А л, енд1... ай ы п е тп е щ зд е р ... С1здерд1 KeftiHipeK... эдейшеп шакырып той жасаймын... Бул —о ш ей ш басы гана... Ж астар жагы 6ipre-6ipTe быты рай бастады. — Келген юсш ерш юм? —деп, бакене шал кдкпа жакка мойнын созы п карап концы... — О блыстан, ауданнан келгендер... К1л вю м ет! — дед! Ж анабек ынгайсыз ыржиып. Карияларды сыртка тургызып койганына т а га уялып: — 1шке юрсещздерпи! — деф. 143

— 6 й , в и ш ен ок1метпн арасында б1зге не бар?! — И э, 6i3 кей ш келеркнз. Крнакгарынды аткара бер... — Е, олар 6ip аспаннан салбырап тускен оулие ме екен?! - деп, бакен е ш ал ки м елеп Lnrepi журд!. - Bipre оты рсак 6ipfleneMi3 жугып кете ме екен?! — С ен бар. Bi3 кайтамыз. — К рйьщ ы з, кария, кел ш турып кеткендеридз уят болар... — Ж ок, т а ш р жарылкасын... Бакене шалдан езге<л калдарын арггарына айкара устап, кзйты п бара жатгы... Ж анабек Досовтын кен ауласында, алма багынын шйнде узын столдар “ П ” эрш мен жагалата койылган. Дастаркан ycri тунып тур: коньяк, ш ампан, колбаса, кус етт, швп-шолан - сыймайды. Крнакгар жасаулы стол басына жол-жошмен орналасып жатыр: к ы зм е п жогарылауы — торге, кейпнгшер1 — томенге дегендей. Ж анында жубайлары жоктар салт басты келш ш ектерге ж ымия бас ш п , !зет к е р с е т т , жол бергседь Bopi орналасып болганнан кейш уй жакган жас жубайлар шыкгы. Турганов оларды торге оты ргазы п, жандарынан уш б1рдей бос орын каддырды. Бокене ш ал елдш артымен сол уш бо с оры н н ьщ 6ipiHe карай ж оргалап бара ж атыр ед1, Турганов жешнен устап токтатып, кулагына сыбырлап, баска 6ip орынды мезгед1. — Ал, жолдастар, той nenepiHiH руксаты бойынша... —деп, Турган ов елд1н б о р ш ен томен1ректе кол кусырып турган Ж анабек пен онын жуан сары жубайына карап бас шп, жымиып койды. —... Уй иелердвд руксаты бойынша, мен —тамадамын. Ж урт муны макул корд!: — Дурыс! — И о, о зщ баскарганьщ жон... — М ен ен алдымен осы тойдын neci — Кулиянын ата- анасы Ж анабек ага мен Керш бала женгейд! торге шыгаргым келед!. — Ой, койы ны здар, 6i3 кы змет етем!з, — деп Ж анабек тарты нш акгай берд!. — Ж ок, Ж окс! Ж ана салт бойынш а, кудалар курметп орында отыруга тшс. Ж анабек пен эйел! канш а тартынса да, конакгар жагы жен^п, eKeyi де ы нгайсы здана-ы нгайсы здана жогары ж ылжыды. Кулия жакта ею орын бос тур едь Турганов оларды колтыкгаган куш сол орынга отыргазды. — Ал, жолдастар, байкаган шыгарсыздар, Аршатайдын он жагында тагы 6ip орын бос тур. Куйеу ж ш тп н жакын 144

туысы жок. екенш бш есдцер... М енде мынадай усыныс бар: осы отырган курметп крн актарды н 6ipeyiH бас куда етсек кайтедт? Ойда жок. усыныска ел таны р кзп калды. Bipm e 6ipi кзрап, макул дескен сон, 6api кол шапалактады. —Табылган соз! — Ж арайсьщ, жигам! — Ал, е з щ юмдц усынасын? — Эуел1 меймандар айтсын. — Осы колхоздын басты гы ш е ? Одан езге том лайы к?! —T im i парторг бас куда болсын! Бурын да тогыз баласы бар ещ, enni Аршатайды крсып алса, женгей Ер Ана атанбай ма? —деп, 6ipey калжьщга суйедг Ж урт дуылдасып кетп . Аудан ж акта н да iiuiHKipen, л еш р ш келген и с т е р сезге кон ак бермедь —Менде 6ip ой бар, —деп жогары ж акта отырган K03uiaipiKTi те р т б а к Kici о рн ы н ан к о т е р т д г - А рш атай - ж ас ж ш т . Комсомол муш еа. Оны тэрбиелеген де комсомол. Ендеше аудандык, комсомол ком и теп н щ аты нан Турган ов е ю л ага болса кзйтед1? Ж урт ду ко тер ш экетг1. — Эбден дурыс! — Жон1 ж ан а кедщ... — Осы тойга мурындык, болтан да комсомол емес пе? Кдне, к,ол согайык, жолдастар! — Онда тамадалыктан таям , —деп, Турган ов отыра Kerri. — Тамада табылады! — Кдне, орнына бар. А рш атайды н окш агасы болы п, енда Ж анкенмен кудандалык, кдтынас жасайсын. — Кудан депутат болса — кудайым берд1 де! — Куйрык,-бауыр асайтын к е зщ кедд1, ж ш п м ! — Ал, enai, жана тамада сайлайык) Баганадан 6epi ундемей отырган Аршатай орнынан котершдд. — Менде 6ip титек бар, — деш ол. Куйеу ж1пт не айтар екен дегендей, ж урт ты н а кдпды. - А йткдндарыныздын 6epi орынды. Турганов агайга коп-коп ракмет... Б1рак,мен1 жалгыз демен1здер. М ен щ ж акын адамым бар. Тум аса да туган шеш ем нен кем кормейм1н... Бижамал апай. Ф ер м ада icneftai... Ж урт 6ipiHe 6ipi карады. Ж анабек, неге екеш белпс!з, едден ерек кы зарып, ко зш томен сала бердт. — Оны бурын неге айтпагансын? — дед1 милицияньщ майоры. — Ш еше орнын жоктатпаган адамды умытуга бола м а? Багана клубтагы жиынга да ш акыру керек eai гой! 145

— Ш акьфганмын. BipaK тшеулеспгш айтгы да, келмей калды. Элi де шакырсак... — Эрине, шакыру керек! — Bipey машинамен барып келсш. — Шоферды яаберсек те келмей ме? — 03iM барм асам келмейда, - дед1 Аршатай. — 0 й т ш тойдын с е н ш бузбайык, - дед1 Турганов сэл к ец ш о зд ен т. - Куйеу ж ш т жокта калывдык, жалгыз отыра ма? — С ен к о згал м а, — дед1 тер де оты рган “ облы сты к ю сш ерд щ ” 6ipi Аршатайга. - Ш офер ж!берелис. — Оган келмейщ, —деда А ршатай тагы да. — Енда оган милиция ж1беремп бе? — деп, “ облыстык Kici” кецк-кенк кулш, кэрам а-карсы отырган кок ала ки1мд1 майорга карады. — М енщ машинам барып келсш, —деп, майор орнынан козгала берда. — Милиция бастыгыныц машинасы барган соц шошып кеглей ме? — Крйындар, жоктан езгеш таласка салмай, —деп, 6ipey сагатына карады. —Тамада сайлап, тойпы журпзе берейк. М айор сыртка ш ыгып Kerri. Баганадан 6epi Ж ацабектщ кас-кабагына карап отырган “ облы сты к 6ip Kici” : —Ж ацке, неге ундемей калдыцыз? 03iMi3ine лагып кетпк пе? - деда. — Ж о-жок, 6api жен... — деп, Ж ацабек саскалакхап, 6ip турып, 6ip отырды. — Руксат болса, 6i3 казан-ошак жаккз ш ы ксак,.. EKeyiMi3 б1рдей мунда отырганда, ондагылар ieriH кез1н таппас... — Оу, буларыныз н е? Кудаларды ж упртш койып, б1здан ш1ренш отырганымыз келюпес! Жетпей жаткан дэнене ж ок Дастарханда 6opi тур. А с иес1мен те гп ! Кане, Эскербай, тойды е з щ баскара бер! —деп, “ облы сты к Kici” аудандык комсомол комитетш ш секретары Тургановка иек какгы. М илицияныц юызыл ж о лак м аш инасы кош ен щ басына ш ьп ъ ш , аш ы кдал ага ту сп де, заулап берда. Ж ал тепе. Жуырда гана тоселген кумтас ecuiin жатыр. М аш и на тау тумсыгынан айналганда, децестен шатырлы уй квршда. Оган жалгас тобенщ баурайына он шакты коныр шатыр TirinreH. Ш етю ш аты рды н алдында 6ip бойжеткен ьщ ыс-аяк жуып отыр екен, шофер машинасынын моторын свншрместен: — Биж ам ал жолдас осында м а? - деп сурады. — Кайтешн деп едйцз? 146

— Сурагыма жауап берЫ з. Кдлжындасуга уакытым жок, — Bipey куып келе ме? — Кызмеггеп адамбыз! — Bi3 де кызметтен кеш н демалып жатырмыз. Ш о ф ер сигналды басы п -басы п калды. — Ci3 не, уйкыдагы елд! ш ошытып! —Бижамал жолдаскд айтыныз: бастыктар ш акырып жатыр деп. Ортангы шатырдан орамалын журе тартып жасамыстау 6ip эйел шыкды. — М ен бе iaacreHiHi3? — М ен ед1м, апай... Ci3fli экел деп едк Эйел кок “ Газиктщ ” Кызыл ж о лаган а кдрады. — “Экел” дегеш капай? —Той га шакырып жатыр. Эйел ойланып калды. — Аршатай ма шакырган? —Бастыгым ж1берш. Эйел ундемей 6ipa3 турып: — М ен бара алм аймы н, —деда. — Неге? — Сол. Бара алмаймын. — Бастыгыма не айтам? — Bip сылтау айтарсын. — Апай! Алдауга руксат жок] Сол ею арада шатырлардын eciri аш ылып-жабылып, кыз- келшшектертоп-тобымен шыга бастады. М ашина тш иреплезле кызыл-ала, кок-жасыл кэс1нкелерге, койлсктерге толып кетп. — Апай, ci3re милиция не деш й? — Кьшмыскер iaacn жургеннен сау ма? — Сойт, капкам, келе алмайды де... Ж умыс коп. Онын устпне... той м е н щ не тещ м ?! Биж амал Tepic айналып кеп п бара жатгы. — Апай, крльщыздан тш хат 6epini3iui... Бижамал кайтып бурылган жок. Топтан 6oainin, бей-жай аяндап кете барды. Туе ауа, сиырлар ор1стен кайтып, кыз-ксл1ншсктер сауынга шыкканда, алыстан сауыры жаркырап кок “ М осквич” корщщ. Сауыншылардыц колы сиыр емш епнде болганмсн, Koaaepi эйн еп кун coyncciMcn шагылыскан кок машинада. “ М осквичтен” Турганов туст1. 147

— Сауар кебейсш , кыздар! — Айтсын, агай! — Ия, жагдайларьщ калай, биыл ш еп жаксы - суг мол ш ы г ар ?... Турганов жагалай-жагалай ен ш етгеп Бижамалдьщ тусына токхады. —Ел тосьш огыр гой! - деда ол кенет даусын бэсен детт. - Ш акырганда неге келмейш ? Бижамал ундемедь Сут шелекке курп-курп куйылып жатыр. Турганов ел ecricm дегендей: — Кдпай, кыздар, Бижамал апаларына бупн демалыс бересшдер м е? — деп сурады. Кыздар ундеген ж о к C ipa, Бижамалдьщ 63i не дер екен деп тосса керек. Элден уакытга орамалы иыгына тускен кыз: — Сиы рларды б1з-ак сауамы з гой... - деп кадды. Сол-ак екен, баска кыздар д а ж арыса сейледа. — И э , апай, бара берййз... — Т еп , ешкайда ш ыклайсыз гой! — С иы рга алан болм аныз, апай... Биж амал ш ел ек толы сугш аспай-саспай ecenuiire етюзда де, лам деп п л катпаган ку й шатыр жакка кетп. Б и ж ам ал Toyip к й м д е р ш к и ш ш ы к к а н ш а, Турганов сауыншылардын жанында жаркын-жаркын сездер айтып, кулдарш турган. Бижамалды корда де: —Ал, кыздар, борщ е де табыс тш еймш ! - деп, машинасына карай женеле берда. —Кулия курбыларындай бакьггка жепндер! Ол жол-жонекей жасарып-жайнап шыккан Бижамалга коз токтата карап, бщдармей басьш шайкады. Бижамал маш инаныц алдьщгы жагынан усынган орын- ды кка келмей, артка отырды. Ол осыпай жалгыз 03i арт жакта отырганды ж аксы керетш . Жинапыста да алга шыгып кимеле- мей, ш е т ж ак та, буры ш та елеус1з отыра беретш-да. Ka3ip ол Тургановка желке тусынан карап келеда. Кднша айтканмен ж ас емес пе, ш аш ы н келте кыркып, OTip ceyin алыпты. — Т ойга KiM-KiM кедда? —деп сурады ол акырын гана. — Ko6iciH танымайсыз... Бара танысасыз гой... ... Биж амал тойга бармайын деп ойлаган ед1. Тургановтын 03i келген сон , ам алсы з конда. 0 3 i 6ip айналайын щйпек. Осы тойдьщ отуш е кектем нен 6epi жанын салып жур. Кунire десе епрйс болар, осы ауылга, ocipece фермага аптасына 6ip соклаган кез1 ж о к Ж1нйпке кок “ М осквич!” табаны жерге тиместен 6ipece колхоз кен сесш е, 6ipece Ж анабектщ койдагы 148

ауылына, 6ipece сиыр фермага жаздай жосумен жур. 0 3 i де 6ip кол га алган icri желдей еспретш ж ш т екен. Кдтардагы сауыншы Купил 6ip жазда озаттардын катарына ш н дк Товарлы -сут ф ер м асы алты ай iiuiture таны м астай езге р ш шыга кедщ: Тобесш кзмыспен бастырган коралар лезде ак шифрмен жабылды. Бапшыгы уптшген кабыргалар сыланып, ектелдг Табаны шыланып, садырасы шыгып жататын коранын йншде каз1р с ы р ган ак тебуге болады. Ол — ол ма, ауаткомнын кемеп аркасында, epi жана сайланган депутат Ж анабекп бетке устап, ауданнан колхоз орталыгына дейш тас жол тесетп. Жоддын 6ip ушын бес шакырым жердей фермага дейш тартып апарды. Осынын бэрш жайгастырган сон, фермага комсомол- жастар фермасы деген атак эпердь Комсомолдын бурынгы басш ыларын бул ауылдын акгивтер1 онша кэзге т е бермейтш. Тургановтын элп енбектерш корген сон, басты к та, парторг те TiK турып карсы алатьш болды. EipHeme р ет Б и ж ам ал д ар д ы н ф е р м а с ы н а оздер1 uiecin келгендер1 де бар. ...Есисген ен эуел1 Т урганов, соны нан Биж ам ал ю р ф . Алма багы н ьщ ту пю р ж агы н да о ты р са д а , Биж ам алды н келу1н елендей куткен Аршатай корген бонда уш ып турып: —Тврлетпндз, апай! —деп калды. А быр-дабыр сап басыдды. Биж амал капел1мде кайтерш бш мед1. Ю лен каска мен ж ай сан дар оты рган ж ерге келу1 о сы едк П е н ж а к та р ы н , галстуктерш ш еш ш , омырауларын аш ып тастаган, бет-ауыз- дары нарггай маркаскалардын жаппай жалт карауы — енсесш е зш ж1берд1. JlenipreH KOHiai су сепкендей басылып калды. врлитн жасканшактыгы жещп, бойы аласарып кеткендей. Буын-аягы курып, то м енп ж актагы орындыктардын 6ipiHe отыра кетш еда, ж урт ж аппай орындарынан турегелш, жапы- рыла жол берщ: — Кудаги, жогары шыгыныз! — Т е р — Ci3fliid! — Бас куда — 03ini3ci3! Бижамалдын кулагы бп ел 1п калды. Клмнщ не айтып, не койганын жондд естпен жок, О м ы рау туймелер1н агыткан еркектер. Сызылган ейелдер... вн м ен н ен откен кездер. Еркектерд1н TepmireH сем1з алакзн дар ы . Кел1ншектерд1н сакиналы саусактары. А р а к Mic май. Т е р Hici. Тутш ... — бэ- pi миласып кетп. Бижамал торге шыкканын 6ip-aK бшф. О н жагында зор Денел1, карынды Kici отыр. CeMi3 алаканымен Бижамалдын саусагын e3in 6ipa3 турды да, ар е н босатгы. С ол ж агында 149