Б. Тоғысбайұлы. Шығарм т1

А рш атай, одан apipeic Кулия. Exeyi де ке зш щ астымен кдрайды. К ы зы ньщ жанында Кер1мбала. Содан кешн Ж анабек. Ж ан абек ею к е зш 6 ip нокатган алмай кадалып капты. Оган такау ауатком председател1 Кенжехан Тасов отыр. Ш епр к е з зайыбы, неге еке ш белгклз, Бижамал келгел1 шылбырдай ширатылып капты... Одан кеш н осы колхоздын бастыгы, парторп жубайларымен... Сосын Турганов. Баскаларын Бижамал тустеп танымады. Турганов алдындагы фужердд ш аны ш кы м ен тыкылдатып: - Ж оддастар, тыныш талы ныздар! - деда. — Арамызга, м ш е, А рш атайдьщ ен ж акын, кымбатгы адамы келш отыр. C eani енда Биж амал апайга берелк. Биж амал кзпел1мде не дерш бш мей сасынкырап кддды: К рлы н а бокал толы кон ьяктьщ капай тигенш де байкаган ж о к “ Мынауыныз коп кой” деп те айта алмады. Журеп дурс- дурс согып, буыны босап зорга турегедщ. — Осы кунп жастар бакытгы гой... — деда ол даусыньщ flipiniH 6iaaiprici келмей. - Б1здщ коргенш1заи кудай баска салмасын. Б1здщ корген1м1зш булар кормей-ак койсын... Ж урт т а г а б1рдене айта м а деп тосы п отыр. Бижамал созш ю лт узш , бокал толы коньякты аузына апара бергц. Д эм щ с о з кутш отырган журт 6 ip k e 6ipi карады да, кенет дуылдап, кош емет создер айта бастады. Ундемей тым-тырыс отырган торт-бес адам гана. ...Ж ан абек бул тойга табаны куректей жыл жарым даярланган. Былтыр кузде аудан малшыларынын ат шапкзн с леп о тш , оны м ен кабаттаскысы келмеп едц. Кдкгга кар кзльщ Tycin, борасы н согы п, бас котертпеш. Коктемде мал ерте толдеп, е сш ш ы гары п ж1берд1. К ун жылына журт, кызылша, епн деп шапкылады. Кдюкасы ала жаздай шаруашылык мойын бургызган ж о к С одан той сырги-сырги кузге калган efli. Т е р т кы зды н улкенш узатудан Ж анабек еш тенесш аяган ж о к К дсыктап курапган акщалай каржысын былай койганда, ж инаган малынын жартысынан кобш те п л ж1берд1. Не де болса ж урт аузында журетш ipi той атансын, бул ертрде “ ою м ет арапаскан” мундай кы з узатуды еш ю м кермеген; opi депутат а т ага бар - тасы ерге домалап турган шагында кулаиггы кенге сштеп калудан тартынган ж о к Онын успне Турганов жел берш, колтыганан кетерш окето. Ж ан абек си я к ты алды -арты ты п -ти пы л, жалгызш!кт1 адамга осш -енген, корабалы жермен кудандалы болтан жаксы ед 1. К ер1мбала д а сон ы ай ты п коп зарлаган. BipaK куда 150

тандайтын заман кайда? Бул кунде кы з деген щ 8pi-6epi айтканына кенбесен, 6ip тунде ш у деп тарты п кететщ щ шыгарды. Сондыкдан абырой колда турганда ьщгайына кене салу керек. Аршатай —ешюмнен кем бала емес. 0 r ip k сезге уй р л и з ж ок, уэдеге б е р к , ici ты ндырымды ж итггердщ 6ipi. К у ш к куйеу боп колга Kipe кой м ас, 6ipaK баска барар жер1 жок,, кай да узап кетер д е й с щ . У й рен е келе е з баландай болады... ...Ж анабек Берлин тубш де ж араланганнан кей ш 6ip жылдай госпиталь тесепн тоздырган-ды. Акырында снаряд огы шынтактан опырып кеткен сол колын кеспрш тынган. Ж анабек жаны калганына да ш ую рш ш к етш едь Не 6ip боздактар ж арык дуниеге зар болып кеткен ж ок па? Ел1м деп 1здеп келгенде оны к у ш ак жая кзрсы алар жакын адамы жок-ты. Аш арш ылык жылдары Кдржан сайда мелтек епн егш , азгана малы й тю ке та л ш ы к eTin отырган уш -тер т yilni ауыл ш ш богындай тозы п кеткен. Он жастагы Ж анабек э к е - ш е ш е с ш щ , iHi-карындастарынын к а й д а ка н гы р ы п кеткенш де коре алмай калды. Тау беткейшде кэреней казып журген ж ерш ен кара муртты милиционер куып ж етш , мш геспрш екеткеш ол! кунге дейш коз алдында. Бармаймын деп, байбалам салып, жер тырмалаганына караган жок. Со бетш ен аш -ж алан аш балаларды н ар асы н а косы п ж1берд1. Ж анабек сонда а к белке Hi ал гаш рет аузы на салган еда. Баска балаларга Караганда ересектеу, ес бш етш Ж анабек ж ан а Tipmuiiioce кен д!ге а л м ай -ак кой ды . B ip тунде ж ер жуткандай ж ок боп кеткен эке-ш еш еа кез алдына елестеп, талай шошып оянды. Ш ырт уйкьша жатып: “Апа! Кеке!” — деп, айгай салып турегелепн. Bip тунде тесектен турып кашып кеткен ж ерш ен та гы д а сол муртгы милиционер тауып экелдд. Бала ты м туйык, ойш ы л, аш уш ан болы п осin келе жатгы. 03i катарлы балалар raicce, ондырмай согып салатын. 0 з бетш ш е ешш мге урынбайды, урынганды аямайды. Осы мш езшен коркып, балалар оган жуымауга тырысатын. Уакьгг алга озган сайын “ iaaen келеш, тауьш алады” деп, шггей дэмеленген эке-ш еш есш ен б1ржола кудер узе бастады. Ж ацлбек ешн курт e3repin, ш ектен ш ы ккан ойынпаз, с ай кь ш азак болы п алды. 0 c ip e c e мугап1мдерге с о р болды. KeH6ip аш улан ш акэй ел мугал1мдер сабактан жылап шыгатьш. Сабакты н аш ар улгерген1 уш ш ол 6ip класта ею дурюн отырды. Сонда осы Бижамал тем ен п кластан куып жеткен еш. MyraaiM Бижамалды Ж анабект1н ж аны на отыргызды . “ Мавдай алды окушы” “ артга калган\" Жанабект! жетекке 51

алды. K in -ю ш кентай кы эдьщ такакгап сабак тусиадргенше, т о т акыл айта бастаганына бала ж т т елердей намыстанды. Ол ж орта кы рсыгып, со зш ж асынга айналдырып ж1беретш. М уны сезген “ мандай алды” кы з к,олын 6ip сиггеп, баска партага кеш ш кетп. Ж ан абекгщ жанына e3i сиякты онкиген 6ip бала отырды. М ынау TinTi аузын бутан епзден де ары екен. Ж анабек ендц бурынгы кунш е зар боп калды. Imi толып, жер-квкке сыймады. Бижамалмен катар отырган балага карадай euiirin алды. Ол e3i шашын кунде сулап тарап келетш, жылтырак бэтщкел1 жьпт-жылмагай сэры еда. Ж ауап 6epici де так-тук, Ол тактага шыкканда, Бижамал эр кимылынан коз айырмай карап калатын. Ж анабек соны к ер ш imi куйдд. У зш с кезшде жып-жылтыр балага THicicici к е л т , талай кзю ы кты . BipaK анау тук сезбейтщ дей бетш е бедарейе 6ip карап кепп калатын. И нтернаткз келсе сазайын тартгырар eai, 6ipaK анау ол манайга ая к баспайды. 0Keci аудандагы дой кызметкер. Ж анабекке баска 6ip туйсйс ю ре басгады. Сомадай боп баланьщ ен сонында жургенше, жан-тэнш салып окьгмак бодцы. С абакта ты ны ш отырып, м угалш нщ айткандарын калт ж1бермей тындады. И нтернатта ю таптан бас алмайтын. Bipey тыныш тыгын бузса, белмеден сабап куып шыгатын ед1. Ол окуды улгерген сайын Бижамалдын да козкарасы ж ылып келе ж аткан тэр1зденед1. “ Бес” алган куш молд1реген кар а к е з1мен куле карап еткенде, Ж а н а б е т н ж аны жай таппайтын. М ектеп 6iTipyre такалган жылы Бижамал каникулдан кай тпай кадды. С ур ау с ал ы п (здегендерге oKeci: “ Ауру- сыркаулымыз, карайласатын адамымыз жок” , —депп. Енщ б1раздан кей1н Биж амал сол ауылдагы мугал1м ж1птке турмыска ш ыгыпты деген сы псьщ с в з ecriaai. ...TyHi бойы денбеки пп ш ы ккан Ж анабек е р т е тн е и н тер н аттан к а ш ы п KeTin, eKi с етк е бой ы тау iiuiwie ж асырынып журд1.1з к е с у ш те р басы-кез1 юкен, елердей аш бала ж т т п Унпрсайдан тауып экеддь Канша кысып сураса да ол кайда барганьш айткан жок, ...Тагды рдьщ ж азуына караны з: Ж анабек согыска Бижамалдын куйе>тмен 6ip кунде атганды. С одан Киевке дешн eKeyi жуп жазган жок, О зш ен уш -терт жасы улкен Акбергеннен ал гаш к ы д а то сы р к ап , кд ш ы ктау ж ургенмен кей1н eKeyi айрылмастай дос болып кетп. Акберген акжаркын, достыкка бейщщ жптт екен. Ж анабек Бижамал упин карадай кас боп жургеншен кей ш уялды да... 152

Акберген 6ip жолы барлауга Kerin, содан ушты-куйд1 ж ок болды. У ш адам тугел1мен о патка уш ы раса керек. Н е am , не Tipi екен ш е ш и м бш е алган жок, Омырауы ордендер мен медальдерге толы Ж анабек еш кайда бурылмастан тура оз аулына тартгы. Аулы тау йшнде. Онда ел-журт бар ма, ж ок па — бшмейда. Колхоз орталыгы етекте — Кднай жазыгында екен. Копбай басты к оны куш ак жая кзрсы алды. 0 з уйше кондырып, баягыда киыншылыкта курып кеткен эке- ш еш есш е кеньп ай ты п, у зак танга onriMe ш ерткен сон , Копбай кокейшдепсш шертп. — “Ат айналып казыгын табады, су айналып жазыгын табады” дегендей, о з аулынды iaaen келгенш — азаматгы- гын. Ауылда еркек аз, жаны аман келгендер аксак-токсак дегендей... М ен саган сока-сайм ан уста дем ей м ш . К ой б а к деуге де аузым бармайды. Колхоздын бес жуздей сиыры бар. Жузден астамы сауылады. Аудан сут бер деп жанымызды шыгарып барады. Сут фермасында — юл катындар. Еркек басш ы болмаса киын екен... Сол фермага сен не бол. Ж ан абектщ кокеш нде К арж ан сай тур еда. К арж ан сай — онын ата конысы. Копбайды н айтуы нш а, баяты киынш ылыктан кейш ол ж ерге ел Komin бармаган. Ka3ip онда колхоздын 6ip отар койы гана багылады. Ж анабек соз арасында Бижамалды сурады. “ Баягьща 6ipre окы п едак, куйе>амен кан майданда жолдас болды к” , —дегенда жукалап ж етю зш , каз!рп халш сурады. — Ол тентек ауылда, е зщ бара жаткан фермада, — деп, Копбай ку л аган 6ip KOTepin койды. Ертещ не ат кора жакка барып, Копбай оз колымен кабыргасы муздай ж абы к кок донеnai устап бердц. “ Ж ануардын тукымы жуйрйс едд, уйретшгел1 е ш ю м мш ген ж о к _ деф. - С ол асаулыгы бар, абайлап MiHepcin” . EKeyi ф ермага карай ш окы ты п келе ж атка нда 6ip эйел курке касында колын колегейлеп карап тур efli, Копбай: — Э н е, Биж амал, — деда. Ж анабек тесше карады: то л ы к денел1, бой ш ан келш ш ек булар атын байлап, жанына ж акындаганша тапж ылмай тур. — Амансын ба, Бижамал? Танымай турсын ба? Мен Ж анабекпш гой... Бижамал кенетген толкып кетзп, Жанабект1 бас садды. М ойнына асылып, иыгына бетш басы п узак турды. А нырамай, боздамай, ун-тунс1з солкылдап жыпады... Булар соске тусте келген. У зак imeriH шайларын тауысып, дастаркан басында отырган ойелдер уйден опыр-топыр 153

шыгып, Бижамалмен Kopicin турган солдат кшмдис карай тура- тура жупрюп. Бижамал сэлден кейш есш жиып, Жанабекп и ы ты нан HTepiHKipeai де, Tepic ай н алы п, коз жасын корсетпестен, куркесше карай жупрш кета. Эйеддер сонда тана “ Ах!” десп . Эркайсынын кокеШндеп дэметкен адамы бул емес едц. С акал-ш аш ы вскен, шолак. кол ж итта ешкайсы танытан ж ок — Бул ез ауылымыздьщ баласы - Ж анабек, - деп таныстырды К впбай. — Бая гы Д осты н улкен улы. — Е , e3iMianin бала екен гой... — Е л ш !здеп келген екен той... — Ж аксьщан калган ту як та. —Уйге ж ур, каратым , калган э н п м е ш отырып естшйс, — деп С ак ы п KeMnip ке л ш ш е ы м какгы... Ш ай у стш д еп э н п м е узакк а созы лды. Ж анабек 63i жайында, майдан хакында сураган эйелдерге кыска-кыска жауап кайтарса да, сездщ соны таусьшар емес. Ол ейелдердщ TiaiM-TiaiM ж ар ы л ган ал акан д ары н ан , сауы с-сауы с ки1мдершен ш ош ы п отыр. С акып кемш рдщ ш ай куйтан келий тана таза. Ж анабек келгаи орамальш ьщ ушымен аузын ба сь т, 1зет сактап жур. Э нпм е ортасында Бижамал кедщ. Баганагы салпы етек коныр кейлегш тастапты. К ьпыл етитн, кек ала ш ы г койлепн, кок жасьш камзолын киш алган. Басьш а тарткан орамалы да жана. Кез-кулагы кодценен энпмеде болса да, ейелдер Биж ам аддьщ бул келю ш байкап-бш ш , ездер1нше тон niuiin отыр. Ж анабек окта-текте кез киыгын салып карап кояды, Бижамалдын кы з кунш деп талдырмаш, незйс денес! то л ь т , бш еп, мойны жумырлана тускен. BipaK туны к кара K03i баятьщай бейкунэ медщремейш, кезкарасы вда элдеб1р салкы нды к бар. Ж урю-турысы байсал тарткан. Bip кезде осы кыз уш ш тау-тасты кезш , аштан елш кала жаздаганы есш е тусш , Ж анабек томен карап курсш ш койды... К,ызыл е п з ырдуан арбаны тау беткей ш е суйреп ш ы г а р г а н д а , Ж а н а б е к а т к а ж а н а к о н ы п ж ат ы р ед1. Арбадагылардын карасы узшмей турганда куып жетпек. Ол балальпс. ш аты откен ата конысын кайта 6ip керуге куштар-ак Баятьща кэреней казып жеп, тау беткейшде кашьш жургенде муртты милиционер кутан жерлер K33ip кандай екен? Каржансайдагы жер кепе бар ма? Таддыбулак ше? 154

Адам баласы туып-ескен жерш е сонш ама неге щ кэр. 0cip ece алыста жургенде е з жер1нд1 суйген жардай сагынасын- Ж анабек — аса эсер ш ш , ж елекп е емес. С он да д а д э л кзз1р кептен кормеген калындыгына баратындай журексшш келедг Такым кы ссан ыршып жонелетш кек двнен M ipin, кулагын кайшылап кояды. Арбадагылар тауды орап, кия беткейден opi асканда, Ж анабек артгарынан куып желт. — Сендер тура тартындар, мен Талдыбулакка согамын, — деп, ол шокьггып uirepi озы п кетп. Арбада — Бижамал, Кер1мбала ж эне бакгаш ы бала отыр. Керш бала алгаш келген куш жолда кездескен кыз. 03i тым уян, момакан екен. Сойлесен — темен карай бередь Аузы томпиган бала — Сакыптын кенже улы. Зымиян к е м т р келййн ж1бермей, баласын жумсады. Бул уш еуш Ж анабек ш оп тасуга алып ш ы ккзн. Cyrri жинап-сакгап, ауданга ею кунде 6ip тасытып, калган уакьпта KjdCKbi корага ш о п т а р тп ак Ka3ip сен тябрь айы , жерде ш ы к жатыр. Тау табигатымен ойнауга болмайтынын Ж анабек бала кезден бшетш. Куз ортасында кун жылып турып-ак, кар 6ip тунде басып салады. Осы бастан шоп таси беру керек деп, кеше Копбаймен де кел кк ен . Eneyi 6ipre бары п коран ы кордк ж ы р ты к-TeciK, жамау-ж аскау екен. Ocipece бузау кораны каз1р жвндемесе кы ста кор лы к KopeTiHi анык. Ж ан абек Талды булакган тал кимак Ол ж олдан буры лы п , К ар ж ан с ай га TycTi. Т алды бул ак ертеде осы тустан буйраланып ан ы к коршетш. Ka3ip бута сиякты б1рденелер кэрауытады. Ж ан абек о з ко зш е 03i сенбей, 6ж еле ж орты п ж ак ы н ы ра к барды : буры нгы н у о рм ан н ан кесшген Ty ip гана калыпты. Э р жерде тазды н ш аш ы н дай селд1реп уйенш тур. О ртасы нан ж ылап агы п ж аткан булак суы, коз1 аршылмаган сон, болш ш калыпты. Ж анабектщ журеп ш ы м ете калды. Бул —оны н ата-бабасы мекен еткен жер. Каржан - онын тертш ил атасы екен. Заманында е гш салып, дэнд1 малFa ай ы рбастап кунелткен. Ташкентке барган 6ip сапарында жуз туп тал, ак кайын, карагаш, уйени ала келшл де, осы булакты жагалай erim i. KefiiH бул ж ер ну то гай б о лган да х ал ы к Т алд ы бул ак атандырган. Каржан 03i еккен сэмб1 таддан уй шауып, кебеже- сан ды к жасайды екен. Ш у, Т алас, М ерю бой ы ны н кошпел1 ауылдары мал айдап кел1п, агаш тан 1стелген буйымдар алып кайтады екен. Содан осы кендрдек сай —Карж ан сай ы аталып кеткен. Картайган шагында Каржанга дэулет 6h in , кажыга барган дессд!. Ж анабектщ OKed Д ос Каржанды оулие санап, кысы-жазы ата мекен1нен коныс аудармай отыратын. 155

Кепбай: “ Кдржан тогайынан тамты к калмады. Bcipece киы нш ы лы к жылдары ел ке с т-б у тап откд жакты. Кдлганын суы куры п куртгы” , - дегенде, н акосы ндай тып-типыл жерда керем деп ойлаган ж о к еда Ж анабек. Енда м ь т ад а й сумдыкгы керген сон , imi удай аш ы п Kerri. Ол тогай орнында жайылып журген 6ip топ есектерда корда де, басы-коз! демей сабап куып шыкты. Бузауын ергкен сиырды да аямай урып айдап ж1берда. Б о р т кыр асырып куьш тастаган сон, теменге кезш салып кайта карады да, к е н ш босады. Сонау жылдары аштыктан кангырып елген э к е -ш е ш е а , iHi-карындастары есш е т у с т , жьшагысы кедда. Ол кенет кок доненда камшымен урып ка л ьт , кара тебенщ басьш а шауып шыкты. Теменде ирелендеген ж щ ш ж е жолмен е п з арба к е т т барады. Ж у р ю мимырт. Ж анабек кулдилай шапты. Олар эр жерде шомеле боп у й ш т ж аткан шептерда арбага тиеп, туе ауганш а журда. Ж анабек к о з ш т астымен Бижамалга кзрап кояды. Бижамалдын айыр устасы ерен. Арбанын уетшде турып, туе-тустан келш калган шеггп жайпаганда колы ко л ьта жукпайды. Бурын айыр устап кврмеген Кер1мбала терлеп-тепш т, шеггп ycri-басына, ж ерге ш аш ы п рэсуа етп. “ Кдлкам, айырды былай уста” , — деп, Ж анабек 6ip-eid рет жалгыз колымен к е р с е т т берд1. Ж анына жакындаган сай ьш К ерш бала уялып Tepic карайды. Ж анабек сонда д а уйретумен эуре. Бижамал оларды арба уетш ен коз киыгымен барлап кояды. ...К у н eKiHflire кулаганда олар KiuiiripiM маяны н тен ж ары м ы ндай ш о т т арбага тиед1. Бел ортасы на агаш басты ры п , арканмен шандыган сон , епада бос коя 6epin, 03flepi д е м ал м ак бодцы. Ы лги ундеместер, торсы ктагы айраннан 6ip-6ip уртгады да, арбанын келенкесше кисайып- кисайып жата кетп. Kep3i еттктен аягы пы сынап, терлеген сон, Ж анабек кен жазьпегы белден сы зы п агып ж аткан жщпике езенн щ жиепне келда. Бетт-колын, мойнын жуган сон , еттгш ш е ш т , аягын салкын суга салып отырды. Ол желке тусында Бижамалдын турганын сонда тана б а й к э д ы ... - Кун ысты к, е ? - деда Ж анабек кзпелшаде сез таба алмай. Бижамал жауап кзтпастан жанына келт спъфды. Ж анабек одан эрмен кысылып, 6ip колымен eriгш кие берда. Бижамал ею п зес ш айкара кушакгап, судан коз алмай еггыр. - Сен Акбергенда акыргы рет кай жылы кврдан? - деп сурады ол кенеттен. 156

- 44-жылы. - Барлаудан кайтпай кдлды деп жазганын рас па? - CeHi алдап маган не керщда! - Бш мейм ш . Ол Tipi болса, 6ip хабар берер еда... М е т умьпуы мумюн емес. - 03i де солай дейтш. Ею созш щ 6ipi сен едщ... Кейде к е н ш жабыркдганда: “ Ж ан абек, мен о лш , сен Tipi к з й т с а н - ” - А йтпа! - деп , Биж ам ал 6eTiH басы п ж ы л ап >ici6epfli. Ж ан абек eTiriH KHin, о рн ы н ан турды . Б и ж ам ал о ты рган орнынан козгалган жок. Ж анабек арбага eri3 ж екп рш , атынын тартпасы н тарты п м ш ген ш е, Бижамал езен жагасында мел ш и ш оты ра берда. И ы гы куш и ы п , ею Ti3eciH кушакгап алыпты. Дорба ауыз бала оны арба журерде гана иыгынан туртш шакырды. Ж анабек Кепбайдын уш нде арак iuiin отырып, ш атак шыгарды. Даудын басы - Талдыбулак. Кдлын тогайды купмге алмай, талан-таражга салдын деп, колхоз бастыгына m ice берда. К еп бай : “ М ен бе? Ел гой !” - деп , к а ш к зк та с а да коймады. К дйта-кзйта кджай берген сон , ш ал Tepic карап жатып кдлды. BipaK сезге токтайтын Ж анабек ж ок, “ ата- бабамнын аруагын сыйламадын, экем н щ к езвд ей болган Таддыбулактын ту бш е жетт1ндер!\"... — дей берген сон , шал таре кетп. Ж ан абек уйден ш ы га, белдеудеп аты на MiHe сап ш аба женелда. Ж ол-ж енекей аударылып-тонкерш ш , о ш ак к а туеш кете жаздап, ж азы кка ш ыкты. Ф ермата жеткенде китыгы таркап, ер-токымга тузелш отырды. Мезгш тун ортасы. Ш амы ж ок ел ерте жаткан. Жанабек ер-токымды сыпырды да, атгы жуген(н алып бос коя берда. Сакып кемшрдан еей ш тартып еда, ж абы кекен . Акырын аяндап Бижамалдын уйшит алдына келда. ©те бергенде те с ек сыкыр еткендей бодды. Ж анабек токгап, толкып турды да, iarepi аяндай берда. Жертелен1н сокы р терезес1 аддынан етп . Kj.i6bip еткен жан ж о к Ол тенселе басып кора ж акка бетгеда. Тыкырга елендеп, бузау мешреда. К ой кораны айналып оте бергенде: “ Бул ю м эй!” — деген ж1шшке дауыс ecrumi. Ж анабек селк етзп, козш аш ып караса, мылтыгын кезенген KepiM6aaa тур. - Байка, атып ж1берме! — дед1 Ж ан абек к у л т . - ©зищда 6ip корю >тым-ау! - Мунда негып журеш? - К узетгемш , агай. К еш е корага каекыр ш апты. К цзды н Tuii шыгыпты. Б1рдене десен Tepic кзрауш ы еда, бупн бетзн 6epi бурып тур. 57

- Керш бала... Bip сез айтсам, ренжшейсщ бе? - Айтьщыз... - Крсылсак, кайтед1? -А ?! - К рсы лай ы к д ей м ш . Екеу1м1з уй болайык,.. Мен бул фермада турмаймын. Кой жаям. Кдржансайга барып кой жаям. М аган сен керексщ . Ею жарты 6ip бугш болайык) - Бижамапды кзйтеоз?.. - Бижамал... койш ы соны! ... Ж анабек 6ip кисайса кайтпайтын ж ш т. К оп узамай КерЫ балага уйленда де, ф ерманы етю зш , койга Kerri. Аттай жиырма ж ыл зулап оте шыгыпты-ау. Bip колхозда жургенмен Биж амал екеуш щ кездесуз сирек. Бижамалдьщ Tipiuiiuri ю>1сы-жазы фермада отедц. Ж анабек кэбш есе крйда... Жанабек Бижамалдын кас-кабагьша коз киыгымен кзрап отыр. “ Сыртын бермейтш сайтан-ау!” деп к.ояды. Жузшде мою , ж асу белгкд жок. Сон ау 6ip жыддары езен жагасында иыгы тусш кеткен сиякганып efli, со беттмен уайым жей берсе, муж ш ш курисын-ау деген. Енщ м ш е, тук кермегендей к а с к ай ы п оты р . К е у д е с ш TiK, т е к а п п а р устайды. Оган Караганда Кер1мбала кемп!р боп калган... “ И э , Биж амал, бул тойдьщ басы-касында неге болмага- нынды тусш ем . Осы отыргандардын б1рталайына сен екпел1- с щ . М аган д а , м е н щ куйеу1м Ж анабекке де, тук бшмегенсш Tepic карап отырган Тасовка да, TinTi м ен щ анау куйеу балам А р ш атай га д а к,ояр к1нэн бар. С ен , 6ipaK еш ю м ге сыр бермейсщ. Сыртына карап сеш ешюм кдмконш деп ойламас едй IuiiHfleriHi ж алгы з мен бш ем ш . Эйел адамдар 6ipiHiH сырын 6ipi айтпай угады гой... Е сш де ме, ф ермада он эйел бар едис, шггершдеп ен жасы мен. Bapi куш бупнгщ ей кез алдымда: эйел он сепз жасындагыны OMipi умыгпайды деген рас-ау... М ен аудан орталыгында окитынмын. Кэктем шыга ауылдан жайсыз хабар кедщ: шешем ауруга шаддыгыпты. Ак кар, кок музда мал сонында салпактап журу онай м а - окпесш усш шалса керек. Ш еш ем ш н басы-касында 6ip-aK кун болдым. Колхоз бастыгы ертен ш е-ак i3flen кедш. Ш еш ем нщ конш ш сурап, жагдайьш бшген сон, oaaepi онаша акылдасты да, маган сез салды. “ Карагым, колхоздын xani киын, адам жетпей жатыр. Е р -аза м а п ы н Ke6i согыстан кайтпай кадды. Bi3re эзщдей каж ырлы адам керек. ” М ен ш еш ем нщ жагдайын айта бастап 158

едш, “бшекш, элпнде акылдастык, Ш еш ен тесектен турып журе алады. Айыкса, жещддеу 6ip жумыс тауып берерм1з. 03ipme шешенда асырауын керек. Сиы р фермага бар” , — деда бастык. Т ау ш ш д е п сиы рлы ауылга келд1м. Ф е р м а eici такы р табенщ арасындагы кысан саймен сарылдап агып жаткдн булак бойында екен. Такыр твбенщ тустж беткейшде тал- шарбакпен корш алган бузау кора, булакка таман — балшыкган согылган аласа там , к ш з уй жэне 6ip курке тур. Бапшык тамда бес катын жатады екен, мен алтыншы болып косылдым. К ш з уйде С акы п деген кем гар келш1мен, сугкенже баласымен 6ipre отыр. Yin канат керегеш жалran, тобесш талмен ж апкан уйшпсге сен ж алгы з турады екен сщ , Бижамал. Баксыньщ куркесшдей онаш а уйде калайша жалгыз жатып- туратыньща танмын. Сыртыннан байкаймын —баска еш адаммен араласпай- сьщ . Керпе-ж асты гы н, ы ды с-аягы н бэ р 1м 1зден белек, шайды да ж еке кайнатып inieciH- Biaain катындар айтады: “ Бул 03i байы барда да кою р еп н Kepin калган б е й бак еда” , — деп. Мен караймын да кызыгам: журю-турысыцда ерке эйелге тэн тэкаппарлык бар, сауыннан кольщ босай калса, кызыл етш н мен кек жасыл камзолынды киш ала крясыц. Кейде е з бетпнше тау йпш кезес1н--- Катындар ceHi жайында сан килы осек айтады. К об ш щ аузында — Кепбай бастык- К впбайдьщ кейде сиы рлы ауылга кун б ата Keain 6ip ш ай iniin атганатыны бар. “ К екбас кайнага к о з алдау у ш ш гана атка мшед1, ал 03i такы р тобен1н асты нда Биж амалды кутш жатады” , — дейШ- М ен бутан сен щ ю р ем ейм ш . С ен сиякты ерке суду шалды кайтсш. К атындар с еш ан да-сан да ауданнан келет1н уэкщ дерге таны п , н еш е сак ка жуг1ртед1. Осы манай га келген уэкш - дердщ б1здщ ауылга сок лай кетпейт1н1 ж о к С он да Ke6ici ceHi жагалайтынын бшем1н. Bip риза болаты н ы м — еш к ай - сына ынгай бермейтшс1н. Т ек осы отырган Тасовтан гана сез!ктенет1нм1н. А раларында эйтеу1р б1рдене бардай KopiHe- тш . Онда бул — жутынып турган б ой д ак ж т т efli... Пыш-пыш созден кашасын ба, элде и1с-коныстан аулак жург1н келе ме - эйтеу1р 6i3 ж аткан “ б аракк а” бас сукпай- ты нсы ц. А нда-санда С ак ы п ть щ уй1нен ш ы гы п келе ж атка- нынды корем. C ipa, а к келш ш ек екеу!нн1н араларында жасырын сыр бар-ау деп, 1ш 1м куйед1. Кейде зериетш болуын керек, С акьш тын сугкенже баласы - бакташы Сэпмда кайным деп ойнайсын. Кой аузынан шеп алмайтын момындыгын кы зык кересщ бе, адде он бес жасты 159

баласынасьщ ба - о жер, бу жершен шымшылап есш шыгаратынсын. Ол байгус мурныньщ астынан мынк етш тура кашады. Оган сен ииек-сшец катканша кулесщ. Кулгенде маржандай ак TicrepiH анык, кершуцц еда. Bni бел ашылмаган кы з кезш гой, бэрш сыргган бакылап, шпме туй in журген1м болмаса, ойын сезге араласпаймын. Осы Ж ацабекп алгаш коргенде к а т г а корыкканым бар. Т ан ата тунемел с у тл маслопромга апарайын деп, кызыл епзд1 арбага жегш, кара жолмен елен айтып келе жаткам. Алдымнан сабаудай ею салт атгы шыга кедщ. К ара жоргалыны алыстан таны ды м — ез1м1эдщ К епбай б асты к Кдсында ауыздыгымен алы скзн к е к дененш 6ipey келе жатыр. Юм екенш ажырата алмай, т е с т е карап калыппын. Жакындаган сайын бетен боп баралы. Басында — пилотка, усладе гимнастерка, оны н 6ip ж ещ н белдагше кыстырып алыпты. Tyci суык. Он ж ак бетшде тыртыгы бар, сакал-мурты тйарейш тур. “Апырай, армиядан босанган б1здеп эйелдердщ 6ipiHiH Kyfteyi болмагай!” деп, тесш е караймын. Аузымды аш ы п, карап келе жатканымда е п з арба ш и к ы лдап бары п то к та й кдлды. К ен ет, “ солдат KHiMfli ауданнан шыккан уэкш ш ыгар” деген ой сап ете тусп. Арба устшде суттен белек 6ip карьш сэры май, 6ip дорба ак ipiMmiK ж атыр efli. К рлы м да 6 ip топатай кай м ак ж ене бар. Ш ешеме жол-жонекей бере кетешн деп, он куннен 6epi жиган- терген 1М еда. М уны ещц у эк ш корсе куртады. “ Фермадан май , ipiMmiK урлагандар аяусы з жазаланады” легенда талай еспгем. —Сары кыз, аман ба? Жумыс капай, жанына жакты ма? - деген басты к сезш шала укгым. Ko3iMAi ж ы пы лы к таты п, ар б а ж ак ка карай 6epinniH. Эдденеден сезисп боп турганымды бщщ-ау деймш, бастык касындагы солдатка бурьшып 6ip карады да, ат устшен енк еш п, карындагы сэры майды, ipiMmiicri кзмшы сынын сабымен т у р т т керда. “ Енда курыган шыгармын” деп има- ным 6ip уыс боп мен турмын. К епбай солдатка т а г а 6ip карап, кезш кысты да, м енщ колымдага топатайды енкейт аш ы п керда. Б э р ш тастай салып тура кашуга ш а к тур едам, аузы-басын тук баскан суеты солдат еш жылып жымигандай болды. К епбай узенпге аягын Tipen турып, ш!рене кетерщда де: — Ш еш ен калай... Айыкгы м а? —деп сурады. М ен кез4мд! ашып-жумып жыларманга келш турмын. Кепбай кабагын шытынкырап: 160

- Ж арайды, крры кла, - дед1 - Ж уре бер. BipaK козге туспе. А рбадагыны ш оппен басты ры п кой. C yriw u етюзгеннен кейш 1зщше кдйт. Ш аруа бар. Басты кж оргасы н Te6 iHin журе берд1д е, кайтадан бурылып: - Ш ешене сэлем айт. КонЬйн сурауга муршам келмей жур. Ертен Kipin ш ы гарм ы н, — дещ. А тгылар узап кеткен ш с таре-таре eTin тас тобем е ш ы к кзн ж у р е п м о р н ы н а ту сп ей , о з 1м н е н о з 1м бу лы ты п ж ы л ап Ж1берд1М. Айдалада, ж ол усгпнде MeHi жубататын еш ю м жок, Кызыл е п з гана: “ Журмейинз бе?” дегендей козш алартып 6ip кдрап койды. Мен маслопромга cyrri вп озш , уйге барып, шеш емнщ аеты-ycTiH к а гы п -стю п , ас-аукатьш оз1рлегенше, кас карайып кетп. Уйге кона кетуге болатын едк басты кты н баганагы co3i камшы боп, жолга шыкгым. М ен тунде журуге эбден уйренгем. О н ы н уетш е каз1р ай ж ар ы к Ш ыгыстан батыска карай косиип ж аткан тау сшемдер1 ал ы стан К араган да ал ы п айдаИар тэр1зд1. Т т р е й г е н а к шындары буйра жалы сияктанады. Тула бойы, бауыры таргыл-таргыл. Бауырына ю рген сайын таудьщ айга малы нган Korioaip найза шындары, ушрейген оппа сайлары аны к квршедг С он ау ж ал ан аш eKi т о б е н щ баур ай ы н да - б1здщ ауыл. Арбанын шикылын алыстан еспген итгер алдымнан абалап ypin шыгып ед1, бетен адам емес!мд1 корген сон, жайына Kerri. Ауыл айналасы тым-тырыс. Кун! бойы салпакгап жумыс 1стейтш эйелдердщ уйкысы катты. А рбанын салдырына ешкайсысы оянган жок, 0ri3fli ертеден ш ы гары п, уй сы рты на айдап салы п, уйкысырап, талеректей басып келе жатсам, кора жактан элдеб1реу каран ете кдлды. “ Бейсауат журген бул к ш e3i? Уры шыгар!” - деп, зар-иманым калмады. Буын-буыным калтырап, inrepi аттай алмадым. Э л п кара серендеп 6epi карай журдг Ш ьщ гырып ж1беруге ш а к кал ганда: - Карындас, токганыз, —деген каткыл дауысты естщ м. Жакындаганда зорга таныганым — багана жолда кездескен эскер KniMai ж т т . Ол OTKip к о зш ен ата карады да: - KemiKKeHini3 капай? - дещ . Ж ауап то сп астан , ж ан- жагына шола карады. - Биыл шоп аз екен. Ж ер такырланып капты. Ертеннен бастап кыстауга шеп тарту керек... Cyrri кун ара тасыса да жарар. Ж т т жайына кетп. Бет адды - тау жак, М ен артыма карай-карай уйге кедщм. Уйшнз —6ip белмеш узьш ш а бапш ы к \"-ко? 161

там - eciriH аш кан бонда мурнына KyniMci т с келеда. Эйеддер eciicri аш ы п, э л сш -эл сш желдетш алганды да бшмейдц. “ Ит Kipin кетедГ деп, ту ш бойы таре жауып тастайды. Сокыр эйнек аш еан — жабылмайды, жапсан — ашылмайды. Кдрангьша сипалап ж урш жаткан орнымды тауып алдым. Жатысы жаман эйелдер ез тесектершен аунап, аяк-колдары айкасы п кеткен. М ен щ орнымда да 6ipey жатыр. B p i итерш, кш мш ен кулай кетпм. Ж ана тана козш е уйкы тытылып, калжырап келе ж атыр ед1м, енщ коз ine алсамшы. Тун йшнде •ripi аруактай сорайып журген эл п ж Ы т ойымнан шыклай койды. Орнымнан турып, терезеден сыталап карасам, жшт тебе ж акта карандап ani жур... Басыма Typai ой келе бастады. “Уекш ж ш т мунда нетып конып кздды? Тун ортасы ауганша уйыктамай далада жургеш Heci?...” К е н ш м е элдеб1р кудцк орнап , катар-катар айкасы п ж аткан эйелдерд1 тугендей бастадым. Bepi орнында сиякты. T im i ел к е ш ш кетсе де оянатын турлер! жок,.. Айткандай, анау ю ш уйдеп Сакып кемпфдан келш1 ш е? BipaK оны н eHeci кунщз-туш касынан 6ip eai атгап шыклайды. Сонда, Бижамал, елдщ ен сонынан ойлаганым сен едщ. “ М ына катындардын айтып журген eceicrepi рас екен той. У экш ж ш т Бижамалды i3flen келген!...” Терезе эйн епн е ж абысып турмын. Шинельд1 ж ш т такьф тебенщ беткейшде кетш барады. С ен щ куркен терезеден анык керш ш тур. М умкш мен уйыктасын деп, сактанып жаткан шыгарсын. С ен жайында килы-килы ой келд1 басыма. “ Бижамал кеп к езш ен онаш а жерге эдей1 к е ш ш келд1. К епбай басты кезш е, кала берда келш -кеткен уэкщдерге байлап 6epin отыр” , - деп, м ы на ж аткан эйелдер гу-гу есек айтатын. Осы катындардын айтпайтын б э л е а ж ок, Tuwepi удай. Журтгы жагалай даттайды, кездерш е 6ip онган адам кершеейшй С оны сы не екен деймш . Байларынан, бауырларынан айрылып журдай болтан бейбактар ош ш елден алтысы келе ме екен! BipaK, Бижамал, сен олардай ем ессщ той. Булардьщ алды ж и ьф м а, арты он жыл куйеуичен отаскандар. Ал сен 6ip ж ыл тана отаскан куйеущнен айрылдын. Ж ар кызыгын, бала-ш ага р акатьш кермей де калдын. Кдйта бэрш ен де саган киын гой!.. Ж ш т тебе басына шыгып, жерге шаншыган сырыкша серейш тур. Курке ж актан сен ш ы га ма деп кугш тургандай... BipaK сен к ер ш е коймадын. Элден уакытга ж1пт тебеден 6epi карай тусп. Куркен1н тусьш а келд1 де, тещ ректеп 6ipa3 журдц. К айта-кайта жетюрш гендей бодды. BipaK сен дыбыс 162

бермедщ. Ж т т турып-турып кора жакка беттедт Бузау коран ы н ы к жагындагы к эш ек ш в п к е ш и н ел ш Teceai де, к р а й Kerri. Ол ту ш мен тук “ кы зы к” коре алмадым. Ертенше кеш ояндым. Эйелдер элдекашан сауынга кеткен. С о к ы р те р езе д е н к и г а ш т а й ту ск ен кун б о с а га д а н 6epi жылжыпты. Cipe, эйелдердщ кайтатын уакыты да такал калса керек. Оларга м езгш м ен шай кайнатып коймасан - тупп жейш. Мен “ М экалай заманы нан” калган вг1з карын cap самаурынды м ы кш и я KOTepin далага ш ы гарды м д а , о ш а к басындагы кикымнан от тутапы м. Ею бакыр суды кабат жугатын мешкей самаурын кайнаганша кай заман. Асты- ycTiH ж ан тал а са у р л еп , бе т-а у зы м а кул ш а ш ы р аг ан ы н а карамай, зорга ызыддатгым-ау. Сол кезде кора жакган эйелдер де Kepinoi. Дереу уйге Kipin тосек-орындарды жинастырдым. С у ceyin, жусан сыпыргымен твр щ тазаладым. Эйелдер беп-колдарын жуып, жалпайып-жалпайьш отыра кетп. Ауыздары тыным таппай сейлеп, корген тустерше дейш KenipTin айтады. Kefl6 ipeynepi куйеулерш “й р ш тш ” келедйе жорып кояды. Содан жана келген ж т т жайына ауысты. Соз арасында укканым: бу ж т т басында осы ауылда туып-ескен, кешн жепм калып детдомга кеткен. Мектеетп б тр ю ш е н согыска аттанып, “ жаны аман калган сон ” туган ж ерш iaaen келйгп. Аты Ж анабек, бупннен бастап осы ф ерм аньщ бастыгы д е й д г .. Тундеп турл1 “ арам ойлары м ” eciMe Tycin, оз1мнен оз1м уялдым. С ы пы р гы ны тастай с ал ы п д а л а га ш ы к с ам , eciK алдымен ат жетелеген Ж ан абек о т т барады екен. Бет1не тура карай алмай, cap самаурыннын кулагын сипай бершпш. Сен жен1нде де басыма “арам ой” калай келгенш бшмеймш, Бижамал. Ел не десе де ceHi шггей жаксы коретш м ш , эпке санайтынмын. B a i б е т » ашылмагандыкган ба, адде оз1м сондай уяцмын ба —канш а жакындайын десем де батылым бармайды... Самаурын божыддап кайнаган кезде, Ж анабек жакка тага 6ip карадым. Ол кек доненге ер-токым салып жатыр екен. Ж алп ете калган жалбыр терл1ктен ypiicri ме — асау денен ж алт 6epin, Жанабект1 калпактай уш ырды. М ен: “ олд1!\" деп шынгыры п ж1берш пш . К,олымнан сам аурыннын калай Tycin кеткенiH де бш мейм ш . (Кудай сакгаганда зш дей самаурын куламай, тж тусштз). Ж анабекке карасам, жалгыз колымен шьш бырга кенедей жабысып кзтып калыпты. Д енен суйрей тарты п экетш барады... У йдеп эйелдер мен1н ш ы н гар ган даусыма дурлитп сыртка шыкты. Бу кезде Ж анабек жанталаса орнынан турып, шьшбырды бойлап, атка таман жакь1НДаган екен. Асау донен бастыгып, кос окпесш согып тур. 163

С ей тш , Ж анабек Kemeai 6epi м е ж уш дурюн ninnn.iTn.i_ ©3iMHiH косурейгппме артынш а ш ек -сш ем катканша кулемЫ де тунгиык. ойга бершем1н. Ж аныма эддеб!р жылу енгендей болады ... TinTi Ж ан абек сон да м ен щ ж ары м болатынын бш семий. Bip тунде, 6ip-aK кеш те “ косылайык” легенде ж урепм жарылып кете жаздады. 0 з кулагыма е з ш сенбедам. С ол туш менен ас к зн бакытты адам ж ок еда.. Енда ойлап отырсам, мен сиякды панасыз, уян кызга Жанабектей eii Tipi, 6ip тога, ар ты к ce3i ж о к адам кездескен кандай абырой! Баска 6ip MiHe3i шадыр адамга кез болса, мендей момын б е й ш ар а н ы ж ун дей ту тер ме едк KiM бш ед1? Ризам ын жаратушыга! BipaK с е т и алдывда e3iMHi кш эл 1 санаймын, Бижамал. К,олына кон галы туртан бакы ты н а бегет жасады м ба, бш мейм ш . Эйт-eyip Ж здаб ек п н бастапкы ойы сенде болганы а н ы к С ен б1рден ынтай бермеген сон ниетш маган аударды. А зы рак шьщаганда, “ кет epi” демес едщ гой, солай емес пе, Биж амал?.. К ей ш уй болганда да од сеш умыта алмай журда. Т ек энеуб1р окигадан кейш гана сенен к о н ш калгандай болды. Кенжехан екеущ нщ онаш а келетш щ ecinne ме?..” Кер!мбаланын ойы осы жерде кш т узщдк Кдзан-аяк ж акгагы 6ip эйел артынан кедап кулагына сыбырлады да, “ ш аруаш ы лы к м эслихатына\" шакырды. Ду-ду анпмеге елйтп отырган конактар Кер!мбаланын еппен турып, алма агашьш айналып кеткенш байкаган ж ок К енж ехан Т а со в айел1нен елердей коркады. Кьштын- сылтын журюда ж ек кермейтш Кенжекен энеу 6ip жылы кушм к е з сатуш ы кеданш екп Кдарымга 6ipre ала кетем деп, осы эйелш ен есш ен тана таякж еген. Ж о-ж ок С ара оны окгаумен сабаган ж о к одан аргасы н керсетп. Кенжехан партиядан шыга жаздап, жаны зорга калган. Ол кезде лактырган тасы ж ерге ту сп ей ту рган efli. Т агы 6ip ceKipce, облы ск а да жогарылайтьш ж о ш бар-тугын. Э л п окигадан KeftiH орнынан 6ip саты тем евдеп кадды. Бутан да ш у ю р ш ш к деп, бетегеден бш к, жусаннан аласа TipiuiaiKKe кеш кен. Былтыр багы жаньш, ку пы орньш а кайта конды. Аузы куйген юке eaai кайтьш жуымауга ант еткеш бар. Ауру калса да едет калмайды емес пе, каз1рдан озщде аузы астан босамай отырып, карсьщ агы кен мандай кел1ншекке кез1 кайта-кайта тусе береда. 0 3 i де сикыры бар сайтан ба, батана “ майордын бадцызы” боп танысканнан Кенжеханньщ е сш алып койды... Ж о -ж о к Кенжекенш кылмыска итермешз, 164

коньяп кургырдын баска шауып, денеш кыздырып бара жаткдны болмаса, кен мандай келшшекке кез салмас едг Турганов не деген той баскаргыш! Баганадан 6epi елдщ езуш жигызбай, эзш -оспак айтып кудщрш, ара-тура жол- женш ен тост котертш жатыр. Ебш тауып Кенжеханды ею рет сейлетп. Ею жолы да ол алтын жактаулы кезщщрйтн тузеп киш, майда тш м ен булбулша сайрады. Эйелдерге сезш щ унаган-унамаганын кас-кабактары нан катеЫз таны п тур. dcipece майордын баддызы козш жалт етюзгенде, журен шаншып кеткендей болды. М айда тк тер ш жаланаш тап кулгеш кандай аде Mi ещ! К енж екен оган к о з токтаты п карап калганын С аран ы н кара саны нан ш ы м ш ы п алганынан биад... Кенжехан Бижамалга 6ip де бурылып караган жок, Алгаш келгенде салкын гана бас изеп амандасты да, алдынан етю зш ж 1берш. С ар а Биж ам алдын аты атал ган н ан -ак с азары п еда, сол калпынан ал! езгерген жок. Кенжехан - ол кезде бойдак ж т т . Ауаткомда жай гана хатшы. E li Tipi п ы сы к ж ш тп райком “ К ызыл эскер” колхозьш а уэюл етш ж ш ж1берет!Н. Жана гана ферма менгеругша болган Бижамадды ол, алгаш рет К епбайды н уй^нде корд1. Bip д астаркан да бас косы п отырьш ш ай ипкен. Тунжыр коз, а к куба келш ш ек аздап ар актан д а ау ы з r a i n ед1. С о н д а Б и ж ам ал ды н м ай ы сы п отырысы, сызылган жур1с-турысы, ар ты к с о з айтпауы к о н ш н е катгы уялап калыпты. Келшшек ол туш конбай, тамактан сон атганып кеткен. Кенжехан кел!нш ек кеткен сон д а ж аны жай таппай Копбайдан 6ipa3 жайды казбалап сурап алган. Т4скаккан басты к, ж ас ж т т т щ KOKefliH а н ы к бо лж ап ж ьш т еткен ушкынын урлей тускен. Кенжехан “ Кызыл эскерге” келген сайын сиырлы ауылга соклай кетпейпн. С онгы барганында Биж амал eKeyi жана жайылым i3aeyfli ж елеу erin, салт атпен он аш а ш ыкгы. X iriT озш айтып, сезге yftipin, жакын тарткысы келгенмен, Бижамал сьш айы ж ауаппен кугыла 6epai. Бул Кенжехан кощ л ш деп шокты одан эрмен урлей тускен. К аракияны н аргы етепнде ко й ш ы н ы н ж алгы з yfti бар, Кенжехан мен К епбай кеш е сол уйде тустенш ш ыккан. Kyfteyi шалдау болганмен, эйел1 Konmi ж ас, ыдыс-аягы бугш , корпе- жастыгы таза коршген. Айткан сезге де кулак аскыш елгезек пе деп кадды. Кенжехан эйедш кора ж акка онаш а альш шыгып: - Женгей, уэюл деген дардай атым болса да, ani бойдак- пы н, - деп бастаган . - Б о й д ак ж т т т щ , е з в д з 6Lneci3 , бозбалашылыгы д а болады. C i3re 6ip н аз айткы м кел1п тур, 16S

- И э, - деп, ж ас эйел кулагын тосып жакындай тусп. - Т ек е ш к ш ге Tic жармайсыз. - С ы р сактай алмайтынга сезд1 кор r a n не керек, кзйным- ау! - Ендеш е, тындачыз. М ына ауылда Бижамал деген келш ш ек бар... Ертен осы уйге алып келемш. - Е-е, сол ма, “ жасырын сырын...” - деп, эйелдщ кецип аш ы рканы п калды. — Баганадан 6epi бипаздап турганга... - Агай кунш з уйде болмас, - деп, Кенжехан сезш ныктай тусп. - TycKi ш айга к ел еп ш болушы едь Енш “ каранды керсетпе!” дермш. Эйел шал куйеуше “ би” екен. - Солай болсын, женгей. Ж аксылыгынызды умьггпаспьш... Кепбай былай шыккан сон: “Эй, ку бала! Крра жакта коп журш каддын гой” легенде, Кенжехан мырс етш кулш кана крйган. ...Бугш , м ш е, с э п тусш , Биж амал exeyi онаш а келе жатыр. К елш ш ек тойга баратындай ж асаньш кш н ш альшты. Кдшама бел кеудеше, Кызыл е п к , кызыл ала орамал... Жптг жонщ с е з тауып айта алмай келещ. Каракнядан асканда: — А на уйге coFa кетсек кайтед1? М альш сойып, колын кусырып Kyrin отыр. К еш е аядцай алмап ед1м... —дед1. Биж амал ун-тушлз атьш ьщ басын бура берда. К рйш ы ны н эйел1, айткандай-ак, алдарьшан ш ы гап , атган Tycipin, бэй ек боп жур. Бижамалдын uni б эр ш бшгендей. Акырын гана жымиып кояды. Кенж еханнын к е зш е уй кш кешегщен де кулпырьш кеткен сиякты. Экк1 эйел сандыктагы бар асылын шыгарып ж айнатып койган. Tiirri те р алдындагы керпеге дейш ине- ж т т е н ж ан а ш ы ккандай. Т е р т канат караш а уйДЩ ipreci кеш егщен де кен ей ш кеткен Tepiafli. Эуел1 ш ай iiuuini, ш е-ш ала е т Tycipinin, кебе козынын басы кедщ. Е тгщ сыдырылы п, былкып ш су ш е Караганда таннан 6epi казан да кай нап турган тэр1зд1. М ундай ш ет ауылда аракгы н 03i тугш nici манайламаушы едд, тесек астынан 6ip емес, е й б 1рдей ш е л м е к кы лмиып шыга кедщ. Н е ойы бары н KiM 6uiciH, Би ж ам ал тарты нган ж ок. К епбайды н уйшдегщей емес, еркш сштеп отыр. Эзшден де кэгыс калган жок, Д астаркан ж иналган сон , крйш ынын эйел! киш1п, кетуге ынгайланды. Талды булактага Жанабект1н аулында ты газ ш аруасы бола капты. 0 3 i оралганша “ куте туруларын” киыла сурап, ж ас эйел женеле берщ. 166

О л KeTiciMeH-ак , К е н ж е х а н к у й р ы г ы м ен ж ы л ж ы п Бижамалга жакындай тусть К,олымен мойнына оралы п, езш е там ан и кемдем ек болган да, Би ж ам ал o k jjc uierim n KeiTi. К ерп еге ту еш кеткен кезицпрш ш кай та алы п Караганда, Бижамал керегеге с у й е н т кулиг о ты р екен. — Тым асы гассы н гой! - дещ ол элгш деп кату райынан кайтып. — Оны несш е соза берем13, - деп К енж ехан аш ы л а Tycri. Бижамал тунык козЫ ен тура карап: — Ш ынынды айтшы, маган кецигщ шын ауып жур ме? — деп сурады. Кенж ехан осындайда кы зыл сезд1 т е п п -т е п п ж1беруге 6ip окталып турды да: — “ Ж ургенш мен щ буйтш ceHin эурен” емес пе? — деп бел гЫ эуен сез1мен ж ауап бере салды. Бул с о зд щ он ш а acepi болм аганын ce3in: - Т у зы м ы з ж арасса, туб1нде уйлену де ойымда бар, — деп 6ip койды. Биж амал бул сезге, неге екеш белпс1з, кы зарып кетп. С он ы 6 Lnfliprici келмегендей: — Журш1, Кенжехан, кьщ ырайык! - деп, аты п турып кереге басындагы камш ы сы н жулып алды. Жанабект1н аулына 6i3 де барайык! Кел1ншект1н окы с м ш езш е таны ркаган К енж ехан орнынан ыктиярсыз котерищ. — Онда не бар? — Журш1 ендИ Бугш 6 ip кон ш котер пм кел1п тур. — Осы уй тар ма? — Жур, жур деймш... — Бижамал Кенжеханды колынан жетелеп шыгарды. Атка балаша ыргып м ш т : — Ал, Kerriк! — д е п , к а м ш ы н ы б а сы п -басы п ж1берд1, Жанабектен калган былтыргы донен, биылгы бесл, ытки жонелд1. К енж ехан ны н асты н дагы кар а ка с к а д а дуб1рге eaipin, тапыран какты. К ой ш ы ны н эйел1 кы р аспаган екен. Биж амал тусынан шауып ore шыкканда анкайып турып калоы. Кенжехан да атгьщ басын тартпастан, 6ip колы топн де, 6ip колы козш дартнде, ш а у ь т оте шыкты. Эйел содан бурылып уй1не кайткан. Олар Каржан сайын орлей ш ау ьт, Талдыбулакка такалганда карсы алдарынан каптай орген кой Kopinai. К ойды н алды суга кулап, арты тумсыкты айналганда, таяк суйреткен Жанабек карсы алдарынан шыкты. Ж анабек жарыскан ж1пт пен келш ш ектен к о з айырмай карап тур. Кенжехан айгырдын басына ие бола алмай, айнала шауып ж анына келд1 де: 167

- Багар кобейсш, Жацке! - дед. - Айтканьщ келсш! И а, ш анкзй тусте бул не жорык? - Бижамал жарысайык. деп... Ж анабек: “ Э -э... ” - деп, даусьш созы п, ойланып калды. - Бадана бауы 6epiK болсын айткалы шыктык, - дед Бижамал да даусын ж орта созы п. - Тойдан саркыт калып па efli? - Табылады гой... - Е н деш е 6i3 бара б е р е л к . К,ойды кайыры п е з щ де келерсщ, - деп, Бижамал атын тебш ш журш кетп. Кенжехан Ж анабекке 6ip карап кудщ де, келшш ектщ сонына ерд... Ж ас босаны п отырган Кер1мбала буларга жайылып ж астык, и ш п тесек бодды. (Сондагы 6eciicre щгелап жаткан бала о сы К улия едО. Ш ай кайнаганш а Кенжехан мен Бижамал серуен курып сыртга ж ур д . Булак бойындагы Ж анабек еккен агаштарды ко р д к Ж ас ш ы б ы ктар к о ш е -к о ш е боп т!з1лin тур. Кср1мбаланын айтуынша, Ж анабек Каржан тогайын калпына келнрм ек. “ Басында — колхоздан осы жерд1 одеHi калап алган” , - дейд. “ Ж анкен де ерк кен екен, - деп Кенжехан кен к-кенк ку дд. — А тасынан калган абыройга е н д 03i ие болмак кой!” ...Бул уйден де сыбаганы мол жеген eKeyi ауылдан узай бере т а га жарысты. Кенжеханньщ ойы - ат басын баганагы ко й ш ьш ьщ уй ш е кайыра буру. Бижамалдын бупнп ерекше конш котерю ! ж н и журепн л е т р т ш тастап ед1. Осынын арты кы зы к 6ip лэззат болгай деп Кенжехан катгы тшеп шыккан. BipaK Бижамал артына кайрылмастан косш пп барады. К ок 6eCTi кулаштаган сайы н бауырын ж азып, булан кагады. Кдска айгыр алгашкыда куйрык TicTecin е д , тис жолга тускен сон ш аны н а шесе алмай калды. Кенжехан кыркадан аскан сон атынын басын тежеп, Биж ам ал кайты п оралар деп, 6ipa3 Kyrin турган. BipaK кайрылар Бижамал болмады. Куйындаткан бойы тас тумсыкты айнальш кетп. К енж ехан айгайлауга уялды. А т басын те ж е щ ф е п 6ipa3 Kiaipin е д , Биж амал кайта оралган ж о к Кун бойы алданганына imi куйген Кенжехан сиырлы ауьшга сокластан, колхоз орталыгына т к е тартгы. К ок тер болган айгырды кенсе алдындагы кадага байлап, колхоздагы жал г а з м аш инага м щ д де, ауданга кетш калды. Кенжехан Алматьщагы партия-совет мектебш б тр етш жылы уйлену тойын жасады. Кадьщдыгы - замминистрдн улде мен булдеге оранган карындасы е д . Н агаш ым деп бурьш 168

да сол уйге баргыштап ж уретш. Енш карындасын алып “ казыгы мыкгы” жерге куйеу бала атанды. Сара окудан кенжелеп калган кьп екен. 6 з айтуынша, 6ip ж т т ал ам деп алдап кеткен Tepiafli. Т алай-тал ай со з кагыста iuiKi сар ай ы та р ек е н ш 6Lne тура К енж ехан “ аса I акылдысы адцынды орай бе р ед Г деп о зш G3i ж убаткан. Кенжехан оку 6iTipin келген жылы аудан бел алы п, бедел1 асып тур екен. Астык. кол-KOcip мол ш ы к кан, мал басы да | кебей ш , аудан басш ы лары алгыс алы п кары к болып | жатканы ньщ устш ен ш ы кты . TinTi ауатком председател1 облы ска ж огары лап кетке.ш ж аты р екен. О райы н а карай, ! Кенжехан сонын орнына сайланды. Абыройдын улкеш карапайым енбек адамдарында екен. j Кенжехан озат енбеккерлерд1 жогары наградага усынгалы I жатканыньщ устшен тусп. ТЫмд1 окы п караса, м авдай алды | наградага усынылушылардьщ катарында Бижамал да тур. ! Кенжехан керекп адамдармен алдын ала сей л есш алы п, Typai ! дэлел тауып, Бижамалды ш егер тт тастады. Ж ана келген предссдательдщ ж ал газ усынысын еппом торга еткен жок, Бижамал со жолы жай гана медаль таккан едь Колхоздар 1ршенгенде, Копбай басты ктыктан тусш , орнына оку б т р г е н ж ас ж т т кслгсн-д1. К енж ехан кадрларды j ipiicreyMeH 03i \"пкелей шугылданып, ж ана басты клен ауыс- | туйю жасады да, Бижамалды орнынан алып, кайтадан j сауынш ы eTin ж1берд1. Осы Ж ан абек депутатгы кка усы ныларда б1реулер эйел | гой деп Бижамалды атай берген. Бу жолы да Кенжехан карап | калган жок, “ Биж ам алдын о зат сауы нш ы е ке ш рас, 6ipaK енбек корсеткши жагынан Ж ан абек те кем туспейдь Эйел1 де, 03i де мал басында. Онын уст1нс Отан согы сы ньщ мугедеп. BopiH бы л ай ко й ган да, Т алд ы бул ак ты а г а ш e rin кал ай кулпыртып ж1берген! Ол ymin оган еппом ак ы телеген ж ок, коммунист!н саналы енбеп... К елешекте Талдыбулактан пионер лагерш аш калы о ты рм ы з...” — деген создер Кенжеханнын аузьшан шыгыпты деген лакап бар. М уньщ ешкайсын Бижамал бшмейдь Ал, Кенжехан есю окиганы умьггпапты. Бул — онын эйел затынан алгаш бетз кайтуы eai. Оза ш апкан эйелге аты емес, е з 1 жете алмагандай коред1. Ж урт айтады: “ CeHi алты жасында Биж ам ал каладан алып келген деп... Бала д а болсам eMic-eMic eciMfle: о з!м сиякты к1л “ сэр ы ау ы з б ал ап ан д ар д ы н ” ш ш д е ж ур ген 1мде C i3 келд1шз. Ж анынызда б1здщ тэрбиеш1м1з бар. О йы нш ы кка 169

алданы п оты р ед1м, ci3 м е н щ аты мды этап , казакдла шакырдыныз. Алгашкыда тусш бедш , кул1мареген жузйцзден, саусагыныздьщ кимылынан шакырып турганыцыздЫ сезщм! М ен жалтакгап тэрбиеилге карадым. Ол да жымиып: “ Иди, детка, иди. Эта — твоя мама!” — дед . Мен сенщюремей, таргыншактай басып жакындадым. С и м еш кушавдай ачып’ бауырынызга бастьщыз... С одан былай мен ci3re бала болдым. Тау пищ деп ферма, б1здщ ю ш кентай у й ш тм 1 з эл1 ес1мде. Бик-бийс таулардьк доу-доу тастарды, туп ж а г а суй р лен ш бггетш унпр сайларды KG3iMiu аш ы п кер геш м сол шыгар... Hici анкыган бузау кора, моп-момакзн торпакгар, жана сауылган сугпн жылымшы Hici е а м н е н кетпейдь Б1р ж олы K03i аларган сиырдан коркып бакырып жылатаным бар. Ci3 м е т бевм н ен суйш жубатып, куш боны аркалап жургеназ... Келер жылы мектепке бардым. взй д з алыста болгандык- тан туы сы н ы здьщ уш н е табы с етгщ1з. Ол уй дщ балалары ке п екен. Менен улкеш де, Kiiuici де бар — шубырып жур... Улкендершен талай таяк жедам. Кезй.1д 1 бакырайтып койып алдымдатыны тартып жеп журе беретш. Кез1мнен сорам агып жургенде, ci3 келдашз. Уй сыртында дуалта суйенш жылап турганымда бауырынызга басып, капы кы сып кушактап, жас аккан кез1мнен суйшшз. Сол кунп ернвдздщ ыстыгы еом нен кетер ме! Келер жылы орталыкка к о ш т кедщшз. Мен уш ш ферманы тастадыныз. “ Екеу1м1з ею жакта ж епмаремеШ к” , - дегешщз ет eciMде. А ядай гана уш м1з бар едь Ci3 iuii-сыртын эктеп, ж ум ы рткадай кы лы п ко яты нсы з. 1ргем1зде бакдпа егетш ш а м а л ы ж ер б а р едк 9 з к о л ьщ ы зб е н ocipreH кауы н - карбыздын жаздай кызыгын мен керетшмш. Буюл ауылдын ж алан ая к балаларын ж инап улеспреттшмда кай тер ш ! Сонда ci3 колымды кагып, кой деп айтпаушы едшдз... Ci3 жумыска тым ерте кететш аз. Мен соске туске д е й т уйыктап, оянганнан кейш де жылы керпеден шыккым келмей, сыгалап кзна жататынмын. Кыстьщ солгын куш аяз элеш жемшггеген терезеден суык соуле шашады. Тырс-тырс етш , кы зарьш жанган TCMip пеш ке караймын. У йдщ шин мунтаздай гып сыпырып к е т л о з . С онда туннен турганьщыз ба?.. М ен кешегщен калган етп жылытып жеймш де, а з •ririn берген шуберек сем кемш колтыгыма кы сьш , мектепке карай ж уп рем . Аязды кун ш аты нап, ш арт сынып тур. М урным, саусагым ycin кете жаздап мектепке зорга жетем... 170

Ж аз ш ы г а к о л хоз ci3fli ф ер м ата ка й та ж1бередь MeHi тастамай ала кететш аз... Тау-тастын арасында канш а асыр салып ойн асам д а , 6ipre журген балаларды сагы ны п , irniM жарыла жаздайтьш. Кей куш бакташ ы балага epin, бузау жайысам. Ол бузауларды узын сайга mpin тастайды да, куш бойы мен1 ерм ек кылады. С онда уйрететтш ылги бэ д ж создер. 0 зш щ бшмейтш б э л еа жок, сонын 6apiH маган жатгатады. Bip кун1 сон дай б э д ж такл ак тар ды н 6ipiH ci3re ай ты п берщм. Ш апалак сарт ете калды. Велм дуылдап, кезш нен от ушкьшдап кетп. Не жыларымды, не жыламасымды бшмей, тыгылып отырып калдым. Ci3 суык козбен тагы 6ip карадыныз да, сыртка шыгып кетш ад. Сонда боздап коя берген1м бар. Мен жыласам даусым, баркырап жаман шыгатын. Ж эне 6ip жыласам кешке дейш крймаймын. Ci3 кайта айналып к е л т, канша аймаласаныз да тап сол куш токтамай жыладым. Енш кайтып катгы урмайтын болдыныз... Балалар “асыранды кушж” деп меш ыза кылатьш. Ондайда тобелесе кетудщ орнына басы -ю ш м кженше жылап, ауылды азан -казан eTin уйге келетш м ш . О з уйден ш ы га ж у п р т , мен1 ж эб1рлеген баданы жерге Kipin кетсе де тауып а л ь т , э к е с ш т , яки memeciHiH колы на тапсы руш ы е д й ш . С он да 6ip де 6ip адам с1збен урыскан емес. Несш жасырайын, “асыранды” деген соз менщ жудырыкгай журепме шаншудай кадалушы еш. Барлык ауызга каклак болу кайда, балалар кит етсе болды —соны белм е с ал ьж кылатьш... Сол жалгыз ауыз свзш н магынасын eciM юре бастаганда арен укгым. Уккан сайын шйме суьж жылан болып юре берш... Енш ciaaiH ap6ip ауыз сезнцзге оз1мше магына 6epin, кас- кабагьщызды андитын болдым. T im i кейде коз1шз бурынгьщай MeHipiM то пп турмайтын тэр1зденед1. Алаканыныздьщ ыстыгы азайып бара ма, капай... Арадагы азгантай салкындыкты ci3 де ce3in, ас а ем1рене коймауш ы ед1шз. Ж ас оскен сайын мен деп балалы км ахаббат салкьш сыйластыкка айналды. К олхоздагы жет1 ж ы л ды к м ектеп т1 тауы сканн ан кей ш ауданга атгандым. И нтернатка вз1м барып орналастым. М ен ciaoi сирек кар ел н болдым. Сиы р ф ерм асьш а б1ржола к о ш т барыпты деп ecriaiM, окта-текте катынаган жолаушьщан 6epin ж1берген салем-саукатынызды узбей алып турдым. А улакта ж ургеш пю м е, м е н ci3fli жи1-жи1 сагы н аты н болдым. Кь1скы каникулда барганымда, ci3fli корген бойда куш акгай апыппын. Ci3 MeHi м анд ай ы м н ан и ю кеп, у зак с у й д в д з. MeHiH келген курмет1ме ш агы н ауы лды тугел шакырып, шай бердилз. 17:

Ж азгы демалысымда тэты кедщм. Таты да сагана корклж. Е н абзалы - алыстан сыйласу екен гой. Bip куш ауылга кенелеу жещл машина кедщ. Бастыктар- ды н 6ipi шы гар деп, ш айымызды iiuin о т а р а бердж. Bip кезде сауынш ы ейелдердщ 6ipi era и ы ган жулып ж еп, енттге ю р д де, жерден ж еп коян тапкандай: - Ойбай, Аршатай-ау, негып отырсьщ?! Сыртга еке-шешец кутш тур гой! - дегеш. Крлымдагы кесеш танкере салып, сыртка атып шыгап- пын... Ш ынында да, маш инанын касында калаша кишген 6ip эйел, 6ip еркек тур. Негыларымды бшмей, состиып кзлыппьш . Козшддрж киген кара торы эйел маган карай журда. Тура карсы аддыма кедщ де, K03LaaipiriH алып, багжия карады. - Кдпкам, атьщ гам ещ... Аршатай ма? - деп сурады элп эйел. Kyfteyi де урты салбырап карап тур. - Аршатай, —дещм. - Баламыз атгас екен, - дещ эйел куйеуше карап. Журепм ш ы м ете калды. Бурылып кдрасам, буюл ауыл жиналып калыпты. Iiuinae — О з... Э й , гармегешм кара жер! “ Канша бауырыма бассам да, туысы болек неме, ж атгы ган гстещ- ау!” деп тургандай коршдийз. ...А радага салкындык, кайта бастадцы. Bopi м еш н есуасты- гымнан! М ен эскерге алынганда еддщ оке-ш еш еа кусап шыгарып салута келмедйцз... С онда да узбей хат ж азьш турдым. О зден окга-текте гана жауап келетш. С озп щ ц щ 6api салкын, жумыс- бастылыкты гана айтатынсыз. Эскерде жургенде ci3 жэши коп ойлаушы еддм. “ Барганнан кеш н бар ьптгамды с а л ь т асырамасам ба!” — деп, оз1ме оз1м серт беретшмш... А рмиядан кайткан бонда колхоз м еш шоферлыкка адды. О з фермадан орталыкка кэш пейтндей ынгай бищрдашз. Мен б1реудщ уй ш де ж аты п ж ум ы с icTefliM. Ф е р м а ж акка ж ш катынаушы сд1м, ce6e6i онда Кулия бар. Оздан уйге бас сугып кана ш ы г а п , кебш есе калындыгымнын касында журе- т н м ш . А лгаш кы айлытыма а з г е ш и ф он кейлек, Кулияга туфли сатып экелген1м бар. Койлекп аларда, неге екенш бш м ейм ш , ci3 к ы за р ь т к е т т ц з ... Бурын хабарласам да, тайга бэр ш ен кеш кеддйщз, апа. М у м тн мен1н ш акыруым келюпеген шыгар. Арага адам сапмай-ак, оз1м баруым керек пе едь BipaK оган муршам келмедд. “ К ом сом олды ктой ” деп, кол-аягамдыж ергетипзген ж ок. ©Mipi мундай к о ш е м ег п кормеген басы м , м э н п р ш к д л ь тп ы н . Ci3fli ен сонынан ойлаганымды Kemipini3, апа... 172

MeHiH 6ip байкаганым: багана ciaai ш акы ру керек легенде осында отыргандардын Keii6ipi жактырмай калды. Неге? Слздщ не жазыгыныз бар? Айыбыныз - осылардай корнеют кызметкер болмаганыныз ба? Элде, жалгыз-жарым, ж е а р деп кемете ме екен? Байкаймын, конактар каз1рдщ ез1нде ciaai умытгы. “ Т ен - тещмен, тезек - кабымен” дегендей, эрюм езш е керекп адаммен шуШркелесш отыр. Багана колынызды к а п ы кысып ж1бермеген сем и керш й й з де баска 6ip келш ш ектен к е з ж азар емес. Элде а з ш н бул орта га келгеш щ з о гаш болды ма? Э дегенде- а к “ бармаймы н” деп, м аш и н ан ы бо с кайтарганда б1рденеш бш геназ-ау, cipa?! MeRni, an a. М ен уилн ci3 осы отыргандардын бэр ш ен би1кс1з. М ына К улия слэшей адамн ан онеге апып eMip сурсе арм аным жок) Той тан ата таркады. Ауатком председателш щ акылы бойынша, журтауыл-аймакоянбастан уйднуйлерше кайтуды уйгарган. Тойып, кызып калжырап шыккан журт сыртгагы каздай ■ пзшген маш и н алары на бара жатыр. Ж анабек б э р ш жеке- жеке шыгарып сап, колдарын кы сып, кейб1ршен Tirrri cymcin коштасты. Елдщ ен сонынан Бижамал шыкты. Eaoyip кызып калган Topiaai, аягын э зе р басады. Журт машиналарына умар-жумар м ш ш жатыр. Салкын ауа ceprini ме, Бижамал бойын тез жиды. Буын-буынынын бостыгын б щ щ р п а келмей, тис басып, елден б е л ш т жеке шыкты. Ж урпъщ сонынан шыккан Турганов оны к о р т калып, ке к “ М осквич и ” кадденен б у р ь т еда, кайрылган ж ок, Ш аны шыккан айдау жолга тусп де, жалгыз 03i кете барды. Ауылдан узап ш ыккан сон, Бижамаддын эн айткысы кедщ. Даусы таргылданьш, карлыгьт к а л ы ты . Элде 6ip зарлы, ащ ы эуен кемекейше ты гы л ь т турды да, кенет ол баска энге басты. Бул энде жарын ансаган жалгыз эйеддщ сагыныш ы, муны бар еда. Бижамал айткан эн тангы ауада калыктап, ауьш устшде айналып жур. Крнакгарьш шыгарып салып, KOHWaepi жай тапкан уй neaepi Бижамаддын дара шыккан даусын аула шднде т а р е етпей турып тыцдады. Ж анабекпн де, Кер1мбаланын да, А ршатайдын да, Timi Кулиянын да кекейше э р Typni ой уялагандай... Ал, ауылдан узап кеткен машиналыларга бул э н жеткен жок. 173

КДЙДАСЬЩ , БАЛЖАН? М ен ж асым нан ж ал г аз е с л и . Э кем согастан оралмады. 0 з ш к е з алды м а емш.-емю елестетем щ . Ш а п -к е м тр л ер : “ Ж асында сен сею дщ ерке, ш олж ан ед Г , - дейдц. Бшмеймш, мум ю н рас та шыгар. Ол д а мен сиякты ж ал газ ecinri. Шздщ тукымымыздан, eirreyip, ж алгаздык, арылмаган... Ж ора-жолдастарым ауылдагы ж еп жылдык, мектепп б тр н л м е н жан -ж акка оку iswen ш аш ы рап кетп. Мен шешем ауырып уйде капдым. К ектемп кара суык етш кетсе керек, ол тура 6ip ай бойы тесек тарты п жатгы. Bip ай бойы торт euiKi мен ею койдын козы -лаган б а га п -Kafy менщ мойнымда. Ж ана бузаулаган сиырымызды Kepmi уйдеп келш ш ек сауып берш туратын. Онын да о з шаруасы бар, кунде сауып беруге м у р ш асы келе берм ей дк К ей кун1 сиы р HciHin кетет1н болгандыктан, бузауын агьпып ж1беремш. Ондайда апамнын шайга катар супн к е р ш уйлерден сурап экелемш. Ш ай демею ш , казан-ошакка араласу да онай емес екен. Отын тутата алмай, самаурыннын отгыгын устшен урлеймш деп, тутшге шашальпт, эбден эуреге тустш. Жермайдын да а з кез1, уйдеп барды о тк з там ы за-там ы за тауысып 6irriM. К ей куш ш амга куятын ж ермайымыз болмай, карангы уйде камалып отырамыз. Тесекте жуз1 д о м б ы гь т апам жатыр. Ш аш ы на да акж упрш калыпты. К он ш 1Мд1 ж асыткысы келмей ме, м ен щ ке з1мш е 6ip кы нк демейш. А пам сау кезш де ете кайратты. К рра тазалаганда дэу кап шымтезекп киналмай котере беретш. Жумысьщда ширак, азулы болганмен, уй ш ш д е ол ю сщен жумсак адам жок, М аган MettipiMi тускеш сон ш а, “ж ары гам жаншылмай ерюн ecciHiiii” деп, ауыр жумыска араластырмайды. “ Бойьщ оспей кзлады” деп, су да тасытпайды. Апамнын арманы: “ Осы ж арьпым окымысты , я OHepai болса екен” , - дейщ. Сондыктан канш а ютап сатып алсам да кольшнан какпайды. Bip ешюсш колкага сальпт, 6ipeynin домбырасын да алып берда. Bip ай откен сон апам ауруынан айыкты. Эйткенмен бурынгы халш щ ж оп.щ керш журмш. Bip жаганан колхоз жумысы, 6ip ж аган ан уйдщ кат-кабат п р ш ш т кабыргасын кайы сты раты н сиякты . Онысын ceaaiprici келмейд1, 6ipaK мен бш ш журмш. Аяймын езш . - Ana, 6ip ж ылш а ж умыс 1стемей-ак койынызшы. Табысты мен де тауып бере аламын гой! — десем: — К рй, ж ар ы гам ! Элден ауыртпалыкты саган салганым - не болтаным! - деп, бой бермейщ. 174

С ейтш жургенде ауруы та гы кайталады. Е в д узищ-кесшги айтгым: - Апа! - дедш . - М ен ещ й кар а ж ум ы с й те се м де ci3fli асыраймын! А пам эуелпде урысты, “ айналайы н, кун1м” деп, у п тай ты п Kepfli. BipaK мен касары сы п, алган б е ^м н ен кайтпадым. 0 з бетщше жумыс icren, “ 6ip уйдщ асырайтын адамы” атанган да жак,сы екен. Э к ем кураппы ад ам д арм ен 6ipre Балкаш кел ш ен б алы к аулаймын. Т е щ з ycTi (б1здщ ж акта Балкаш келш тещ з деп атайды), аунаган ак толкындар, балыкщы OMipiHiH epi кы зы к, epi KayinTi кундер1 мен Tyrmepi мен1 кайта тугандай erri. Унем1 улкен адамдардын ортасында журген сон , 03iH де TipiuLniKKe байы п пен карай бастайды екенсщ. Экелген алгашкы табыстарым апамды куантушы едг BipaK эркаш ан да оны н ж узш ен ай ы кпайты н 6ip мунды байкайтынмын. Катарымнан калып, кара жумыс icren жургешмд1, cipe, намыс керед1-ау деймш . Канш а дегенмен ауыл iuii гой, “ пэл ен ш ен щ баласы пэлен ж акта окы п, Kici болган керш едг Ей, элп Ж эмш ггщ жалгызын койшы!” деген канку сез езш эбден ыгыр еткен бе деймш. “ Буйтш жалгыз ш еш ем ш н кещ лш е калу салганш а, тырбанып окып керейш , тым курыса техникум б тр ер м ш - ау!” деген токтам га келд1м. Осы ны айты п ед1м, апам куанганынан кезш е жас алып, “ куш м , жарыгым” деп, бепмнен кеп суйш. “ Бар кызыгым сен, окы” , —дед1 Былтыр аудан орталыгынан ауыл шаруаш ылыгынын мамандарын даярлайтын техникум ашылган болатын. Тэуекел деп, соган баргым келдк 03iHiH ж атакханасы , аздаган стипендиясы бар екен. BipaK ап ам меж ж атакханага xdGeprici келмедь “ KiM бшеш, бузы кбалаларга кездесш окуы на KecipiH ти п зе м е” , - деп, таны с 6ipeyniH уш не орн ал асты рм ак болды. 0pi ойлап , 6epi ойл ап , то ктаган ы — Кэд1рбай д е ге н д ш . Апамны н айтуы нш а, о зш щ yfti де он аш а, ш уылдайтын балалары жок, api апама алыстан косылатын агайын адам екен. А пам MeHi ж олга у зак ез1рледо. Ки1м-кешепмд1 ж ам ап - жаскдп, б ер ш ине-жш тен OTKi3in шыкты. К унаж ынын сатып, ж аныма ак ш а салып берщ. К,олында сиы ры ны н биылгы бузауы, уш-терт уакмалы калды. “ Осымен-ак олмес кутмгй керерм ш ” , - деп кояды. “ Ж ататын уй щ е” деп , 6ip кап курт- майын жене бердг Колхоз баскармасынан руксат сурап, аудан ортапыгына MeHi 03i алып барм ак болды. “ Н есш е оурелендниз, ез1м де 175

жол таппай м ы н ба?!” — дегеш м е: “ 03iM жайгастырып кайтпасам, сен не бш есщ ? Oni басьщ ш ию ” , - деп кенбещ. Б1здщ колхоз аудан орталыгынан алые болгандыктан, самолет кдтынайтын. Эне-мш е дегенше жетш бардык. Апам самолет ш й щ е кускан жок, жел кзнш а шайкаса да тырп етпей отыра берщ. Журеп мыкты екен. 9yeai мен жататын уйге келщк. Сосын балаша колымнан жетелеп, техникумга ертш барды. Дирекгорга e3i жолыгып, м е ш катгы табыстап жатгы. Уялып, Tepic карап тура берд1м. Апам журершде онаша алып шыгып: - Ал, енщ, кулыным, адам бол, окы. Он жел - ж т т жасы. О зщ е е з щ мы гым бол, — деп акылын айтгы. Апамды самолетке м ш п зш ж1берщм де, кеп уакытка дейш карап турдым. С ам олет булдырап кок аспанга с щ т барады. Bip с от ан асынан б е л ш т калган балапан сиякганамын. BipaK ап ам н ьщ : “ О н ж е л — ж т т ж ас ы ” деген1 ойы м а Tycin, бойымды те з жидым. Bipa3 уакьгг езш м ен озЫ онаш а журпм кедщ. С елоны кигаш тай к е с т е тш , езен жагасына кедщм. К ек шалгында аунап 6ipa3 жатгым. Кун батар мезплде бижтеу 6ip деннщ басына шыгып, ез1ме бей тан ы е с ел о га сы р ты н ан к ар ап турм ын. Bi3flin колхоздай емес, кошелер1 жагалай тал-терек. Y miepi де енселк Осы мезплде б1здщ ауыл азан-казан больгп жатушы едд. Мунда оньщ 6ipi жок, Ш анк-ш анк етш урген итгерден баска, у-шу боп жаткзн малды коре алмадым. Кешелермен жолдын ш ан ы н ш у баты п м аш и н ал ар о тел ь А л, б1зде мал туягы кетерген cap то пы р ак ш аннан куннщ K03i кершбейтш.... К ун баты п , кас карайганда конш1м 6ip турл1 елепз1п, жабыркау тарта бастады. Т а г а да жалгыз ш еш ем , ауылдагы курбы-курдастарым, ycri-басы малмандай су балыкшы агалар eciMe т у с т , кобалж ып к е та м . Bopi де меш су ортасындагы аралга тастап кеткен сияктанады. 0Mipi сыртка шыкцаган, ботен ж ерд ш д э м ш татпаган адамга жалгыздык киын екен... Ел оры нга отырган ш акта жататын уй1ме кедщм. Вагана, кунщ з келген1мде, уйден аксары келшш ек шыгып карсы алган. 0 3 i сондай акжаркын, жылы жузш екен. Апамнын жиен rnici уйщде ж о к болып шыкты. Кел1ншепнщ айтуынша кенседеп кы зметш ен туею тамакка келуге тш с. В о уй иесш тосты к. Ж ол-ж енекей бул уйдщ жай-ж апсарын апам Tycutaipin келген: алыстан косылатын К эщ рбай деген бул rnici аудандык мал дайындайтын мекеменщ басты га коршещ. 03i согыска да барган. Ш ам асы , ш аруаш ы лы к жагында журит, нагыз кан майданды кермесе керек, кол-аягы буп-бугш, жаракаты жок 176

дейщ. А памнын айтуына Караганда, бул 03i ал м ей тш ж ерш бш етш , eTi Tipi, пысык, адам. “ Illeuieci маркум сондай еда” , - деп койоы апам. Кэд1рбай майданнан кайтып келген сон бес-алты жыл салт ж у р и т де, осы Балжанга уй лентть Он жетйе жана толы п, бой ж етш отырган кы з, ж асы е зш е н 6ip муш ел улкен кексе Kicire THrici келмеген. BipaK ауданда бедд! к ы зм ет ютеп, TOHiperiH тугендеген Кэд1рбай, узы н курыгын салы п журш , асау кызды бастыктырып алган сиякты. Апамнын айтуынша, Кадйрбай у й ш щ “ кол-дария ту рм ы сы на” Балж анн ы н K03i кызыккан. Туе элет1нде уйге Konip6aii келдг Узын бойлы, арык, тарамыс денел!, кара Kici екен. Бет 6rriMi соп акш а, сыгырайган ю ш к ен е K03i унем1 ж асау р ап ту рады . EpiHflepi б о п -б о з, сойлегенде зорга аш ылады. “ Сойлсгенде” дей м ш -ау, Tiirri ол келгап жарьпып дэнене де айткан жок, Апаммен амандасканда гана езу тарткан болды. Будан озге бетш ен ж ы л ы лы к 6ip белп байкамадым. Ш еш ем ш н айткандарын я коштаганы, я кош тамаганы белгклз, к о зш 6ip нокатган алм ай, ун -ту н а з тындап отырды. Ш ыны керек, бул турпатын о дегеннен-ак жакдыргам жок, Сур туман сияктанган коншазд1кт1 акжаркын мш езш ен cepnin тастап журген Балжан гана. Ол к е б т е с е KyWeyi уш ш жауап 6epin, апамнын создерш коштап отыр. Соган Караганда мен1н келгеш м ш ж ек корм ей тш Topi3fli. А пам: “ Балжан Кэд1рбайга ж асы егделеу болган сон THrici келмеда” , — деп еш , оны сы э ш е й ш жиен iHici болган сон ипбургандыгы екен. Ш ындыгында, Кэдарбай —Балжан сушп тиет1н ж т т емес. Эуелгше менеш бей журген болуы м ум кш , келе-келе бойы уйреш п кетсе керек... Бул уйде журген1ме де 6ipa3 уакы т e rri. М ен ойлагандай, Балжан куйеуш менешбейш емес, кайта акыл-есш сыйлай ма деп калдым. Уйге талай конактар кедщ, талай-талай ощ тме- дырдуды естцйм. Солардын 6ipeyinne де Балжан куйеуше карсы келген емес, с е з ш д е бш мейдь Кдйта жетпеген жер1 болса, толыктырып, е з ж еш м ен, о з реттмен суракка жауап 6epin отырады. Б1зд1н ауылда д а талай-талай ж ас келш ш ектер бар, 6ipaK олардын ешкдйсы да Балжанга уксамайды. Балжанда 6ip артык мш ез бар, ол —ашыкгык, Ашыкболганда, тым даракы емес, 6ip>TYpni биязылыгы басы м , жугымды, ж арасымды мш ез. Элг1ндей Kici келгенде улкеш мен де, KiuiiciMeH де аш ы к- жаркьш сойлесе бередк Bip жагынан уй шаруасын да кур тастамайды, кггеген iciHin 6opi ж инакы , таза. | ’- ш 177

Бул уйде дуние-мул1к коп-ак, А к тесек, кек керпелерш былай койганда, мундагыдай кеп кшемда кергеш м осы. Сырт ке зд е н с е с к е н т К ед1рбай 6 ip -eid калы к1лемд1 кш етке тыкгырып койганын кейш бщщ м... Бул уйде ш ш -ж е м де мол. Кунара десем OTipix болар, 6ip жетще 6ip кой сойылып туратыны ан ы к Талай уй и есш к ер ш журш , дел Кешрбайдай табыскер еркекп кездеспрген1м осы. Bip per Балжан ж окга оз1мнщ таза жуылган кейлепмщ 1здеп журш , те р алдындагы шифоньерда аш ы п калганым бар. Сондагы алуан турл1 кш м н щ кептптне кзйранмын. TinTi ойел кей л егш щ 63i канш ама! Бул уйде Балж аннан баска эйел жок, кейлектер, эрине, соныю . К у шуберекп кел-Kecip кып жинай 6epin, неге керек дей м ш . Оларды жинайтын, ерине, Балжан емес, Кедарбай. Олай дей тш ш Балжаннын жасанып кишш ж ургенш керген емеспш . К ебш есе мен бш етш кызыл ала ш ы т кейлепн успнен тастамайды. Мунысы дуниекорлыгы шыгар деуге тагы кимаймын. Балжандай колы аш ык кел1ншект1 кездест1ру ки ы н . Э л ! кунге дей1н сур ам сак кершшердш колын кзкканын кергем жок. М енш байкауымша, оньщ кении от басыньщ кызыгьша тоятгамайды. Кайда 6ip ойьш-сауыкгы, жиынды жер болса, соган елевдеп, 6ip орында байыз тауьш отыруы киын. BipaK ойьш-сауыкгы кебш есе жастар жасайды, ал Кэдарбай секщщ кекселер оган шакырьшмайды. Ж алгыз езш щ баруы Бапжанга да ьщгайсыз. Ондайда женгемнщ мунайьш жургешн байкаймын. Кейде куш бойы саргайып отыра бергеннен зер1гепн болуы керек, м ен сабактан келгенде: — Мырзажйтг, журш1, аздап доп ойнайык1—дейпн. (Мен “ж ецеш е” демесем де, ол маган осывдай ат койган-ды.) Аулага ш ы гы п доп ойнаймыз. Ж акы н манда туратын жас ж ш ттер, кы здар (оны нш ы класс окушылары мен техникум студентгерО 6i3fli к е р ш , ойынга косылады. Балжан олардын Kefi6ipiMeH к а тар , кейб1р1нен улкен болган м ен , тен- курбысьшьщ ортасында жургендей ашьпс-жаркьш ойнайды. 03iHiH сьщ гы р л аган Terri ку л ш сш ен ол ж1птгерд1 к а п ы елпспрупп еда. Бийсге уш ып келе ж аткан допты жуп-жумыр ден ес!м ен cepinn eiue аты лы п каккан да, к е з Tirin журген ж т п е р аузьш аш ы п калатын. Кейде ойынньщ кызыгымен кеш батканын байкзмаймыз. Сонадай жерде серевдеп келе жаткан Кед1рбайды керген бойда, Балж ан зь ш 6epin уйге Kipin кетеда. BipaK Кешрбайдын K63i кы сы к болганмен, ондайды алыстан байкайды. Сол туш ш ам сенгенге дейш ол кабак ашпайтын. Алгашкьша, баламын гой, Кэд1рбайдын Балжанды еркек атаульщан кызганатынын бшмепшн. Эйелш тш п кинога да 178

ж алгы з я абер м ей тш . Ш б е р е к ал са, м ш д е г п турде MeHi LnecTipyini еда. 03i eMipi ки н ога барм ай ты н К эдарбайды н к,айдан б ш е т ш ш е к а й р а н м ы н : 6 i3 ai т е к та р и х и , соты е киноларына тана жЮереда. Ал, м ахаббат, суйюпеншшйс бар кинолардын мавдйына жолатпайды... Bip куш сабакган келсем, Балжан бурышта Tepic карал отыр. “ Не бодцы?\" - десем, айтпайды. Кряр да коймастан бетш аштым. Бул не сумдык) Ke3i бшеудей боп гскен, бетш щ 6ip- ею жершде танба тур. Кдным кайнап кетп. Кэд1рбайды ш лей канша жек корсем де, дэл осындай катыгез дел ойламатан ед1М. Ж азыты ж о к адамды осы н ш а жэб1рлеуге бола ма?! Балжан, илрюн, абзал гой. Мунын еш ю мге шакдады. Керек десешз, дак танбасы кеткенге дейш сыртка шыгып, квзге тускен жок. У й дщ hind ш аруасы н icren, ты м -ты ры с журе берда. Уйге келген жастау ж ттте р д щ Балжан га жакындатысы келш, эз1л-калжын айты п, тою ректеп ж ургенш талай байкадым. Балжан ешкайсына жылы шырай бермейш, кейде eiaiiHtten келе жаткандарын те з райдан кайтарады. М унысына меш н шлм жылып калады, олп адам Балжанга енш жакындаса ара тусе к е т а м келеда... Оку оз1ме жаман тимедг Техникум деген щ мектепке Караганда онайлау екен. Мугал1мдер такак гап кунде сурап жатпайды, сураса да бага коймайды. Тек соныра, емтихан кез1нде бшет1нд1пн байкалса болтаны. Ж эн е корш ген сабак журмейда, н еп зп пэндер1нд1 бш еен ж етш ж аты р. Ko6iHece машиналарды окимы з, ал олардын Ko6i маган таны е, ею жыл жумыс icreген ш агы м да б1разына коз1м каны ты п калыпты. Каркасы, сабакгы жаксы улгерш кетпм. Ойын куып кететш бурынгыдай балалык жок. TinTi коп кьшыруга заукым да сокпайды. К ебж есе уйде отырып, к лал окимын. Окитыным — кш ен гашыкгык ж э(ш эцпмелер. Оларды маган Балжан береди оэш е унаганын айтып кызык- тырады. Ол eKeyiMi3 кейде таласы п кал ам ы з. Б алж ан ю тап тан окыгандарын ылги ом1рден, турмыстан байкап сезгендер!мен байланыстыра айтады. Мен ондайда аузымды аш ып, тындап каламын... Ж акы ны рак биип, сы рласкан сайын екеу1м1з 6ip- 6ipiMi3fli ж ак сы K opin к е т п к . М е н е ш н с а б а к т а н уйге кайтканша асыгатын болдым. Балжан MeHi ж ум ыска салмайды , уйдйт бар шаруасын 03i ierrewn. Kici уйш де журген балалардын к о ж л а з энп м ел ер ш тапай-талай ecrin едам, ал Балж ан маган б1реудж баласы дел караган емес. 179

Ауыдда жургенде eMipi монш а легенда бш м еуш едам, анда- санда уйде шомы латынмын. Бул уйге келгел1 Балжан Kyfteyi моншага барса бодцы, меш де mecripin ж1берехи. Коддрбайдьщ тыртиган ары к денесш кору онша кещлд1 болмаса да, мен Балжанньщ айтканын ею етпеймш. Ойтпесем, ол реш ил калатын сиякты керш едь Моншада Кгшрбай кебшесе аркдсын маган ыстырады, сонысы-ак жаман. Кдйтейш, ам алсы з конем. Кдш канмен кзйда барасьщ... Бутан дейш м еш еш кзйда жумсамайтын Балжан 6ip куш ойда жокга: - М ы р заж тт, жур, екеуйшз езен сыртынан отын алып к е л е т к , —деда. К ,олгабыс тиг1збейт1н1ме im ieH ренж1п журуш1 ед1м, куанганымнан: — K?3ip ме, барайык) —деппш. 0 з е н жагасына кедаик. Балжан куншзден 6ip балыкшы- ньщ кайыгьш дайындап койган екен. Балжанды отыртызьт, ескекп оз1м аддым. 1ленщ агысы кзтгы болатын. Кдйыгымыз женш екен, сонда да атыска карай -лк салу о нш а онайта туспеда. BipaK намысымды бермей, барымды салып келемш. Cipo, терлеп кеткен болуым керек, Балж ан 6ip-eKi рет кул1п: “ Кел, кезектесш есей к ” лесе де, бергем ж о к Балжан: — Б эсе, ж Ы т адам сойтеда, — деп койды. “Ж ш т” деп ататаньша дардай больш, ескекп онан эрмен ы ш кы н а тартамын. Тер одан да, будан да сорталады. Bopi6ip еск екп бермейтш1мда 6Lnin, Балж ан м ен щ кнналган турше карагысы келмегендей, кырьш карап отырды. в з е н н щ ж ар кдбатына 6ip кезде сексеуш уйшген екен. Орньщда уак томарлар э р жерде ш аш ылып жатыр. Б1з соны тер д1к. Э н е -MiHe д е г е н ш е к а й ы т ы м ы з то л ы п калды . “ Балж анньщ : “Ал, енда осы д а жетер” дегенше карамай, мен тагы 6ip к у ш акто м ар экел п м кеп, ж ар асып кегпм . Белдйтме буып, 6ip куш ак томарды мыкшия котерш келсем, Балжан ш еш ш ш , суга тусш жур екен. Мен уялтанымнан окелген томарымды тастай каш п акш ы едам, Балжан: - М ы рзаж ш т! Ы стыкгасан, суга тусш ал! —деп айгайлады. Мен взеннщ баска 6ip ишше барып шомылмакщы едЫ: - М енен уялмай-ак кой! - деп, жымиды да, взеннщ ортасына карай малти жвнелда. Апыл-гупыл ш еш ш ш , мен де суга койып кетгш. Ы сты кгап келш суга тускеннен аргьпс, рахат бар ма?! Bip- ею рет узаксунгш алып, Балжанньщ сонынан кулаштай урып, ж узш келем1н. М ен жакындаганда Балжан Kepi кайтты. Осы 180

арада онершд1 6ip керсетю м келш, ауаны кеудеме толтыра жутып алдым да, сунпп кетам . Су бепнде жузш келе жаткан Балжан менщ капай карай бет алганымды байкаган жок, ал мен тура соньщ езш е карай сунпген болатынмын. Су бетше ш ы ксам , Балж ан ж ок, c ip a, м е ш 1здеп журген болуы керек. Мунысын ойнагысы келгенге жорып, менщ де оны су асты н ан кзр м агы м кедцй B ip кезде екеу1м1з сок ты гы сы п калдык та, су бетше шыктык, Балжан кою ш аш ы н кейш карай clmcin тастап, ус а к TicrepiH корсете кулдк — Туу, к а п ы ш ош ы тгы н гой! Элпнде мен онын иы ганан устай алган болатынмын, бурын кой пегш щ шинен жондд байкалмайды екен, и ыгы жуп- жумыр ж эне тыгыз Kopinai. Неге екеш 6enrici3, сол иыктан т а г а 6ip устагым келдк — К ел, ж алак ойнайык! — дед1м. (М ен оган сен деп сой л ей п н м ш ). — Ж агага ж егкен ш е, о й н ас ак ойнайык! — деда. Мен каштым, ол куды. Мен opi сунппш , opi жузгйн атанып жургенм!н. — Балж анга ж етю зе коймады м. К1шкене шаршатынкырайьш деп, кайтадан езен ортасьша карай жузш ещм, Балжан: “ Ж агага! Ж агага!” —деп айгайлады. Ал, мен нс де болса о зш е ж ак ы нд агам келд!. Сун пп барып эдей! ж аньшан шыктым. Ол маган колын типзш , сакыддай кущи де, кзйта сунпп кетп. BipaK мен алыска узатпадым, ш е колымды созып еддм, аягынын уш ьш а тиш. Оган д а канагаттанбай, суды катты- кзтгы ecin ж1берш жакындап кедщм де, белшен кушактай аддым. Ол булкынып кетп. EKeyiMi3 де бетке шьжтьпс ...С у астындагы “ ойыным ыз” осым ен бггп. “ Ай, урсады- а к шыгар” деп ем, ойтпед1. Кайта эл1 д е ойнагысы келгендей: - Ал, каш п ай сы н ба? — дед1. Мен сулесоктау cynrin ке там . Балжан маган оп-онай ж етш , 6ip-eici рет ш ы м ш ы п -ш ы м ш ы п алды. Алгаш кьщ а “ ынк” деп ем, артынша элгш деп кушактай алган кылыгым eciMe тусш , ун ш ыгаргам ж ок. Екеу1м1з де ldci бойлайтын ж ерге кел in токтадык, Балжан Tepic карап турып, ш аш ы н ы н суын сы кты . М ен ренжпчп алдым ба деп, Балжан ж акка карай берем. Ол эл1 ун кзткан ж о к Bip кезде маган бурылды да: - Негып турсын? KniH, —дед1. Урысканы м а, ж эй айтканы ма, айыру киын eai. Мен суды шалпылдатып, жагага карай аяндап бара жатыр eaiM: - Элпндей ойнаганыннын алды-арты осы болсын! - деш. BipaK бул с е з ш Tepic карап турып айтгы.

Ж ол бойы ешкяйсымыз тш кдтпадык, Кайыкты тага да мен е сп м , теменге карай агас п е н журу онайланды. Жатага согылмайын деп артыма жш-жш кзраймын. Сонда да кезш Балжанда. Ол кырын карап отыр, суксаусагымен суды сызып, 6ip турл1 ойпанган калыппен езен бетшен к о з алмай келеш! Уйге келгеннен кейш де 6ipep кун жонш жауап катыспай ж урдж. Б1рак бул - онаш ада. Bip кы зыгы, Кедарбай барда Балжан бэз-б ая га м ш езш е салып, меншен ашык.-жаркын сейлесе бередь Емтихан аякталды. Сабактарды “торт” пен “беске” OTKi3fliM. Э уелгщ е о рташ а о кы п , соны нан ж аксы улгерит кеткеш мд1 мугал1м1м Балжанга мактап айтыпты. С онан кейш Балж ан Кэддрбайдын ко зш ш е м е т 6ip-eici рет котермелеп койды. Кдщ рбай сол кун1 онашада: — Бала, сен маган унап ж урсш , - деда. - Осы бетщнен аумасан, окуынды ойдагыдай б т р е т ш турщ бар. Ал, онан к е й ш п с ш маган ж1бер — о з крлыммен 6ip мы кты жерге орналастырамын. М ен Кэд1рбаймен энпмелесуд1 о нш а жактырмайтынмын. Онын жылуы аз, сылбыр сездер1 6ip rypai im пыстырады. Ж эн е сойлегенде ж огаргы ерн ш кеб1рек аш ы п, eKi-уш алтын •псш эдеш Kopcencici келгендей, жаркыратып отырады. Эрдайым маган жагымсыз керш ш журген адамнын элп c©3i бул ж олы куантып яаберш. — М е н ш сенен 6ip тш еп м бар, —дед1 ол т а г а да а з ойла- н ы п. — Б айкал ж ур м ш , Балж ан с е т жак.сы кередь Сен де 6ip ауыз карсы с е з айтпайсын- Екеущ , cipo, сырлас та шыгар- сындар. С ен маган ш ы ны нды айт... Балж аннын сезисп ж урю жок, па? М ен ан -тан боддым. “ Сезйсп ж у р ю ” калай? Эуелп co3i “ 6ip м ы кты ж ерге о рн ал асты р у ды н ” ж айы ем ес пе ед1? Ундемей калуы м ньщ себебш сезд1 бшем: —Эри не, саган сезддрмеу1де м ум и н , —деп курсш ш койды. (KypciHreHi кандай жаман!) О л орн ьш ан турып Kerri де, саусагын сыртыдцатып, эр ль 6epai 6ipa3 журдг (Бул кенседеп дагдысы болуы керек). — Бала, былай, —деда ол эдден уакытта. — Ерген мен бес кунге ком андировкага журемш . Ауылынды, шешещй сагынган ш ы гарсьщ , сонда да мен келгенше осында журе тур. Балжанды ж алгыз тастамайык, К айтып келген сон, ез1м самолетке отыргызып ж1беремш. М ен бутан к е л к т м . Bip ж агынан ceHiM артып турганына котершш калдым. 182

- Ал, сонгы сурайты ны м, бул eKeyiMiaoin а р а м ы зд а ш сыр болсьш . Балж анга да, баска га д а Tic ж арм а. С езисп б!рдемеж бш сен, е з ш е гана ай т, — дед1 ол. Осьщан кей ш уй iuii 6ip турл1 суы к тарты п ке тп . Уыздай уйып TypFaH сем ья ты н ы ш ты гы астан-кестен болу алдында сияктанды. Кэд1рбай Kerri. М ен еш й, ш ынымен-ак, Балжаннын журген-турган i3iH андитын болдым. Bip ж агы нан OFaH ш л е й окпем бар: энеу KyHi ойыным ды кетере алм ай, “ алды-арты осы болсын” деп зш тастауы кокешмнен кетер емес. Балжан кия баскан жок, Менш. анду уш ш калганымды бше ме деймш. “ Осы 6ip кезге шыккан суйелдей немеден-ак I корд1м-ау KepeciHi” деп жур ме, кайдам. А л, мен оны KyHi | бойы кузетудем1н. К р ра ж акта уз а г ы р а к ж у р т к а л са д а, 1зшше ж етш барамын. Ж эй ш аруасы н icren журген ол маган к е зш щ астымен карайды д а , ж ы м и ы п купель OFaH кы сылатын мен емес, кайтсем де кылмысынын устшен тусуге асыкльш . Туе кайта кудыктагы суга KeTin едь кешйскен с о н уйдщ сыртына шыктым. Балжан куды к басында 6ip эйелмен эн п м елест тур екен, меж керщ де, ш елепн к е те р т, уйге карай бурылды. Мен оз1мше баска жакка караган болы п тур ед!м , тусымнан ете берш: - М ы рзаж тт-ау, уши айналып ш ыкдай кдлганын не? Bip мезгщ к е щ л и щ кетермейсиг бе? —деда. Бул с езш е н секем алып калдым. Менен кысылып жургенш аш ы к бщщрген сыкылды. Соган орай мен де уйден шыклауга серт етпм. Жидеден ш аптырган к ш к е н е дом бы рам ды алы п, уйдан квл енкеанде 03iM бш етш 6ip-eKi куйдщ басы н ш алы п отыр efliM, Балж ан ж ан ы ма к е л т yHci3 тындады. М ен де барымды т в г т , зарлатып отырмын. Куй аякталган сон Балжан: - Куйлер неге кайгылы? — деп сурады. - К ож лдтер1 де бар, —деп, “ К е л ш ш е к п ” орьш дап берд1м. - Бурынгы уакьггга адамнын куанышынан кайгысы коп | болган гой, куйлер соны шертетш шыгар. Ko3ipri заман баска. 1 Сойткенмен 6ip адамнын бакытты, 6ip адамньщ бакьггсыз OMip cypetiHi Heci? Мен не деп жауап 6epepiMfli бшмед1м. Танертенсам аурынга салаты н сексеуицп ж ар ы п бола 6 epin efliM, ко р а ж актан Балжаннын: - М ырзажшт, 6epi кел, мына 6ip беш к еш крзгалта алмай ж атырмын, — деген даусы есттлда. Маган дэл K33ip бош ке тугш таудын тасы н да кетеру буйым емес сиякты. Балж ан куз басы н ан eKi б е ш к еге пом идор, ки яр, капуста салып, туздап койган-ды. Олардын кы зыгын кыстай мен 183

кер ш шыктым. Kp3ip ж аз ортасы, 6ip бошкеш босатканбыз, ал оргаланып калган мына 6ipeyimnдэм1 бузыла бастагандыкган| Б алж ан о н ы ж уы п, тазар ты п алм акш ы екен. Iuii тастай карангы, терец погребке мен туспм. Балжан к.олына аркан устап сы ртга тур. Eici тактайды колбей койдым да, бош кеш сон ьщ устш ен сыртка карай домалатып шыгармак, боддым. Ауыр екен. Карангыда терлеп-тепшш журш, орнынан арен жылжытгым. Bip ойым: “ осы орньш да турганда iuiiH неге босатып алмаган? Элде м е т сынагысы кедщ ме?” Балжан 6ip-eid per: “ негып байланып кзлдын, болсаншы, мы рзаж ш т-ау!” —деп дауыстап койды. “ Болсаншы!” деудан онайын-ай! К зд р б а й муны орн ьш ан да козгалта алмас еда. “ Крй, м еш ж т т деп одеш шакырды гой, “ котере алмадым” десем вл1м болар” деп бар куш ш м ен ыш кынып, бош кеш тактайга деш н жетюзд1м. Б1рак,ол т к койылган тактай устш ен домаламады, колбсщ ареп крю га погреб iiui тар. Enai кайтпм? Маган 6ip ой келдг Егер осы бош кеш иыгыма салып т к котере алсам, погребтщ аузына 6ip-aK жетсдг Ал, ол болмаса ш ш щ епш актарып тегш тастаганнан баска шара жок, KyuiiMfli осы арада 6ip сынагым кедд1. Т к кетерш алам дегеш м эш еш н -ак. екен. С эл ентшмдц бастым да, бошкен1 иыгыма сал м ак боп ед1м, катере алмадым. Ал шалкдйсам, о рн ьш н ан козгалатын ту рш жок. Ой, обден эуреге туспм-ау. Ол аздай, “ енш каш ан, мырзажйтт-ау!” —деп, сыртга Балжан кылкылдап тур. Ш ам а келмей жатканына K03i жстсе керек, погребтщ шине 03i де тусп. “ Кел, екеулеп котерей к” , - дедь Ы за больпт кетп м. “Тиме! — дедам. — 03iM-aK котеремш!” — Ш алкая берш , бар пэрмен!ммен бош кеш оз1ме карай тартьш калып едам, бел1м Kyrip-Kyrip еткендей бодцы. Иыгымды ауыр зш басьш , ж ан ш ьш , езш барады... О сы кезде Балжан демеп ж1берда-ау д ей м ш , орнымнан калай турганымды бш мей калдым. Енда екеулеп кетерш, бош кеш сыртка карай домалатып ж1бердк. Аркамнан зш тускен сон сездам, туда бойым салдырап калыпты. Bip сот орн ь ш н ан козгалуым мун болды. М андайы мнан бурк ете калган суык, терд1 апаканыммен сьшырып тастадым да, енда сыр бищрмешн деп, сыртка шыктьш. — 0 з щ нагы з ер екен сщ гой! —дед! Балжан. Бул - ойьш ce3i ем ес, ш ы н ы екен ш сезд1м. 0йткен1, журд1м-бардым айткан жок, бет-жузше узагырак кзрап турып айтгы. Дене 6iTiMiMe д е зер салып калган сиякты. “ Калай тез ескенсщ ? М ен иы гы н н ан -ак келеда екем” , —деда тусьш нан ете берш. О н ы н бул сездер1 кы зыгу м а, кы згану м а, onreyip б1рденеш бищ1ретш еда. К алай болганда да мен ез1мше осin калдьш. 184

К аленкеде cyfteyni турган дом бы рам ды алды м д а , коныр сапкын уйге ю р дш . Т е р д е п ш ар ай н а алдына б арьш , тунгыш рет 03iMHi« тур-тулгама к е з то ктаты п кар агы м кедщ . Бой ж аганан ешюмнен кем ем еспш , оны кунде сезш журмш. Ал, бет-ажарыма ш ьш ын айтканда, кончим толмайды. М енщ тусш1пмше, жптг адам ер тулгалы, суду ещ ц болуы керек. Ойткеш, энпме-жырда кыздар сондай адамга гана гашык болады гой. Ал мен ш е? Мандайым ж азы к, касым кою болганымен, мурным добалдай, аузым да жайын ауызга жакын-ау деймш. А йна алдында Балж анн ьщ ж акында тускен суретз туратын. М ен неге екен ш бш м ей м ш , 03iMHiH кесю ш м мен Б алж анн ьщ суретгеп кесюнш 6ip сот салыстырып керщм. Балжан суретке эдем1 TycinTi. Ал ем1рде сон ш ал ы к ты сулу д а ем ес, K03i жайнандаган а к сэры кел ш ш ек . И ск ж агы , epiHflepi уш ю р болганмен, мурны сэл кайкылау, бел де донгелек. BipaK осы тур-сипатында б!ртартымдылыкбар, сойлесе кеткен адамнын imi-бауыры елж1реп коя берелн дей . О н ы н ycriHe энеу куш суга шомылгандагы алган эсер1мнен шп арыла алмай журмш. Уй иишде киш журетш кызыл ала ш ыт койлеп езш е кднша жарасса да, онын ныгызденесш , жумыр иыгьш жасыратыны ж ам ан -ак Мен Балжанньщ болмеге калай ю ргенш байкамай калыппын. Ол менщ желке тусымнан келш, айнага кабатгаса кзрады. Жумыс icren жургешдктен бе, элде ыстыкхаган ба, бет-жуз1 алабуртып тур. - Ж т т болганыкньщ белгкл-ау, айна алдынан шыклай турганьщ, — дед1 ол. — Дауыстасам, тук е сп м е й сщ гой... Кешке дейш Балжанньщ сырттагы шаруашылыгына колгабыс етпм. Бурын шоп басын сындыртпайтын женгемнщ м е ш осы н ш а коп жумсаганы на кайранм ы н. BipaK онымен 6ipre жумыс icrey — рахат. Адам озш 6ip турл! котерщю, жещл сезшедк Ж умыстан канш а калжырап ш арш асак та, кепке дейш ж аткзн ж оклыз. Кинога баргымы з келш ед1, бупн болмай шыкты. Балжан эз1рлеген кеспеш тойганша iiuin адды кта, кл ал окуга отырдык Лермонтовтьщ “ Маскарадын” мен дауыстап окыдым, Балжан тындады. 03i шштер токьш отырса да, бар зеш ш н салып, уйьш калыпты. Анда-санда курсш ш кояды. Мен де барымды салып, даусымды м ьщ кубылтып тез-ак окып шыкгым. Сонан кеш н еке>тм13 де 6ipa3 yHci3 отырдык - BopiHe кш эл! ку кы зганш акгы к кой, - дед! 6ip кезде Балжан ку р сш ш . — Е рлВзай ы пты адам дарды н 6ipiHe-6ipi сен бе й л ж Heci екен?!

О н ы н даусы flipiroen Kerri. Токып отырган шиггерш коя салы п, ауы р ку р сш ш алды. Ы сты к дем1 м ен щ де 6eriMfli шарпып откендей болды. Ш ынында да, мен туктщ м еш сш бшмейш екем. Осы 6ip сырт Карагандаж ы м-ж ы рт сиякты керш етш онаш а уй шинде де шггей тартыс, арбасу журш жатканын калайша ангармаган- мын? Балжан орнынан турып кетп. Тосек салу камында жур. Байкаймын, журю-турысы т а м баяу, туда бойын мунлы 6ip куй билеп алган сиякгы. Мен калайда оньщ ойын серптш, кониин котерсем деймш . BipaK осындайда ойнакы соз тауып айта алмайтыньщ жаман. М ен ауызгы уйде жатырмын, Балжан Topri уйде. Копке дей ш коз1м иннбей койды. Басым ды э р Typni ойлар шырмап, терезеден караган ай сэулесш ен KO3iM0i алмай узак жатгым. MeHi кинайтыны —Балжаннын OMipi. Ж ана гана коктеп келе жатканында эке-ш еш еа дуниеге кызыгып, езш ен мушел ж асы улкен 6ipeyre к о с а сал ы п ты . Б у лкы нган ы н а бой бермеген. “ Осы бдзшн кыздардан ынж ыктык кашан арылар екен?” - деймш ыза болып. Эуелгще суймеген адамына б аргы сы к е л м е й д к 6ipa3 к а р сы л ас а д ы , ак ы р ы н д а э ке- ш е ш есш щ айтканы нан аттап шыга алмайды. ОллаЬи, ауы лдага кы здардьщ б1разы эл1 солай. Tiirri суйген адамына да э к е -ш е ш е а ш н улыксатымен гана баратындар кездеседд. Оскен уянды, ocipreH ата-ананды сыйлаган жаксы гой, 6ipaK э к е -ш еш ен щ 6opi б1рдей кы зы ны н конш-куй1мен санаса ма? Ал, Балжан га не жок] Ж ас кезш де де ecri, eTi Tipi кыз болтан. Bip ж олы ол “ Кэдцрбайга неге ш ыкгы н?” дегешмде еткен деп OMipiH есш е туардц. Балж ан KeMnip-ш алдын к е н ж еа екен. Онын ею б1рдей агасы согыстан оралмапты. Согыс жылдарында уйелмель суйелмел1 болып калган 6ip уйлi жанга майданнан ерте кайткан Кэд1рбай коп ком ек 6epirrri. Ол басынан Балжаннын агаларымен 6ipre оскен, жора-жолдас екен. Баска жакын туысы ж о к Код1рбай бар тапкан-таянганын осы уйден аямаса керек. О н ы н ус тш е Балж ан н ы н OKeci аурулы болы пты, uieuieci соган карайлап, сыртгагы жумыска шыга алмаган. Ауру шал дуние салган сон жалгыз кызымен калган кемшрди K aaip6aii колы на а л ь т т ы . К ы зы орта мекгеггп 6rripiciMeH- ак, шешеЫ коймай ж урш , акырында Кэд1рбайга косып тынган. Арманы немере сую екен, 6ipaK оган жете алмай дуние салган. Мен Балжанды аяймын. Бейшараны тагдырдын сонша талк ек еткеш -ай деп аяймы н. Егер окы са, енбек етсе кандай 186

эйел болар еда. Ал каз1р ш е ? Ертеннен кеш ке де й ш вн бей тш уй шаруасынан босамайды. К о н ш в д е п кайгысын б у р к е п а келеда, эр дай ы м ж ай дары ж ур ген ш к е р е сщ . B api6 ip ойы орныкгы емес екен ш элп н д е ш ы дамай 03i айтып салды. Енда кай тсш ?!.. К взш ш ш ш кеткен екен, сыргган шабалана урген итгщ даусынан ояндым. 0лдеб1реудщ кесек лактырып, итп кутаны ecTLain ж аггы . С он ан с о н 6ipa3 ты н ы ш талд ы д а , сы рткы eciicriH сыкырлатаны естщ щ . М ен: “ Бул KiM?!” деп дауыстай жаздадым да, не де болса сон ы н к у п а м келда. Ай элдекаш ан ауып кеткен, уй-imi кап-каранты. А я к ж аты мнан серендей басып 6ipey orri. Bip с э т ю м д е болса ш алы п кзлы п , етбетшен TycipriM келда. BipaK Балжаннын баганаты “ ад ал м ьш ” деген ceaaepi eciMe тусш , е з ке зш м е н 6ip сынауга бекщдам. Элп адам ту п и уйге карай оте бергенде, б1рденеге сурш ш жытылды (Бул уйде к ш к е н е орындыктар коп болатын). 1ле Балжаннын сыкылыктап кулгеш естщщ. Онын кулкйл менщ журепмш шымшылап жатты. Орнымнан ушып турдым да, ту ш а уйдщ eciriHiH калкасына келш турдым. Bip есеггген мьш а x iriT T in “ MeHi ад ам ку р лы к е р м е й б а с ы н у ы н -а й ” деп ызаланамын. Егер Балжанмен бурыннан уэд еа болып, меш алдап журсе, екеуш щ де абыройын тогуге бел байладым. BipaK карангыда ештене корше коймады. Байкаймын, элп адам сипалап тосекп iaaen жур. Осы кезде Балжан туш а уйдж ш амьш жагып ж1берщ. 0 3 i койлепн ки ш алыпты, Tyci с у ы к — Неге келдщ?! —дейд1 кзтуланып. Ж т т п е в д таньщым. Техникумга жана келген Бекен деген жас мугалш. Б1зге маш и н а журпзуден сабакбер етш . 0 3 i сонгы кездер1 маган жыпы уш ырап журуип efli, осындай ойы бар екен гой. — Bapi6ip ойымнан кетер емессда. Ж атсам уйкым келмеда, — дейдд Бекен сыбырлап. —0 й , кайдам, сен бупн жатпаган да шыгарсьщ. — Рас, аздап iurriM. С ен щ куййтде ш ьщ ай алмай кетп м. — Бекеннщ даусы шршдегендей болды. — А кырын, м ы рзаж ш т ояны п кетеда! — дед1 Балжан. — М ы р заж ш тщ ю м ? Ертай м а ? Ол - 03iMiazuH бала гой! Осы арада Kipin барып ж агаласа тускгм келда. Ол MeHi неге “бала” денщ? Неге басынады?! BipaK ез1мда-оз1м устадым, не дегенмен MyraiUMiM гой деп, ертенп уятын ойладым. Б екен Б а л ж а н г а ж ак ы н д ай TycTi. Bipey к у ы п кел е жаткандай кызуланып, асыгып сойледь — Сен Кэдарбайдан колынды уз! Не прш ш пс бул?! Т е щ н бе сол. Ойлан, Балжан, eai кеш емес. 87

— Сонда негыл дейсщ маган? - Балжаннын даусы баганагыдай емес, басен шыкты. Тагдырына мойынсунып калган сиякты. —Алдымен, ажырас. Сонан кейш псш коре жатамыз. Осы ж азда мен уйге барып келемш, эке-ш еш еммен акыддасамын... С онан с он ceHi аламын. — Yft-imiH кенбесе ш е? — ОллаЬи, аламын! Cem iii осы сез1ме. — А н т б е р м е й -ак к,ой. А л, о сы сезд1 айту уийн тун ортасында арак imy керек бодцы ма? — Keiuip, жаным. Ш ыдай алмадым. —Кундаз адамш а сейлесуге болмады ма? — Ел кез1 бар гой... — Э й, жш ттер-ай, не деген алдамшысындар. Кдлайша ж алган сейлейсшдер! Кдпдар байгус сен едьау сездерще. Ал, сен осы сездерщмен кднша кыздын басын шырмадын, а? Бекен ан-тан. — Н е деп турсьщ , Балж ан? — дедц ол урейленген унмен. — А , тусш бей калдын ба?.. Ш ы к уйден! Бекен Балж аннын суы к тусш ен шошынгандай eciK жакка ш еп нш екгей берда. М ен де е з коз!ме сенбей турмын. Шыны керек, энш ей ш де уян, биязы ко р ш етш Балжаннан осындай окы с м ш е з ш ыгады деп ойламап едш . Ал, мьшаусы ересен болды. Бекен жаман сасгы. “ M ay” деуге шамасы келмей шыгып кетп. Балжан сыртвдл eciicriH шгегш салып келе жатып, жатуга ьщгайланганда меш корш кзлды. — С ен де ояу м а ед щ ? — дед1 ол. TynKi уйден туеш турган электр coyneci Балж анны н Кызыл жупрген бет-жузш анык корсетп. — Ояу ещм... Рахмет, Балжан! — Неменегс “рахмет?” —Бэр ш е! Адалдыгына... Э лпнде айткан сездерще... М енщ катты толкып турган ы ады сезш , ж эй жымиды да, ту п и уйге енш кетп. Ж ары к cenai. Кепке дейш Балжаннын кереуетп сыкырлатып, уйыктай алмаганы е ет ш п турды. М ен де ойга шомып жатырмын. Кэд1рбай бес кунде емес, торт кунде оралды. К абага катынкы. Е ш кайсы м ы збен амандаскан да жок, cipo, 6ip пэлен1 сезш келген сиякты. Жайдары, бейкам отырган Балжанга суык козбен карады да, маган: — Бала, ж урмеймю щ ?! —деда. М ен кш н ш , сыртка беттед ш . Уй imi тым-тырыс. Кэддрбай ауызгы уйге дейш шыгарьш салып, жолдык аи л а усынды 188

да, iuiKe кэйта юрда. М ен элденедсн ce3iicreHin, сол орны мда турып калдым. Элпнде катгы жабылган есйсгщ ар жагынан дуре еткен ды бы с еетшда. К ул ак TiicriM. С ы н сы п ж ы лаган ун есплда. Ш ы дай алм ады м , eciicri аш ы п ж1берд1м. 0\\npi,\\we мундай шошы маспы н: Кэд1рбай Балжанды шаш ынан бурап устап, еденге жыгып салып тепкш еп жатыр! Ы шкына умтылдым. Код1рбай еш тенеге карар ем ес, ы н к -ы н к тебеш. Бардым да, жагасынан устай алып, катгы тартып калдым. Кэд1рбай сорайганы болм аса, сусы з солы п, тамырлары узшгел1 турган терекш е жалп ете TycTi. 3opeci уш ы п K03i атыздай болтан Балжанды жерден котерш алдым. Балжан колымды кей ш cepnin, басы столта онбай согылган куйеуше жаны ашыгандай умтыла бердь Сол кезде Кодфбай да арт жагымнан келш калган екен, колы на Ы нген жез шылапшынмен ж1берш урды. М ен бугып калдым, ш ылапш ын басымнан асы п, кабырганы сокты Асы ктай атылып, жагасынан ала туспм де, алып урдым. И земш кеудесше катгы батырып ж1берсем керек, К эдф бай ды н ко зш е ж ас тыгылы п калган екен. Аяп кетам. Онын уетше Балжан да ш ы р кобелек айналып, “ Кой, Ертай! Бул не маскара! Кой деймш !” деп жещмнен тарткылай бер;й. Мен Ко;йрбайды босатгы м . Ол орнынан пысылдай KOTepLnin: —Э й , вкенн щ ... К ап , ceHi ме! Д оп сеьпн тубщ е жетср.\\пн- ау! А н ы к ш убар ж ылан уй1мде ж аты р е к е н е щ гой. KYPT каз1рден каранды! У а, к етеЬ н бе, ж о к па?! Ол тактаГщы тепкш еп тур, 6ipaK батып кол жумсаган жок. Мен та га да кеуделеп алга умтылып едЫ , Балжан арага туеш: —Болды ен/и, Ертай, жолыннан калма! —деда OKcin-OKcin. С ол созге токгалдым да , ун-тунс1з ш ы гы п кетп м . Балжан кврген коп жоб1рдщ есесш тугсл кдйтаргандай, былай шыга кещ лденеш н дед1м. Балжан алдында 6ip боры ш тан кутылгандаймын. Э детге тебелсскен адам аш уш ан журе/н гой. Ал мен сол жолы аэропортка ж еткенш е ысктарып эндетумен болдым... 031мнщ туган ауылым! Кандай сагындым десеншт Бала кезде асыр салып ойнаган озен бойы кандай! Ш ищенщ ми кайнаткан ыстыгында жалан аяк, жалан бас шагыл кумды тш ерсектен кешетшб1з. 1леден 6oninin калган ш алш ы ксу ды н шы м -ш ы м ыстыгы, майда кумнын табан астында ж!бсктей eclneTiHi, бурк-сарккай н аган nipiMai сумей eperice, орш елене жузешпм1з, озен ортасындагы к1ш кене аралдардын калын жыные тогайларында жасырынбак ойнайтынымыз сстен кетер ме! 189

Бул жолы мен балаларга ш е с т , шапкылай жонелгем жок, б эр ш ж ай аралап корд1м . Кеш е гана жалт етш оте шыккан балалы к ш а к кеншда канш а кы тыкгаса да, бупнде б1ртурл1 устамдылык панда болтан терида... А памны н акы лы бойы нш а, ен алдымен ауылдын аксакалдарына барьш сэлем бердам. Акжаулыкты шешелердщ колынан д э м татгым . Ш етш ен окуымныц жайын сурайды, Kici болы п ш ыгуы ма тш еу лестк бщщредь Е ю -уш кун ауыдды аралап, журек сагыныш ын баскан сон, уйге келш шаруага айналдым. А пам байгус колымды ештенеге THri3rici келмей, “ оку е зш тастаган шыгар, жат, тынык. Ел iuiiH аралап, кен |лщ щ кетер” , -дей да. Б1рак,мен оныаяймын. 0 з уш мде mipeHin жатып алмай, 6ip мезгш колгабыс типзгтм келещ. А байлап карасам , уй ш аруасы бастан асады. К ам ы стан каланган сиыр коран ьщ To6eci аш ы к болатын. Каю ты KyHi ж ас бузауды уйге ю р п зш алатьшбыз. К орш ш щ ат-арбасымен тогайдан ею дурюн жнае киып акелш , кораньщ то бесш жаптым. Kaft6ip KeaicTipin жапты дейсщ ! Апам Tinri сон ы н в зш е м эз... Б1здщ уйдщ де сырткы тебесш е камыс ж абылып, устш е сабан араласкан лай журпзшген ед1. Коктемп калы н жанбыр жукартып кеткен екен, оны да сылап тастадым. С одан кей ш 6ipa3 кун кол жагасынан балауса курак ш апты м . Бул — 6ip сиырга кы с бойы азык. Осы жумыстын б эр ш апама жещлщк жасау ниетшен icren журген1мд1 сезш , сон ш ама 6ip рахатка кенелемш. Б1здщ Kopmi уйдеп шал-кемп1р, бала-шага м ен щ ттрлятме сыртгай карап кана журда. С онан сон: “ Ж ем ш гпн жалгыз баласы экесш щ орнын басыш ы. Шешес1 бугш елеем де арманым жок деп оты р” , —деген с о з уй-уйш аралап кеткенш де сезд!М. Колхоз ж умысьш да, уй шаруасын да тыным таппай ютейпн, улкенге де, Kiuiire де сыйлы апам , ел аузында кеп макталса да онша желиспейтш. Ал, мы на жолы, мен туралы аздаган жылы сез ш ы кканн ьщ е зш е куанышка кенелш жур. Танертен жумыска кетерщде те сеп м ш н ж аньш а кел1п, мавдайымнан шскеп cyfttti. Дап-дардай ж итто балаш а суйгенше аздап кысылганмен, бш мегенеш ж ата бердам. А памнын жарылган epiHi де маган ж ум сак сезшеда. ...Ауылга келгел! ш аруа кызыгымен уакьптьщ калай вткешн бш мей калган екем, енд1 1ш1м пы са бастады. 03iM катарлы ж н и ж ок, кш ирек балаларга жуыекым келмейда. Сагынып келген ауылым 6ip ай е гп ей -ак кещлс1з керщда. Bip жагьшан Балжан ес1мнен кетер емес. “Хал-куш не бодцы екен?” деймш. Кэдарбай, ерине, маган TiciH кайрап журген шыгар. Балжан маган тор ипшде камалган бейкуне кус сиякгы кершед1. К ан ш а ку тт-б ап тап усгаса да, торга тускеннщ аты 190

торга тускен гой... Булбул тор шйнде де сай рай алады, 6ipaK тогай шйнде, тацертенп ты ны к ауада сайраганга не жетсш! ...М ен журуге бел будым. Эуелде апам ны н ж бер гй а келмедь “ Эл! жарты ай бар, сонш а неге асыктын?” дегенше эр турл1 сы лтау ай ты п , ак ы р ы конд1рд1м. (К э д ф б ай м е н арадагы шатакты апама айткам жок) “ Ананьщ к ещ ш балада, баланын кений далада” деген осы-ау” , — деп, ап ам курсщда де, ж олга эз1рледд. Аудан орталыгына келген сондиректорга жолыгып: “ Ж аткан ушмде жагдай болмады, жатакданага орналастырыныз” , —деп едам, тш епмщ орындады... А ртынш а Балжаннын Кэшрбайдан кетш калганын еспшм. Я куанарымды, я ренжцймш бшмеддм. Неде болса, е зш тауып алып, бетпе-бет сейлесю м келш. Ж ей ж асар кызымен гана туратын жалгыз басты келшш екгщ уйшде екен Балжан. Бутан дейш бул уймен араластыгы ж о к ед1. О й ткеш сы рт есту1м!зше, сату ш ы болы п ю тейтш бул келшш ектж кел1мш-кепмш Kicici коп. Каш рбай Балжанды ол уйге ж1бермейтш. Балжан ж алгыз 03i шиггер токы п оты р екен. М е т к ер ш куанып кетп. Акшыл е щ бозарып, тана кезш щ нуры семш, жудеу к ещ л м ен оты рганы KepiHin- а к тур. KoulniHiH каяу екенш ce3fliprici келмей, неге ерте кдйтканымды, ауылымнын амандыгын сурастырып ж аты р. Балжан, acipece апамды жаксы керетш. \"ППркш, эрю м ш н сондай алтын ш еш ей болса гой!” деп армандайтын. Ол о зш щ маркум ш еш есш кш м к и п зш , та м ак 6epreHi у ш ш гана аузы на алуш ы ед1, эйтпесе 63iH ту рм ы с та п ш ы л ы гы н а ш ы д ам а й , т е щ е м е с 6ipeyre косактаганына катты камыгатын. Мен оньщ ез жагдайын сурадым. Тунеу кунп жанжалга себеп болган Бекен екен. Э ркш нщ сыбыр-куб1р сезш естш , е з эйел1 туралы осектен кулагы сарсып ж урген К э д 1р бай ко м ан д и р о вк ад а н к ай ты п келе ж атса, машинадан тускен бойы асхана алдында Бекенмен ушырасып калыпты. Жазгы демалысына шыгып, енд1 елше кайткалы журген, “ акана” эбден тойып алган Бекен Кэд1рбайды кере сал ы п, 1ш ш д е п “д е р т ш ” ак тар са керек. Т а м а м ж уртты н кезш ш е: “ Балжан 6opi6ip мендж !” деггп. К аш рбайдын жауар бултгай тунер1п келген ce6e6i сол екен. Ж анж алга мен араласканнан кей ш Кэд1рбай TinTi кутырып кетсе керек. Балжан канша акгаламын лесе де, сенбей, соккыга жыгыпты. Балжан бул корлы кка ш ьщ аган ш а кангырып кетк ен ш н щ 63i ар ты к деп, Юдщрбайдан б езш ш ы гы пты . BipaK кайда барады? KiMfli паналайды? Ол козге корш бей ж ы лап-сыкгап 6ipa3 журед1 де, осы сатуш ы кел ш ш ек тщ уш не келеш. 191

Енщ Балжаннын йр-ак, шарасы калыпты. Озбекстанда аталас жамагайындары турады екен. Соларга хат жазып барудын жагдайын сурастырса, ондагылар дереу жауап жазып, келсе куш ак ж ая карсы алатындыгын хабарлайды. Tirrri кажет болса, ер-азам аты ньщ 6ipiH ж1берш Koiuipin алмакш ы. BipaK Балж ан ал ы е ж ерге хат ж азуы н ж азса да, артынан та гы ойланып калады. “ Куйеушен ажыраскан ж алгаз мен бе? Елден-журтган б езш кайда барам? Осында е з кушмда оз1м к ер ш неге журе берм ей м ш ? Д еш м сау, кез1м аш ы к, ею колга 6ip жумыс табылмай ма?” деп толкып отырган кершещ. Каныраган иес1з уйге кайта-кайта барудан кещ ш кулазыган ба, элде ашуы басылган сон Балжаннан артык адам таба алмасын бшда ме, Кэдарбай аздан сон -акалды н а жыгылыпты. “ Ж азды м , жанылдым, 6ip акы макты н с езш е сен ш калдым, кеш мен1” , - деп жалбары нса да, Балжан селт етпеген. Онсыз да еткен OMipiHe о ю н ш , копии жарым боп журген ол, сuni мынадай куйю лрш шиске кенгкл келмеггп. Кэдарбай арага ад ам с ал ы п , м азасы н алы п ж аткан ко р ш ед к BipaK карайлайтын, аягына тусау болатын еш тец еа ж ок Балжан сертш ны к устал отыр екен. М аган 6ip ой кеддй 0з1м ж анымдай жаксы к е р е вн Балжан мынау — кезс1з кебелектей куйде отыр. Мен болсам дап- д ард ай ж ю т ш н , Kici с а н а п , бар сы ры н ж ай ы п салды. К ы сылганда берер к о м еп м кай сы ? EpiKKe консе бугш -ак самолетке м ш п зш , уйге ж етю зш салар е/цм. Кэд1рбайдан, коп куб1р-сыбыр сезден аулакж урер еш. BipaK бутан Балжан коне ме? Ол консе де апам коне ме? Bip ж агы н ан кейим4н. Б асы н да 6i3re Кэд1рбай емес, Балж ан неге туыскан болмады екен? Онда ы н да, ж ын да ж ок, белек уй курап отырар едпе. Oraieci мен miciHin 6ipre турганы epci емес кой. Ал ещ ц K03ip де белек уй алып турайык деуге октапы п-окгалы п коям ьш , 6ipaK батылым жетпейш. Б1ршшщен, мен eni окушымын, еюншщен, ел ипш щ oceri кандай: \"Ж енгесш агасынан болш алып, онаша отырганын кара!” - деп талайы-ак бетш шымшыр-ау!.. Dpi толганьш, 6epi толганып Балжанга акьш саддым. “ Мен биылш а жатакханага шыгайын, сен белек уй альш онаш а тура бер. Техникум ам б т р г е н ш е б1рдене ойлап табармыз. Осынан жумыс icre. Озбекстанга кетем дегенщш кой” , - дедам. Ол эуелгще ж ымиып койоы. М ен щ о зм е ш ш сейлегениче iini ж ылыса да, камкорсып отырганыма Kyradci кедда-аудеймш. Bip мезгщде токып отырган шш терш коя салды да, козше жас адды. К рлындагы 6i3i де жерге туеш к е та . Енкейш 6eTiHe карасам, а к сэры о ш кулагъша дёш н кызарьш кетитп, козш 192

керсетпенщ - алакзнымен басып алган. Бул куйше м енщ де кончим босады. О н колымнын иыгына калай бары п кдлганын бш мейм ш . Bip rypai аялагым, аймалагым келдй.. Крлы м он ы ц жумыр иыгына тш ам ен -ак алаканым дуылдап сала бердь 0 н бойыма от таралып бара жаткан сияктанды. Ес-тус жок, иыгынан кушактап езш е карай тартгым. Балжан бауырыма Kipin барады... М андайы о т боп ж аны п тур екен, то с ш е тиген сетге тула бойым о ртен ш кеткендей бодцы... И э, менщ алгашкы махаббатым осылай оянды. Балжан ой-киялымды билеп алды. Журек оты басында калай туганды, Балжан неге есш -д ер ти и алып койды, бш меймш ... М умкш бул оны н ауыр хап ш е деген аяныигган туган ш ь т а р , гулш енш жарып келе жаткан уыздай келш ш екп куарган томар секций К эд1рбайга ким аганы мнан шыгар. М ен Балж анга уйленетш болды м. Уэдел1 ку ш екеуш 1з самолетке м ш ш , ауылга тартып кетуге келкптк. Балжан Кэшрбай оперген бар к т м ш жаткан уйше тастап кетп. “ Бар палекет осы кеб1нмен 6ipre калсын!” - деде М енщ калтамда апам берген акш а бар, соган жеткен1нше Балжанга кш м алдым. “ К,ой” деген!не карагам жок, Самолетпен 6ip сагатгай уш ты к, Ауыл ycTi ш андаты п тур екен, кикаландап арен кондык. Коп уш ып дагдыланбаган Балжан “ басым ауырды, журепм лобльщы” деген сон тускен жерде 6ipa3 отырдык, С ол eKi ортада жел кушей1п, буркырап уш кан ш ан кою лана Tycri. А йналада екеу1м1зден баска ж ан калмапты. К ум те б е н щ астындагы 1ле озен1н1н ж и еп нде отырган “ Куйган” атгы ауылга дей1н 6ipa3 жер. Балжанды колтьпегап ал м ак ещ м, кенбедк “6ipey корсе уятгагы ” деп бел ек журдь Жуктерд1 KOTepin, мен о н ьщ апдында келем1Н. Бар о й ы м - “ апам калай кэрсы алар екен?” Апам Балжанды жаксы корет1н, сы рты нан “ кудай тагапа бей ш ар ага бала бермей багын байлап ж ур гой, эйтпесе ол кел1н1ме ю м жетс1н” дегенш талай еспгем. 0з1нщ абысын-ажындарына \"Ертайжанымды жаксы жерге орналастырдым, Балжан — сол уйдщ ырысы гой, жанын салып кутед1 дейд1 баламды. М ен щ ш ырагыма да совдай мандайы жаркыраган ойел кездесш, ул суйпзсе” , — деп арманын айтып отырганын да тунеу кун1 кулагым шалган. “ А рманьщ а ж етгщ енд1, апатайы м” дей м ш шггей. Балжанга карасам, кабагьщда Kip6iHбар, олденеге абыржыганы бшщед1. MeHiH караган ы м ды бай к ап калды д а , ы к ти я р сы з езу тарткандай бодцы, козш шаннан колегейлеп томен карады. Б екер-ак кобалж ы п келедП А пам ж акты рм айд ы деп ойлайтын шыгар. Ж ок, менщ апам ондай емес. Айтканымды 193

орындайды, еш уакытга бетшнен кагыл керген ж ок Э л ь ак керерсщ , Балжан, б1здщ бул KeniciMiare куанбаса, ренжшейщ. Сендей келий болса, арманы не апамньщ?! Ж ел удеп-удеп согып, ш ан аралас киырш ы к кумын койны-коныш ыма, кулагыма тыгьщдап келеда. И р ак мен слан карам аймы н, т ж басып кеудемда желге тосамын! К олхоз ш етш е ю рдщ . К еш еде ж ан жок. Bi3 сиякты жолауш ы, яки ш аруа кутан 6ipey болмаса мына буркасында ю м ж урсш! Ж урексшген Балжанды ертш ез1м1здщ шарбактьщ а л д ы н а екелд1м . “ У й д е KiM б а р е к е н , ал д ы м ен б ш п ш ы к сан ш ы ” , - деп ед1, бой бергем жок. Ш арбакгын eciriH аш ты м да, шлее ю ргтдам. Каии>ш кететшдей колынан тас кы п устаппьш , — босатып алды. О н ьщ TineyiHe карай уйде еш ю м ж о к болып ш ы кты . М ен ап ам ньщ ю л тп кай жерге ж ас ы р ьт к е т е т т ш бш етш мш . Е сж тщ кулпын ашып турып, “ б1здщ уйда кор, м ш е ” дегендей Балжанга сырты жупыны токдл там ды ы м мен н ускап коямы н; 6ipaK о н ьщ eici K03i кеш еде, 6ipey к о р ш калар ма екен дегендей м ен щ калкама т ы т ы л а ту с е д к У й ге KipreHfle д е элд еб1реу бу ры ш та ж асырьш ып тургандай жан-жагына сактана карады. Мен мунысына ман бергем ж о к “келш боп тускендердщ 6api де естетш шьггар” деп коямын. Апам уйге ш а н ю рмесш деп терезелерге кагаз устаган екен. Болмелер карангы тартып турган сон, мен оларын алып тастадым. Б1здщ 93iMi3re ш акю ш кентай ушм1з Балжан жанымда турган с он ба, aifreyip бурьппъщан да жылы ушырап кетп. А пам уй ш дн купп устаушы еда. К олхоз жумысынан колы босаганда уйге эрнен1 ж апсы ра беретш. М ен щ кашан эйел аларыма K03i жетпесе де, осы бастан дайындьж, жасап, тосектщ о ж а к бу жагын жондеп койган-ды. Ж азда тесекке шыьп.ищык устал, ею -уш карпе де ютеген. Эрюмнен сурап алган жунш курастырьш, текемет б а с ь т , алаша токьш алган-ды. BipaK каз1р олардьщ 6ipfle-6ipi устаулы турган ж о к апам “ ю рлеп к е н е р т калады ” деп б э р ш сан ды к ycTiHe жинап койьш ты . М ен кеш ке ап ам келгенге дейш 6epi 03ip турсын деп, Балжанньщ тартынганына карамастан осы уйдеп жана нерсенщ борщ туткыздым. Ш ымылдык та усталып, алаша- текем ет те теселд1. К орпелерш текш елеп, корнею леу етш жинаттым. Ушм1здщ uui жайнап сала берда. Енш апамньщ келуш тосты к Мен корпи уйдщ кошеде кеттп бара ж аткзн ю ш кене баласын ш акырып алып, ксшына кэм пит устап ы м да, болтан жагдайды кьтскаша тусщщрш, ссы л ай ею -уш ш акы ры м ж ердеп сиыр ф ермасьш а ж!бердш. “ Кдлай корш еш , солай суй ни й сура” , - дедам. “ Суйш ш ие

мумю н козы жетелетер” , - деп ед1М, куанып кетш ш апк ы лай жонелдь Туе ауа жел одан сайын удеп, айнала аласапыран болып Keiri. Bi3 апам ды тагат таппай кутш оты рмы з. Bip кезде ат туягынын flycipi ееп дщ . “ А пам куанганынан ат к а м ш е сап шапкан екен гой” деп ойлап, уйден кугуге ш ыдамы м жетпей, есйс алдына ш ы кгы м. А пам , ш ы ны нда д а , куан ы ш ты екен, мен1 коре сала ко з1 ж асаурап куш акгай алды. “ Кулыным-ау, мунын не, ocrin те аякастынан той жасаткызамысын?.. Коне, кел ш м кайда?” — дедь Уйдш босага жагында басына ак орамал буркенш Балж ан тур. Ол Minin сол ем бердь А пам онымен амандасып, “жарыгам-ау, сен де келшещ гой? Коне, KeaiHiMfli корсетш дерип!, —деп ту пю уйге карай о тш барады. Балжанга кар асам — K03i ж асаурап тур. — Апа! — дед1м. — К елп пщ з мунда. Апам: “ Кдйсы?” дегендей бурылып, бурыш-бурышты козЫ ен тш тш жур. —Аддьщызда тур гой , ап а-ау? - деп , Балж анды нускадым. Апам “ ойыньщ ба, ш ы ньщ б а ?” дегендей маган 6ip, Балжанга 6ip карады. — М ш е, келшйпз осы! - дед1м, oai туеш бей турганына кушам келш. — С ум дык-ай, не дейс1н?! - деп ап ам суп-сур боп кетп . — Б у гш н ен бастап Б алж ан о сы у й д ш KeaiHi, — дед1м даусымды ныгызданкырап. Bip бэл ен щ болтаный сезд1 бш ем , ап ам колын коярга жер таппай ею жанын сипалай 6epai. —Дендерш дурыс па? Кащ рбай кайда?! — EKeyi аж ырасып кеткен... Апам пешке жакын турган орындыкка отыра кетп. — Не дей сщ , ку мандай! BipeyfliH ош агы н бузып, отын таптадым десенш1 одан да! Апамньщ айналасын эжич баскан коз1нен тарам-тарам ж ас агылды. Ж аулыгынын уш ымен кургатып койса, ж ас онан эрмен соргалайды. —А па-ау, мунын не? “ Балжандай KeaiHiM болса арм ан ы м ж ок” дей пн Ь уз кайда? Енд1 ж ы лаган ы ны з не? Ы за мен коз жасына булыккан апам “ah” деш де, уйден шыга жонелд!. Баганагы — баганагы м а, сырттагы 1^ й ы н уйткып тур екен, есш ашылганда шубатылып Kipin, бетке сокты. — Кайда барасын, апа? — деп артынан шесе шыклакш ы еддм, Балжан жещ мнен тарты п калды. Ол д а агыл-тепл. —Осылай болатынын б ш п ед1м-ау, —деш ол ж ыламсырап. 195

- К дй тердей сщ , басылар, - дедам жубатып. - Шынында, 6i3 д е ойламаган жерден киийктж кой. Bipaic, мен айтсам тус1нед1, апам . А шуы келген ш ыгар, эйтпесе... Д егенмен м ен щ де берекем каш ты . “ Басында неге ойламадым екен осындай боларын. Элде апдын ала хабар беру керек пе еда. Х ат ж азып, б эр ш тусшдаргенде кайтер еда” . Bipaic. мен ап ам н ьщ сез1мд1 ж ыклайтындыгына сендам. “ Менен асып кайда барады?” деп тэуекел етпм. С он ы мен 6i3 уйде отырмыз. Н е о т жагылмады, не казан асылмады. Апамды келер деп кутгк. Ел орынга отыратын уакыт болды, ода келген жок. Не icTepre бшмей камалдык та калдык, Балжанда ун жок, бетш opi 6epin отыр. Не ойлаганын кш бшсш. Адам мундайда карньш ьщ аш канын да умытып кетеда екен. М ен ы ды с-аяк коятын столдьщ астынан коз1ме ш к кен 6ip есю ытапты тауып алдым да, соньщ бетш ашып отырдым. BipaK кез1м ж азуда болганмен, конинм кула т у зд кезш жур. EHfli м ен д е ойланайын дедам. “ Ш ы н ьш да, осы м акымакгык болтан ж о к па екен. Bipep ж ылш а коя туру керек пе едк Балж ан б1рдеме бшгендакген карсыласгы гой. 0 р кеуделшме салып, айтканымнан кайтпай койган сон, лажсыздан конген екен Foft. М ейл1, болар ic бодцы!, © юнгеннен пайда жок, неге де болса тезу керек!” Тун ортасы ауып бара ж аткан сон , тупы уйге барьш , тесек салм астан екеу1м1з ею жерге кисая кетп к. Ш аршаганмын ба, те з-а к уйыктап кеткен екем, б1реудан турту1мен ояндым. Уй imi anareyiM, oai тан атпаганга уксайды. — Bepi шыгып кет, — деп сыбырлаган апамньщ даусын естгдам. EKeyiMi3 ауызгы уйге ш ы к ты к А пам тупы болменщ есйтн кымтап жауьш койды. М ен уйкымды eni жонд1 аш а алмай отырмын. — Ал женщд1 ай тш ы , бул не сумдьпстарьщ? — деда апам даусын каткыл шыгарып. - С умдык euiTeneci жок, апа, - дедш сергщыреп. - Кэд1рбайдын ол тещ емес екенш бшесй. Ал, мен оны жаксы кордш , ол да меш... “ Суйш” деп айтуга шамамды келпрген жок; - © зщ н ен болды м а, элде басынды ол бурын айнаддырды м а ? —деп ап ам созидал белд1. Апамньщ мундай сезге аузы барганына ренжш каддьш. — “ Басывды айнаддырды” деген не соз ол, апа! Онын ешкандай да сикыры жок- Бэрш ё юнэл1 езш ! 196

—Кэргадай басьщ мен кзтынсырап, не керщ щ ! —Апамнын даусы булыгып шыкгы. Э лп созден м енщ де денем тт р к е н ш Kerri: — Н еге ту сш б е й а з, ana! М ен оны суй емш ! - дед1м баска сез калмагандай. — Курып калсын бу й тт “суйгенщ”! - дед1 апам калш- калш етзп - К ерсетпе ондай салдакыны квз1ме! Ойбай-ау, елдщ бепне не деп караймын! Ж эм1штщ жапгыз баласы б1реудщ уй-ошагы н ойрандап кел1ш 1!” деген сезщ еспгегамш е елгегам артык емес пе? Алда-жалда катын алтын келсе, кыз табылмайды дедщ бе?.. Апам усп-устше сейлей берщ. Мен бурьш онын осынша аш ыны п сойлегеган еспген емес ед1м. 0 з1м нщ туган шешемдд жана таныгандай, бажырая карап калыппын. — Бул уйде не ол турады, не мен турамын. Куртсын карасын! Бутан дейш босатамды еш ю м ластамаган! — деп апам Tepic карап отырып калды. М ен щ api-6epi ай тканы ма кенбедг Екеум1з де е ш ш п барып токтадык, Ы за болтаным сонш а, ж ы лагы м келдг BipaK к о з ж асы м ды KepcemeyiM керек. Бурьшгьщай бала емесгйн, еркекп1н, 6ip уйд1н б а с Heci болгалы отырмын. Ещц келш жылаганым бола ма?! Уйге ж ар ы к к!рдД. Т ан агарып келед1 екен. К еш еп жел 6ip жактан калын бултгы айдап келген-ау деймш , терезеден кара кошкыл аспаннын туйш ен кабаты коршда. Менен жонщ жауап ала алмаган с он ап ам орн ы н ан турды. —Ойлан кеш ке дейш, —дещ басен унмен. —03ipine euiKiMre дабыра кылмайык, Кеш еп балата да “аузывды жап!” дешм. Уй imi кулактаньш калган екен, “ эш еш н ойнап айтканы гой” деп басып койдым. BipaK будан apire барма! Жи ecinni, балам! М ега де, 03irau д е кор етпе! А пам жумысына кетш кадды. Ауызгы уйде дел-сал болып мен отырмын. Ещ ц к а й том ? Б асы м а 6ip ой Kipin, 6ip ой шыгады. Балжанмен кол устасып, бепм ауган ж аккз кетш калсам кайтеш, деп те ойлаймын. BipaKжалгы з ш еш ем ш кайда тастайм ы н ? MeHci3 о н ы н Tipmuiiri бар м а?! “ Б ар корген жаксылытым сен тана” деп отырганда, жер соктырып кетуге арым калай шьщайды?! Б асы м м е н -зе н б о п TynKi уйге кай та юрд1м. Б алж ан эдцекаш ан оянган-ау дейм1н, п з е с ш куш акгап отыр. Басын томен тукыртып алтан, жылатанта уксайды. — Ничего, ш ьщ а, — дед1м. А ш у мен ая н ы ш косылганда сезд ер !н де 6ip Typai ш ы гад ы екен . — Э л Е а к yflpeHicin KereciHaep. 97

Балжанга ш э й кайнатгырдым. Байкаймын, оган да, маган да ас батпай отыр. Элпнде кершшердщ кэзше тусш кзламын ба деп, корка-корка ж у р т самаурын кайнатып еда. 0з1м-оз болы п, 6ipeyai ейел1м сияктанды ры п ж ум сап, шей кайнаттырып irnin отырганыма мэзбш . Ашуым таркайын дедг Балжанга квз1мнщ астым ен жымындап карап коямын. Ол кы ры н бурылып отыр, сы р бермейда. Аздан кеш н Балж ан коныркай дауыспен с е з бастады. — Bi3 б у й т т eMip суре ал м ай м ы з, Е ртай , — деда. — Ш еш ен ш жылатпа. 0 p i ойлап, 6epi ойлап сау басьщ а сакина салгым келмеда. 9pi торт-бес ж ас улкенмш , epi ейел атым бар. Ал, сенщ басын жас. Эдден мына куйте тускен сон, тауын шагылып калады. С ы ртган ж анбы рдьщ cipicipen жауганы естщщ. - E n ai к эй т дей сщ ? - дедам шьщ амай. — Руксат бер маган. Ж анбыр кенет саябырсып кадцы. - Кандай руксат?! Барм ай сы д ешкайда да! Д аусы м oicreMipeK ш ы кгы -ау дей м ш , Балжан басылып калды. “0 й е л ш е Kyfteyi кож а бодды деген осы шыгар” деп оты рмы н imiMHeH. BipaK арты н ш а аяп кетп м , бэсен унмен: —А памны н с е з ш оз1рше тындама. К ей ш 03i басылады, - дедЫ . Орнымнан турып, терезе алдына келсем, баганагы булт баты с ж ак ка ж онкш е к о ш ш барады екен. Cipicipen откен жауыннын тамш ы лары есис ал ды н дага ш аны ш ыгьш жаткан жолга секпш Tycipimi Туске там ан кош еге ш ы кгы м. BeTiM ауган ж акка журе 6epinniH. Кездескендер: “ Тагы кайтып келдщ бе, окуын басталмайтын ба ед1?\" деп сурайды. Оларга: “Ж ей , шаруам болды” дей салдым. Кзмге мен-жайды айтып ежжтеп ж атайы н. Ш ы н ы н да оку 6ypciryHi басталады. Bip кун ке- miryre болмайды, директор ондайга катал. “Апам тез!рек сабасы н а туссе екен, — деймш . — Сонда KOHiniM жайланар едГ. Ауыл совет KeHceciHin тусы на келд1м. 1ш1не Kipin некелесу ж агдайын сурасам кайтед1 деп 6ip турдым да, “ койшы, eai ерте шыгар” деп журш кетпм. Содан сандальт-сандалып туе ауа уйге келсем, ап ам мен Балжан он аш а отыр. T im i 6ip дастаркдннын ж иепнде ш э й iinin отыр! Куанганымнан icyain ж1берд!м. Мен жайласкзннан кейш, апам соз бастады: - Bi3 баганадан 6epi онашада акылдастык, балам, - дед1, - сен 6i3re аландап окуычнан калма. Bip-ак жылын калды, 6iTipin шык. Аргысын коре жатармыз. Балжан 6i3fliH 198

уйде журе 6epciH. “ Куйеушен ажыраскан с он келген гой” дер журт коп болса. BipaK “ алды м” деп сен аузыннан шыгарма. “ Тнщ м” деп бул айтпасын. Адамга абырой керек, каратам!.. Бупн-ертеннен калмай ж урш кет. Апама карасам, а к жарылып отырган сиякгы. Туске дейш ойланып-толганып, акьфы менщ бетпмнен кайтпайтындьпымды сезш , осыган -прелген гой деймш . Балжанда ун ж ок, е щ ani жабыркау калпы. “ Кешеден 6epi кайгы сорган гой” деп жубатамын 03iMOi. - Ж арайды, ап а, уэде - уэде болсы н. BipaK Балжанды р ен ж г т е щ з, — дед1м. Апам суык кез!мен ата карады. Агатгау айтып калганымды сез1п ж ерге Kipin кете ж аздады м . Е с ю р э а м бо й ы н ш а е з ш еш есш щ алдында ейелш ш сезш сойлемейтйи таре еом нен ш ы г а п кетйгп! А пам муны ма б1рдеме деу1 керек ед1, ундемедг Со да жетер деп ойлады бшем. Будан epi мен де лэм-мим дегем ж о к Ш э й iiuin болдым да , ж олга эз1рленд!м. Туе кайта аудан орталыгына сам олет уш ады , калай да соган inиспекпш. Бурынгьщай жататын уй жок, тез1рек барып, жатакханага орналасуым керек. MeHi ап ам д а, Балж ан да ш ы гары п салмады . Уйде кош тасканн ан кей ш д е есйс алдына Балж ан ш ы гар м а екен деп 6ipa3 турдым. Ойым —ел кезш ен жасырып, тым болмаса 6ip суйш коштасу. BipaK еш ю м ш ы клады . Bip Typni алавдаган кеншмен атганып кете бардым. Сонгы курста пракгикалык сабакгар кебейда. Бул - класта J —отырып ютапка уншгеннен кешлшрек болды. Аудиториямыз аш ык аспан, айдала. Бар айналдыратынымыз — комбайн, j тр ак тор , турл! TipxeMeai м аш и н ал ар . М а ш и н алар д ы e3iMi3 журпзем 1з, бузы лганды 03iMi3 жондейм13, ж ер ж ы ртам ы з. | К,ойш ы , эйтеу1р кыс ортасына капай LniKKeHiMianiбшмей каддык Бул уакытга уй imiMfli, ocipece Балж анды ойлам ады деме. I| Эбден ойладым. BipaK ап ам ны н 6ip гана “ 6i3re алан бо лм а” деген ce3i дертке дауа. J Сейттп жургенде тебемнен таспен ургандай хабар келф. Балжан уйден кетш калыпты! Сенер-сенбес1мд1 бш мей дал болды м. Х а т ж азд ы м , те леграм м а ж1берд1м. Ж ауап жок! | Переговорга шакыртгым. Bip куннен сон рацияга апам кедщ. — Ештене емес, кулыным, алан болма. Балжан жайын тапты, — деда. Аргысын тындай алмадым, трубканы тастай бершм. Басым айналып, 6ip орында агаиггай кдтып калыппын. Сол куш та м а к т а imnefliM, уйкым да келмедь Н е болса да кез1ммен к е р е й ш деп , ди р ек то рдан у л ы к сат сур ап ед1м 199