Б. Тоғысбайұлы. Шығарм т1

ж б ер м а д . “ Ewii аз кун калганда уйщщ сагынып барасын ба, ш ы да” , - дед!. Ш ынымды айтуга болмайды, “ апам ауырып калыпты” деуге аузым баратын емес. Енд! кай тпм ? Окуды тастап кетш кдлсам ба екен? Негыларымды бшмей жургенде, хат кедщ Балж аннан! Балж анньщ о з колымсн жазылган хат! flip-flip етш эрен аиггым, К рш -ж ары м созш ж1берш алатындай еж!ктеп окыдым. Сондагы хаты мынау: “ Жанымдай жаксы коретш, Ертайым! Кдлай гана клып к е та , опасыз екен, алтын дегешм мы с па efli деп журген шытарсьщ . Кдйтейш, 6epi рас. Ж астыкгьщ кы зуымен сон ьщ а epin едам, алдымыздан мынадай ор кездестг Эйел ж олы ж щ ш к е . С ен MCHi кднш а бакытгы етем деп, басымды ерге суйрегенщмен, ештене шыкпайды. Кейш “этген-ай” деп бармакттстеп журсен, одан арты кокш ш жок С ен де те к курбынды тап... Апан ~ копп керген акылды адам. Борщ сол ю сш щ айтуымен ютедш. А л, хош! К,аш ан елгенше журепмнщ 6ip TyKnipiwie журерсщ. Б ” , деп кол койыпты. Балжаннан кенийм нщ калганы сош ла, ол eciMe тускенде оз1мнен 03iM аш уланаты н болдым. О сы н ш а аякасты eTin кеткенше куйшемш. “Эйел жолы ж щ ш ке... ” М ше, осы соз гой оны сорлататын!.. “ Мейл1, маган енш 6api6ip...” деп крлымды 6ip-aK сштедам де сабагымды оки бердам. BipaK журегщщ жаралаган дертке дауа ж ок екен. Лекцияда отырганда кейде окьпушыньщ айтканы кулагыма ю рмей, эр турл1 клял га бершемш. Кошеде Балжанга уксас 6ipeyni керсем де, кинога, жиын-тойга бара калсам да ол ойымнан кетпедд. С ой тш журген1мде апам кедщ... Туган ш еш ем болса да меш алдап, артымша Балжанды баска жакка женелткенше катгы налыдым. Ол да беттме тура карай алмай, копке дейш создер!м1здщ клю ы кете берщ. Апам 6ip нэрседен шошы п жургенш ай п ы . Тамагьшан ас отпеуге ай н алы пты . Д енем flip ете кдлды. Ауруханага ап ар ьш ко р сеп п еддм, суы к б1рденеш сезе койдым. 03i де бдлдьау деймш , ауылга кайтканш а асы к бодцы. “ Карагым, олсем д е ел Ы н д е болайын” , - деда... С од ан не керек, ап ам коп узамай дуние салды. Ауыл- агайын тугел жиналып, арулап аггандырдык- А па, мен Ka3ip каб!р щ н щ басында отырмын. Баягыда G3iM уйген топы рак жермен-жексен болып, услн шоп басып KeTirrri. Ол кезде бес-алты -ак мола туратын ед1, K33ip кандай кобейген. Ж агалай тас корган, кумбездер... 200

“ Он бес жыл ат i3iH салмай к е тг щ \" деп до н б ек ш ш ж аткан боларсын. Кдйтейш , ку TipuiwiK мойын бургызбады. Енш - енщ ес жиып, ел катарына косылып келемш. Эйел1м, уш балам, м ш е, алдынызга келш тэу eTin о ты рмы з... Э тген, не керек, немерелерщ1зд1, келмитйзд) кормей кеттвдз. Ерке, тентек Ертайьщыздын “адам болганын корсем” деп арман eryuii ед1ндз. Арман ы н ы з орындалды. Баягыда Ci3 м е ш “ шп басы н ш и ю , не 6ineciH” дегенде, намыстанып, кызаракгап еддм. Сойтсем, 6epi балалыкекен гой... О з мен1 еш уакыгга ренжггкен ж оксы з. B ip ж олы гана Балжаннан айырып катгы окпелеткеназ. С ол Балжан каз1р кайда екен? Бакы ты н тапты м а , байгус, ж о к па? Балжандай эйеддер, mipKiH, бакы т у ш ш жаралган гой. Амал не, крлымнан ештене келмеш. АКТОТЫ Терт бурышты айна алдында манаайына тускен 6ip тал ш аш ы н epHiHiH уш ымен урлеп ойнап 6ipa3 турды да, Акготы е з кесюн1не 03i к е з токтатып карап калды. Т уны к K03i тереннен сыр тартып модщрешц. А расы косыла б1ткен ко ю кара кзсы мен манлайдан TiK кулаган келкпт мурнына 03i ш я е й риза- тугын. Ж ыл аскан сайын мойны жумырланган, агарып келеда. Кеудесш тепкен кос алмасын бутан дей1н ж асырып журген- fli. Он алтьщан аскан сон канш а ж асырып-ж абам дегенмен, табигат о з ынгайына иin экелед1 екен. О н аш ада гана тарап, берис imiHe тыгып журген колан ш аш ы н жайып ж1берш еш, ■ пзесш жапты. Талдап тарап, uieiueci сан ды к тубш ен алып берген шолпымен коса оргенде, жас баланын бшепндей кос бурым иыгьшан асып аш б е л те тусп. К ш к ен е айнадан бар денес1н то л ы к коре алм ай epcuii- карсылы колбендеп 6ipa3 журдь Ш еш есш щ юмер колынан шыккан кынама бел камзол мен а к ж!бек койлеп тал бойына ж арасатынын о йш а ш амалап тур. О сы ки1м1мен бугш кеш ке тойга баратыны есш е Tycin kohluih ш арпы ган шатгы ксез1м1н ж асыра алмай, айнага карап кул1м какты. Осы кезде ш еш ес! Kipin к е л т : — Кудай с этш салсы н, ж арыгым, бакьпы н ж ансьш ! —деп сыртынан келш желкесшен сушп алды. - К оз майымды тауыса тиосен кш м щ бойына ш а к келе KeryiH карашы! Ш екер соны айтгы да, коз!не жас алды. —Ой, апа, муныныз не? Соган да жылай ма екен? —Бой жеткешнщ керш куанганым гой... Ал енд1, жарыгым, жолын болсын. Бул ауылдан саган ш есетш кы з табылмады. 20

К е б ш щ тойга киетш кшли де ж окекен. К еш еп киыншылыкган ел эш кетерме алмай жатыр емес пе... Ж алгыз да болсан журе бер, мш етш ат тауып экеш п сыртка байлап койдым. Кдз1р ш ы ксан кун батпай жетесщ. Б1рак тунце кайтпа, - деп Шекер сейлей журе кы зьш жолга даярлады. 0K eci усталып кеткел1 6epi ш е ш ес ш щ едэутр кдртайып калганын Актоты енш байкады. Бетшщ эж М калындап, кез жанары солгьш тарта бастаган. Сойлегенде тамагы кургагандай yHi таргылданып шыгады. Бурынгыдай сунгылалыгы жок, назары темендей, тулгасы сэл енюш тарткан. Ш ешесшщ осы турш керш аяп кетп де: — А ла, ж екем н щ босануына Сактаган аганьщ с е п т т тие м е? - деда. — 03i айггы гой, жон-жосыгын тапса, ею м ет уакытша адасканды кеш реда деп... Нендей жолы барын сурап бше кел гей сщ ... К ь1зы атка ко н ьш жатканда: - Ж арыгы м, бурынгы еркел1гщщ кой , - дед1 ineiueci, - то й устш де 03iHfli кы з балаш а би язы уста... Qcipece, ана Сактаганнын кас-кзбагына кара, окы с м ш ез корсетш алып ж ур м е... А ктотынын ас т ы в д а ш —жана-ж ана ш ы р 6iiin келе жаткдн л окы лд ак ат. Н е желгске, не аянта ж ок, Кыр асып ауылдан узаган ш а кун едау1р енкей ш калды. Ж ол-ж енекей А ктоты С актаганмен алгаш калай танысканьш есш е адцы. Ол кезде Сактаган каладагы мугал1мдак окуда екен. Ж азгы дем алы сы н да ел imiHe к е л т , ею м ет жумысына араласып журген жершде Ш екер есебш тауып т а н ы с ь т алыпты. “ Е н ayeni мектеп аш у керек, балаларды да, улкендерд1 де ж аппай окьпу кажет, еддщ сауатьш ашпайынша, соци али зм орнату мумю н ем ес!” — деп 6ip-eKi жиында сейлегенш Kopin Ш екер: “ М ына бала болайын деп тур екен, танысып апсам Ty6i зияны тимес” , —деп, кояр да коймастан уйге ертш екелш сусьш бергеш бар-ды. Бой жетш ocin келе ж аткан А ктотыга Сактаганнын K03i сонда тусш еда. TaFbi 6ip ж олы тускенде “ А пайга сел ем бер ей ш ” деп уйге Kipin келгенщде, Ш екер куанганынан колындагы ьщысын жерге Tycipin алган-ды. Сактаган ш ай iinin аттанган сон, Ш екер дастаркан жайып ж урш к ы зы ны н аужайын байкагысы келгендей: - Э л л бала т ш п юшшейш, i3erri екен... - деп сез баста- ды. —0зге еюлдердей адыравдап басьщнан аса кдрамайды, кезкарасы MertipiMfli, ce3i суйюмднак— Актоты уеюл ж ш т келгеннен-ак уялып сыртка шыгып кетш , уйге жоламай койган-ды. Б1раккезтоктатып карамаса 202

да, ж ш г п н сырт nim bii Keaicri, ат жакты, а к куба екенш бай кап калган-ды. Сол жылы ж аз ы сты к болып, жауын тамбай, ш оп ерте курап куйш кетп. Кургакш ылыктын аягы катал кы ска уласты. Кррадагы жалгыз-жарым малдан куй кетш , жаппай еле бастады да, жутка шьщамаган ел eci ауган жакка бей-берекет кегшп жаткан. К еш етш к у ш -к ел т ж ок Ш екер сиякты влсцдер гана журтга калган-ды. К дптьщ туб! кагылып, коздер1 карая бастаганда, кыс ортасында а к карга малтыгып жалгыз атпен Сактаган кедщ. Крржынында сы кла курт, ш ию тары, сур кззы бар. Ш екер мен Актотыга бул аспаннан жауган нурмен те н еда... С о л С ак таган би ы л оку ы н 6iTipin, аудан орталы гы н а кы зметке кел1ггп. А ктеректеп ага-ж ен ге а осы куан ы ш ка той жасамакшы екен. Кеше катынаган бфеуден селем айтып ж1берпгп. Бутан Актотьшан ropi uieineci катгы куанды. - Ж арыгы м, бар Teyipinai ки, ш акы рган жерден калмау керек... С ен де 6ip кы з бала кусап кш н щ , ж асанып журсеншг.. Сонгы уакытга бурынгы балалык мшездерден алыстай бастаганын Актотынын e3i де сезетш . Ер балалармен алысып- жулысып ойнауы азайы п, ылги ш етте калып жур. Кеш батканда б1рауыкаксуйек ойнаганы болмаса, кущиз айналып уйден ш ы кпайды . К ерш 1 уйдег1 кел1нш ект1н ш !лтер токь1ганын, кесте ттккенш к о р т , 03i д е ж октан о зге ш жинап жур. Жеке сандыкш асы бар, аузын кулыптап жан баласын жуытпайды. Сонгы уакытга ол экесш коп ойлайтын болып жур. 0ткен жылгы аш ты кка “ ею м ет к1нол1\" деп ж амандады деген жаламен осьшан терт жыл бурын усталып кеткен-ш... Артель болгалы баска ел ирпшх куйып, уй салып жатканда, булар кьгсы-жазы кш з уйге карап отыр. Кзгыншылыкган кейш 6ipep малдын басын карайтканымен, еркеказ уйде куй болмайды екен. Ш екер канш а 6uinipMeiiiH дегенмен, естияр кы з б эр ш сезш жур. Тал кзрмагандай болып, ойда жокта таныскан Сактаганга ж абыса кетушен де ол е р турл1 сы р ангаргандай. Эуелде н амы сы келш шешес1не ренжи1н десе д е, соны нан ж ш тон корсекызар, урыншак еместшн жене аш аршылык жылы кол уш ын берген1н о з кез1мен керген сон em6ip ерек етш Tepic демеш. О н ы н уст1не eKeciHiH босануына да сеп тш тиед1 деген сон , uni TinTi жылып калды. Кейде, ул болып тумаганына ек1нед1. Ты м болм аса е кесш щ iciH куар ед1 гой. К ы з болган с он айналы п ауылдан шыга алмады. Шешес1: “Эйел ж олы ж Ьщ пке” деп жи1 айтушы ед1, рас екенд1пне енш-енд1 кез1 жеткендей. 203

Сактаган уйымдастырган ликбезге кдтысып аздап сауатын аш кан ы бар. Кдз1р л аты н ш а окы п, ж аза алады. Одан epi жалгастырып, б ш м ш кенейтуге жагдайы жоктыгына да налиды. Былтыр ауылдан бастауыш мектеп аш ылып ед1, соп- сом адай болы п уак, балаларм ен 6ipre отыруга уялды. М угашмнен кейб1р ю таптарды сурап алып е з бетшш е окып соныра кайтарып берген-дк ■ Кыр басьшан Актеректж m en d yiuiepi агаравдап кер1нгенде батар куннщ Кызыл арайы тау шынпарымен аймаласып ойнап турган-ды. Узарып оскен ш о п арасынан бодене бьгтылдыкгап, булбул сайрап — батар кунмен коштаскдны ма, эдде конар уя, кр с ак ж ары н 1здей ме - айнала кус у н т е т о л ь т кетп. Тау беткейшен ойга карай кыдыра ескек салкьш самал ат бауырьшан келетш ко к шалгынды тещ здей толкытып жiбepдi. Ауылга жакындаган сайын том енп беткейлер коныр тарта бастады. Элпнде анык кершген уйлер 6ipre-6ipre карангьпа батып, эр жердей жылтылдаган о т кершда. Осы кезде оньщ кулагьша э н шалынды. Элдеб1реудщ epirin айткдны емес, кэнп-i дауыс. Ы р гаган толкытып келттрген сайын бойды ш ы м ырлатып алы п барады. Бала жастан таныс эн: Бескепен1 жагалай бес уй отыр. Акбопе жок ишнде HeciHe отыр. Мал берген! барады алып кетт, Кедейшш1К колымды к е с т отыр. Кеткен1ц бе, Акбэпе, кудер узш, Кетер1нде берш кет туймешц узш. KeTepiiwe бермесен туйменд! узш, Элдеюмге журемш кезш сузл! Ш у - 1ле бойы на аты м э л ш Сауытбек садды дей пн осы I эш п экес1 Аманбайдын талай той-жиында айткдны кулагында. | Аманбай заманында Сауытбекпен жора-жолдас болыпты EKeyi Ti3e косы п кы з-кел ш ш ек терм ен айты сканда топ жаратын деп ineuieci де а й т ь т отыратын. Сай табанына тускенде, ат туягы таска тш п тарсылдап тук ecTipmefli. Актоты -пзгшдд бос ж 1берт, кыр басына шауып шыккднша эн де аякгалыпты. Экес! устальш кеткел1 ш а л к ь п ъ т салган энш бул алгаш ecryi. Кейде шыркдп, кейде баяу тербеген эл п ун кулагьшан кетпей келеда. “ Йага>ф-ау, бул ю м бодцы екен?” деп Актотьшын журеп эзшен-ез1 тулап кетп. Ауыл шетш е таяла бергенде, алдынан 6ip топ ит ypin шыга келФ. 1ле-шала: 204

—Кеттндер! Эй! —деген еркек даусы естщщ. Сактаган муны сыртга кутш тур екен, жакындап келш крлын усынды. — Тотыжан-ау, сон ш а кугп ргеш н не... Адасып кетп ме деп зэр е- кугым кзлмай... Сактаган сойлей журе А ктотыны аттан колты ктап Tycipin, шылбырды арт жагында турган балага устата салды да: —Эпкецнщ атын корага апарып байла, жем бер, — дедь — Жатарда сугаруды умытпа. Осы кезде Сакгаганнын ж ец геа С акып та уйден жупре ! шыгып, Актотыны бас салды. Сакып Акцщцщ кызы-тугын, жасы Актотьщан сэл-ак. улкен, осы ауылга былтыр узатылып едг — К елгенщ кандай жак,сы, сырлас курбын ж анында отырмаган сон тойдын да кызыгы болмайды екен, — дедц ал кулагынын тубшен сыбырлап. —Були б э р ш щ ораны келш тур... Кдйнымнын тойына шакырып агасына а й т а й Кдракиядагы анид ж ш т Эм!ртайга хат ж азып жйберш еддм, TineyiH берпр, дэл уакытында келе калганы... Баганадан 6epi он айткызып, кулагымыздын курышын кандырдык,.. Эхиртайдын атын бурын 6ip-eid еспген! болмаса, Актоты онымен жуздеспеген ед1. \" 3 p i он ш !, opi а н ш ы ” деп кы з- кел1ншектер сыртынан мактаганда онш а селт етпеген. Сакьштын куанышты уш н еспгеннен кейш “ ол кандай ж1пт екен\" деген кызга тон шггей кызыгушылык кою репн жайлап алды. Уйге эуел1 Сактаган, сосын Актоты, артын ала С акы п idpai. Журт кен дастарканды жагалай отыр екен. Сактаган юрген бойца Актотыны алдыга шыгарып: — Ал, тен курбы, замандастар! Осы тойга алыстан эдеш i3flen Актоты деген карындас келш тур! —дедг Сол-ак, екен, ж урт ттк жарылып жол бердг М унш алы к сыйды кутпеген А ктоты капел1мде кы сылып, кайда оты рары н бшмеда. — Мунда келидз! —Тврлетидз, карындас! — Алыстан к е л ш а з, те р ciaaiid! Каумалаган KonmLniKTin ынгайым ен ж огарьш ан 6ip-aK ш ы кканы н бшд1 А ктоты. Е л д ш б э р 1мен 6ip -6ip бас изеп амандасып orri. Ko6i жузтаныс. Былтыр осы Сакып узатылган тойда 6ipre болгандар да отыр. Ж урт дабырласып отырганда, ол он жагындагы Kicire к е з кныгымен 6ip карап алды. Донгелек жуздг калын кас, кен мавдай, буйра ш аш жптт екен. Еш ю мге карап сойлем ейдт кулмейд!, тис шанш ы лы п карсы апдына карап отыр. Анда-санда шай уртгап кояды, “ Бул - не токаппар, не iuirett уайым жеп отырган адам” 205

деп ойлады Актоты. Сол ж аган да поддан жонган акдомбыра- ны бауырына кы сып отырган имиген ары к ж ш тке кез1 тусш: “ Элгшде эн салган... Экнртай осы м а ?” деп Konmi толмай кадды. “ BipaK KiM бшеда, шьш жуйрж: 6ip кермеге KopiKci3 болады деуип еда гой” . — Ал ещи жана келген карындастьщ курметше алып коялык, - дед1 той бастап отырган ж ш т. Актоты ещи байкады, дастарканда бауы рсак пен кэм пи т кана жатыр десе, кеселерде суйык 6ip нэрсе агарады. Оган да толы кесе усынды. Кымыз екен деп, шолдеп отырган сон “ ал ” дегецщ кугпей, аузына апара 6epin ед1: — Бул - боза, - деда сол ж аган да домбы ра устап отырган ж ш т, — K33ip 6ipey с о з айтады. Актоты уялганынан кесеш жерге коя саламын деп тепл ала жаздады. ~ Ал, курбылар, тынышталыныздар! —дед1 той бастаушы даусын KOTepin. — Актоты карындас бул тойдын себебш бш етш шыгар. Б1здан Сактаган ш он окуды тамамдап ортамыз- га к е л ш отыр. Бул ж а л г а з гана С актаганнын, онын ага- ж енгесш щ куанышы емес, кутил ауылдьщ, мьш а би сиякты жастардын куанышы... Бэрш1зге С актаганнын жолын берсш деп алдымыздагыны алып крялык,.. А ктоты кесеш аузына апарды д а , iuiyre батылы бармай, кайтадан жерге койды. Арык ж ш т андып отыр екен: — Бул ж олы арнайы ci3 у ш ш ллкел1 отыр емесп1з бе? М уны н ы з ж арам ай ды , — дед1 тура кулагынын туб!нен. Аузынан бозанын икл мунк ете кадды. — 1ше алмаса карындасты кинамалык, ~ дед! терде отырган буйра ш аш ж ш т. Ym майда, коныр екен. Кыз жалт карады да, кызарып кетп. — Актотыга к ы м ы з куйьщдар! - деда э л п Kepmici, eciK алдында журген жштгердан 6ipme. —Э ш р та й , алгаш кьщ а кы сылгансу кы здын эдет1 емес пе? С э л зорлау деген болмай м а? — деда т а г а д а сол ж аганда отырган арык жшт. — Боза ш е т ш адам 6ip коргеннен-ак белгш емес пе?! - деп буйра ш аш гы ж ш т кулуге сылтау таппай огыргандарды 6ip желш нгш тастады. “ Эм1ртай деген! осы екен гой... ” деп Актоты баскаларга бщщрмей коз киыгын тастап койды. Айтканш а-ак кэрлен кесеге кымыз куйылып, алдына келттрщщ. Ж алпы осы отырыста Актотыга деген штипат белек еда. Элден сон дастаркан жанарып, бурыннан жаткан кант- 206

кэм питпн орнына epiK, мей1з келдт С ол жактагы ары к ж т т муны да кур лоберген ж о к —Бул тойга Актоты келмесе, каланын дэм ш ен тэта алмай- а к кеткендей екенб1з гой! —А з гана сыбаганы тен курбысына арнайы сыйлаганды да кнмайсын ба?! - деп арага жите ж е н г еа С акы п тусе Kerri. Актоты кещлдешп, ел катарлы калжьщнан кур калмай отырды. Дастаркан жиналган сон, журт ток басу уш ш тыска шыкгы. Эрюм бурыш-бурышты, сай-сайды сагалап к е т т жатканда, Актоты 6ip теректщтуб1нде ай сэулеамен кеш пюм тарткан тау ж акка карап ж ал ты3 03i алансы з турган-ды. — К ары н дас, а з д ш ауыл А кш иде м е? — дед1 6ipey ту сыртынан. Жалт караса Эм1ртай екен. — И е, Акшидем1з... — М ен а з д щ уйдеп кзри яны бшуил ед1м... Е рен энип Kici! —Ж акемщ кайдан бш еаз? — Бала к е зм д е С ауытбек деген атакгы энш1 eKeyi б1здщ ауылга келгеш бар... EKeyi эн ай ты п , уш кун, уш тун сауы к курып efli... Э к ем маркум MeHin домбы рата эуесппм да корш , ек! энш ш 1 ауылга арнайы ш акы рса керек... — Ештене уйрене апдьщыз ба? — К дстар ы н да Уш ку н , у ш тун уй ы к там ай ж ургенде уйренген1м ш амалы , - деп Эм1ртай кулд1. - А манбай агадан не хабар бар? — Е ш хабар ала алмай отырмыз... IciH куатын адамымыз да жок —Ой, этгеген-ай! Былтыр бш семпп, б1здщ yiire Алматьшан 6ip декей келд1. М ен щ 6ypidm tai Kopin, “ тулюге салай ы к” деп жабыспасы бар м а... “ 0 з щ де 6ipre жур, эрт1ске орналастырам” деп канш а колкаласа да конбеп ешм... Сонда 6ip ауыз айта салсам гой, cem iri ти ер ме efli... —Кэндай кызмет icTendHiH сурамадыныз б а ? —деп Актоты да елендеп калды. — Барсам табам ын гой, “ кенсем улкен napicrin ж аны нда” деген... Кррдайдан 6ip жуан ертш келш efli... Ж э, мен муны уйге барган сон, апамнан аныктап сурап алайын... Эбскен уш ш, бш ш м , Алматыга да барып кайтармын. Акготынын журеп аузына тыгылды. “ Кудай осындай жаксы адамдарга басында неге туыс-жакын кьшмады екен” деп 6ip жагынан камыгып тур. —С актаган агайдан комек болм ас па екен? —деп, “ жалгыз сенген1м сол” дегендей ынгай бштирда. —Юм бшещ, окыган жйтг кой, эуел1сонымен акылдасармыз... 207

Осы кеэде: - Ал, кане, уйге журнйздер, - деген Сакдаганньщ даусы есдалда. - Алыстан iaaen журсем, уй артында турсывдар гой! Тура касы на таяп келгенше аягынын тыкырын бшдармегенше Акготы шггей тан. - Ж ер астынан шыктын ба, ей! - деп кдлжывдады Эм1ртай да. - М ысыктай епда басуды кала уйретп ме? М ы сыкка тенегенше аш уланып кала ма деп Акготы т е ш е бастап ед1, Сакдаган кониине де алмады: - Тасы рды тау гана котереда, - деда де койды. Акготы бул жауаптьщ мэнш женда укпаса да, “тауып айтгы” деп азш ш е туйда. — Ал, Тоты карындас, iunce юрелйс, —деда Эм1ртай эзицц ap ire с озб ай . - EciMiniSAi а к ку ска тенеген екен, cipa, 8бекенн1н 03i койган болар... - И я, ж экем койыпты , — деда А кготы да эщ тм ен щ беда езгергенш е куанып. —Ш еш ем меш мен кшдакгес ул болмаган сон , атымды Ултуган коямын деген екен, ж экем конбепда... — Э бекен — акынжанды Kici гой! - деп Эм1ртай кызга есис аш ы п жол берда. Ж урт кайта ж иналып, “орамал тастамак,” ойнай бастаган екен, булар келген сон 6api орындарына кайта отырды. Дал осы сэ т и кудап отыргандай: —Ага, энвдзда сагынып калдык! —деда той бастап журген ж1пт. Б аск ал ар д а дуыддап, кош ем етгей жвнелд1. ©3i де А кготынын апдында эн салгысы келгеншен, онш а асыгып- аптыклайын деген оймен: —Ж ш тгер, жалгыз мен1 айналдыра бересщдер ме, езгелер- д щ де о н ер ш корелж те, —деда. —С осы н 6 Ь де о з кезепм1зд1 кур ж1бермесшз, - деп А кготы га 6ip карап концы. 8м1ртай бул жерде озш ен аскан анш1 ж огын бше тура ж орта айтгы. — Рас-ау, бул ауылда энш1 курып калып па, кане, бастан- дар, кыздар! — дед1 6 ip ж ш т аулеюленш. - 0нерл1 болсан, ауел1 е з щ баста! - H eci бар, бастаймын! - деда а л п ж ш т тамагын кенеп. Суду кьвдан ес1ткен 6ip терен сыр, Артель-уйым 6ipiKKeH ураны 6ip... - деп келе ж атыр еда, ж урт ду кулда. - Э й, артелщ не? — Суду кы зда н ен бар efli?! — “Терен сыршылын...” 208

- б зд е р щ айта алмайтын болтан сон коре алмайсындар, э!.. Ал ендеше, айтпаймын, онда кайтеандер! — деп олп ж ш т буртиып, 6ip буры ш кз тытылып отырып алды. - Ж э, куй тындалык.. Элеке, бастаныз? “ Элеке” дегеш батана домбыраны бауырына басып отыр- ган арык, л ап т екен. Beni бугш ш , кдбаты туй Lain 6ipep куй ойнап бердг Жщдшке саусактары сага бокпап сумандатанмен, лсурекке тиер жылуы ш амалы екен. А ктоты саусагынын кимылынан коз алмай караса да, кулатында бой шымырлат- кдндай ун калган ж ок.. Будан кейш де орюмдер косылып олен айткансьщы. “Тойды кыздырды” дегеш болмаса ешкайсы ауыз тущьггкан жок, Кезек езш е келгенде Акготы: - “Дариянын касынан ку ды к кззб а” деген, ага отыртанда б1здщ эн салуымыз уят кой, — деп тарты нып eni, журт ксшкалап коймаган сон, колына домбыра алып “ Ш ил! озен” э н ш е келтзрш: Неге керек токаппар, менмен Kici, Неге айтпайды оленш бinген Kici. Ажарыныз алыстан кез тарткандай. Неге KeTcin касынан келген Kici. Колбендешй ак койлек кен болган сон, EKi курбы ойнайды тен болган сон... Саган айтпай сырымды юмге айтамын, KopiHreHiM коз1ме сен болган сон... LLhuii озен камыс-ай, Biaai ойлай жур, таныс-ай... Ж урт дуылдап кошеметгегенмен, Акготы оз1не-оз1 к в н ш толмай уялып жерге карады. Beri дуылдап, мандайы терлеп кетп. - Ал, ага, кезек аздна! - Кане, тынышталыныздар, тындалык.. Эм1ртай Акготы суйей салган домбыраны колына алып, кулак куйш кзйта когпрщ. Акготы ел назары езш ен ауып кеткенш е куанды да, ж ен уш ынан ж1бек орамапын алып мандайын cyprri. Эм1ртай домбы раны н кулагын у зак бурады, кейб1р пернелерш жылжытып орнын ауыстырды. Э н н щ KipicneciH ш ерткен нен -ак Акготы д е м ш цшне тарты п ты н ы п кадды. Кулакка бурыннан таныс эуен куйкылжып, кулпырып б а р а д ы .. . I4-.S07 209

1Жютгщ падишасы Эм р TeMip, Жттгер, энге салсац кайгыц KCMip. Кешеп жас дэуреннщ базарында Эн ед1 Акан салган майда коцыр... ©Mipraft бакырмай, киналмай, бабымен ерюн айтгы. Даусы ж огары-теменге ерю н жетш отыр. У ш 6ip турш майда, крныр, кулакка жугымды естшеда. И ш , ыргакдарын толкытып, толгап ж1бергенде, туда бойынды ш ы м ы р етюзеда... Кудды ж экесш щ эн салысы... Акготынын кеудесш сагыныш оты кернеп, кемейше жас тыгыдцы. Tepic кзрап, мелт еткен к э з ж асьш саусагымен min тастады. Ш епнщ ю реп отырып, жузш канш а тасалаймын дегенмен, Эм1ртайдын назарына ш н ген екен, “ Майда крнырды” айгып болды да, домбыраны iprere суйеп крйып: —К адкам , муны ныз не?.. Кдйта Аманбай аганын Аркадан алып келген эн ш еске салганыма куанбайсыз ба? - деп акы ры н гана аркасы нан какты . Алаканынын табы ж ауырыныньщ арасын ду етю зш еда... Ж астар ойын-сауыклен отырып, тан атканын бшмей калыпты. Уйге жарык юрген сон 6api 6ip-6ip кеседен шай iurri де, кр ш айтысьш таркай бастады. Акготы жарыкта байкады: Сактаганда ен-тус калмапты. ©3i де катарга отырмай, тун бойы eciK ж акта ж урш еда. Эдце енераздагш ен уялып ортага келмеда ме? Кайткенде де той и есш 6ip рет еске алм аганы на ептеп кы сыла бастады. Сактаганнын енш де шаршаудан баска да уайым табы бар Tapiani. Бы лайш а Keaicri, керисп ж т т г щ дэл K93ipri мусэш р, солгьш калпын к ер ш , А кготы шггей аяп кетп. У й imiHe р а х м е т а й ты п , А к то ты сы р тк а ш ы к кан да С акгаган атын ертгеп койыпты. Анадайдан е з атын жетелеп Эм1ртай келе жатыр. - А лана сэлем ай т, - деш Сакгаган, ©Miprafl келгенше элденелерд1 айтып калуга асыккзндай. - Талу Kynaepi калага журемш . А м анды кболса кузге дейш 0б е к е ц босаны п калар... Ол Kici босанбай ы н ш а кы зметке де турмаймын. — Ой, ага, камкорлыгынызга рахмет... Кдгзмепнода калай етесек екен... - Актотынын козш е тагы да жас кедщ. — Бул кы зм ет ем ес, Тоты ж ан , парыз, — деда Сакгаган ендне кан ж упрш . - Ж эк ем Tipi турса жаксылыгыныздын каруы 6ip кайтар... - Капа болма, Тотыжан... Тагы да айтатын кеп сыр бар efli, бул ж олы im inae сакгай турайын... Ал енда кош ... Алана сэлем айт. 210

Бул кезде атын ж етелеп, Эм1ртай да таяп кел!п калган еда. —Ал, ага, кош бсшьщыз. Эшндзге рахмет! —легенде Актоты Эш ртайдын бетше тура карамай, сыртын берген к у й атын тебш ш журш кетп. Туш бойгы ыкылас, сыйластыкган белп калмай, та н ж арыгымен таркап кеткен Topiafli- Эм1ртай дел-сал куйде сонынан карап, узактуры п калды. Ж аз OTin с у ы к к у з тусп. Ел ж и ы н-терш болы п кы с камы на Kipicin ж атканда, Ш екердан куты к аш а бастаган... К двы м ен eKeyi ала жаздай колхоз жумысында ж урш не ш о п, не отын TycipMerrri. Ш екер к о л к сурап басты кка барган екен, кей ш ге каратыпты. Кдллаулап кар ж ауганш а Аманбайдан дерек ш ыкдады. Кузге де й ш iciH куып босатам деп уэде берген Сактаганнан да хабар ж о к Алматыга 6ip барып келгенге украйды, 6ipaK колынан ештеме келмеген сон, бул ауылга кершуден уялып журсе керек. Табан кар ту сш ая з ура бастаганда, А ктоты кдлага журуда ойлады. BipaKKiMre барады? Танитын адамы бар ма? Ж ататьш уй таба алмай, кош еде кангырып калса кайтед1? KeKiperiH эр Typai ойлар KeMipin Актоты жудей бастады. Кдраптан- карап отырып басы айналып, журеп айнитынды шыгарды. Н еге ул больш туманы екен? Ж ал гы з э ке сш е ар аш аш ы бола алмаган кы здан не пайда? Tipicinae 1стей алмаган ж аксы лык- ты елгенде корсете ме? А ктоты шешес1не айтпай колхоз кенсес1не бары п, MiHyre ат сурады. Бастык шаруасын сурап бшген сон, желкесш касьш турып: —Ж акы нда гана отын-су Tycipin б е р д к , enai не icre дей сш маган? Ж агдайды к о зш Kopin тур. М ш уге ж арайты н атгы н 6api шаруаш ылыкта... А зы р ак ш ьш ай тур, ш оп тасылып бпсш ... Актоты уедел i мерз1мд! саргая ку тп. К ундердщ кун1нде шешес1 жумыстан к е ш т е т т Keain cypiHe жыгылып отырганда: — А па, мен ж экем д11здей мш , — дедг — Не дейд1?! — Ш ешес1 ш о ш ы п Kerri. — К р й , ойбай , б!рденеге урынып журерс1н— М ы н а суыкта кайда барасы н?! Э к ен Tipi болса келер... Сактаганнан да 6ip хабар ку гел к. —О, койш ы сол Сактаганынды! —деп А ктоты аякасты н ан бу рк ете калды. —У э д е а осы куз емес пе efli? Не ©3i ж ок, не турган C03i ж о к —“ KiciaeriHiH кигп аспанда\" деген, ;1янып журген жокшы гар. — Енд1 мен де к у те тш хал ж о к , ап а. Е р т ен ж урем !н. Каракн>шагы таныс 6ip Kici Алматьща ceHiimu адамым бар деген...

- О ныц ю м еда тагы?. М ен бшем бе? - Б ш м е й с в , апа... Жэкемда танитын кершеда... - Жузтаныспын дегенге ере бересщ бе? - Енда калай? Уйде эр е к е г а з омалып отыра берген жак.сы ма? - Байка, кзрагы м , кы здьщ ж олы жщйике... Uleiueci кы зы н ьщ бет алган жолынан кайтара алмады. Е ртещ не Актоты жылы кш м ш , жол азыгын алып журш кетп. - Тотыжан, ж олын гой, Актерекке де сота кеткейсщ, —деп кадды memeci. Кешеден 6epi жауган кар шашадан асады. Ой-кырдын 6epi акка малынган. Ж ел оз кунп мамык кар борамайды, ушпайды. Ж олшыбай эр ауыддан сурастырып Актоты Кдракияга апаратын теге жолга тусп. Актерекке сокса ара кону керек екен. 0 з ш щ де ыкыласы ж о к едц, ш еш есш е айтуга сылтау болды бул. Тау-таудын арасывда шылбырдай шубатылган жндшке жолмен туе ауганша журетш екщщге таянганда, ж алпак 6ip жонга кетерщщ. Карсы алдывда озге таулардан белектенш улкен 6ip кара тебе жатыр. Басында кар токтамайтын жаланаш болгандыктан К аракия атанган деуш1 efli, cipe, осы шыгар деп Актоты камшыны баса тусп. Тустен ке й ш п ш ьщ ы лты р ая з мандайды карып барады. У зш к а з булан жур1спен эрге тарты п келе жаткан кара ат та калжы райы н деген бе, камш ы басканмен будан те з журетзн К э л д е н ен 6ip ж о тадан а с а бергенд е, алды н ан TyriHi ш алкыган ауыл Kepumi. Ортасында тебесш шатырлаган уй тур, cipe, мектеп болар. 0 зг е уйлердщ Te6eci жайпак, шагын гана селен екен. Y n-узын, тш -тж 6ip гана Kemeci бар. Кей тамдардьщ манайында ки1з уйлер кзраяды, cipe, бул ауыл да А кцщ деплер секщ щ ani тугел отырыкщы болмаганга уксайды. Батар кунмен таласа келген жолаушыга уйлерш щ TOHiperiHfle кы бы р -ж ы бы р м е н ж урген ш ар уа адамдары ж ам ы рай кдрады. А тынын ке к ш н е, ж алына турган кырауга кзрап алыстан келе жаткднын жазбай танитын Tepiaoi. Актегы meTKepi 6ip корага ат басын бурып ж ен сурады. 1здеп келе ж аткан у й осы к е ш ен щ тау ж ак басында екен. - Багана тан атпастан б у р к т н алып Кдракияны айналып бара ж атыр еда, оралды м а екен... — деда уй neci Актотыны бастан-аяк шолып шыгып. Тебесш е ш еп уйген шагын таммен жапсарлас шарбак кораны н аузында ею 6yttipi солыкгап ер-токымды бурыл ат тур. Аннан оралган б е л шыгар деп Актоты ш л ей куанып калды. 212

О йда ж окта eciK алдына кеп ат басы н Tipen турган жолауш ыны крраны н аргы тукшр1нде кой га ш оп салып журген Эм1ртай алгашкьща кормеп едг И т уре берген сон, бурылып карады да, колынан айырын Tycipin адды. Акготы екенш тан ы п балаш а тура ж у п р м е а бар ма... Эинртай ауру ш еш еам ен турады екен. Осы уйдщ улы да, кы зы да e3i корш едг О н ж ак iprefle ж ер тесекте тергс карап жаткан кемп1р, уюне беймезгш келген крнакты жактырган сынай корсеткен жок. С элемш е ж еш й жауап бермей, орнынан ынкыл-сынкылмен зорга кетерицп де, казан-аяк жакты салдырлата бастады. — А ла, бул - ана ж ылы 6iafliH уйге келген А манбай деген KiciHiH кы зы , —деп т у с щ щ р т ж атыр Эм1ртай керпе сала журе. — Кдй Аманбай? — А на ж ы лы С ауытбекпен 6ipre келген энпй icici ш е? — Е , онкей жыннын уйыгь: десешН — С ол icici каз1р абактьщ а ж аты р... — C ipo , ш е ш е с ш щ сездерш е eTi в л ш кетсе керек, Эм1ртай э л п ай ткан ы на кещ п де аударган жок, Актотыга бул epci керш дг — К у зы экесш щ iciH куып ш ы гыпты, — деп аякгады с в з ш Эм1ртай. — Осы ку н п н щ ерк еп курып, енш катыны за к о н iaaeifriH болган ба? — Кд1з баланы н э кеге ж ан ы аш ы м а й м а екен?! — деп Эм1ртай кулш, свздщ аягын жуып-ш айган болды. С аркем тр самаурын к е те р т, ауыз уйге шыгып кетп. — Б у KiciHiH с е з ш е kohui б е л м е ш з , — дед1 Эм1ртай конагынын ки1мш иге журе. —Co3i ipi болганмен, ар жагында з ш жок, Окем маркум бу Kici сейлей бастаганнан аты на м ш ш анга кететш. А кготы келгенде уй im< кар а кел енк е-тугы н. Эм1ртай cipiHKe ту таты п о н д ы к ш а м ж ак к а н д а , кы зд ы н н аза ры алдымен босага жакта тугырда отырган бурютке ауды. Ko3i жалт-жулт етш внмеш нен отедг —Ана жолы айткан кусыныз осы ма? - деп сурады Акготы. К д о ан кусты 6ipiHini рет жакыннан квргендисген бе, толкып KeTri. —Осы! - энп м е желкл баскага аугандыктан ба, элде кусын м актаны ш еткеш ме, Эм1ртайдын yHi ж аркын естщщ. - Ym ай баптадым... Э к ем н щ айтуы бой ы нш а баптауга тырыстым... К ар тускел1 тулкне салайы н десем , ж ас н ем е, ж азатайы м урынып кала ма деп, тартыншактап журмш... Алдыщуш коян ШДЬ Ж у н ш к а н д ам а й ба сы н ан б у р ш о ты р га н ж е р т е н ажыратгым, соган Караганда тырнагы таза ма деймш... 213

Осы кезде meuieci келд1 де, эц п м е желйл у з ш п кэлды. KeMnip мол денесш ен салулы те сегш щ устше гурс етш отыра кегп де: - Шайды ездерщ кдйнатып шцвдер, - деп шапанын басына буркеп жата бастады, - шекем сынып барады. А ктоты уш ып турып еда: - Слз 6ip кундак меймансы з гой, отыра берпцз, - деп Эм1ртай орнынан козгалды. - Самаурын коюга Kepmi уйдщ ейелш шакы райы н да, ез1м соятьш малды жайгайын.... - Ж о-ж ок, eunoMfli ш акырып эуре болмацыз, кур бекер отырам ба, мен де кемектесейш. Tepic карап ж аткан кемгпр басьш жулып алып: - Акыр котеретш самаурыны гой, кайнатсын. Бул да 6ip уйдщ катыны болатын шыгар! - деда. Бутан Окйртай да, Актоты да мырс етш кулш сыртка шытып кетп. Сойма дегенше карамастан Эм1ртай 6ip токтысьш шалып тастады. О н ы ц е л казан га тусш ш скен ш е туннщ 6ip уагы болтан еда. Арада талай э н п м е айтылды. llleuieci булардын с езш е араласкан ж ок, С ол Tepic кзраган кушнде козталмастан жата берда, Анда-санда уйш егеш еслледа. Эм1ртай е з уйщде тым карапайым екен. Сактаганнын тойында енп м еге араласпай, тэкапп ар отыруына карап мшез1 де солай ш ы гар деп ойлап калып еда. 0дц е о з багасын 03i KOTepreHi м е екен? М умю н ер адамньщ тузде жургенде енсеЫ бш ктеп, уйге келгенде Myconip болатын одел шыгар? Онын устш е эйел1 ж ок,.. Бул неге уйленбей жур осы уакыткз дейш ? 0 з ш е лайыкты кыз таппаганы ма? 0 л д е meiiieci рухсат бермей ме екен? Бул KeMnip мынадай м ш езбен келш шьщатпас-ау! Б элю м , 0м1ртай соны б Lain уйленуш эдеш кейшге каратып жур ме? Э ц п м е устш де А ктоты н ьщ K03i, кулагы 0м1ртайда болганмен, ойы он сакка жупрш отырды. - С э л м ен келш калган е к е н а з, 6ip кун, жарым кун жатып демальщ ыз, — деда ©Mipraft энп м енщ сонында. — Кдланын жолы узак, мен де кэм жасайьш. Титл ертен 6ip кунмцда киып туз тагысыны ц i3iH ш ольш кайтсакта болады. Жол журер алдында ci3re жагалык, 6ipflene кездеспес д е й а з бе... Бурют алып анга шыкканды еслгеш болмаса, кезбен кормеген Актоты бутан елендеп кадды. - О зб е н акта шыкканымды бул ауьш осек кылмай ма? - в се к тен елген адамды коргем ж о к,- Екеу1м1здщ де 03ip басы м ы з бос - елд щ б1зде не шаруасы бар?! 0м1ртай ж атарда TeceHimiH KOTepin, корил уйге Kerri. Б у р к т н тугырынан альш турып: 214

— Ерте оятсам ренж1мейаз бе? - деп сурады. — 031мнщ де уйкым сергек, мумкдн 6ipre оянармы з... — Акготы баганадан 6epi “ ер адаммен 6ip бвлмеде калай жатам” деп кысылып отыр ещ, Эмйртайкьщ мунысына риза болып кадды... 0м1ртай, cipa, уйыкгамаган да болар. Атгарды жемдеп, сугарып, ертгеп койыпты. Kepiui уйдеп эйелге шай кайнат- кызган... Булар асыгыс-ycirie оразаларын аш ты да, жолга даярланды. Акготы коржынынан еркек кидмдерш шыгарып киш алды. Кар тунде т а га 6ip жауыпты. Жер-дуние акка оранган. Кдрсы алдыдагы Каракия кар жамылыпты. Акготы аныктап карады: кара былгарыдан штелген томаталы бурит ер капталына орнатылтан агаш тугарда отыр. Тула денеы кара да, иыганда аздаган агы бар екен. — Буркптш аты бар ма? —деп сурады кыз. —Акиык. —дедд Эм1ртай алыска коз xi6epin келе жатып, - экем н щ койган аты... Эм1ртай ат устшде тас туйш болып ойлы отыр. Бурый аншыларга uiecin кермеген Акготы: “ М ум п н анш ы жолга ш ыкканда бвтен энп м е айтуга болмайтын ш ы гар” деп, 0м1ртайды мазалагысы келмедь Булар жука сурлеумен узак журдг Каракияны айналып вткенде ар ж аг ан ан К унгей Алатаудын дркес-ттркес сшемдер1 кершдц. А ддарынан ал1 i3 ш ы ккан ж о к Ж ан-ж ануардын 6opi кар астында калгандай кы бы р етпейдд. Кун сэск еге тарм асып, ш екеш кыздыра бастады. Беткеш нде аздаган шубары бар, етеп ойлау, ортасы куыстанып бггкен квлбеу тауга таялганда алдарынан шубатылган 6ip i3 ш ы кгы . 0м1ртай аты ны н басы н тарты п, карга ундле карап турды да: — Мынау каскыр, —дедл Ke3i шоктай жайнап кетп. — Жас бурит ала ала ма, ж ок па, бшмеймш. Экем нщ кара б у р и л каскы рды н ар л ан ы нан ж азы м болы п едв... Meitni, тэуекел, багын 6ip сы насы н. А кготы, ci3 осы iaaeH ажырамай, сайдын табан ьш а тусе бериоз. М ен кия беткейде турайын... 0йтеулр 1зден аж ырай кер м ещ з... 1з калынга Kipin жогалса, м ы н а д аб ы л д ы к а гы п -к а г ы п ж1бердн13. А тгы а д ам н ан корыклайтын ан болмайды, карсы алдьщыздан шыга келсе де шошыманыз. Ашыкка 6ip ш ыкса, Акиыкгы босатамын. Акготы взш е жумыс табылганына шггей куанып, ердщ басы на дабылды байлады да, i3 куалап журит кетп . Ж алгыз e3i узап шыккан сайын imiHe коркыныш Kipe бастады. 0л гш д е 0мдртайдын атгы нсщ ен корыклайтын ан болмайды дегеш 215

де есшен шыгып кетп. BipaK е н д кайтудьщ eui6ip ж ож ж ок Н е де болса тэуекел деп uirepi тарта б ер д . Артымда 0 Mipraft бар гой деген н ы к ceniM бойындагы ypeftai куалагандай ед . Айткандай-ак, i3 сай га кулап кдлын 6ip жыклылга ю р д де, жым-жылас жогалды. Актоты артына бурылып карап ед , Экнртай коршбедь Н е де болса айткзны н кггешн деп, жука жаргакган керш тнтлген дабылды колына алып кагып-кагып *i6 e p in е д , тау imi тугел жангырыкты. Актоты кулак турш тындап тур, бегде еш дыбыс ж о к Айлакер каскыр шынымен бугып калганы ма? Кенет кзлыннын ар жагынан 6ip нэрсе каран его. Не екенш бшмей сасып калган Актоты айгай салып кейш шапты. К ы рка басы на ш ы га келгенде, тау беткейщде бурыл аты кар тустенш , 03i 6ip гана н окатка айналып турган Эм1ртайды керш , даусы жетсе де, жетпесе де айгайлай берд. Е н д кешжсе туз тагысынан айрылып калатындай eci калмады. О сы кезде ш ан к е тш аспан кеп не карай октай атылган бу рю тп к о р д . Не icrepiH бш мей Эм1ртай турган жакка карап eai, ол 6epi карай ш ауып келед1 екен. Бурютгщ денес1 торгайдай боп Kunipettin кокке шаншылды да, кенет тас туйш боп томен соргалады. Аударыльш-тонкершш куйылганда канатыньщ суьшы алыстагы Актотыга анык естщд. Кыран кус кас какканша жерге шанш ьшып жок болды да кетп. Эм1ртай карды куйындатып ш ауып келед1. Жыкпылды сай га сок п а й ай н ап м ага тарты п барады . Кдлркз уст1нде айгайлап турган Актотыга бурылып караган да ж ок К ы з да атына камшы басты. 0MipTaft сай ды орлеп бел аск ан сон бурылдын басын тартты. Айнала тым-тырыс, акиык та, ан да ж ок К енет ая к асты нан ш а н к еткен дауыс ест ш д . Эм1ртай селк етш атын тебшгенде, кыран даусы талып шыкты. Анадай жерде тобылгьшы 6ip озек колденен жаткан-ды. 0м1ртай байкам ай тур екен, i3 солай карай тускен. Ш апкьш ап жетш келсе, ак и ы к карайган б!рденен1 букгеп басып отыр. Сол аягы каскырдын боксес1не кадалыпты да, он аягынын болатгай тырнагы каска манданты бурш, к о зд агыза кайыра тартканда каскырдын мойны омырткадай узшш кетсе керек. 0м1ртай аттан тусш шепр кезш ен от шашкан бурютшщ аркасы нан сипап, аш уын баскан ш а 6ipa3 отырды. Сол кезде енпге ш ауып Актоты да жеткен е д . ©Mipraft анды 03i алгандай жымын кагып м эз болып отыр. Ол еппен кимылдап бу ри тш щ cipecin калган тырнактарын аж ы рата бастады. К дскырдын басына кзнжардай кадалган 216

саусакгарды 6ip-6ipnen ажыратьш болтан сон, бурютш агаш тугырга кайта отыртызды. К аскы р ды н д е н е а ю ш ш еу екен . Э м 1р тай ip en сой ы п жатып: — Б ы л ты р ш кудшк екен, — дед!, арланы м а деп крркы п едам. “ Бала бурю тке ipi ка с к ь ф алдырмайды” дей тш экем... Э м !ртай каскырдын iuiiH ж ары п ж !б е р т кара е кп есш алды да, кзлтасындагы канттан бургап бургатше асатгы. — Енд1 бул каскыр керсе кайтпайтын болады... К уп ы конак, скенс!з. К ы р ан ы м н ы ц к зек ы р га ту нгы ш Tycyi бул! Тырнакалдысын ci3re банпадым, ал ьщ ы з, Актоты! Калада каскы р Tepid кы м бат дегенд! есп ген А ктоты бул усыныска OTipiK кы лым сып карсы келген жок- “Алматы га барсам, ж экемнщ жолына жаратармын” деп ойлады. Туе ауганш а Акддык т а г а д а ега-уш коян алды. Bip кунп олжага мэре-сэре боп кайткан Эм!ртай жол- жонекей с езд щ д е ти епн агытып келед!. — Э кем маркум oMipifme канш ам а туз т а гас ы н алса да, е з басы иыгына 6ip шйк жамылмай откен екен... “ Олжа байла” деп алдьшан гам ш ы кеа, соган устата берген... Эуедде 03i берген TepiHi булдап келе ме деп Актоты алтей тж е ш ш калып e d , э н п м е жел1с! е рб п ен сайы н Эм !ртай ондай мшез байкаткан жок. — М ен де сойтем, — деда ол аздан кеш н иыгын крмдап, — меш кус асырамай-аккойсын, жора-жолдас, агайынньщ кещ- л ш ауласам болтаны. О лж аньщ улкеш сол! “ Кдлай 03i, м актанш ак па, эдде ерк о н и щ м е ?” деп Актоты 6ip с от Эм1ртайдьщ албыраган ж узш е к о з киыгын тастады. Ойьщца еаггене ж ок, сойлеп келеда: — Бул кунде бургатпен ан аулайтьш адам калмады. Б!з — содгысы шыгармыз... —Кенет Эм!ртайдын о щ солтын тартгы. —О з де баланызга уйретпейс!з бе? - дед! Актоты онпмесш жалгай туссш деп. — Е-е... Эуел1 бала болсьга да! Ол ер ж сткенш е калган. — Муныныз жай сэры уайым болар... Айтпакщы, экендз жайьшда онп м е айтам деп едандз гой... Эм !ртай капсл!мде ж ауап таппай: — И я, ия, уодем бар еда... Ж ош енда келген ш ьпар, - деп ертокымта жайгасьгп отырып оцпмес!н бастады. —Ж ол кыс- карсьш , айта берешн... Экем маркум ац аулаута бала жасынан кумар екен. Саятшы, кусбегшердщ касынан калмайтын болыпты. 0 се келе 03i де бургатпн баласын устап, асыраган... Кдлай устап, асырайтынын б1лес!з бе?.. Б и ш есеш з айтайы н... Бурк!т 217

ж умырткдсын адам аягы баспайтын алые кияга салады. Уясы кезге туспес уш ш сай-сала, бута-жартасты сагалай ушып келш -кетш журед1. Н а г а з кусбеп, ерине, андып ж урш уя жаткдн жерд1 б ш п алады. BipaK балапанды тым жастай алса жеым ecin, кыран шыклауы мумин. Кшпсене топшысы катайып текйркднат бола бастаган кезш де асырау керек... Балапан алудын e3i де 6 ip маш акат - оны соныра айтам... Кшпсене куншен адамды керш колында ескен, жем жеген балапан т е з-а к yftip болады , ж ем керсетсен артыннан калмайды. T im i жем керсетпей шакырсан да келетш болады... Э к ем н щ балапан куншен асыраган сондай 6ip 6ypiciTi бар eai. Мен ол буритп картайган шагында кердЫ. Жарыктык, арлан каекырга тусем деп тырнагын шайнатып алыпты. Тук пайдасы болм аса да, экем Kepi жолдасын аяп колдан ш ы гарм ады ... С ол оки га куш бупнге дей ш к е з алдымда. М езгш жаз-тугын. Балак бауы кыл арканга жал тантан Kepi б у р и т уй сы рты ндагы сазда кы зыл кез1н кек аспанга, алыстагы карлы ш ь щ , м уз тауга кадап отыр екен. Экем кш з уйден шыгып, мама агаштагы атына карай аяндап бара жатканда, окыстан санк еткен бурют даусына жалт карады. Ж айшылыкта тиыш отыратын Kepi бурютшщ окыс шакыруы- на таиыркап басын шайкады да, екем женш е кете 6epin сщ , б у р и т бурынтьщан да бетер катгы шанкылдады. Бул жолы канатын кагып, иыгын комдап ушкысы келген сьщай бщщрд1. М ен 6ipece океме, 6ipece беймаза буритке карап е с к алдында тургам. “ Е т берии, балам!” — деп, екем елденеден кабагы туеш аты на карай журе берщ. Б у ри т шанкыддауын крймады. М ен ж уп рш барьш уйден ж ана сойган койдын сан етш алып шыктым да бу ри тгш алдына тастай салдым. BipaK кыран етке караган жок, Э рш елен е шанкылдап тиышсыздана берд1. Э к ем атын жетелеп бурю тш щ ж анына кедщ де: “ Туз тагасы н ансаган шыгар, жарыктык” , - деп, буритш щ жон аркасынан м епелей сипап, бойын бутан ж е л т н баекысы келш еда, Kepi кыран сонда да тыншытар болмады. Мен де шыдамай: “ Коке, уш ырып ж1береш ю ш, аспанды сатынтан болар” , - дед1м. Э кем бури тш щ 6ip кезде кзекыр шайнап тастаган тырнага- н ьщ ш о р б о п бггкен о рн ы н с и п ап турды да, “ eaeciH той, сорлы, - дедь - 03iH Kepi, тырнагыннан да тамты кж ок...” Мен: “ яаберейЬош , кеке! Ты м курыса бой ж азып кайт- с ь ш !” - деп болм ап ед1м, “ ал мейлщ, ж1берсен, лабершП” - деп екем жайш ы лыкта к а п ы Kici, кещ ш босап терю айналды. М ен б у р и тгщ б алак бауын атьггып коя берд!м... ЕкпшЫ ен жел ecripin тисе котершген кыран ке к жузшде кепке дейш айналып журш алды да, кия жартаска таман калыктап барып 218

кенет канатын жиып темен карай о к т а атылды. “ Кеке! Кеке! Анан кара!” дегеш м ш е б у р п т п з ж ок болды. “Айтгым гой сойтед1 деп... Ой, эггегене! Азулы ан га туспесе и п едй Кане, м ш артым а!” — деп окем м е ш арты на MiHrecripin алды да, кок шолагана камшы басты. Салып урып жартастын етепне келеек, бурит беткейде пэрш е-nepuieci шыгып олш жатыр! Айнала тош ректе eiu6ip ан н ан б е л п ж ок. “ Эбден картайган сон... тобан аягымен ан т е алмайтын болган сон е л п а келген екен, жарыктык!” — деп окем козш е жас алды. Осы кезде о зш щ де кэри пп eciHe rycTi ме, и м бш еш ... А здан кей ш жерд1 шукып казып бу ри тп комдйс те, басына белп койды к Bip ку ш окем м е ш ко к ш олагы н а ж ай д ак MiHrecTipin Каракиянын ар жагындагы, анау то б еа агарган Актаудын етепне алып кедш. Кун сэскеге тармасып калган едь Найза шыннын басында туман калкып жур. Сулутор жакта тус- тустан ж иналган булт тугасы п баты с жиект1 торлай бастады. Э кем атын Te6iHin асы гы с орлеп келед1. \"А н а булт аспанды тутас ж ап са арты кара н есерге айналары хак, онда жем i3flen кеткен бурк1т уясы на оралы п, балапанын алгы збайды ” , — дедь Окем тас арасын жарып агып жаткан булак басына жеткен сон атгы орелеп бос коя берд1 де, кузар ш ьщ нын ту сыртымен врм елей бастады. С оны нда мен... Алпысты алкымдаган окемн1ц би1кке ормелеу1 онай еместитн сезш келем1н... Т е р одан да , будан д а акса д а токгар емес... Элден уакьп та эбден титыкгады бш ем , жуктей 6ip тастын уетш е шыгып дем1н алды. Б ш к ш ы н н ы н басы на козш сыгырайта карап отырып насыбай атгы. \"Б алам , бул бурит балапанын м ен щ сонгы рет алуым, — дед1 ол д е м ш алган сон. — 03iM баулып, баптап берем ш . Т ек ыждагатгы бол... Ж ацылмасам, анау шын басындагы уяда сайып кыраннын тукы м ы ж ат ы р ...” Т а гы д а Lnrepi ж ы л ж ы д ы к Н ай задай шаншылган шын басына шыккан сон, етбетпзд ен жатып аркан бойы томенде, о кш ау ж артасты н басы на салынган уяга карадык Ж аналап тоселген таушетеннщ мыкгы бутактары мен ж апырагы мол ж ас шыбыктардын устчнде ж аргакмойн ы н кылтындатып сэры ауыз балапан жатыр. Окта-текте канатгарын жайып, бауырын котермек болып талпынады. Б1ракана б у р и т байлаган и>ш тусау ж1берс ме... Аузын жи1- жи1 аш уы на Караганда аш болуы керек. К дш ан жел!нген! б е л ггаз, коян Tepici п ар ш ал аны п ш аш ы л ы п ж аты р. К,ыл аркан ны н 6ip ушын белш е, 6ip уш ын тау басы н а тырмы сып оскен ак таспага байлап, экем томен сыргып тусе бастады. С ары ауыз балапан “ бул не?” дегендей тыкыр канатын комдап 219

состиып, козш ен о т ш аш а карады. Э кем кыл тусауды узш, балапанды каумалап капка салды да, жогарьща жаткан маган: “ Тарт, балам!” - деда. Сол кезде туйшген кара бултгын астьшан сан к еттп шыга келген ана бу ри тп коргенде екеутмй де катгы састык, Э н е-м ш е дегенше кереге канат кара бури т тауды киялап кеп кадды. М ен де басымды бурксне бердам, экемнщ “ Сактан! С ак,.. ” деп узшген даусын тана естццм. Катты екпшмен ш уйлген кара бури тгщ шадцы топшысымен кагьш ж1бергеган к о р т калдым. Экем тэлттрекгеп барып уядан у ш ь т тусп. “ Коке! Коке!” - деп тау жащ ырта айгайласам да, кррым тастын устшде жаткан экем ун каткан ж о к Мен капты тастай б е р т , арканды в з бел1ме байладым да, саумалап томен тусттм. О н жамбасымен кулатан экем басын суйеп котергетмде гана ь щ ы р с ь т к е з т ашты... Кдмылсыз дене зщцей болады екен, аркама с а л ь т ко т е р т , етектеп атка зорга жетюздам. “Балапан­ ды... балапанды тастама!” деуге тана шамасы келда экемнщ... Содан кекем тесек тарты п 6ip ай жатты. Корсетпеген сыныкдпы мыз ж о к , ж асам аган ем1м1з калмады. Ш еш ем eKeyiMi3 далага к о т е р т шыгарып, к о т е р т юрпзем1з. Элершен 6ip кун бурын экем маган былай деда: “ Bip шайпау катын жасымда ажальщ бурютген келпр деп картап еда, айтканы келда. М е н т к у т м таяу, балам... Саган тапсырар жалгыз аманат — айткандарымды булжытпай орында. Ана балапан нагыз асыддьщ тукымы. Топш ысы ньщ успнен алакандай мен кориип келеда, атьш А кдык коярсьщ... Бапгай бшсен, кыран кус ер жйттке айбат 6epin, арка бтреда, катарьщнан иыгын бшктеп журед1... Б у р и т — ж урекп кус, соган карап сен де корка баспайсьщ... А киы к саган OMip бойы cepiK болуга жарайды. Дос-жораннан кенш щ калуы мумин, ал кыран кус айнымайды, досы уш ш ажалмен айкасады... Осы есщде болсын, балам!” Э кем нщ сол айтканын булжьппай орындагым-ак келеда! —деп Эм1ртай энпмесш аякгады. С озш белмей, демш iiume тартып тындаган Акготы: - Эк ен щ айтканынан шыкканга не жетсш! - деда курсшш. Булар ауылга д а таяп к е л т калган еда... Актотыны ж аткы за берудщ жон1 ж огын с е з т , Эм1ртай ертендне-акжуру камына Kipicri. Атгарды ты ныкгырьт, жемдеп белш когерген сон, бурютп шеш есше табыстады да, екеуз жолга шыкгы. Жол-женекей Актерекке согып, Сакзаганнан кандай хабар барьш бше кету де ойларынпа бар еда. Сэскеде шыккан жолаушылар Акгерекке конага жетп. С актаганнын ж енгеи С акып уйден жупре шыгып, Актотыны кушакгай алды да: 220

— Cyftim iii! Ж эк е н кеш е ган а б1 зд к ш е кон ы п Kerri! - деда. — К дйным А лм аты га бары п алы п кайтыпты. Акготы жанын коярга жер таппай шайды шер-ципестен атка конды. Кд1зды кеш куры м жал гыз ж1берущ ж е н кермей жене куанышка ортакгасайын, агага сэлем берешн деп Эм1ртай да шесе ш ыкгы. Булар желе-ж ортып А кш иге тун ортасы ауа ж етп . Акготы атган тусер-туспестен: “ Ж эке! Ж эке!” деп айгайлап кш з уйдегтлерщ тугел оятгы. Кдрангыда калай тапканы н ьам бш сш , э к е с ш щ м ойны на асылып eMipeHin жатыр. Бул ею ортада Ш екер уйш ж ары к кылды да, ошактагы отгы кзйта тутатты. Тун irnirme кы зы мен ере келген Tyci ботен ж т т к е карап одырая калы п еда, А кготы ж о н ш айткан сон , “е ” деда де концы. Сакгаган да осында конып жатыр екен, шай устшдеп энпме узак танга созылды. Аманбай eflayip жудептк Ko3iHin оты сем е бастаган. Огырысында, козкарасында байсалды сакгы к бар. — Ел оры н Teyin жай сал а бастаган екен, — дед1 ол шаруанын ынгайына к о ш т , —кар кетклмен, амандыкболса, 6i3 де т т р т ш к ж асармыз. — М ен 6ip ар ба агаш Tyciprin бер ем ш , - деп С акгаган лып ете калды. Кудцы осы уншн адамы сиякты. —Кудай оркенщ щ ociprip, 6i3re icrereH ж аксы лыгын онсы з да шаш-етектен асады, каруын кашан кайтарарымызды да бшмейм1з, - деп Ш екер кызына 6ip карап концы. Аманбай ундеген ж о к Сакгаганнын ic-эрекетшде 6ip есеп барын imi сезш . Бул ж окга уйге эбден yftip болы п алыпты. Осы ж олы 03i де босангалы отырганда, eHTire ж етш келген жас ж т т к е оуелде журеп жылып калып едг Келгел1 6epi op нэрсен1н ауж ай ьш бай к ап , OMipaiH ж е т кабат кы рты сы н корген шал ептеп шин тартайын дедй. Уйге дей ш экел ш салып абыройды о з колымен алгысы келген1н сынпастыкка ж аткы- зуга болар -ау , 6ipaK э л п соз1не KeMnipiHiH ки л н е к е т п , мойынга жук аркалагандай бола калганы оган жагып отырган ж о к Т ш ш н уш ы на “ ocipeКызыл те з он ар ” деген метел соз орала берген сон , э н п м е жел1с1н о зге р те й к деп: — Э к ен ж аксы Kici еды. А нш ы лы к о н ер ш уйрене алдын ба? - деп сурады Эм1ртайга бурылып. — О , жэке! Эм1ртай аганын Акны кдеген ж ас бурш и бар, мен барганда каскыр алгызды! - деп, Акготы Эм1ртайдан бурын жауап 6epin, орнынан ушып турып, коржынынан каскыр TepiciH ш ы гары п балаш а куанды. — М ынау ж ас каскырдын Tepici гой! —дед1 А манбай кара кылшык жунш сипап керш. 221

Акиыкгын тырнакзлдысын ага маган сыйлады! — деда Актогы одан сайын м эз болып. - Ж э, бодцы! Тук кермегендей сон ш а елпендеуш! - деп meuieci кы зы на ты ю айтайын деп еда. - Е , ку ан са Heci ба р екен, терщ ен бурын ыкыласты айтсащыы! - деп Аманбай ара тусп. - 0Keci маркум анкыддак, колы аш ы к Kici еда... У мытпасам, бала кунщде 6i3re epin 6ipa3 уйкынды белш едщ, кулагьшда ештеце каллы ма? Ш алдьщ ыкыласы езш е ерекше ауганынан Эм1ргай далсы- лынкырап ж ауап ката алмай отыр ед1, А ктоты тагы да сезге араласты: - Ой, ж эке! Бу Kici Сактаган аганын оку 6h ipin келген тойы вда ci3 айтатын эндерд1 салып MeHi 6ip жьшатканы бар! - Слада ж ы латкзн м е н щ OHiM дей сЬ бе, ж экеш зш к а п ы сагы ны п жургенде айткэндыктан гой... - деп Эниртай кыза- ракгап калды. - Солай ма... —деп Аманбай денгелек бет, кара торы ж ттк е бажайлап карап калды. — KeMnip! Эдеш арнап алыстан ею б1рдей кон ак келш калган екен, тан атысымен 6ip мальщды сой. Kepmi-коландарды шакыр. Ш альщнын аман кайтканьша балалар 6ip думай жасасын! “ Б1зде мал дей тш мал калды м а ?” дей жаздап, Ш екер аузын жаба койды. ...А ш арш ылык ж ылы катын-баласы нансыз калган сон, баска колхозда туратьш жекжатынан 6ip кап бидай карызга апьш тун шпнде опзге артып экеле жатканында, Аманбайды милиция устаган-ды. Юмнен алганын айтпай, боле езше жабылып, урлыкш ы деген атпен абактыга камаган-ды. Одан ш ы к кан сон , “ eKiMerri ж ам ан дады ” деген ж алам ен тагы усталды. Пэле-жаладан кутыльш келш отырган 6eri осы. Турме тэ н ш ар ьггьт жудеткенмен ж анын жей алмапты... Эхиртайдьщ э н салганьш а елендеп, е зш щ ж астыкдэуреш кайта оралгандай ку TipuimiicriH иыгындагы ауыр салмагын умыгып отыр. Елде сауык-сайран саркьишы м а лесе, бар екен. Осындай енерл1 уландар Tipi турганда эн де, думай да узшмек емес деп ойлаган сайьш к е н га босай 6epfli... Эм1ртай эн айткан кездеп кызынын кас-кзбагана карап 9Keci 6ipranaft сыр ангарды. 0 3 i де Эм1ртандьщ жасында талай кы зды н к е зш кызыктырып, кэн ш ш е ш о к салып еда. Амал не, кеп жагдайда кедейшшш аякка тусау болып, не 6ip тэтп арм андар орындалмай калды. Сауьггбек eKeyi салт атпен ел аралап, той-ж иы нн ьщ тундйтн ж елппеш болмаса, биисгепге колдары ж еткен ж ок.... А й наласы eKi-у ш ж ыдда кы зы кзндай есейген. Бойы таралып, сунгактанып, K03i мелдарейтуспгп. Кызынын кесюш 222

кем ш рш ен repi е з ш е ауып келе ж аткзн ы н а А манбай нитей масатганып отыр... Жиналган кемшр-шал Эм1ртайдын енерш е риза болып “ Сарайымызды аш ып, 6ip жасап калдык-ау, карагым, еркенщ оссш !” - деп баталарын 6epin жатыр. С езд щ 6ip ш ш келгенде: — “ Bip мыскдлды” салушы ма ен, балам? — деп сурады Аманбай. Э н сапып етт кы зы п алган Эм1ртай 1рюлместен басын изеп, домбы раны н кулагын бурай бастаганда, Аманбай: — К ш ж ене ш ай iiuin дем щ щ ал, —деп 63i с е з алды. — “ Bip мыскадды” сурауда онын 6ip тарихы бар... Сол энда салган Естай деген акынды мен ею дурюн кердш . Bipiwie Крянды ж эрм енкесш де, екш нп жолы Балкаш бойындагы Тарактылардын ш щ д е кездеспк. Ж асы мен куралпы екен. Ки1мд1 таза киетш , созге сар ан сы п а жйтт KopiHai. Т е к елен айтканда, эн салганда аркасына жел б т п , аруактанып кететш ш байкадым... Сол Естай бай бапасына куйеу жолдас epi акы н ы болып М аралды деген ж ерге барганда, К,орлан атгы суду кы зды к ер ш гаш ы к ты к дер тш е шалдыгады. BipaK, амал не, кы здьщ калынмалын 6epin ай тгырып койган жер1 бар екен, ею гаш ы к косы па алмай зарлап калыпты. Кд13 тек коштасарында колындагы сакинасын беруге гана жарапты. “ М ынау сол К,орлан берген сакина efli” деп кариялар сурап коймаган сон алып корсетп. Мыс сакинаны алтынга балап устайды екен. К,ол жуганда да, та м ак ж егенде де саусагынан алып калтасындагы ак>юбек орамалга туй1п отырды. “ ©лгенде тэн1ммен 6ipre кетед!” де;и. — Ой, ийрюн, гаш ы к болсан сондай-ак бол! Акын — адамнын булбулы гой... —Кане, сол энш e crau au i, —деп журт дабырлай бастаганда, Аманбай сезш тагы жалгады: —Корланды е зш кергем жок, казакгын 6ip кара коз кызы шыгар, ал Сауытбек гаш ы к болган А кбепе деген кызды керд1м... Ypin ауызга салгандай сулу емес efli, 6ipaK акылды, ecri кы з болатын... — “ Сулу сулу емес, суйген сулу” дейД1 гой... — Б эрш ен бурын конш жарастыгын айтсайшы... -... Мен жасымда сауык-сайранды коп курсам да, эн шыгара алгам ж о к Бэлюм, маган сол Кррлан мен Акбопедей кы з кездеспегендактен бе дейм1н... Енд1 ойласам : мейл1 косылсын, мейл1 косылмасын, акын мен акын журепн тусшетш кыз кеэдеспесе, элпндей эн шыгып, елге тарамас еш. Алмасгы асылга ш акканда шыгатын о т тэр1зд1 ею жаксы кездескен сон шыккан гой сол эндер... Мен1нше, Кррлан да, А кбэпе де арм анда кетг1 демесек, бакы тгы кы здар. Акын 223

с езш е uiiHiii атакдары елге жайыдды, эйтпесе казакда коркше акьшы сай кыздар аз туды дейсщ бе? - деп туйда Аманбай созш щ сонын. Акдоты бул энп м еш экесш щ не себеппен айтканьш анык тусшбесе де, журепмен толкьш тындады. Ел тынышталып, Эш ргай “ Bip мыскалды” айта баспган- нан-ак кез айырмай карады да отырды. Ж ай уакытга коз т о к и и р корю ж о к ж т т п н э н салып оты ргандаш бег кубы- лысы, коз нурыньщ молая тусешй, кара торы егцне кан ойнап ш ыга кел епш кызга 6ipiHiui рет байкалып отыр. Варган сайын суйюмд1 KopiHin, тгсш щ марж андай, е р н ш щ ж ука Кызыл екеш н енда-енда ангаргандай... ...Kymdci гулжазира гулстандай Болганда 03i мундай, жур1с кандай! Котерш алаканга огырга1ща Бшшбес ауырлыгы 6ip мыскалдай, - деген тускз келгенде журеп тыпырлап алкымьша тыгылган- дай бодды... Ертещнде ею ж ш т 6ip мезгщцс атганды. Екеуш щ кощлшде ею турл1 ой кеткенш А кготы бшген жок, Коктем туа Аманбай уй салу камына KipicTi. Kipniniin куйып больш енщ тобесш немен жабамын деп отырганда, Сакгаган аудан жакган 6ip арба агаш ж 1бердт. Кдюгагысы жай айта салган co3i шыгар десе, ол 03i уэдеге берйс ж ш т болып шыкты. К^гсылшацда крл ушын бергенше, Аманбайдьщ шл жьшып кадды. Кузге салым елдщ егш нен колы босаганда, ауылдагы ецбекке жарамды азаматгарды жиып 6ip малый сойды да, уйдщ iprecin котере бастады. Аманбай тамды ж ар кабак басына салып жатыр еш. Кдбыр- гасы ортадан жогарылап калпища аудан жакган кайтып ксле ж аткан колхоз бастыгы КерЬмкул 6epi бурьиплп: — Оу, Аманбай, муньщ не? Кенсспей, келкпей там сала ма екен? — Е , мен саган кецсе салып жаткам ж ок, о з уй ш гой... — Бул жерге мектеп салынады, бшдщ бе?! Мекгеп! — Оны бурьш неге айтпадьщ? — М ен с ен щ кай жерге уй салатынынды кайдан бшей1н... — Енд1 кайтпк? — Талу кунде осы ауылга оку бол1мигщ бастыгы кследа. Ж ауабьщды соган бер! — Онын ю м еда тэты? —Э л п ... былтыр оку 6iTipin келген А кгеректщ баласынын аты ю м еда— — Сакгаган ба? 224

— Ие, сол. Тануш ы м а едщ ? K#3ip аудан даш декейдщ 6ipeyi сол. ©ткен кы ста келгешнде осы жерд1 бслгшеп кетитп... А м а н б а й д ы н Кении о р н ы н а ту стй K,a3ip к ай ауы лда болмасын мектеп салуга катты конш б а л ш т жатканда “ уййш бузам ы з” деп ш атак ш ы гара м а деп сасы п кзлы п ед1, нускау Сакгаганнан шыкканын еспген сон, журеп жай тапты. Кыста келгешнде Tirrri “ не к ы зм ет ю тейсщ ?” деп те сурамапты-ау. Б асе, калага келгеш нде коннцй едй А манбайды улкен 6ip уйдщ алдына тургызып койып, e3i милицияга кагазын корсеттп iiiiKe Kipin кеткен-дт Аманбай Сактаганнын журю-турысы мен айткан создерше еш п -ещ и м э н 6epin батдарлай бастады . Т алай бер ж аты жылтырагандардан журеп шайлыгып калган Kicire танымайын- ш а, бш меш нш е б1рден кулай кету де киын. Аумалы-текпел1 OMip оган сыралгы емес адамдардан с а к болуды уйретш efli. Аманбайга e3i сиякты кара шаруанын адамы, ш щ ц е 6yicneci ж ок, а к ж арылып отыратын Эм1ртай ж а г а п ед1. Эке жолын куып бу рю т устаганы унаган, ocipece. Кез1нде уш кун тана кона жатып кеткен А манбайды устаз санап, ал г аш к ьш а имен1п э н ай тп ау ы , ар ты н ан KiciHiH Mettipi кангандай е н е р ш Toryi ж урепн е жы лы тиген-д1. М ундай адамдарга сенуге болады. Сактаган сиякты озш ш е пысык, жещл, эрдайым езгелерден озып жургенд1 дурыс керетш адамдар туб1нде опа ш ек п р м ей Keryi мумю н деп ойлайтын. Енда ангарса, KiciHiH сы рты нан тон nimyre болмайды екен. Сактаган 6ip емес, эдденеш е рет осы уйдщ ш ы н ы кер досы екенш танытгы емес пе? Шекерд1н Kipniiu куйып жургенде айтканы е сш е Tycri. —Кулай амандык берсе, осы уйдщ басын карайтып алган сон, Тотыжаннын да конар уясын ойлау керек шыгар, ша- л ь ш , — деп едй — Ойлаганда, н ем ене, д1ттеген жер1н бар ма? — Б о й ж е тк ен с о н к ы з б а л а н ы н уйде о ты р а 6epreHi KeaicneRai. Осы анау Сактаган деген бала б1здщ уйд1 н е yuiiH жагалап жур дейсщ? — Бш ем он ьщ ойын... — Бшсен, ол келгенде кабагынды аш ы п отыр. Ж актырма- ган адам кусамай, im тарта сойле... KeMnipiHin бул акылы Аманбайга унамай кдлды: — Сен-ак кулдык ура бер! Бул онпме содан кейш кайталанган жок-тугын. Ауа мен судай каж ет боп турганда 6ip арба агаш ту ар ш ген сон , созд1 Аманбайдын 03i бастады: — М ына бала 6ip туган бауырдай болды гой! *•' 225

- А л м ен саган не деп едам?! Ю мнен к ер д щ мундай ж аксы лыкгы? А йтгым гой, мен де Kici танимын деп... - К е м т р , м е т ол эщ гмене араласгырма... Эл! де болса айтары м: балан ьщ ер ю бш сш . М ахаббаткз киянат журмейщ... - И, сен увдемесенболтаны, ар жагьи вам жайгасшрам гой... Арада б1рнеше кун втш, тамнын Te6eci жабылып болганда Сактаганньщ 03i де кедш. - Х аш ар кебейсш ! - дед! ол алдынгы соэда взбекш е айтып. - Айтканьщ келсш, шырагым, жогары шык, С актаган кы стагыдан езгерген. Былай да Kepiicri ж т т ш ыттай KHiHinTi: кайы рм а ж ага а к кейлек, баста бозгылт т е ш а , бутга сым шалбар, аякга жумсак табан era. Шашы кайырылган, барм акбасы н дай мурты бар, каска TiciHe алтын с ал д ы р га н . MiHreHi - ка р а к ер а т , ер-тур м ан ы кунге шагылысып ж арк-ж урк етеда. Сактаган келгеннен-ак Шекерде ес калмады. Суршш- кабынып ж урш к ш з уйге жаналап керпе теседа, колтыгына жастык койып, ханга кы змет етш жургендей курак ушканы сонша, айтар созш ен жанылып калды. Аманбай бул жолы, KeMnipi айткандай, “кабаган ашып отьтр” . Сактаган сырткы KepiHiciMeH-ак кернп-колацнын кенЫн аударды. 0зге уйге туспей ат басьш тураАманбайдыгане буруыныц 03i мвртебелерш 6ip котерш тастагавдай еда. С актаганньщ коржыны кур емес екен. “ Калага катынап ед!м... базарлык” деп кант-шайга кары к кылып тастады. Экелген базарлы гы н ьщ iurnme Ш екерге деп сады орамал, Актотыга гул врн екп койлек апыпты. Мунысы енш ан ы к куда тускендат еда. Аманбай Шекердщ квзкарасьшан соны ангарды. К ^пы да бурынгыдай емес, ашык- жаркын сейлесш жур. Ара-тура эзш-калжьщ айтып кряды. С актаганга кары з екен!н Аманбай ш т ей мойындай бастады. Т е к п ю с ш щ баласы eai гой деп, ойынан Эм!ртай ш ы к п ай жур efli. С ак таган кусап квз1не KepiHe алмады. Кыстагьщ ан кей ш хабар-ош ар болмай KeiTi. Не ойлап, не кутш жургенш KiM бшсш. Э к е с ш щ Э м !р тай ды ж ак сы KepeTiHiH 6inin, кы зы да С актаганньщ кызылы на 6ipaeH жыгьша крйган жок-ты. Енш мш е, саудага ж акьш жердщ баласы iini-бауырына енш барады... Ш екер кузге салым кызын колдан узататын болып, той жабдыгына Kipice бастады. С ол кезде А ктоты Эм!ртайдан мынадай хат алды: Мен бугш 6ip туе кордам ала танда, Bip ак кус конды-дагы алаканга, 226

Ж1бек бау тагамын деп iaaereHiue Жалт 6epin ушып кетп Алатауга. Ан-тан боп ушканына карал калдым, Тагы да кона ма деп алактадым. Артына 6ip кайрылмай кеткен кезде Ес ауып жыгылуга аз-ак калдым... Bai де кимаймын сод ак танымды. (Kemipmi, мун кусатып шакканымды.) Элде сен коншге алып жур ме екенсщ Хабарсыз ала жаздай жатканымды. Мен 6ip жан журген сеm in багы жанбай, Тагдырга кез боламын тагы кандай? Бер хабар, конйий 6ip котерешк, Кун туса думай жырды сагынгандай. Былтырдан айтылмаган э ж м калды. Шалкытып атыратын таным калды. Дарига-ай, коддан дэурен отш генш е Д е й т де: “ Мше, менщ багым жанды!\" А ктоты бутан жылады, сыктады, б1ракамал не, енш уэдеден таю дын р еп ж о к едь Болар ic болы п, бояуы сщген-,щ. С актаган аудан орталытынан уш болм ем уй саты п алыпты. Т абан ы та к та й , Te6eci ш а ты р л ы . Ж ал ты з xypin кай дан жинатанын ш м 6mciH, куы с-куыстын 6api дуние. Оларды С актаганнын 03i эйелш е текш елеп ж инап койган. А ктоты мунысына идтей кулсе де “ ж алтыз басты болтан с он кан тон енш ” деп сы р бициртен ж ок, Бэр1нен де уйд1н ауласы кен екен. Аулада да 6ip бос жер ж ок; алм а, жуз1м, epbc аташтары жайкалып тур. BepiHiH арасымен ар ы к журед1. Айнала 6hik дуалмен коршалган. Сактаган эйел алганына дабыратып той жасаган ж о к “ Кусын куггы бсшсьш!” деп келушшерда жалан шаймен кайгарып жатгы. Коп узамай eciicreH карайтын да адам калмады. Е ю -уш кун откен сон -а к Сактаган эйелш е ж ум ыска туру жагдайын айтгы. Тнтншш1к oHepi барын бурыннан бшепнд1к- тен ауданда жана аш ылтан шсберхананьщ бастыгымен алдын ала сой лест, кел ю т койьтты . — Уйде кур бекер саргайып отыра беруге болмайды, енбек ету керек, — дед1 ол с в з ж щ сон ы н да, — Ka3ipri зам ан енбектенгендш. О сынша асытуынын м эн ш е жете тус1нбесе де, Актоты куйеу1не карсы келген ж о к Айтканын icTen, жумыска 03i барып орналасты. Сактаганнын уйдеп укыптыяытына коса, туздеп журк- турысы да TapTimi болы п шыкты: елд щ ерк еп кусап бекерге 227

кыдырмайды, е ш ю м м ен бас косып арак, ш п е й д к Koprni уйдеплерше жиналып карта ойнайтындарга косылмайды. Ж умыстан кей ш жиналысы болм аса, тура уйге тартады. KejiiciMeH таза кшмдерш ш еш ш тастап, есю-кускыларын устше ш ед де, шаруага юрюеда. Куш бойы ic Tirin, шаршап кайткан Актотыны да тыныш отыргызбайцы. ктейпндерк алма, жуз1м багьш баптау, сугару, кора тазалау... Ж аз бойы eKeyi - айнала крршалган есю дуадцы кайщцан калап, сылап шыкгы. Кущ цз — титншшж, кешке — уй-йшнщ кыбыр-жыбыры косы лы п, А ктоты ж атар оры н та сан сы р ап кел ш cypiHe жыгылатын. Ал Сактатан шаршау дегецщ бшмейдь Тун ортасына дейш ауладаты жемю агаш тарын туптеп сугарып жургеш. Куйеуш щ осыншама енбеккорлыгына суйсшсе де, тым ецменш салып кеткеншен ш тей секем алайын дедь Осыньщ 6opi баюдьщ, дуние жинаудьщ сонына тускендк екенш Актоты кейш тусйш Кузде алм а, жуз1м nicin жем1с бере бастаганда, Сактатан Актотыта мынадай колка салды: — Ж аздай мы на жем1с агаш тарына енбек сЬй рдк, енш кызытьш кереттн уакыт та болды, базарга шыгарып сатайык, MeHi бул жердеплердщ 6 ap i таниды, онын успне кызметтм бар... 1степ журген жерщ нен демалыс эперейш , базарга сен шык,.. Эрине, бурын араласпаган Keci6in болтандыктан эуелде тосы ркайтын ш ыгарсыц, 6ipaK коп узамай уйрен1п кетесщ. Т усш ген адамта сауда кы зы к кэсш . Оннан жуз, жузден мы ндар куралады. О сьш ы тус1нбейттн надан к азак дуние паркын бш мей, тиын есептемейд1. Кррадагы малынын санына м эз. Bi3 енда ж ана заманны н адамымыз, Tipminiicri баскаш а куруымыз керек. TipuimiicriH тугкасы есепке жуйрйс адамдардыи колында екенш Таш кентге коз1ммен корген сон ай тьш отырмын. Сондыктан сен кысылма. Айнальш келгенде 6ap i е з камы м ы з. Осьщан к ер де отыр, акшата ш аш етектен кемшемЬ... Биыл сенщ келуще орай жемю те мол - караты , кадамьщ ку п ы болады екен! Сактатан бастырмалатып сейлей бердд. Актоты ан-тан больш тындап отыр. Макул деуге де, карсы келуге де шама ж о к — Б1зге ке п а к т а керек, —деп жалгады сезш Сактатан, — сататьш баска дуние, малымыз жок, айлыкка карасак, алыска узай алм аймы з. Бар ceHepiMi3 - осы жемю агаш тары. Мунын атын —жер ем ш еп н ему дейдт Bipep жыл ест ш кор жинаган сон, калага тартамыз. Актоты куйеушщ кандай максатгары барьш бурьш бшмейтш. Ертеннен кара кешке дейш тырбанып жургендеп ойы осы екен. Актотынын ке зш е Сактатан алдьш а зор максат койтан, бш кке кол созган азам ат болып корш е бастады. 228

Bcipece, калага умтылганы унап каллы... “ Сауда-сатгыкпен айналыс” дегенше кднша намыстанса да, “ 6api оз камымыз емес пе?” дегеннен кеш н карсы кеде алмады. “ К о н ш Kipi ай тса кетед1!” д еген дей , к ш м Tiry м ен уй шаруасынан басканы бшмей отем бе деп жургенде осыпай аш ы к с е й л е с т алганын KOHiniHe т о к санады. Bip жылдан 6epi булар еш ю м м ен араласкан емес. Т ы м курыса керипнщ уйш е бары п сойлесу, сырласу дегетад битмейтш. С актаган о зд т н е н конак ш акырмайды, оны жапырыла шакырып жаткан да ешгам ж о к Былтыр эйел алып келгеншде кол асты н дага 6ip-eKi адам ко н ак кы лып ед1, биыл олар да тыйылды. — Б1здщ еш ю мм ен араласпайтынымызга сен танданба, — дед1 Сактаган тосекте жатып. - Бул жерде м ен щ тещ м ж ок, Ke6i окымаган надандар. Маган лайы к орта бул емес, кала, кала болганда - астана. 03ipre ауылдык жерде кызмет клещ деген атка шшу уш ш шьщап журмш. Онын устше кор жинауым керек. Енд1 ею ж ылдан сон калага кошем1з. Н агы з кы зы к OMipсонда. С асы ган ауьшда каш ангы тунш ыгып журе берем й, 6i3 де 6ip ж ар ы к дуние кор ейж те! “ С асы ган ауы л ” деген1 А кто ты н ь щ KOHiniHe келсе де каланы ecrireHi болм аса K03i кермегенд1ктен, онда кандай “ ж ар ы к дуние” бары н б1пе алм ай, ею ойлы болы п жатыр. Сонда да кеншше сыймай: —Ауылдан шыкканымыз кеш е гана еш гой, калайша тез жерш каддын? —дед1 еркелегенст. — Bi3fliH атал ар ы м ы з бслгш ! 6 ip т у р а к мекен1, мэден и ортапыгы жок, далада канбак кусап коше берген. Бугш п заманда каласы бар мэдениетп елдерше OMip суруш уйренуш1з керек. TipiuiniK казыгы каз1р калада. М умю н мен калага барган сон талым болып кетермш. Кдлтан калын болса — каладан 6opi табылады... К уйеуш щ бул сездер|не Актоты ю ф сы келе алмады. К ан ш ам а н амы с кьгсса да алма, жуз1шерд1 базарга ш ыгарып ш етш ен сата бастады. Таны с 6ipey-Mipey Keaaecin кала ма деп , ж аны ш ы ты п, бет1н орам алм ен бу рк еп, елеус1з 6ip бурышта туратын. Экелген жемю1 базардатынын ен арзаны болтандыктан эн1-м1не деген ш е о т т те кетед1. Актоты капш ыган тез-тез жинап, уйге жеткенше асыгатын. Сактаган эйелшщ жем1сп арзан багамен сатып жургенш б1пе тура ж уз ш ай ы ск ан жок- Уйренс1н, э д е т ал сы н деп шьшамдылык жасады. BipaK экелген акшасын 6ip тиыньша дсй1н санап алатын. “ Ю нешкеге салып жинап ж урмш ” дегенш еспп, Актоты да калын каккдн ж ок 229

Жалпы Сактаган акшаны e3i устайды. Эйелше кундел1кп тамакка гана жетерлж пул берш, калганын 03i алаоы. Юнешкеде канша а к т а жатканын да айткан емес. Келмей жатып тиынга таласкандай болмайын дсп, Акготы ундемей журген-дь Bip KyHi С актаган ны ц ага-ж ен геа арнайы келш кетп. Акготы жаны калмай Kyndci келгегимен куйеушщ кас-кабагына карап, ерю н косы е алмады. Сактаган, неге екеш белгклз, конактарына салкын. А на жылы бул окуын 6iTipin келгенде алыс-жакынды тугел шакырып, той жасаган ага-женгесше елж1ремегенде гамге елж1рейда деп, Акготы шггей ойласа да, сыртына шыгарган ж ок Туыс-бауырлардьщ арасына сынаша кддалмайын деп , 03iH-03i устады. О ларды н онаш ада не сейлескенш том бш сш , конактар om eyip кур кол аттанды. Атасы мшез1 ауыр Kici еда, сыр берген жок, ал а к коны женгеа OTipix кулгенсш, Актотымен кушакгасып коштасты. Уаделескендей олардын окш есш ала Аманбай келдд. Акготы олгшде гана базардан оралып отыр ещ, экесш корген бонда бас салып жылап ж1берд1. Аманбай: “ Е , жарыгым, сагынган екен гой” деп кы зынын коз ж асьш а кендл аударган ж о к EKeyi онаш ада отырып шай iiini. А манбай кьгзынын eflayip жудеп калганын байкады. Бурынгьшай ашык-жаркындыгы ж ок, кзбагы на Kip6iH Kipe бастаган. 0 3 i элденеден уялып, жаскана беретш сиякты. “ Bip уйдщ epneci жеке турмыс курганын котере алмай журген гой” деп туШи OKeci inrrett. — Кдрагым, наукдстан амансын ба? - Ж о к жэке, еш сыркатым ж о к.. Жумыска турып ем, соны котере алмай жургешм гой, - деп Акготы жымиган балды. — Од не жумыс? — Ж эй , TirinmiaiK... Уйде карап отырганша деп... — Ж анына батса кайтесщ оны... Сакгаганнын да табысы желтей ме? А кготы с ал муд1р1стен кешн: - Ж етед! гой, 6ipaK озЫ нщ де енбек еткенЫ дурыс емес пе? - дедь Актоты алма сатып журген1н айткан ж о к Сактаган келгенде б1рдене деп 6yaaipin коя ма деп жаны шыкгы. Кешке жумыстан кайтып келе жаткзн куйеушщ алдынан шыгып сушнтш сурагандай: - Ж экем келш отыр! - деда. Сактаган бутан елп еткен ж о к “ Е -е ” дед! де концы. - С ен ана... базар жайында ештеме демей-ак кой. - Сауда жайын коршген адамга айтып жын урып па? С акгаганнын утонен кайын атасынын шакырусыз келгенш ж актырмаганы байкалган сон, Акготы шггей тынып ундемей кадды. 230

А манбайдын баска шаруасы жок, балалардын. ж узш керейш жэне д ен еа курыстайтын ауыру пайда болып соны дордерге корсетейш деп келйтп. А кш а сурай м а деп коркып отырган Сакгаган, журеп орны на Tycin, сол куннен бастап-ак. аудандага б ш к п д о р п е р л е р г е к а й ы н а т а с ы н KopceTin ш ы к т ы . Кррж ынынын 6ip басын дэрндэрм екке толтырып алган сон, Аманбай кеп жаткан ж ок, журуге кам жасады. Сакгаган е з колымен крржыннын бос жерлерше кепкен о р к пен алмага толтырды да, кайын атасымен кош айтыса бастады. Баскадай мез1рет жасаган жок. Э к е с ш щ сы рт кшлй тозы п кеткенш коре тура Акготы соз коса алмады. Kyfteyi тым курыса тысты кматага жетерлк пул беретш шыгар деп кетер-кеткенше дэмеленш, акыры ондай ештене байкалмаган сон шыдамай: — Зэутмен келгенде ж экем н щ шаруасын сурамадьщ гой! — деп калды. —Ш аруасы болса 03i де ай тпай ма? “ Т е к амандыктарынды бшуге келдш ” дед! емес пе? — Десе де... ю н м ш щ то зы п кеткен ш к о зш корд! гой... — Bi3 кусап ак ш ага карап отырган ж ок, мал пищде ж урш бес метр баркыт тауып кие алмайды дейсш бе? Акготы будан арты к сезге келген ж о к Осындай усак-туйек нэрсе уш ш куйеушен тэжкелес1п турганына намысы келш, шдтен тынган каллы Tepic айналып журе берд1. Эйел алмай турганда м ы рзасы ны п журеттн ж ш т ш щ жайы белгш! болды. Ол муны ж ар есебш де емес, ж алш ы есеб1нде алган Topiaai. Bip ж олы С акгаган ауылды ж ам андай берген сон : “ 0 з щ калада окы п ж урш окы м ы сты кы здардын 6ipeyiH неге алма- дын?” — легенде, “ Ей, соларды койш ы, шетш ен аксаусак, белсенш, а з куннен кейш озш е кож алык етеш” , —дегеш бар-ды. Акготы уйге юрда де, тесеп не етбетгей барьш кулады. Басы айналып, коз алды туманданып барады. в з ш щ осынша томендеп кеткенше ыза болып жылап алды. Аздан кейш туман сейш ш ар жагынан а к бас таулар, буйра шаткаддар Kopinai. Крпьша бу ри т устаган 0м1ртай кия жартас басына ко зш алыска Tirin тур екен дейдй А кготы ш аткалд ы н табан ы нда буга- буганьщ арасымен енбекгеп Эм1ртайга ж етп еи ш болады, 6ipaK enceci котершмейш. Дауыстап комекке шакьфгысы келеш, 6ipaK yHi шыклайды. ©Hi ме, Tyci ме белпс1з, omeyip, коз1н аш ы п караса уй imi ж ап -ж а р ы к К о з ш кэй та ж ум ып ед1, ©м1ртай квлденендеп турып алды. А стында — с э й г у л к ат, кольшда акиык бурю т, ап п ак ipi TicrepiH корсетш кулш тур... Акготы сол бойда т а г а да т э т п уйкыга Kerri. Елен-аланнан турып корзенкелерге алма, жуз!м толтырып салып койган Сакгаган уйге 6ip Kipin, 6ip ш ы гы п жур. Ke3i 23

жумулы болса да к о щ т ояу Актоты тесегшен турган ж о к С ак таг ан ж о т т а р ш ш , eciKTi аш ы п -ж ауы п , ыдыс-аякты салдырлатканын ecTin жатыр. Жумыскд баратын уага таяган сон шыдамады бшем: - Тогыжан-ау, турмайсын ба? - деда. Даусы бурынгыдай емес, жумсарып, д1ршденюреп шыкты. Эйел болгалы 6epi “Тотыжан” дегешн еспгеш осы еда. Е ркек басымен и ш п , кешеп ю н эсш жуып-шайгандай болып турган сон, Актоты шыдамай тосектен басын котерда. Сактаганга тура карамаса да сыртымен сезед1 — шанцы 03i кайнатьш iuiin отыр. Тузде сьшайы кшшп, сырбаз журетш ж и п тщ уйге келгенде эйел шаруасына араласатыны есш е тусш , А ктоты тагы да жиренш кетп. Ол Kyfteyi ауладан шыгып кеткенше тупю уйден шыккан жок, Онаш ада Актоты ойга кетп. Шынымен-ак, eMipi осьшай откен! ме? К енш щ деп кеш еп ор сезш кундел1ктт к у п р ш ш ктщ кул1не кем ш геш ме? “ Осынын 6api кор жиналганша” , —дейда. 0дц с калага кош ш барган сон дуниеконыздыгын, катьшбасша- л ы га н коя м а? Ш ынында, дол K33ip к!норат тагуым ерте емес пе? Ko3ip, бул 03ip кудай коскан жарым, алдына зор максат койьш ты р б а н ь т жургеншде комектеспесем, озге керсеткен жаксьшыгым кане?! А ктоты ш ай ьш k i n , ескшеу кш м ш кш п, керзенкелерд1 котерш есисген ш ы га берген1нде, карсы жолыккан пошташы км з колына хат устатгы. Элденеден секем алып, журеп атша тулап, кэрзенкеш жерге коя салды да, саусага даршдеп хатгы окыды. Базарга кш м 1здеп шыгып ед1м, 1ш1нде журген1мде ду(«м елд!Н, Алыстан opiK саткан ceHi Kopin, Жакындап бара алмастан куйл олд1м! Не болды тунып жаткан кал nereiuiire Элде бул коз цдркшге ссибей!н бе?! Коргенше ceHi мундай куйю халде, Iuneri от лапылдамай “ол” дейш де! Сактаган тиын-сиын жиып-терген, Саудага капай ceHi киып берген?! Ак кус ен арман еткен кеудемдеп Мен сеш корем дсп ем бжктерден. Актоты, арман еткен досым едщ, Тагдырдын 03i тандап косып ед1?.. К.ОЛЫНДЫ 6ip устатпай кеткен1нде, Дарига, тапкан уян осы ма сд1? KopiHep кай адамга досы ботен, Зарым бул - ызын желге косып отер. Маган да жарык соуле KopiHep ме? Эдде бар корген кызык осы ма екен? 232

А кготы уялганынан жерге Kipe ж аздап жылап ж1берд1. С ол Kyfti к зкл ан ы н eciriH таре ж апты д а , еш кай да ш ы кпастан уйге Kipin жаты п апды. Тусте келгеншде С актаган есис алдында ш аш ы лы п ж аткан жемю дэнд ерш Kopin ш о ш ы п кетп. Bip сум ды к болтан шыгар деп жалма-жан уйге ю рсе, Акготы жиюлы тосек устшдс етбетшен жатыр. “ Е-е, кеш еп ашудын жалгасы екен гой” деп сэл-пэл журепн басты. —Тотыжан-ау, айтсайшы , 6ip ж ерш ауырып жур ме? Онда flopirep ш акыртайын да. Эйел1 ундеген жок, Кдтты уйкыга кеткен ад ам ш а козгалар емес. E xi ийпнен дем алып жатканы на карады д а “ aftreyip, 6ip басылар\" деп С актаган коп мазалауды жон кормеда. Ауыз уйге барып, сы ртка самаурын KOTepin ш ыгып, о т тутатгы. BniK дуал сы рты нан му н ы н не icTen ж ур ген ш е ш ю м кормейтш. Сондыктан о л таза кш мдерш uiemin одетшшеаулада дамбалш ан жур. Эуел1 жерде шашылып жаткан апма-ор1ктерд1 6ip-6ipnen Tepin ал д ы д а , о р к ай сы сы н ас ы к п а й cypTin кэрзенкслерге рет-релмен салып крйоы. Ш ан-тозан туспесш деп бетше ак.мэрл1 жапты. Сосын самаурынньщ отгыгьш урледа, ызылдап кайнаган сон ш эйнекке ш ай салып, ш о к к з койып, асыкпай булап алды. Ас уйдеп столга дастаркан жайьш, кесе- шыньшы ыстык сумей шайып, ак орамалмен cypni де, нан турады, сэры май салды. Ш ай даяр болган с он туша ynain eciriH ак ы р ы н аш ы п к а р ап ед1, эйел1 ж ат к ан о рн ы н ан козгалмапты. М азасын алмайын деп, жалгыз 03i пысынап- терлеп еггырып шай iurri. Осынын бэр ш коюрепмен Kopin ж аткан Акготы талайдан ойында журген тоуекелге бел буды. С актаганнын осы калпынан езгермейт1н1не э бден K03i ж еткенд1ктен, уйден э кел ген кш мдерш киш де, кимегенш буып-туй1п ж олга даярланды. Кетер1нде кагаз, калам алып Эм1ртайдын хатындагы мына 6ip enenai ж азы п тастап кетт1: Кершер кай адамга досы ботен Зарым бул ызын. желге косып отер. Маган да жарык соуле KopiHe ме, Элде бар корген кызык осы ма екен? ...Акготы Ш удынбазарына барды да, ГПшпекке катынайтьш конетоз 6ip машинага Miwii. BipaK шо<|)ерлершн ешкайсы оз ауылына \"пкелей апарып салуга конген жок, Эйел адам жолга жалгыз шыкканда кэр ш деген осы екен. ГПшпектщ базарында opi-6epi сандалып журш де, Алматыга катынайтын машиналар- 233

дын 6ipiHe MiHin, Кэракиянын тусынан т у с т калоы. Осы арадан Элйртайдьщ ауылы коп болса он шакырым. “Жол-женекей к о л к кедасер, кездеспссе жаяулап та жетуге болар, - дел ойлады ол. - Элйртай ойда ж окта барганымды жакгыра ма, ж ок па... Mewii, не де болса ел ш епне жетешн, бугш консам, ертен огыз шакырым жердеп ауылыма атпен ап ар ь т тастамас дейсщ бе...” М аш и на устщде мандайдан жел улеп байкамапты, ерте куздщ етю р кун1 осынау ж ал пак ж онды куырып тур екен. Акготы орамалын мандайына Tycipin, сырт кш мдерщ колына алып буыншак кып туши де, иьпъша салды. ©рге карай журу онайга соклады. Эдден уакыгга калжырап 6ip сайдын табанына тусп де, куннщ ыстыгы кайтканша дем адды. “ Кайда барам? Не деп барам?” деген ой кзйтадан каумалай бастады. Ж аны аш ып хат жазганы болмаса, Эм1ртай муны кел деп шакырды м а? Куйеуш тастап к а ш ь т келгенш журт ecrice кулмей ме? Эм1ртайдын nieiueci бутан не дейш! ДЬи катгы адам сиякгы еда, “ баламнан аулак жур!” десе не бетш айтады? Bip сэтге Акготы алган бепнен айни бастады. Kp3ip осьщан ж р у журе берсе, А кшидеп ауыльша ара коньш жетуа мумюн. BipaK жол-женекей ел кездеспей ит-куска жем болмасьша юм кепш? Ал егер осьшан у ж е н жолга шыгьш, ГИшпекке кайтса ше? Кэлада 6ipep кун тунеп уйге кайтса, Сактаганга “ торюшме б а р ь т кедщм” десе ешб1р ренж1мес еда. К айта сэлем-саукзтсыз, барып-келгенЫ е куанатын efli... О сьш ы ойлаганда Акготы кайтадан нар тэуекелге Miwii. “Эм1ргай ер коншдд Ж1пт едд гой, мумюн тусшер, кател1пмдд кешер, кет api дей коймас...” Ол б!рде ж урш , б1рде дем алып кун уясына енкейгенде ж ал пак ж онн ы н бас жагындагы Эм1ртай ауылы тусына кедщ. Кун ж арыкга козге тусуд1 ж ен кермей, жолда кездескен булак басында отырып жерге карангы тусуш кутп. 0р1стен кайткан малдын азан -казан шуы басылып, ел орынга отырган ш акта кыстагьщай кош енш какортасын кешш отпей, ауылды ту сыртынан айналып, Эм1ртай корасынын тусьш а кедш. Ж уреп тарс-турс согып, уйден 6ipey шыгар ма екен деп 6ipa3 кугш еш , еш ю м кершбеш . “ Егер Эм1ртай 6ip ж акка жолаушылап кетсе, онда кайтп? Онда Timi жакры, кайта ш еш есше барьш бар жагдайымды айтармын, заты эйел емес пе, хал-куй1ме журеп ж!б1р...” Акготы ки1мдерш каш п -сш ю п, орамалын тузеп тарпъ1 да, eciicri аш ы п уйге Kipfli. Ауьыгы уй тас карангы екен, туш а бел м енщ eciriH сипалап ж у р т арен тапты. Мунын юргенш оуелде е ш ю м байкаган ж о к Эм1ртай, шешес1 ж эне керш ! уйдеп жес1р эйел Балбала yineyi дастаркан басында тамак uuin отыр. Акготы юрген бойда буын-буыны босап, босагада с у й е н т т у р ь т калды. 234

— Буп KiM? - 0м1ртай басы н к етер ш алды. - Акготы?! Эинртай колын да суртпестен уш ы п турегещц. Сасканы сонша, кулш яаберш: — Я пы р -ay, ceHeiiiH бе, сен бей ш бе? - деп ш е ш есш е 6ip, Акготыга 6ip карады. —Ж алгыз ж у р аз бе? Сыртга тагы и с т е р бар ма? — Ж алгыз... — Ж огары шыгыныз... Ж енгей, корпе салсанызшы... — А м ансы з ба, ап а? — дед1 А кготы ж уреп алкынып. — Есенс1з бе, женгей? Ш акы рса кел пре алм айтын кон агы ны н ойда ж окга Kipin келу1 Эм1ртайды ш ы н -а к a 6 i p x i n i . Би ц пр м еш н -ак деш й, сонда да уш калтырап, создерш щ киюы кетш, 6ip отырып, 6ip турды. Б аласы н ы н сасы п-салбы рауы н а С а р к е м т р М13 баклай карап калыпты. Бурнагы кыста келгешнде 6ipa3 сыр сурасып, мундаскан Балбала ган а А кготы н ы созге ал данды ры п , уз1ле берген энпмеге дэнекер болды. О н сы з д а кы сы лы п оты рган А кготы ны б1раздан кей1н Саркемп1р тергеуге алды: — С еш байга THai дегеш кайда? —Тигем, шеш е... — Ендеше, негып жалгыз журсщ? — Т оркш ш е бара жатырмын, шеш е... Кемгйр Акготынын белые бажайлап 6ip карап алды да, одан api казбалаган жок, Кдгмтанып отыр екен, сол калпында ш ай ы н сорап тап иле бердг А н а ж олы да сой ткен . 03iHe Kepeicri 6ipep сураккояд ы д а , жауап алган сон , ундемей отыра бередт А нау-мынау эн п м еде ici ж о к Ж атар уакыт таялганда А кготы Балбапанын уй ш е кетуге айнапган сон, 0м1ртай сы рткз inece ш ыкгы . Балбала бар сырды айтпай угатын есл эйел емес пе, тосек жайгайын деп, екеуш уй сыртына он аш а калдырды да, ш к е Kipin кетп. EKeyi тун кар ан гы сы н д а б е тп е -б е т ту рган д ы ктан ба, Акготынын журеп кайта тулады. 0м1ртай да свзгп неден бастарын бшмей 6ipa3 кькылып турды да: — М енщ хатымды алдыныз ба? —деп сурады. — Алдым. —Асыгыстау ж азьш ед1м, артыккеткен жерлерш Keuxipepci3... — Ж о-жок! Ешб1р артыгы ж о к Кдйта жер-жеб1р1ме жете тусувдз керек еда... — BipeyfliH 4шк1 OMipiHe ко л су к к ан ы м а к а п а л а н ы п журген1мде келгенщ1з мундай ж аксы болар ма... —Д ос адам гана ойындагысын солай аш ы п айтады... MeHi осында жетелеп экелген — сол хатыныз. 235

—Ал, енда, урсьщыз, тындауга мен 83ip! - деда Элдртаи кулш. —О з ге урыскандай мен ю м м ш сонш а? Кеюрепмде катып жаткан запыранньщ тогшуше комектескенидз ушш рахмет айтуга келдам... — Солай м а, Актоты! Куйк1 Tipminiicrin кул-топырагына квм щ щ ме десем , кеуденде эл1 сонбеген от бар екен гой! Акготы енда бштелеп ж асырудьщ ж в ш жогын сезш: — М ен енда ол уйге кайтып оралмаймьш , - деда, - Сакта- ганнан к о ц ш м эбден кадды. Кеш бойы Актотыньщ кас-кабагынан, сойлеген сезшен э р жайды ангарып отырган Эм1ртай бул хабарга тан калган ж о к К ай та каш ан айтады деп куткеш сол ед!. Лап етш сыргка ш ыгуга даяр турган кеудесщ деп о к ск-о ты н эзер тежеп: — Бул б е р к байлауьщ б а? —деп сурады. —Мундай icxe ойланбай аякбасуга бола ма?! - Актотыньщ у ш каткьш ш ыкгы . — О баста адаскзнымды бшсемий... Енда еюнгеннен не пайда? MeHi калай юнэласаныз да орынды. Тек жагдайыма тусш сещз болтаны. Эке-шешемнщ кольша ж етю зш сапьщ ы з — аргы TipmLniicri коре жатармын... Эм1ртайдын ж уреп алкымына тыгыгщы. Bip кезде колы жетпес а к кустай корш ген Акготы м1не аддында тур. Канаты сынып кайырылган, уясынан жерйен... Енда барар жер, басар тауьш бшмейд1. 0м1рш де ж аза баспайтын ж ан бола ма?! Ал mem eci бутан не дейда? Осы кезге дейш еюнш1 рет уйлене алмай жургеш сол ш еш есш щ жагдайы емес пе? А лгаш кы алган эйел1 ен есш щ м ш езш е шьщ амай кетп. Содан Эм1ртайдьщ журеп шайлыгып кдльтты . Эйел ал деп memeci де айткан емес, келш TycipeM деп ез1 де талпынган ж о к Бойдакдъщ OMipre етт уйренш алган тэр1зш... Онын устше бул манайда лайыкды кы з да кездескен ж о к Ka3ipri жалгыз кы зыгы, куанышы — тугырда отырган кыраны, iuii толып, эрнеш уайымдай бастаса, атына м ш ш , бурютш алып кьфга шыгады. Сонда гена дуниенщ бар кайгысы кезден ушып, KOHuri тазаргандай болады... Эм1ртайдын жерге карал ойланып калганын сезш: — Эйтпесе, киналмай-ак койьщ ыз, ага, — деда Акготы. — Ауылга жаяуласам да жетермш... Эш еш н жол усп болтан сон сога кеткен1м гой. — О не дегенЬцз, Акготы! MeHi кинап турган — жетюзш салу емес, ж1бермеудан жайы... Айтсам, ренжи ме деп бата алмай турганым... Акготы т а га 6ip тыгырыкка прелгенш сезш, журепнщ согуы ж иш еп, денес1 flip-flip етп. — Кеудемдеп коптен сакгаулы сырды калай жасырам... — Сен мен щ арман еткен ак ку сьм едщ. Абайсызда баска 6ipeyniH 236

курган торы на ту сп н. YMiT уш кы ны мулдем сонген uibiFap деп жургенде е зщ кеддщ. Мен осыны жыр кылып жазамын. Бурьш1Ъ1 заманны н акындары суйгенше крсы ла алмаган ею жастын арманын ж азса, мен махаббат ce3iMiHin о ш пей тш ш жырлаймын. Ш ырмаган торын бузып бостандыккэ шыккан, кател1пн о з колымен тузеген, арм аны болтан адамды e3i iaaen тапкан кыз туралы жазсам деймш. Оным жарыкка шыта ма, шыкпай ма —Ейлмеймш, эйтеу1р ж азуым керек. Д астаны м ньщ атын \" А к кус” деп коямын... Актоты Эм1ртайдын озш ен e3i шалкып сойлеп кеткенше таны ркап не де р ш бш мей калды. Бурын карапай ы м гана, ел катарлы сейлейтш ж т т г щ кенет арнадан шыгып тасып теплген1не TyciHe алм ай с эл турды да, “ ак ы н ды к сез1м муны эбден билеп алтан екен” деген корытындыга келдт — Ал, енш Актоты, ойдагыны жасырып-ж абудьщ кажетт ж о к Екеуш1з 6ip-6ipiMi3ci3 TipmLniK ете алмайды екенб1з - бутан м ен щ коз» 1 ж етп. С ендеп сезйи д е сондай — канш а жасырам дегенмен 6opi бишйп тур. С ондыкган жур, апам ны ц алдынан отеш к! — деп 0м1ртай А ктоты н ы н flip-flip еткен бшепнен устап жетелей женедщ. — Ой, ага, муныныз не, уят емес пе? —Тук те уяты ж о к А кы р болатын icri тумш алап кайтем1з! Актоты 0 м !ртай ды н ы ркы н а KOHin уйге юрда. Illem eci басын котерш отыр екен. EKeyi Kipin келтенн ен-ак калын кзбагы астынан кадала карады д а , баласынан бурын тш катгы: —Бшем, бшем, айтпасан да туспцйм. Бул бейбакосымен ею 1здеп кедш, ш ьш -ак жаксы Kopeai екен. Кещ ддерщ жарасса — бет алдарыннан жарылкасын. Эм1ртай куанганынан кулш хаберш- А ктоты ж уп рш барып С ар к е м тр д щ мойнына асылды да, коз жасын топ п -теп п адды. Булардын турмыс курганына жыл тодды. 0йел1 ж ок уйдщ ж айы белгтл! емес пе, корпе-жастыкгары KGHepin то за бастатан екен, Актоты келгел1 жанарып, жайнап кетп. Ж ылкы фермасы- нын бастыты болып татайындалган 0Mipraii коб1несе тузде журеш де, уйде CapKCMnip мен келпи онаш а калады. Кайтсем енемнщ конш ш табам деп, асты-устш е Tycin ж аны калмай жур. KeMnip де бурынгы келш ш ен зы кы кетш кдптан ба, артык с ез айтпайды, уй шаруасына казан -аяккз араласпай, ез1мен 03i отырады да кояды. Н е айтатын энттмес! ж о к не б1рдене icre деп жумсамайды да. “Адам баласы эр тypлi болады екен- ау” деп, А ктоты ен есш щ бул MiHe3i ж аксы н-ж акласы н, оз шаруасын icren журе бери... Алташкыда Сактаган ылан салар ма екен деп кэуш илеп efli, карасын да корсеткен ж о к Булайш а тым -ты ры с жатып алуы 6ip турл1 намы сын келлрдк Ж урт жогалган малый да 237

1здейд1 гой, ты м курыса артынан 6ip iaaen келш, арыздасып т а р к а г а н д а ж у р е к к е ж е щ л т и е т ш бе efli, KiM бш ед1? Сактаган ньщ о зш е н баска е ш ю в д ойламайтын усактыгына А кготы ньщ K63i ж етш тынды. 0к е -ш е ш е а ecriai ме, еспмеда ме - олардан да хабар ж о к 0м1ртай 6ip кун1: “ Жур, адцарынан барып отешк” деп еда, Актоты еп-журтган уялып бармай калды. Сосьш, 0м1ртай 6ip жылкысьш жетепне алып, алдарьша жыгылыпты. 0Keci сыр бермегенмен, meuieci ойбайды салып 0М1ртайды уш нен кумакш ы екен, шальшьгн “тек” де>дмен гана басылыпты. Акырында “ болар ic бодды, бояуы сщдамен” тату-тэтп таркаса керек. Кдклы кун1 Аманбай кызыныц о т жаккан жерш керем деп келш, иыгьша каскыр шик жамылып кай лы . 0\\пртай енеме деп таудьщ кызыл тулю сш щ б1рнешеуш бокгерш ж1берш... Сон ы мен булардыц турмысы тузелш, Tipiuiniicmt куаныш- кы зыгына белш есш ен батып жургенде согыс бастадды. А.уыддагы ж ш ггермен 6ipre 0 ш р та й да майданга атганатьш кун туды. Крштасарында ол савды к тубщде жаткан сырты калын 6ip сэры дэптердд алып керсетп де, онашада Актотыга былай деда: - М ынау былтыр озщ е айткан дастаны м ньщ басы efli, аяктай алмай ал а н ы п барамын. С актап кой, аман оралсам аяктармын... Одан к еш н л аманатым — жалгыз шеш ем мен анау тугырдагы б у р к т м . Ш еш ем адам баласы гой, далага тастамассьщ, ал мына бурютп кольщнан шыгарма. Экемнщ K03i efli, аузьщнан ж ырсан да жемсауы азбасын. Мен елд1 деген хабар жетсе гана уш ырьш ж1бергейсщ. Ал олмесем, 63iM келгеншс асырай тур. К уйеуш тем ф жол станциясы на шыгарып салып кзйтканны н ертещ не Актоты iiiiinae бала барын сеэда... С огы стьщ уш ш ии жылында кырдагы ел к а л ы куйзедщ. Ж аз куан, ra>ic катан болып корадагы азьш -аулак малдын ciHipi жукарып кокке ауызы 1лшгендер1 а з еда. Актотынын Эм1ртайдай айнымайтын баласы ожесшщ колынан тамакжеуге жараганда, ж ас кел1ншек куйеушщ орньш басты: колхоздагы ею м ьщ жылкынын жарамдылары тугеддей майданга ж1бершда де, калгандары арык-турак, тай-байталдар еда. Соларды ит-куска, уры-карыга аддырмай жайып-багудын 03i онайга тускен жок. Онын устше уйде Kyfleyi тапсырып кеткен eKi аманаты бар. А ш -жаланаш елдщ ашнде Kopi кемгар мен ж ас баланы асырау да онай емес, оган косымш а аузын аш ьш бурит отыр. Ол 6ip - жалмауыз, кызылдан басканы канагат кылмайды. А ктоты арам олген койлардын етш iaaen, койлы ауыддарга к о зш Tirin жургеш. Арам олген арык койдын етш капка салып, канжыгасына байлап Актоты уйге карай келе жаткан. ©лексеш уй жанындагы 238

г д-у з отырган А киыктын алдына тастап, аты н кадага байлап, табалдырыктан аггауы мун екен , ею ден у ш ке аяк, баскдн Майданбек ш еш есш щ алдынан жупрш шыгып, кынкылдап тамак сурай бастады. Кемшрдей емес, бала неме катыксыз кара кежеш канагат стер емес. Ш еш есш ш етепне оралып, казан жакты керсетш, жылай бередг Акготы шьщамады, белш де шешпестен атьша кайта мщдь Эм1ртай майданга атгантан сон, Аманбай кырдагы кызына таман жакындап к о ш т келген болатын. Осы арадан сут nicipiM ж ердеп ш аткал ш ш д е койлы ауыпда отыр. Акготы жедел журюпен ел орынга отырмай жетп. 0Keci тосек тарты п ауырып калган екен. Ауыл-елдщ амандыгын сурап болганнан кешн, Акготы келген шаруасын ай пы . Шаруасы — кеже-катыкка соятын кой еш. —0 з малдарын таусылды ма? - деп сурады Аманбай курк- курк жетелш болып. — Бэрш жеп тауыстык, жэке... — Сен ана кызыл карын бала мен кемгпрден бурын бурютке бола тауыстын малды, 6min оты рмы н. Одан да неге ушырып ж1бермейсщ? — 0м1ртайдын KG3i гой, ж эке... — Е-ей, карагым-ай... Мынадай кныншылыкга аманаттан бурын аш тан олмегенш ойлау керек емес пе?.. Ж арайды, уй- iniiHаш ыкласын, калган ею токтынын 6ipiHал... Ал ана бурютп не 6ipeyre бер, не уш ырып ж!бер. 031М-ак асырар ед ш , ауыру мендегенш керм ей сщ бе... Карангьша асау токгыдан айрылып калармын деп Акготы сол кун1 конды да, ауылына тансэрш е кайтгы. Алы стан к ер ш келеш, 6ip топ бала е а к алдындагы жер о ш ак басы н да уймелеп отыр. Крлдары, ауыздары кимылдайды. Акготы 6ip сумдыкгы сезш, шокытып келсе, ауылдын уш бапасы кеш еп елексенш сан етш Kecin алып, ш окк а какгап жеп отыр! —Таста, ойбай! - деп жан даусы шыга айгайлап, жеткен бойда колдарындагы erri тартып-тартып алды да, алыскз лакгырып ж1берд1. Ересектеу ею бала ты м -ты ракай каш ы п Kerri де, к е зш щ жасы мелт-мелт тамган М айданбек отырып калды. С ол кун1 кеш ке М айданбек к а п ы уш ы ны п ауырды: денес1 отш а кызып, талыксыган балага memeci сэры май салган ыстык сут жуткызып корш eai, лакыддатып кусып тастады. Саркемп1р езш ш е ушыктап, мандайына суды орамал басып, ем-дом жасаганымен, баланын 6eTi 6epi карамады. Ею кун еткен сон, Акготы жас кдб!рдщ басынан кайтты. ...Ж уаннын ж1щшкер1п, ж1н1шкен1н узш ген ш агында 0м1ртай майданнан оралды. Ешюмге хабарлаган да жок, 239

еш ю м суйштш де сурамады. Овда жокта, тапа-тал тусте кыр басынан коршсе керек. Ауылдьщ балалары адцымен корт- “ Солдат келе жатыр!” “Ага келе жатыр!” деп айгайлап, узын к о ш е ш басы н а KOTepin бара жаткан жерш ен Kepmi уйдеп Балбала бурын е стш ть BipaK. ю м келе жатканын бшмей, анырып турганда балалардьщ 6ipeyi кайта шапкылап: “Эм1ргай агам келе жатыр! Э ш ртай ага...” дегенш кулагы шалып, уйге сурше-кабына Kipin, Tepic кзрап тесепнде жаткан Саркемтрд1 жулкылай бастайды. Н е м е р еа о лгоп 6epi тосектен турмай ж аткан Саркемп1р Балбаланьщ бул с езш ойьш корит, жата б ер ш ть М у н ьщ 6opiH А ктоты кеш ке, ж ылкылы ауылдан кайтканда б1р-акеспда. Эм!ртайды бас салып кушактап жыпап, б1раэдан кей ш е сш ж иып ш ам жарыгымен аныктап карай бастады. Крл-аягы бутш, 6ipaK езщде он-тус жок, боп-боз, баягы о т ш а ш к ан коз1н1н орн ы н да о йсы з, нурсы з соуле калыпты. Еш кандай онпме айтпайды. Елд1н койган сурагына жонд1 ж ауап катпайды. Шыныдай жансыз козш 6ip нокатган алмай отырганы. KyUeyiHiH ам ан-есен келгенше куаныш бшд1рген журтпен 6ipre жайрандап кулш журген Актоты бутан ешкандай мэн берген жок,.. Арада б|рнеш е кун отсе де Эм1ртай алгашкы келген калпынан 6ip езгермедт Балбаладан карызга кой алып сойып, ауьш-елд1 ш акы ры п той ж асагансы п ед1, Эм1ртай оган да селт етпед1. Жес1р ойелдер, женгелер1 косылып влек айтып, мун-шерлерш таркатысып, Эьиртайды айтыс оленге шакырса да м1з баккан жок, елмен 6ipre жадырап кулмеш де. Бедарейген калпы, босагадан козш алмайды. Bipfli-eicini кария: — Ш ырагым, согыста не кордщ? HeMic те ею аякты адам ба екен? - деп сезге тартьш корит еда, Эьиртай мурныньщ астынан б1рдеце деп мщпрледа де, ары карай ауыз ашпады. Кариялар 6ip-6ipine карал бас шайкады. Ш ы 1ъ т бара жатып 6ipeyiHiu: — Байгус баланьщ есш сотые аудырып тастаган екен, - деп бас ш айкаганын Актоты ко зш ен Kopin, кулагымен ecriai. С отые ж айы нда талай сумдыкты ecrin efli, 6ipaK кол-аягы 6yriH адамды о сьш ш а аудырады дегенге сене алмай жур. О н аш ада э р турл1 онп м е айтып, Эм1ртайды кулд1рмек болады. Сандыктан 03i табыстап кеткен сэры дэптерда сыртка ш ы гары п, ш ш д е п елендерш окып бергеиде де селт еткен ж ок, Орайы келгенде inrre калган баласынын т ш ш ы г ь т келе жатканда жазатайым кайтыс болтаный козше жас а л ь т оты р ьт айтканда да “е-е-е...” деп, мандайьш тыжырды да койды. А кто ты н ы н eHfliri у м т А ки ы к та калды. Балбалан ьщ айтуына Караганда, Эм1ртай алгаш келген кун1 бурют иесш 240

корген бонда шанкьшдап куаныш бщ дрген екен, 6ip бурылып караган да крйган. Таты да бсшса кодда оскен макулык емес пе, бурынгыдай мэпелеп сипаганын сагынса керек, канатын кайта- кайта крмдап крзгалактап отырганын Актоты о з кез1мен корд. Бурынгы вткен OMipai е сш е салайын деп А ктоты бур(cirri е з бегпнше баптагансыды. А р ы к е тгщ с вл ш ш ы гары п берш , б а сы н а то м а га сы н KHri3in, 6ipHeme кун к ер м е ар к ан га отыргызып, уйкысын белin, аш уын шакырды. Кдфан да куда Tyaai сагынса керек, уйкысы болш ген сай ы н eaipin ш анк- ш анк етед. BipaK муньщ 6opi 0м1ртайга эсер еткен жок, Актоты Эм1ртаймен откен аз уакыт кы зык кундерш есше алып к а п ы камыгып жатыр. С огы ска бармай турганда кандай ед ! Ауыл-аймакка аты шыккан кусбегиштн былай койганда, топты жарган эншиштн айтсайшы. Актотыньщ коз аддына Эм1ртайдын эн салып отырганда нурланып кететш бей неа, б у р и т алып тауга шы ккандагы суеты KecKiHi, ж ай уакьптагы жайсан мшез, жайдарылыгы елестеп, ыстык жасы мойнына куйылды. Е к еуш щ ат жарыстырып, куба ж онды дуб1рлеткен Kynaepi кайда? С он ьщ 6opi м эн п жогалганы м а? К д зы к OMip козден де, коншден де б1ржола уш каны м а ? “ Эм!ртай-ау, кайтем е н д ? Не гстейш саган? Кдйтсем журегщ щ ж1бггемш? Кдйтсем кен ш щ д оятамын? Кдргыс аткыр согыстьщ зардабын кайтсем умытгырамын? Баягы ор тулган, кияда бурют устап турган суду бейнен кайда? С о кезде 03iHде акны к кыран сиякты е д н гой! в з щ айтатын кещ лщ деп а к кусын кайда?” Актоты кеу деа жалын ата icypciHin, куйеуше карай аунап Tycin efli, Эм1ртай у н -ту н аз дем ш imiHe тарты п жатыр екен. Денесшен жылу Kerin, кур cyanepi калгандай... Кун суытып кар алгаш жауганда Эм1ртайдьщ уйш е уш-торт салт атгы келд. Аманбайдан 03reci — бозбала, ж тт-желен- ...Бул кунде ауруынан айыгып, белш жазган Аманбай, кызынын айтуы бойынш а, куйеу баласынын квщ лш котеру уш ш желйасен ж т т г е р д эдеш eprin шыккан болатын. Булар атган тускенде, Эм1ртай уй сыртында жаткан есю борене устщде эддекзндай 6ip агаш жонып отырган. Октын-октын басын Kcrrepin, жана жауган ко б к карга K03i талганша TeaMipin карайды. — Ассалаумэликум! 0Mipraft селк еттп бурылып карады да, ернш гана жыбырла- тып сэлем алды. Аманбай уйге юрместен боренеге катар отырып, ауыл-аймактьщ амандыгын сураганнан KciiiH келген шаруасьш ай тг ы : - Мына балалар: “саятш ы лы к курайык, ата” деп кулагым- нын курыш ейн жед. \"0м1ртай аганын Акиыгы каекырды калай алады екен, ко р е ш кш Г деп жалынды... М ына кебж кармен 6ipa3 кыр асып, бой ж азы п кайтпаймыз ба, балам? 241

Э \\нртай 6ip нокагган к е зш алмай отырып, тунгыш рет ш еш ш п сейледь - Бурют устап, анга шыгатын адамнын езшде де буркптщ журеп, мшез1 болуы керек, ата. Менде K33ip онын 6ipeyi жок. Ci3 анга ш ыгып бой жазайык, д е й а з, ал мен осы кобис кар жауган куш кыраныммен коиггаскалы отырмын. Аманбай басын томен салып, ойланып кздды. Бозбаланын 6ipeyi дей мрсвденл: - Кдлай, сонда бостан-бос коя бе р м е к а з бе? - деп кадды. 0\\й ртай оган: “ С ен не бшупп ен?” дегендей бажырайып 6ip карады да койды. Э лп ж т т такымдап: - Одан да 6ipeyre сы йламайсыз ба? —деп тагы сурады. - Акиыкгы байлап-матап, козш карайтып, озепн таддырып, тугкьщда устаганыма он бес жыл болыпты. Таудьщ ерке кусын осынша корлаганым жетер деп отырмын. Сартап боп, саргайьш босагада кусаланганш а еркш OMip cypciH, жарыктык) Енщ жырткыш анмен адам уш ш емес, е з тамагы уплн айкассьш... А манбай куйеу баласы н ы н co3iH томен кдрап отырып тьщдады. Артык-ауыс соз коскан ж ок 0м1ртай орньш ан турып уйге барды да, Акиыкгы алып ш ыкгы . А ш ы к аспан мен ап пак карды коргенде бурю тод K03i оттай жанып: “ Пыштак] Пыштак!” деп 6ip-eici рет шакырып кадды. 0м1ртай калтасынан б е к е ш суырып, бурютгщ аягандагы аяк бауын еппен тш п алды да: - Х о ш енш, А киык кыраным. Он бес жыл осы уйдщ босага- сында бас еркщнен ай р ы л ь т, с ар гай ьт ен. Енш бостанаыкга OMip сур. ¥ я бас, озшдей кыран кустарды ecip. Хош! — деп кольш сермеп кадды. А ки ы к б1рден аш ы к аспанга ш ыркап шыгып, кок жузш бауырдай т ш т , карлы шын, муз тауга карай бет тузеп бара жатгы. Жердегшер ол кара нокат боп жогалганша сузше карал турды да, козден гайып болган сон, бастары салбырап турьт калды. Bip-6ipiHiH бетш е тж теп карай алган ж о к Актоты да уйден шыгып карап турган. Жанарынан молт- молт жас тамды. ...Ертещне тан сэулесшен ту р ь т eciKалдьша шыккан Актоты ш анк -ш ан к е т т шакырган кьгран уншен селк ете кадды. Жалт бу ры льт караса, А киык уй тебесш е крнып отыр екен. 1968 242

Ж УБАНЫ Ш Инел1ктей ко к вертолет кед1р-будыр даланы к е зш жур. BipiHeH-6ipi аумаган жал-жал тобелер, сидиган сексеуш, мангаз -гаранты, тырбыкдузген айра-ж айра аргга калып барааы. Окта- текте ойдым-ойдымнан камыс коралар, атарандаган аласа уйлер калкып шыга келедг Койлы ауылдын ирелен а к тупш кол булгап “ хош !” дегендей. Беткей-беткейде ш аш ы рай ерген актылы кой су табанындагы малта тас тар1зд1 домалайды. Вертолет куддилай уш ты. Т у ям ме, кар сак па - бутына Tycin, ж ал так-ж алтак бел асы п барады . Э н е 6ip сайдан жынгылга ты тылтан ор коян ьпхы п-ы ткы п каш а женедш. Вертолет кайта бийсгедг Bip кы рканьщ астынан сиыр кора, отан такау узынш а ак там корж дк Там тобеан де тулю тымагын айналдыра булгап, келте тонды шал тур. Коранын ы к жагында куше кайырып жаткзн 6ip табын сиыр ауаны каныраткан мотор унш ен ш ош ы п, оре турегелдт Вертолет кора жактагы кары жука жайдакка конды. Ш о л актон киген шал калбалактап, жнйш ке сатьщан кулай жаздап, домалана жерге тусп. Вертолетген колына ак санды кш а устаган flopirepэйел Tycin келе жатыр. Одан кейш солдат кш мш узынтура ж ш т шыкты. Ш ал оган окыс 6ip коз тастады да, кайтып бурылмастан, flapirepfli eprin уш не кетп. )KiriT не icrepiH бш мей, вертолетпн есйтне суйенш , жан-жагына анкайып карап тур. Уй ж актан еш ю м коршбед1. Ж йтт шаршаган кейш пен уйге карай аяндап келед1. К арсы алдынан шыккан кара ала тобет оны ганып, куйрыгын буландатып, еркелегенсщк Уйден уш адам умар-жумар шыгып келе жатыр. Ш ал мен дэртгер eci ауыскан кем гарш eKi колтыгынан катты кьюып устап келеда. Ж ш т кем ш р дщ тур1нен ш о ш ы п кетп . Ж алма- жан, тэлттректеп келе жаткан дэрпердщ колын босатып, кемп1рд1н колтыгына 03i ж армасты. К абы ргасы нардай, тшерсеп майысып, шаткаяктап, вертолетке зорга жетп... Вертолетпн eciri сарт епп жабылганда, Самат шепншектеп, 1карггын жанына келш. Ш ал танауы кусырылып, сазары п тур. Кызыл коз Н вертолетген атмайды. Вертолет купсек карды сапырып, найкала кетершш барады. Жерде етектерш жел котерген екеу калды. Bipeyi —тымагын кос колдап баскан А санэл1 ш ал да, екш ш кл - солдат ки1мд1 ж ш т С а м ат. В е р то л е т б о зг ы л т а с п ан га н о к атта й ciHin жогалганша, шал мешреу адамдай мелшиш тур. С ам ат онын кезш е тура карай алмай, eTiriHiH тумсыгымен жер турте берш... Бул окиганын басы откен кузде, С ам ат эскерден б1ржола босанарда басталган ед1. Алдында: “ кайткалы жатырмын” деп ауылга хабар берген. Артымнан 6ipey iaaen келер деп ойлаган жок-ты. Туган белес1 И сабек ая к астынан сап ете калды. 243

У стш де су ж ан а э ск ер ки iм i, колында балетка чемоданы бар Сам ат солдаттармен жагалай хош айтысып казармадан ш ы гып келе ж атканда, ecix аузында оны ш атыраш бел машина купи тур едь М ашина шнндс отырган Исабек лып 6epin тусе кдпды да: — Эп-бэрекелдН Саматжан, алдыга отыр. Ш оферга жол к е р с е т т , м е т кыдырт. М агазиндерд1 тугел аралап шыгайык, Акш а бар, кудайга шуюр! — дедь С ам ат таксиске калан ьщ басты-басты магазиндерш атады. Ж олш ыбай И сакен э н п м е ш сапырып келеш. У ш вагон алманын ею -ак кунде ту-талакайы шыкканына сумдык мез. - Н овосибирсю нщ халкы кы зы кекен гой. Алма таусылып еда, “ т а г а тап!” деп, 03iMfli тутш жей жаздады... Исабек — Саматгьщ белеет Баска бауыры ж ок бешган сон, тугаи агасывдай к о р т кеткен. Самат армияда жургенде уш жыл уцайы хат жазысып турды. “ Кайтарьщда хабарла!” деп, Исабек хат жазган сайын кылкыддайтын. Эскерден босанатьш мерзли такаган сон, Самат телеграмма бере салпан-ды. Исабек телеграмма кольш а тю е ш е н , баска жумысты былай койьш, бастыгына барады: “ MiHe, мы наган караныз! 1шм ескерден кайткзлы жатыр... М аган сщ ц рукеат 6epiHi3. Эдейшеп барып алып кайтайын. Душпан да, дос та риза болсын! Жалгыз белемд ж епм йретпейш . Бшген журт: “ Болес1 тугаи агасьшан артьпс, сыйлайды екен десш... Рукеат бершдз!” - деп отырьш алады. Бастыгы: “Сонау Новосибирсюгс бармай-ак, Алматьшан купп алсан да жарамай ма?” - десе, “Жок, ойбай, Алматыга еюшн 6ipi б а р ь т жатыр, “туу иг аркасы - кцянга 1здеп барыпты” деген атагы керек болып тур маган... Ж оне мен кур кол бармаймын. Ш ашыльт-тог1л1п жаткан ке п алманын маган уш вагонын босатыныз, Новосибирсюгс апарып пул катлаИвш... Колхоз да акшага карык болады!” —деп, басгыкдын кулагьш елен епазед. И сабек HoBOci6ipcidre кел1с1мен уш вагон алманын укан- суканьш шыгарып с ать т, кеше Самаггы iaaen тауьш алганды. Айтуына Караганда, ез1нщде “койны-конышы слжапан кур емес” . “ Ж енштек” , \"ж ы лпос” деп iiui жакгырмаганмен, Самат б е л есш щ е л -прлйтн багалайды. А ш ыккол, мырзалыгына да талай кез1 ж еткен . Bip актар ы л са Ty6i тускен шелекш е салдырлайтынын да кергеш бар. Кейде табан астынан взгерш, кол-аягы н тас бугш калатьш кытымырлыгы ж ене бар... Не дегенмен 03i пысык, Кдй-кайдагы жолы ж ещ л, жылы-жумсак жерлерд1 тауып алады. Ka3ipri Keci6i —мал дайындау. Утыры келсе, колхозга экспедитор да бола салады. ...Олар таксим ен жеддей ecin ж у р т , каланьщ бфсыпыра магазиндерш аралап ш ыкгы . И сабекп н алганы —ю л ауылда к ат дуниелер. “ Б1зде неге ж о к десен, осылай карай жвнюлттп жатады екен гой!” —деп кояды. 244

Белес i Саматты да карык кылды. “ Солдат ки ш ш таста, ауылга барганда дос-душ паннын коз1 кызыксын, мынаны ки!\" —деп кытайдын жуз процент жуннен токылган кара костюмш сатып anepai. 03i де Саматтын серейген бойына шак, келе кетп. Тек женд гана кыскалау екен. “ Нишеуа, мынадай кейлекгщ жеьц шыгып журсе де epci емес!” —деп нейлон кейлек эперщ. Балтике, галстукты да умьпкан жок, Б о лесш и ыкьшасы осынша ауганына С ам ат 1штей тан. Таксидщ алды-арты дуние-мулкке сыкай толган сон: — Ал, ещ ц , вокзал га тарт! — дед1 И сабе к... П о езд тун о ртасы нда журед1 екен. И сабек пен С ам ат шурым-бурымды жук камерасына отюзд! де, ресторан жакка карай тартгы. Самат жол-женекей: —Уакыт кеп екен, операга барсаккайтеш ? —деп еш, Исабек: — Опера-моперанды коя тур, ayeai карнымыз тойсын! — деп сеэдщ сонын тоспай жонеле бердь И сабектщ тез-тез журеттш со н ш а , узы н аякты С а м ат зо р га inecTi. И сек ен катарласып жургенщ бшмейд1, калтандап ал га тусш кетедц. Ресторанга Kipep алдында И сабек кителш щ тос калтасын басып турып: — Эй, осы акшадан айрылып кдлмай турганда поштага салайык, —деп, вокзалдын байланыс болш ше тартгы. Самат сылбыр басып соньшан барганда, Исабек будак-будакакщаны аккредитивке о тю зш ж аты р екен. BipHeme бел ек к е к ала кагазды калтасьша буктеп салганнан кедпн ш ы п -ш ы п шыккан мандай тер ш суртзп турып: —С ен ж ана коздер1 елген койдын кез1ндей бозарган екеуд1 корддн бе? — дед! С ам атк з. — Енд1 болм аган да акш адан айрылатын едк... Кудай: “ С актан сан — сактаймьш !” деген... Б1здан сыртган келгешм1зд1 бш ш тур... С ам ат ондай “ бозарган коздердГ керген ж о к еда. Белес1нщ ж!тшшне тэнт! боп калды. Э ш ейш “ анкэу” , “ саддырлак” деу бекер екен. —Ал, енш бастыккз телеграмма ж1берешк. Сен жаз, мен айтып турайын... Таты не умыт калды?.. Айткандай мен 6ip кызыкойлап тапкан екенмш гой... Сен алп колхозный ш ет жагында туратын шал-кемшрш бшесдг бе? AcaHoai мен Ж аныл апайды актам... Е- е, дал rail Ш ал боге жезле гой... 0 з ш 6ip ойнап катырсак кайтеш? Бейбак шал баягыда согыстан келмей калган жалгыз баласын ani кугш отыр... Келмейш десек те сенбейш. Кфпыкболсын: мен 6ip оларга хат жазайын... С ен андагы телеграмманы жонелте бер... Ш урк етпе, Саматжан, кызыкка ал1-ак батамыз... С ам ат Исабектей емес, тез ойлауга шорк а к Болесш щ кандай “ ойьшды” ойлап турганын тусшбей де калды. И сабектщ ею тиынга ею жапыраккагаз сатып а л ь т , суйкеп жаза бастаганына 6ip карады да, иыгын катер1п, колындагы телеграмманы почташы кызга усына берщ... 245

Шуыдцаган то п бала туу ш етгеп жалгыз уй - Асанэлшвоне карай бет алды. Асанэл1 алыста ат жетелеп келе жаткан. Жаныл шешей иш агаш ын котерш корадан шыга бергенде, жолды шанытып 6epi карай лап койган 6ip топ баланы Kopai де, одденеден ж уреп лупшдеп, турып калды. Тыгыншыктай кара бала баскалардан бурын жетш: - Апа! Суйшпп! Суйшпп! - деп айгай салды. - Аузына май, карагым... О не, тез1рек а й тш ы ...- 0уел1 суйшппме не беретш ййзщ бй ш м келеда! - К,алаганынды ал, кулы ны м ... — А т м ш п зб есе щ з айтпаймын! - М ш е гой, балапаным , м ш е гой... - Баланыздан хат бар... Ж анылдын буьш-буыны босап барады. - Ради агамнан... 0 з баланыздан! Ж анылды н кос ш елеп колынан салдыр-гудщр тусш Kerri. К алтылдаган колын хатка соза берген. К оз алды буддырап, туманданып барады... - Рас айтам, апа! Баланыздан! Ралидан! Бала торт бурышты су ж ан а к о н в е р т колына устата берщ... Ж аныл кок к о н в е р т д!ршдеген саусагымен абайлап устал, opi-6epi аударыстырып турды да: - Балапаным-ау, рас п а? — дед1. Ат жетелеген Асанэл1 де таялып келш калды. Кемгаршщ колындагы к о н в е р т окыс жулып алып: - Ю мнен екен, окындаршы! — деп, баланын езш е кайтары п берд1. Бала к о н в е р т ! асы к лай , мангаздана аш ы п, imiHeH 6ip ж апырак кагаз суырып алды да, ежелеп оки бастады: “Амандык хат Кад1рменд1 оке! Аяулы апа! Алыстагы баланыз Ралидан солем! Элдекашан олш деп, менен кудер узген шыгарсыздар... М ен TipiMiH, оке! 1944 жылы ж арадар больш тугкынга тускенм1н. Содан бармаган жер1м, баспаган тауым калмады... Акырында Ci6ipflCH б1р-акшыкгым. С ы рткы дуниеден бо лш ш калдык. Х ат ж азьш , хабар алуга м ум кйщ к берген жок. Он жыл сьщсыган орман ипщде агаш кеспк... Акырында босанып, уйренген жер1мде кзлып койдым. Эйел1м, балапарым бар. С ол банты агаш овдейтш заводта icren ж атырм ьш . Турмысымыз жаксы... Е нш 6ipa3 ес жиьш, с1здерда, агай ы н -тугандарды 1здеуге бел байлап отырмын. Аддагы кектемде жумыстан б1ржола босанамьш . О здер —бар ма, ж ок па — oyeni соны б ш п алсам деймш. 246

Туган жерщ, ел-журггы сагындым. Бул ж ак кзн ш а уйреншйсп болганмен ез жер1ндей кяйда... K em in баруга эйел1мд1, балаларды зорга кеншрдйи... А м анш ы лы к болса, алдагы ж азда кездесем1з. Эз1рше хош -сау болыныздар. Хат колдарына тш сш ен жауап жазыныздар. Адрес сыртында. Ради Асанэлиев” . Х ат окьшып бгтпей жатып-ак, Ж аныл шешейшн кезш ен жас моншактай бастаган. Кенетоз койлегшщ жещ агыл-тепл кез жасына малынып кегп. Кеудесш кыскан ащ ы зар лыкепптегтлуге аз-ак тур екен. Анырап, боздап, жер бауырлап жатып адды. Кдккан казыктай козгалмай турган А с а н а т тана. К улакка урган танадай мелш ш п тур... Сэлден кей ш гана есш жиып, кезшен ыршьш шыккан б1ртамшы жасты саусагынын ушымен суртп де, аузын аш ьш анкайып калган баланын кольщцагы к о н в е р т кайтарып апды, м ерш щ бар-жогына сенбегендей, аударыстырып 6ipa3 турды. К он вертгщ астында да, устшде де барм ак басынаай мор барына K03i жеткен сон, буьш ьш а ие бола алмай, кос ■ пзерлеп отыра кетп. А тгы н Ti3riHi колынан с у с ь т шыга берген co n i андып тургандай, тыгьшшыктай кара бала TOrimti кагьш адды да, кер бестзге каргып MiHin, ауыл жакка шаба жонедщ. 0зге балалар да капы калгандарьш енш бшш, жаяу шапкылап барады. Куаньонтан журеп жарыла жаздаган шал-кемп1р жайьша кадды. Убак-шубак ш ан олардан узап, шудадай с о зы л ь т барады. Кун еиндш ен асканда ауылдын ак сакал, кара сакал кариялары топ-тобы мен Асанэл1нщ ауылына карай бет тузедк Олардын i3iMeH кестел1 ки м еш ек киген, бастарында каркара кундйз бар узын етек пан кемшрлер, мама каздай шайкала баскан жасамыс ойеддер кетш барады. Етектер1не оралып т э м п ш мурын, кара до м алак балалары жур. А к ж1бек, кок ж1бекке оранган ж ас кел1ншектер тобы 6ip белек. Еркекгер олардан сол озынкырап барады. 1штершде аксандай басьш , терипген мандайын жш-ж!й суртш, сампылдап сейлеп келе жатка н ж ш т агасы — осы колхозный бас бухгалтер! Байбосын. Асанэл1 есйс алдьш да тур. У стш е бар ToyipiH KHin алыпты. Крнакгар онын колын кезек алып, баласынан хабар келгенше кушы болсын айтып жатыр. Эйелдер жаты есйс аузында ею e3yi кулагына ж етш турган Ж аныл шеш ейд1 кушактап, кодда- рындагы тораш а-сом келерш устата сала, ш ж е Kipin барады. Кезек жастар жагына тигенде, аксак бухгалтер Жанылды айкара кушактады да: — Ау, апа! Енд1 жуз жасайсыз! — деп, тйс к о т е р т , ш ы р айналдырды. Баласынын катар-курбысын к о р т , коз жасына ие бола алмаган кем трш Байбосын тагы кушактап, бепн кеудесше басты. 247

У ай, кой ы ны з, ana! К уаны ш ка да жылай м а екен91 Я пы рай , м е н щ д е ж урепм б1рдецеш сезетш еда... Ради сиякты ж ш ггер хабар-ош арсы з кетпеуге тш с п еда! ...К ррж ы н там н ы н 6ip басы на ш а л -к е м т р , 6ip басына жастар жайгасып отырды. Кдртгар жагы су жана текемет устше жайылган келдей корпелерде к ес ш п огыр. Мол дастаркан жайылып, уйме табак курки келда. Жагалай кызыл токзш тар теплген. Кднт-мэмпэси, сэры май, балкаймактанауды жыбырлатады. Божыдпаган сэры самаурынньщ шумепн кос келшш ек кезепмен агаты п шай куйып сггыр. Уйдщ 6ip басындашлардьщ кулага торде отырган ж ш т атасы Байбосында. Ол кабыргада rnyai турган 6ip топ суретке карап, сойлеп тур: - Ж астайымыздан кулын-тайдай Te6icin ecin едак... К ара нанды к а к б о л т жеп, тос кагыскан достар едак... Tipi кайтканы ж алгыз мен тана... Енда, м ш е, Ралидан хабар кедам! “Аман ерд щ аты ш ы гар” деген... Кудайдьщ мунысына да тэуба! Ескс ж акта отырган И сабек:, - Жезде-ау, коммунист емес пе едкцз? “ Кудайга тэубаныз калай?” - деп, ж уртгы кулдармек болды. - Байекемнщ бу дуниеден де, о дуниеден де домес1 бар! - деп т а г а 6ipey inin окетп. Байбосын uiin-каккан создерд1 елеген жок, Iim eri шерш таркатканша тынар емес: - Адам о з кэтарын ацсайды екен кейде... Кдз1р мсншен жасты кзйсьщ барсындар? Bipin улкен, 6ipin Kimi... - Байбосын суретке тесиип узак карады. - Тел козыдай те к ескен кайран боздакгар, кайда жур екенсщдер? QaiMicinaep, TipiMicinaep?!. Байбосы нн ьщ ке зш е ж ас у ш р и щ .... Кун батута айналган. Е т жеп, ш ай uuin, эщтмеге канган кариялар каран-куран епп уйлерше кайтып барады. Ж астар жагы 03ip таркар емес. Коржын уйд1н 6ip басьшан елен айткан , дарыддаган дауыстар дамылсы з естш ш тур... ...Кешедеп электр шамдары коз кысып ойнагандай лып- лып соне басгады. Eaoyip кы зьш шыккзн сощ ы крнакгар екщен-уштен таркап барады. Уйде Байбосы н, он ы н эйелк Асанол1, Ж аныл — тертеу1 отыр. Бухгалтер мае. Эйел1мен жагаласып, ботелке тубшдеп аракка колын соза бередг Акырында калган аракты кьфлы стаканта куйып алды да:. - Осы уйдщ... - деп ыкылык атып токгап калды. - Осы уйдан босагасьш баланыздын жора-жолдастары атгамаганьша атгай жиырма бес жыл e n i, э?.. Ау, апа! Еалидын баягы touxuiepi кайда? Oai сол куйшде тур ма, элде куйе жеп куртга ма? Байбосын орындыктын аркалыгына суйенш зорга котерида. 248

— Сагындым-ау, Ралиымды!.. Ana, кайда кш м д е р # Корсе- Tinbrni... о зш кушакгагандай... бауырыма кы сы п 6ip ш скейш ... Бухгалтерши козш ен тарам-тарам жас оршдь. Bip тамшы ж ас стакандагы аракка д а тамы п Kerri. Байбосын стаканный бетше сузше карап, кез жасы тамган аракгы дэм ш алгысы келгендей, толкып турып узак iurri. С ой тп де закуска жеместен, аксандай басып, есю ш к аф ты н жанына кедщ. Ш к аф ты н аузы кштгеул1 екен. — Мен бш ем ш ! Ралидын ки1мдер1 о сы н ь щ ш лнде... Ала! Кш т кайда? Ашайыкшы... KeMnip сау сагы д1р1лдеп, ж ан кал тасы н ан ю л т ал ы п , ш каф ты н аузын аш ты . К ш м шпштерде сам сап турган костю м- ш албар, кой лек-кен ш ек, пальто Kopinai... А к с ак бухгалтер досьшын кшмдерш керген бойда капсыра кушактап, бетше басып, OKipin жылап ж бер ш ... С ам ат он аш а уйде ж алгы з 03i ю тап о кы п отыр. Болес1 мен женгес! “то й-том алакка” багана кетш ед1, a a i оралган жок, Бала-шагалары торге жайылган корпе ycTinae айкасып уйыктап жатыр. Сам ат оларды кеш бойына ойнатып, элпнде гана тыныштандырган-ды... “Тойга жур!” —деп болес1 С ам атгы 6ipa3 эурелеген. BipaK С ам ат узшш-кесшш бас тартты. Кдмкош л ш ал-кемп!рш алдап, бекерге аракпср кьшганы уш1н болес1мен 6ipa3 шайырмал созге келгеш бар. “Дереу барып OTipiriniafli шыгарайын б а ?” —деп тура умтылганда, Исабек жата жабыскэн: “ С енщ нен кстп, 6ip шыгындалганга ш адды н туп кисаймайды... Кдйта кемшрщн Konbi KOTeplnin калсын!” —деп, о зш ш е “дэлел” соккан. С ам ат ауыл-еддщ салтын сактап, келгел! 6epi колхоздага карияларга уйме-уй аралап, солем 6epin шыкты да, ен шеггеп АсанэлшМ не барды. Ш ал бурьш тарткан шокш а сакалын жел котерт, кора жакта сиырына шоп сапып жур екен. “Ассалаума- луйкум, ата!” деген дауыскэ елен еп п , жалт бурылды да, кольщдагы айы рьш а суйен1п тесше кзрады. — Ата, аман-есенс!з бе? М ен Саматпы н гой, танымай калдыныз ба? — Даусынды элдеб1реуге уксатып... Бар бол, балам! Эскерден аман-есен оралдын ба?.. — Аманшьшык, ата... —Уйге Kip, балам... Ш ешенн1н колынан дом таты п ш ы к - Ш ал ш о б ш жинасты ра берд1. С ам ат елдеб1рдене айткысы келген адамш а, кипакгап кетпей тур. — Баладан хат келш, еспген шыгарсын, — деп энпмен! ш алды н 03i бастады. Баганадан 6epi, cipo, к у п ы болсын айтады деп тосса керек. Саматган ондай с о з ш ыклаган сон 03i айтгы. К дйтсш , куанышы ш ш е сыйм ай барады да... BipaK сорлы ш ал куаныш ынын уакы гш а екенш кайдан 6uiciH... 249