У зе н п ж олдасы н ы н сон ы н да калган ж алгы з туя гы О маргазыны ол бауырьш а тарты п, кол уш ын усынган. Ер ж етш жеке уй болганда, он шакты кой, сауын сиыр, мийске ж арамды ею ат берда. Б е й б ш е Ы У м сы н н ан ул бала кор м еген . K iuii эйел1 Айбарша да 03ipre курсак котерген ж о к Умсын бой жеткен кы зы Рази зам ен 6ipre о н а ш а оты р. Ш алы елден жырак кеткел1 осы Омаргазыны арка тугады... Багана кундаз ауьш сыртына тусап ж1берген кос жирен аса узамапты. Омаргазы тан ассьш деп, екеуш де кадага экелш байлап койды. Сандыкгастын кай туста екенш Омаргазы ойш а шамалады. Елен-аланда ш ы кса, суыт журюпен карангы туспей жетут мумюн. Оган мьш а ею жирен жарайды. Ш ай суып калган екен. UJeuieci баласыньщ Tyci озгерш кеткеншен секем алып: — Неге кепйктщ? — деда. — Тансэрще жол журем, апа. Эюмбек ага бэйбииесш, кы зы н, мен1 коса шакырыпты. Ш еш еа бар деп те, барма деп те айткан ж о к Орньшан козгалмаган калпы шайьга 6ip уртгады да: — Маган сенш малынан айрылып калып журер, баска 6ipeyre табыстасын, — деда. ...Умсын куйеушен кудер у зш отыр екен. Омаргазьшьщ хабарын есп ген сон , ко з ж асын 6ip сыгып алды. — Tipi ме екен, oirreyip? —Кария аман кершеда. Секем алганым: “ Крш айтысамын” д е ге ш ... — О, жасаган, “ кош айтысты” деген! та гы не сумдык?! — К дрияга 6ip ой келген де... — К ы сы лсам Kepmi е лд щ 6ipiHe асам деп ед1. С оган шакыртканы да. — Умсынньщ к е н ш т а га босады. —К рйьщ ы з, ш еш е... Ж ол жургел1 отырганда жам ан ырым бастаманыз. Эуел1 ан ы гьш бшейж. Омаргазы кеткен сон, У мсын ко з жасын кургатьш, керин уйге барды. — А ныракай ж акта кы ргыз жекж атымыз бар еда, келий б о сан ы п , ш !лдехан асы н а ш акы р ы п ты ... Exi-yiu кун шамасы нда ораламы з, 6i3 келгенше малга карай тур, — деп кайтып келд1 де, журу камын жасады. Он алты жасар кызы Еазиза шаруадан шарш ап келш уйыктагандыктан ба, ояна коймады. “ Экене барамыз!” дегенде гана козш ашып: —Айбарша апама барамыз ба? —деп тесегшен ceicipin тусп. 50
- Мунын аузынан Айбарша туспейдй - деп Умсын кшмдерш аягынын астына лакгырып тастады. 0KiM6eKTiK к е й ш п ал ган эйел1 А й бар ш а Р ази зан ы юшкентайынан тэрбиеге алган-ды. Айналып-толганып, кешке дейш ойнатудан 6ip жалыклайтын. Кобшесе шаруа жакта журетш Умсын: “ Ж ас неме бала ансайтын ш ыгар” деп эуелде “ тек” демеген. Келе-келе Умсынды шеш е деп елемейтшшен шине кызганыш ене бастаган. Айбарша бой жетш келе жаткэн Разизага кы мбат матадан койлек-коншек Tirin 6epin, булд1рипндей е тш кояты н. Кдйда барса да жанынан тастамай, inecripin ж ургеш . Бар Torrid сол баланын аузында, Умсын “Бала тым ерке болып барады, енщ icKe уйрететш уакыт болды ” , — деп Р ази зан ы колы на алып Kopin едк “ Айбарш а апам а барам , А йбарш а апама барам” , - деп анырап, колды-аякка турмады. Сосын: “ Meitni, eci юргенде колга ал арм ы н ” деп кы зы н е р к ш е коя берген-дт ...Булар ауылдан узап ш ы к кэн да ал ы стагы тауларды н ко н ы рк ай ш ы н дары н а сэу л е ш а ш ы р а п , ж ер жуз1 агар а бастады. KyHi бойы е л а зб е н , ж ы ра-сайларм ен журе отырып, улкен 6ip озекке тусть Ж аланаш сай деп аталаты н, не табанында, не ернеушде кылтыгы ж ок осынау узын озектщ бас жагында Сандыктас деген кия жартас бар. Етектен Караганда ж ар кабак сек1пд1, ар жагы асу бермес сенпрлер, елеуаз 6ip куыс-тугын. Бурын урыпар паналайтын унпрлер екен. 1з шалган кугыншы ж ар ка бак асты нан кунд1з корш бей отырып, алыстан шолуга ынгайлы жер десетш. Омаргазыпар аттарын сабын тер гып, жар кабак астына жакындаганша Tiryai турган yRai байкам апты. Уй маны нда кыбыр еткен ж ан ж о к Иелер1 жаудан коркы п тастай каш кан ба дерсщ. Жер ошакта от жагылып, казан асылмагандай, кул-кокыстан белп ж о к Булар елепзш жан-жагына карап турганда, кия тас басынан Э к м бектщ зор тулгасы Kopiuai. Ол баганадан 6epi буларды дурб1мен Kopin турыпты. 0 з адамдары екен ш е коз! жеткен с он томен Tycri. Шапынан бурын жайрандап алдарынан шыккан Айбарша ен алды м ен Р а зи зан ы аттан KOTepin Tycipin, м ой н ы н ан кушакгатып м эр е-сэр е болды д а кзлды. Эбден ж алгы з уй отырып iuii пы скан екен, eKeyi ем1рене Kepicin, коп ке дейш кушактары ажырамаган сон: - Ж о, жетер ендН Э кен е бар! — деп У мсын кы зы ны н колынан тартып кадды. Разиза э к е с ш щ мойнына асыла Kerin еш, шал уйкы кормеген кысынкы козш жумды да, мандайынан 6ip июкеп коя берш.
Эю м бектщ сакдл-мурты тугел агарыпты. Кен мандайын- дагы эяам де кобейген. С ары шубар сопакш а б е л кукыл тартып, ею урты imiHe Tycin кеткен. Тш-ттк кеудеа бурынгы токаппарлыгын сакгаганмен, журю-турысында бей-берекетпк бар. А з уакытга адам баласы осылай жудейш деп Омаргазы ойламаган. Кдншама жайдары, жаркын кершемш дегенмен Айбарша- нын да ощнде мук бары бш недь Тур-тулгасы, сымбаты сол калпында болганмен, мойылдай кара козш ен нур тая бастаган. Разиза уйге KipiciMen-а к экесш щ дурбюш айналдырды. Bip- ею per сыгалаганына канагатганган жок, Далага алып шыгып о й н аш сы кедщ. - Кдрагым, кайтесщ, бул ойынш ык емес, каз1рп караган кун1м осы, — деп oxeci басьшан сипап, Разизаньщ кеншш баскага аударды. Омаргазы б те д к бул дурбйй ана жылы Э ю м бек Талгар жактан кашып келген актьщ офицер! Анакинге жарамды жылкы берш алган болатын. - Балам, сенщ кезш етю р гой, айнала тошрекп шола отыр, —деп Э ю м бек дурбйй Омаргазыга 6epai де, 03i алансыз отырып кы мы з iurri. — Бейсауат 6ipeynep коршсе, камсыз калмайык, Ауыл-елдщ амандыгын сурап болтан сон, Эю м бек шакыр- ган шаруасын айтгы. - Балам, жас кунщ нен колы мда естщ , бар жагдайга каны ксын, экен маркум адал кызмет erri, “ ищай” деп ренжюкешм1з жок- Эм1р бойы сыйластык. Ещй, м ш е, сен де ocin ж етщ дщ , ат жалын устап м ш ген азам атсы н — CeHi соншама жерден кдтын-балама коса эдеш шакыртып отыр- м ы н .. . Ш ал ош акты н бутьшан козш алмай 6ipa3 ойланып отырды да, ощ тмесш жалгады: - Т е р т орыстын eaiMi тубщде мен in де те б е м д оя ма деп ойлаймын. К оз алартушылар кобейш барады. Ж ан-жагымньщ 6epi тарылып болганьш сезш отырмын. Енд! курулы какпанга тусу гана кадды. Менен баскдлардын шанырагы ортасьша тусш , айдалып, не жер ауьш жатыр. “ Кудайдьщ жазуы сол шыгар” деп отыра береш н десем, жан алкымга ripeain тур. Басында елден, жерден алыстап, танымайтын, бшмейтш iprefleri кы ргы з, яки ш ал гай д ага езб е к ж ерш е eTin, бой тасалай турсам б а деп един... Ол жактын да байлары ш о к баскзндай болып жур деп естимш. Ещй туган жерд1 тастап, шекарадан ету гана калды.
Ш алдын бул хабары О м аргазы ны о н ш а та н калдырган ж о к Кдмауга тускен каскырдай болып отырган халш тусшедь Не де болса ж ан сактайы н деген ш iurreft куптап отыр. 0KiM6eicriHсо зш ты вдау устшде он ы н е сш е жаздагы 6ip окдга тускен едь Алдында уезден келген уэкш дер отю зген ж иынга катыскдны бар. К р разбай деген танкы мурын кара ж ш т элд1, аукаттымын дегендерд1 ж аны нан ш ош ы та сейлеген. “ Кедейлер, ж ун ж т боска журмендер! М ына байлардын бар TeyipiH берсе колынан, бермесе ж олы нан тарты п апындар! Бул арамтамактар сендердщ аркаларында ceMipin жур, emu есе кайыратын заман туды! О ю м ет не ттесен д ер де коддарынды кзкпайды, кайта негурлым белсенш болсандар, согурлым о ю м е тан ipreci беки туседь М ш е, осы н ы б ш п кой, жолдас!” С ол К ,оразбай е л д щ к о з ш ш е е к т ш м е н ж е л ecTipe сойлеген1мен, жиналыс аякгалган сон -акбай -бо лы стьщ уйше барып жатып алатын. Ауылдан он аш а жерге уй TiKTipexu де, кешке деШн карта ойнанды. Бай-болыстардын картадан эдеш угылганына сумдыкмэз. Ж эне конган жершде: “ Бул кызынды урайындар, не корсетпед1 б1зге, е в д кы зм ет етсш , туге! Шал китын к у н Ы з ani алда!” —деп орекпитш. Bip ж олы О ю м бек О м ар газы га ад ам xci6epim i. К елсе, утнде Крразбай конып жатыр екен. Кешке дейш карта ойнаудан жалыккэн ба, ойын-сауыктш еп отырса кер ек Тагы 6ip м ар ка к о зы н ы н е т ш ас ты р ты п ты . А р агы ж э н е бар. “ Омаргазы э н салады” деп алдында 6ipey айтса керек, келген бойда колка салып мазаны кепрдь Омаргазы жиналган кэптщ квн ш ш кимай 6ipep эн салы п бердь BipaK 03iHiH кэн ш кош ы болмай, келкгпрт айта алган ж о к Коразбай керен адамша ж астыкка шалкайып ж аткан куй! бед1рейе кар ап калыпты. О м аргазы дом бы расы н iprere суйей салды . С о л -а к екен, Крразбай жасгыкган басын жулып апып: — 0 й , айтканын сол-ак па?! Ал кайтадан домбыраны кольща. Тан атканша шыркзйсын! - деп буйырды. Бутан намыстанган Омаргазы б1рдене деп каткьш ж ауап кайырайын деп едк 0ю мбек онпмеш ушыктыргысы келмей: _ - Анау жылы Ш аш убайдан оз1н уйренген “ А к кайынды” айтш ы, - деп тш ек бицйрдь О к ш б ек сураган сон , О м аргазы домбыраны кайтадан колына алып, кулагын бурай бастаганда: - Анау жылы Ш аш убай касында коп адамы бар б1здщ ауылда уш кун конак болды, - деп О юмбек эдетш ш е эннщ тарихын айта бастады. — Bip басы на кудай онерд1 аям ай -ак берген екен. Акын десен акын, балуан десен балуан, ал енш
ат устш деп ойынын айтып болмайды. Гармонга косылып ш ы р к аган ы кандай! K yaaipri олендер1 та гы бар, кулагын козгаганы кандай кы зык, басындагы такиясы сойлеп отырганда, елен айтканда 6ipecc мандайына, 6ipece желкесшс Tycin билеп журедь.. Эйтеузр, отырган жер1 ойын-кулю екен. Кдсындагы адамдары да 03i сиякгы ыгай мен сыгай. - Айтып отырганыныз кай Ш ашубай? - деп Крразбай Эю мбектщ сезш окыстан бодш. —Ана жылы Жепсуга келетш Шашубай ма? - И э, кыдырып келгеш бар... - Ой, сол nepiHi э н п м е кы лып отырган ci3 де... - созд ан аягын жутгы да, К рразбай озш ен 03i eaipin сойлеп Kerri - О л 6 ip с о к х а н куй ы н ем ес п е ?! Ei3fliH ауы л ды н кы з- келш ш екгер! соны нан epin кете ж аздаган... Енш кездессе, кам ш ы ны н астына алып сабар един ол nepiHi! - QHepai адамдарга кы з-келш ш екпн таяу журепш рас... - деп Э ю м бек э н п м е ш н аягын жуып-ш айгысы келш едй Крразбай: - Э й , ш ал, ондай онгущютн энп м есш маган айтпа! - деп кесш тастады. Омаргазы Эш мбекке карал еш, OMipi 6eri кайтып кврмеген Kici, томен карап туксшп отырып калган екен. Уй uni ж ым-жырт, э н де, домбыра да ж айына калды. - Оу, жолдас! М унын калай? М ен саган олен ай т дед1м гой! - Даусым келмей оты р, - деп О маргазы домбыраны тагы да iprere суйей салды. - Крй, кой, жолдас, онын жарамайды. Ж ана гана сункылдадынемес пе? M e, эйтпесе, мьшаумен онешщш х аб тп ж1бер, - деп Крразбай шай кесеге лыкылдатып арак куйды. - Мен iiuneyuii еддм... - дей 6epin еш , Коразбай таре кетп: - 0 й , экенн щ ! .. С он ш а неменеге эулие бола калдын? Байдыц табанын ж алаганга ecipin ж урещ бе?! Ж айбаракат энпменщ бет алысы булайша курт взгерсд| деп вилам ойламаса керек, айнала отыргандардын 6api ypnnicin, 6ipece уэкшге, 6ipece Омаргазыга кзрады. Крразбай 6ip котершее enipin токгамайтын жнтг екен. - Сендей бай-кулактын куйыршыгын курту керек! О Heci- ей, элдекандай болып! К е з т н ш eri есей ш деген екен... Эуелпде кы зарактап калган Омаргазы мынадан кей ш K03i т у м ан д а н ь т, уэю л дщ иыгына м ш е тусп. Yft-iiui апыр-топыр болды. Ш алдардын: “ Ей, балалар, койындар. Буларын не?” - дегеш не Омаргазы карамады. О р к ею р ектт болмаса, Крразбайда каукар ш амалы екен, Омаргазы тззесш щ астына 54
тусш, uiiHK-ш щ к сейлеп жатыр. “ Ауылга келген уэхш ж азы м болып, 6ip пэлеге ушырармыз” деп уйдеплер Омаргазыны жабыла суйреп сыртка алып хетп. - )Ki6epiHaep! А там ы н и тгщ баласын! Ж б е р Ь д а р деймш ! Кдфамын 6opiitni! — деп К р разбай eaipin 6ipa3 турды да, кенет отыра кетш exipe жылады. — М аган 6epin жабылдындар, меш кутырган итхе талаггындар. 0Mip бойы хедейге херсетхендерщ осы. Крнагы жер бауырлап жатып алган сон, Эю м бек шалды сыртка ертш шыхты да: —Кдрия, бутан ат-шапан айып тарггып хугылайых, — деш. — 1шш здеп жасы улхеш ci3cb, анау белдеуцеп харахер аргымахты хелденен тартыныз, мен хасхыр imix жабайын. Ш ал бутан “ махул” дедт Exeyi де iuixe хайта xiprerae, Крразбай озше арах хуйып отыр ехен. Ш ал сезш алыстан орагытып бастады: — Крразбай харатым, 6ip жолгы ашуынды ки, хапметщ ерлеп, ocin хеле жатхан баласын- Ж азы хсы з жанды 6ip созге хелмей балататгаганын хелеш епне зи ян. Ол байгус 6i3 хусатан бай тухымы болса 6ip capi. ж еп м хозьщ ай ж анын зорга багып жур. 0 з хедейщщ тш дегенщ — хай жерде болмасын етпейШ- — Ж ох, мен оны хуртамын! —Жарайды, 6ip тентехтщ айыбын мен-ax тартайын. Ecix алдында хара аргымах байлаулы тур. Ал мынау уй иесш щ жапхан ш апаны , —деп хасхы р imix усынганда, К,оразбайДЫн Tini хурмелш халды. - CiafliH ж асынызды сыйлап отырмын, эйтпесе... — деп Крразбай техеш е cy3uiin харады. — ©3i хел1п алдыма жытылсын! Узенпмд! суйсш! - Махул харатым, оны тан атхан сон табамыз. ...Ертещ не ол ал п “ буйрыгын” умьггып хетп... Крразбай хара аргымахты жетепне алып, хасхыр iuiixri канжытасына бвхтерш , ауылдан узаган сон -a x Э хЫ б е х уй ш ж ы ты п, елден ж ыраххетхен-ш . Будан хеШн ол жиын-тойда, х о п ш ш х цпшде хвршген емес. Таяудан 6epi Крразбайды н думпу1 хайта ш ы ххан . “ Кдсын- да 6ip топ атхосш ысы, холында nipryapbi бар деши, ipi байлар- ды отырган жер!нен басы п , дуние-мулх1н хатгап, оздер1н туйеге, атха MiHrec-ripin халата айдайтын xopiH efli\" деген создер лапыддап жатыр. Бул хабар А ныракай ж ахка жылыста- ган Эх1мбеххе де жетштт. Омартазы ундемеген сон , Эх1мбех свзд1 ныхтагысы xeain: - Крразбай менщ хайда журген1мд1 бш етш кор!нед1, —дедд. Омартазы да ауыр ойдан серпшд1.
— Ол ешюмда аямайды. Biaain жаккз бет алганын мен де ecrwiM, ecipece азд а коп сурайтын коршеда. М еш м ш е, енд1 богелмеу керек. Ш екарага дейш оз1м ш ыгарып саламын, — деп О маргазы кесесш тондерда. Э ю м бек iciHKi к е зш мол аш ы п, Омаргазыга бажайлай 6ip кадап алды да: — Рахмет, балам, оз1мнщ де кугкешм сол еда, — деда. — М ен щ бул сапарым у з а к енда KopiceMi3 бе, ж ок па - кудай бшеда... Торт кез1м1з тугел отырганда айтайын: сен менщ оз баламсын, м ьш а ш аны р ак шайкдпмасын, бас ие бол. Артымда кеэсЬ кобслектей болып балам калып барады, туякгыга щщрме, тумсы кты га шок.ытпа, бой ж етш келедд о з кольщнан шыгарма... Кдне, осыган бата кы лалык Э к ш б е к батасын берд1 де, б э й б ш е с ш е бурылды: —А к тшеуда бузбагайсьщ , акыретге де сурайтыным сол... Bi3 енда журем1з. Бэйбине, сен мы на Еазизаж ан екеущ осында кала турындар. О маргазы ам ан ды к болса, он шакгы кунде оралады... М ына кы рдьщ астында ею нар туйе, уш сауывды бие жатыр. Bip уЙ р жылкы т а га бар, соган ие болындар. в ю м е т сендерге THicnec... Умсын манадан 6epi о зш е тиесий дуниеш iuneft есептеп отыр. Е ю туйе, уш бие, кара айгырдьщ yftipi, к а р ата да болса жасауы 03ip кш з уй оган аздай кор1нген. Умсьщ шалынан: “ Огау уйд1н а к KHi3i мен юлем, текеметгсрш кайда тыкгьщдар?” деп сурауга батпады. К у токал бар дэулет пен байлыкгы жамбасьша басып ж атыр деп жорамаддайтын. Мынгырган малды тугел сатып, а к т а мен алтынга айналдырганда да, бэйбинеге акгьшы кой, уй р -у й р жылкьг тиген ж о к Осы кунге дейш Умсынньщ колы мол казынага жетпей, enai, мш е шалымен коштасар алдында, калган-кугканга ие болып отыр. Сол угшн де шалын койьш, токалды жепс1 келеда. Сол ы за бар, енш дауыс салып жылай бастаган. — К рй, енда, кемшр! — деген Э ю м бек тщ даусынан селк ете туст1. — Ж аман ы рым бастама. 0л1мге бара жаткэнымыз ж ок, 6i3fliKi 33ipre ж ан саугалау. Tipi журсек ораламыз, заман б!ркалыпта тура берер дейсщ бе. А йтуы н ай тса д а yHiHeH yMiT, сез1нен ceHiM уш кыны байкалган ж о к Ш ал iiu кустасьш тугел актаргасы келсе керек — К удайдьщ en ai кан ш а гумы р берерш ю м бш сш . Алда- ж алда акыл-ой суальш , денен4 кара ж ер тарта бастаса, окка уш сам да отерм ш кайтадан. Туган жердан 6ip уыс топырагы буйырсын! —деда. Зорга ш ьщ ап оты р екен, А йбарш а да Tepic карап сьщси бастады. О ган У мсын косьш ьш дауыс садды. Буларды корген Р азизан ы н K03i боталады. 56
Э ю м бек тщ даусы бул ж олы кзткыл шыкты: - Ж э, болды! Ж аситын дэнене ж о к Тагдырдын кылганын керем1з. Булар оспп отырганда, 6ip топ салт атгы узын сайдын етепнен бермен карай бурылган cai. Разиза оларды алдымен Kepin: - Коке, ю стер келе жатыр! - деп айкай салды. Эюмбек дурб1 салып карады д а , oni бузылып: - Балам, ею атгын 6ipeyiHe сен м1н, —дед1 Омаргазыга шугыл бурылып. - Мына мылтыкты такымына бас, i3 окшелеп калмаса атысамыз. Айбарша, сен мына жартастын ар жагына барып бой тасалай тур. Ушеулеп кашканмен кугыла алмаспыз. Хабар менен болсын. Умсын, сен балан екеущ жайбаракат шай iiuin отыра бершдер. BianiH карамызды Kopin калып сураса, жылкы iaaen журген жолаушылар екендерсщ ...—Э ю м бек осыныц б эр ш белш буынып, кару-жарагьш асына журе, тез-тез айтгы. - А, кудай, жолды онгара кор! Эю м бек пен Ом аргазы керегеде uiyni турган ею коржынды ше-мше сыртка атып шыкты. Белдеудеп кос торы ат тыпырш ып тур екен, булар аякгы узенпге салганнан тапыран какгы. Уйден ше-шала шапанын жамыла шыккан Айбарша дэрет алган адамша енкейш, жартастын ар жагына жасырынды. Умсын жайбаракат отырудын орнына о жак, бу жагына алактап, асыгыста шашылып кдлмады ма екен деп болек- сал ак дуние 1здейд1 Ш алы айтудай-ак дайындалган екен, кула ту здеп ж алгыз уйден куд1кт1 еш тен е байкалган жок. Керегсгс жабысып кзрап турган Разизаны: - Отыр былай, ш ош аймай! —деп етепнен тарты п калды. EKeyi дастаркан шет1нде оты р. Сам ауры ндагы а к су суыгалы кашан, шайнектеп шай да таусылган, сонда да шыны аякка саркып куйып ершдер1н типз1п кояды. Кездер1 —аш ы к керегенщ ар жагындагы сай табанында. Келе жаткандардьщ карасы онга жуык, Олардын да jnyp6ici болуы керек, элденеден сез1к алгандай, ат басын теж еп, узын сайды шолып 6ipa3 турды д а , eKi жарылып, 6ip тобы сол ж ак буШрдеп жотага карай ш аба жонедщ. Разизанын ю ш кене журеп дурсшдеп, ec-Tyci калмаган, ш еш есш 1н бауырьша тыгыла туст1. - Апатай-ай, аналар enai куып жетш устай ма? Кекемд1 ата ма? - Ж э, ты ны ш отыр! С ен балекей 6ipaeHeHi будщрерсщ.. Аналар келгенде аузынды аш па, укгы н б а? К уримый демесен тыныш отыр! 57
Умсын жотадан асып жогалган апылардан к езш ажыратып, сайды ерлеп кеде ж аткан топка аныктап карады. Алдыкгы 6ipeyi дауыс жетер жерге таялды да, мойнына асынган мылтыгын аспанга карата атып-атып ж1берда. —KiM бар уйде? Шык бермен! Умсын баласын жетектеп, е с к алдына шыкты. Топтан 6ipeyi б е л ш ш , атган туспеген куш енкеШп, аш ы к керегеден уЙДШiiuiH ш ола карады да: “ Е ш ю м ж о к Г , - деп арттагыларга дауыстады. Сол-ак, екен, мой ньш а ayp6i салган 6ipeyi атьш тебшш алга озды да: — Э й, катын, байын кайца?! - деп айгай салды. Бул кэдушп Крразбай екенш танып, Умсын “ ит те болса коз керген ед1 гой” деп ж уреп орнына туей. — Кдйным-ау, сон ш а неге ш ош ы тгы н? Б1здщ шал кайда каш ар дей сщ , тусш ш ай ш щ д е р . Танертен токалымен eKeyi жекж атшьшап кетш еда, конага кайтып калар, - деп жайма- ш у ак энп м еге ж е те л е п а келш еда, Крразбай тыйып тастады. — Сен ейтш мэйменкелеме! Женщда айт, елгшде кыр асьш кеткен юмдер? —Bip-eKi Kici жылкы isaen журм!з деп атган туспей кетш едк — Б1з isaereH каш кындар солар болса ш е? — Юмд1 i3aen жургеншд1 кайдан бш ейш ... —дей бергенде, Крразбай кам ш ы сьш сиггеп калды. Кайкан етш отыра кеткен Умсынга тенш: — Кдсындагы Омаргазы м а? Егер осьщан eKeyi жетюзбей кетсе, уй-орманынмен ортеймш , - деду - М ына катын алдап тур! Кдне, ж1птгер, куамыз! Крразбай атына камш ы басты да, тертеуш сонына eprin шаба женедщ. У мсын олар узап кеткен сон , етепн кзгы п , желкес1не тускен жаулыгын тузеп тарггы да: — Жур, кы зым, кайтесщ ... E nai б1зден кайыр жок, — деп Р азиза eKeyi уйге юрду К ереген щ ш и ш жауып, сыртынан KHi3 Tycipai. Элден уакьпта уй сыртынан букпалап Айбарша келген. — Мен курт, бауырсак, сусын альш алыска кетешн, —деда ол ентш н баса алмай. — Элгшер кайга согып, ауыл манын Timyi мумкш. Айбарша орамал ш етш е 6ip кундак жол азыгьш туйш, уйден ш ы га бергенде, тебе басынан К,оразбайдьщ кэрасы кершда. Ж ас кел ш ш ек каскы р керген елистей кайда барарын бшмей жан ушырды. — Ш и артына тыгыл! Ш и артьш а тыгыл деймш! Тез! —деп Умсын оны жещнен сшки тартьш, m epin ж4берда. Казан турган ею кабат ш и артьш а Айбарша зорга сыйган. 58 '
Крразбай атынан аспай-саспай тусп де, камшымен узын коны ш е п г ш сартылдатып урып, есиске таянды. — Сусын бар ма, ей, катын? —деп сурады ол мандайшага суйенш турып. — Сусынсыз уй болушы ма едг.. - деп У мсын ypefti ушканын баш рмей, окпелегенсш ун капы . — Кане, куй, — деп Крразбай ордандай басып торге e n i. — С ен MeHi кепнр, ж енгем болган с он колым ти ш кетп... Ж ау кутан адам аш уш ан келещ... —Ж ай журген адамдарды 6ipiHe-6ipiH ж ау кылган заман га не шара... - деп курсш ш, Умсын сусын усынды. Крразбай тостаган толы кы мызды дем алм астан ciMipin салды да, ceaaip муртын сипап, ж ан-жагына карады. Уй im inae ce3iicri еш н эр се ж о к Tepiani. Ш и д щ ар ж агы нан карайган ею за п ы н 6ipiH казан , 6ipiH Ky6i деп ойлады. — Байдын бойбнпеа... калай жагдай? — Крразбай 6ip отырып, 6ip турып журген Умсыннын дене тулгасына шола карады. — “ Сырлы аяктын сыры кетсе де, сыны кетпешй” деген, осы сен биыл нешедесщ? — К ем ш р болдык кой... — Кудай бшещ, кырыкка жете койган жоксын— К епш и и к ортасы нда, ж и налы ста, ат устш де К,оразбай булай сойлемейт1н. Ж он созге келген1не У м сы нны н imi жылып, ж енш ен жауап капы : — Ж1пт айтгырмаган жастын кереп не? — Б1здей кайындарын бар емес пе? Крразбайдьщ ойы е н д TyciHiicri болды. Ж олдастарынан б о л ш т жеке келушде гэп бар екен. Баганадан берп урей, коркыныштан б1ржола certain , Умсын мы на жагдайдан калай кугылудын амалын ойластыра бастады. “ Егер мы нау дэл каз1р бас салса, кас маскаранын болганы: уйде естияр кызы, ши артында борш е с т т -б ш т турган Айбарша бар... Айтпакщы, Айбарша ш е? Ж ас токал мундайдан каш ар дейсщ бе? Айбаршаны корсе, Крразбайда да ес калмас... - деген ойлар оны н басына 6ip Kipin, 6ip ш ы кгы . — М умю н, содан кей ш дулей неме райынан кайтып, дуние-мул!кт1 талан-тараж га сала коймас... ” —Оу, женеше, неге ундемей калдын? - Коразбай кымызын iuiin болып, KeceHi кайтарьш оты р екен... - “ Ш алы м келш калады” деп крркамысын? Умсын ш и ж акка ж алтактап карай берд!. — Энпмем1зге ортак болсын, Айбаршаны шакырайын... — Ол осында м а ещ ? — К рразбай елен ете калды. 59
— K,a3ip кересщ ... Енд1 ж а с ы р ы н б а к о й н аган ы м ы з жараспас. Айбарша! Е й , Айбарша! Ш ыкбер1, уйге конак. келт отыр, 6i3 коркатын Kici емес кершеда. Bepi ш ы к, там ак асып, шай берелйс... К рразбай эуелде калжы н екен деп кзлып ед1, ши арты сыбдырлай бастаганнан-акбелшдеп тапаншасына жармасты. Ш и артынан шынымен-ак мандайы жаркырап Айбарша ш ы га келгенде, е щ м бе, туЫм бе дегендей шошыганынан уш ып турегелда. — 0 й , буларыц не, катындар! Неге жасырынасындар? С ендердщ тыгып койган т а г а б1реулерщ бар шыгар?! Дереу жук артына карады. К езш е ештене шалынбаган сон, Tiicren жиылган корпелерда кулатып ж!берда. Одан да тук ш ыкпаган сон шид1 жыкты. Сыртка атып шыгып жан- жагына алактай карады. — Естерщ де болсьш , катындар, —деда ол кзйты п к е л т . - Егер жасырган б1реулерщ бар болса, эркайсына 6ip-6ip ок жалынады! — Кдйным-ау, сон ш а коян журек болармысьщ ? Б1зда жау санаганьщ не? — М ына катын неге тыгылып отырды? — Вагана о к атьш , бо р щ б1рдей ат ойнаты п, тебем!зда оя жаздаган сон , сак ты к ж асаганым ыз гой... Qirreyip, елмейтш1- Mi3re K03iMi3 ж еткен сон... — Эй, сен катын, ойтш шубыртпа... Кане, балан екеущ ш ыгындар уйден! М ен бул катыннан онаш а ж ауап аламын. — Кдйным-ау, ж ана женш 1зге келе жатканда... — Ш ы к уй ден д е й м ш ! — К р разбай мурты TiKipeftin, камш ы мен кереген1 салып калды. — Байы н келсе де ю рпзбе. — Уйбай, енд1 кай тпм ? — деп Умсын мш лрлей сойлеп, зэре-куты кдлмаган Еази заны жетелей жонелдг Айбарша ши ж акта состиы п тур еда, оты р, —деп К рразбай окы с айгайлап, камш ы мен жерд1 сарт урды. А йбарш а буыны курьш, турган жерщде \"лзерлеп отыра кетп. — Ал ещн, контра, шынынды айт, шалын кайда? —Ж олауш ьш ап кеткен... - деда Айбарша У м сы н ны н созш кайталап. — BipiHiH аузы на 6ipi Tyicipin койгандай!.. - деп К,оразбай, сы здан ы п , А й бар ш ан ы н мой ы лдай K03iHe K03i TycTi де, жумсарайын дед1. - Й емене, 6ip жерде той болып жатыр ма? — К ьфгыз жекжатымыз шакырып... — Одан кашан оралады? — Ертен келш калар... 60
— ©ripbcri кзлай зулатасындар, э ? Крразбай тагы да у й -ш ш тш те карады. — Байдын а к ордасынан калганы осы -ак па? — Б1зде не дун не калды дей сщ , то з-то з боп 6 irri гой... — Бшем, бшем, сендер шындарынды айтпайсындар. М ьша : камш ы мен 6ip-eici р ет осы п -о сы п лоберсем гой , ш ы бы н жанынды коярга жер таппас едщ... - Крразбай Айбаршанын квзшен урей ушкынын к о р т , энпменщ тотесше кетп. —Осыдан торт-бес жыл бурын кездессен гой, сен мына мен сиякты еркекп манайына жолатлас едщ. Енш, мше, аш сам — алаканымда, жумсам — жудырыгымда турсьщ... Байдын токалы кандай болатынын 6i3 де керелж, коне, ш еш кшм1нш. М умю н туда бойын нур ш аш ы п турган шыгар... 0 з кулагы на 03i сен бей , к е л ш ш ек тщ K03i ш арасы нан шыгып барады. —Тур деймш ! Ш еш киймщш! — Ол не дегенщ , ага... — “Ага-маганы” кой. Ш е ш KHiMiHfli! Ш е ш е с щ бе ей, ж о к ' па? —деп Крразбай тапаншасын суырды. Айбарша корыккзнынан шолак жен камзолын ш еш ш , : койлекшен состиып турып калды. — Кейлегщш де шеш! Айбарша есш жигандай, камзолын лакгы ры п ж1берд1 де, eciKKe карай тура каш ты . BipaK а р т ж ак тан та р е еткен тапаншадан ш ош ы п, етпет1нен Tycri. К,оразбай кен ет аш уга басы п , А й барш аны н а к ж1бек койлепн жыртып тастады. Алыс-жулыс еш п басталды. Bip сотте А й бар ш а К р разбай ды кеудес1нен HTepin ж !бер !п , кебеже успиде жаткан улкен кара пы ш акгы колына алды. Ш аш ы кобырап, K03i кантапап кеткен, киш1 алба-ж улба - каз1рп турш тура апбасты aepciH. — Енш жакь1ндасан, ж арамын! - дед1 ол калш -калш етш. К,оразбай ш ег1нш ектеп барды д а , ж ерде ж аткан тапанш асы н белбеу1мен ко са колы на алды. О н ы н да Typi адам шошырлык: ш аш ы дудар-дудар, бет-аузын кара тер баек дн, денес1 flip-flip eTefli. М ундай сум д ы кты буры н кормеген Умсын шепншектеп барып айгай садды: — Ойбай, келе жатыр! KicLnep кеп калды! Т е з болындар, ойбай! Сол кезде таре еткен мылтык даусы еепдш. Умсын жан уш ыра ж уп р ш кел1п, ж абы ктан карал efli, К,оразбай тапаншасын кынабына салып, аяк астына карап тур екен. Жерде буктетшш Айбарша жатыр, денеанде жан жоктай, кимыддаманды. Bip сумдыктын болганын ce3in, Умсын ойбай
салып, тебеге карай жупрдк 3epeci ушып зар жылаган Р азизага да караган ж о к А лкынып, em irm , Кдрауылтобе басы на жеткеннен кейш артына бурылып карап eai, Крразбай аты на MiHin ш ауып барады екен. Умсын eci ауган адамша етекке карай кайта жупрдь Соцында - кызы, кайда барса да шы ркы рап калар емес. Умсын е к п е а oiuin, уйге ж етп де, аш ы к турган есйстен ю р ген бойда сш е ш п турып калды! А йбарш а ш алкасынан ж аты р, омырауы кызыл кан... Сол 6ip сум дыксурет Разизан ьщ кез аддында м эн л калган. Талай рет тусш ен де ш ош ы п оянатын... 1шш де i3Luui 6ipeyi болуы керек, Э ю м бек пен Омаргазы кугыншылардан кара узш кете алмады. К анш ама тау айналып, сай-саланы сагалаганымен, кугыншылар кыр-жоталардан, кия беткейлерден андагайлап KopiHe бердь Кун батар аддында булар таудын 6ip куысында камауга Tycri. Кугынш ылар тус-тустан ж ер бауырлап келед!. Эюмбек мен Омаргазы тас калкасынан сыгалап б о р ш Kopin огыр. - Е нш 6i3re будан кутылу ж ок, - деда Эю мбек бет-аузын баскан терд1 ж еш м ен cyprin. — Крлга ерюм1збен туссек те Tipi коймайды. М ен мы лты к атып алдандыра турайын, сен ана коржынды жер казы п ты к, кеш н бала-шагага ырзы к болады. - А га, ci3 каш ы н ы з, - дед1 Омаргазы. - Буларды мен аддандыра турайьш. А тыцыз жуйр1к, мумкш а л ь т шыгар. Ещц ау ь т жакка алавдаманыз. Кейш Айбарша женгейщ шекарадан е з ш етю зерм ш . Эз1рше ci3 кугылыныз. 0KiM6eK та с, буталарды н арасы м ен букпалап кеде жаткандарга карап турды да: — М унын акыл екен, —деп ш ирак басып атына барды. - Енбектеп олгенше, ат жалында кетейш. Сен ок шыгарма. Эл1 ж ассы н, 6ipey-Mipeyi ж азы м болса, ceHi де Tipi коймас. М е н KeTiciMeH е з ерк1нм ен б е р ш ... А л, хай ы р ! К удай ам анды клен жолыктырсы н! Ел-журтка сэлем айт. Ку Tipuiuiiicre жасаган астамшылыгымды кудай алдьшда кепдрсш. О сьшы айтгы да, Эю м бек атьш а ыргьш MiHin, ш аба женедш. Кугынш ылар да таяп калган екен, тус-тустан о к жауган. Козш ашып-жумганша, Эюмбек атган ушьш тусп. Омаргазы мылтыгын тастай салып, жупрген бойы Эюмбек кулаган ж ерге келд1. Ж ал гы з о к дал ж ауырынынан тиген екен, жаткан куйшде тш тарткан ж о к Омаргазы елисгш бетш енкей ш шекпен1мен жауып жатканда, 6ipey flycipaeTin шауып Kenni де айгай салды: — Байландар! 62
Омаргазы бурылып карап едк буйырып турган Крразбай екен. взгел ер жаяу, ол ат устш де. - Неге турсындар? Байландар дед1м гой! К угынш ылардын 6ipi кыл ш ылбыр алы п келе ж атыр ед1, Омаргазы: - Эй, Крразбай! Кугындаган адамын едщ... Енш оны айдалада к е м у а з кзлдырамысын? Кудайын кэйда? — деда. - Кудай-мудайды бшмеймш! Квмем десен руксат. Тек тез кцмылда! Омаргазы жаланаш крлымен тобылгынынтубш копармак- шы болып, кара терге т у с т жатканда, жаны ашыган ж тттер - д щ eKi-ymeyi жэрдемге келда. Бул кезде К рразбай атган Tycin, коржындарды актарып жаткан. Крс жудырыктай куйма алтынга ко з1 туст1 де, крржыннын аузын ж аба койды. Aicrire те к а к >юбек, кара баркыт, асыл ки1м гана жазьищы. Омаргазы тоеден жогары жер казган сон, Э ю м бекп KHiMiMeH кубы лага ба сы н к а р аты п ж аткы зд ы д а , 6eTiH топыраклен жауып, устш е кррым тас yRai. - EKairi oTiHim... — дед1 О м аргазы ак т ж азы п ж аткан Коразбайга: жол-жонекей Эю м бектщ уйше согалык. Содан кейш б1здщ ауылга да бурыла кетелис. Ж алгы з ш еш ем мен криггасуым керек. - Ж ок, оны н болмайды. Bi3 асы гы спы з. К алага апарып тапсырган сон , ар жагын о зщ бш есщ . Ш еш ен оз! i3aen табар... Крразбайга жалына 6epyai ар к о р т , Омаргазы будан opi тш каткан жок, БесЬиш тарау Сол уакигадан кейш Умсындар Узынагаш жаккз к е ш т барып жан сакгаган. Умсын Разизаны сауатсыздыкхы жоятьш мектепке 6epin, азьш -аулак малымен кунелттп журдд. Кызыл иррде казанда сут nicipin жатканда, 6ipey уй аргына к е л т атган Tycri. Жур1с-турысы таны с Tapiaai. - С элем бердис, Умсын женгей! Уш де таныс. “Япыр-ай, мынау Крразбай ма? Аспаннан тусп ме, жер астынан шыкты ма?” . Умсын ошакгагы отгын кемесю сэулесшде Крразбайдын бет-жузш аныкгап к о р т алды. - Оу, MeHi танымадьщыз ба? \"М ы н а поле тагы кайдан шыкты” деп турсыз, э? О -ой, женгей-ай, 6i3 аспайтын тау, 6i3 баспайтын жер бар ма? Умсын жактырмаса да “а з ” деп сызылып турган беймезгш конакты уйге ш рпздг Бурынгыдай ок1рендеп сойлейтш Коразбай жок, жун1 жыгылган Topiaoi. - Ipi байларды ауыздыктаймыз деп асы ра сш теп ал сак керек. Онан 6ipa3 та я к та жед!к. 63
- 0 з щ бурынгы кызметщдесщ бе? - И э, кдла жактамын. - Бул уйщ кдлай тагпъщ ? - Сурай-сурай Тескентауга да жетйтп гой... Осы аймакка ауып келген 1ле казактарынын Ti3iMiH карап отырсам, 6ip жерден Ыздщ атьщ ы з ш ы га келгеш! Ci3re оприс, маган шын, жогалтан туысым табылгандай куандым. Кднша пелен дегенмен коз керген деген жаксы гой... И э , хал-ахуалдарыныз кдлай? - Кудай деп... Эй-reyip, Tipi ж ан прш шйтн icreftoi де. - Кызыцызбен отырсыз ба? - Енда мен1н KiMiM калды?! — деп Умсын кенет кабаган Tyftin, казан -аяк ж акка кетп. Коразбай жаяу шамнын жарьпында отырып, жан-жагына карады: аласа ж ертол еш н бел ортасы нан жогары Kipniui каланыпты. Te6eci бойра-бойра, ыс сасиды. Бурыштагы асадалдын устшде сынык-ж амау ыдыс-аякгар тур. Жактауы ж ок ж алгаз терезе-ейнекке ecid перде усталган. Топырагы уптшген кабыргаларды конетоз ш и ж асырып тур. Тосеншггщ де сау-тамтыгы ж о к — тозган текемет, курак керпе... Осьщан 6ip жыл бурын гана байдын а к ордасында алшан баскан бэйбшен1н мынадай куша калпын корш, Коразбай ойланып отыр. “ Заман осы... К оз алдында ку тулкщей кубылады. Айлакер тазы болсан —алганьщ, ала алмасан жер согап калганьщ...” О с ы н д ай о й м е н о т ы р т а н д а , уй ге Е а з и з а Kipfli д е, Коразбайды корген бойда жылан коргендей шошып кетш, босагада clneftin турып калды. Тостагандай K03i шарасынан шыгып барады. - Аман ба, калкам? Аганды танымай турсьщ ба? Мен — Коразбаймын той! К ^п: “ ah ” дед1 де, сыртка ата жонедщ. Содан кзрасын корсеткен жок- Д айы н ш айга да келмед1. Коразбайдын шьщамы таусылып: - К ы зы н ы з кайда жур? —деп сурап еда. - Keprni уйде, —деп Умсын кызын суратаньш жактырмай е н л м е ш баска ж ак ка аударды. — 1ле ж акта не жаналык бар? - С ол байты е зщ Ь отырган жерд1 кооператив орталыты eTKeH6i3. Ел 6ipTiHaen манайына к о ш т келш жатыр... Н ЭП деген ш ыкты. Ipi байлар, саудагерлер бас котере бастады. Умсын конагын танымай отыр. К уш кеш еп аузынан от ш аш к ан К оразбай ж ок, жйер1 жасыган, шаршаган адамнын кей пш корсеттп отыр. Элде icrereH кылмыстары ашылып, басына таяк тид1 ме екен? 64
- MeHi окуга ж1берган жаты р, - д&ш ол б1раздан кей ш . - Мига оку кона кететш бала емеспш , ewii менен не шыгарын KiM 6uiciH ... “ А р тта к а л га н с ы н , сау аты н д ы а ш , за м а н окыгандш\" дейш— - Окыгандар озы п тур гой... Умсын кеш еп кас душ панынын бупн келш сыр акгарганы н а с ш д е а н ы к TyciHe ал м ай , К ор азбай ды н кара сур е н ш е , Tixipeioi басы лган ceanip м урты на к о з ки ы гы н салып кояды. Коразбай езймен 03i сойлескендей болып, томен карап Ky6ip-Ky6ip етедк - Кдыр окыгандар октеп барады. 1ипнде кеш еп бай- кулактардын тукымдары да бар. Кднша ты ры ссак та жоя алмаган екенб1з! - Кдйдам, карагым, ол жагын ездерш бшесщдер... — деп Умсын конагынын ой-максаты н шп де ж енш тус1нбей, самаурын туб!нде калган сумей ш ы н ы -аягы н ш ая бастады. - М ен к а те л тм д 1 енд1 тус1нд1м... А й бар ш ан ы бекер жаб1рлеген екем. С1здерге де а р ты к кы сы м ж асад ы м -ау деймш. - М енщ шалымды неге атгьщ?! - деп калды осы туста Умсын шьщамай. - Шалынызды аткан мен емеспш. Кдшып бара жатканда б1реудщ огы THimi... Мен соны нан кедщм. - Bm eyip, комус1з каддырмапсын. - Омаргазыдан не хабар бар? - деп сурады кенеттен Крразбай. - KiM бшед1, сол кеткеннен мол Kerri гой. Кеш е гана аю дай акырып журген адамны н бупнде момын мысыкка айналганы Умсынга мулде жумбак болды. Ойлап- ойлап TipeareHi: “ Е , байгус, бул д а тоубасы на келей1н деген екен. К ан ш а айтканмен адам баласы емес пе... ” - Осы сен жалгыз басты ма едш? —деп сурады Умсын алден уакьггга. - Ж алгызбын, женгей, жалгызбын. Ж алгыздыктьщ TaKcipeTiH бала кушмнен тарты п келем1н. Алдында я арты вда арка суйер адамьщ болмаган сон, ку прш ш гк киын екен. Кеш е гана ipi байларга кам ш ы ы скыртып, бегет кездессе белден басып жургенде айналамды ангармаппын. Bopi о п о ш ш екен гой... Коразбай журершде келген шаруасын айтгы. - М ен ci3re разы болып отырмын. Э лпн де сурадыныз “ жалгыз бастысын ба” деп. Иэ мен де жалгыз, шынтуайткэ келгенде, ci3 де ж алгызсыз. €)ткеннщ борш умытып, ниет ко ссак па деп ед1м. Ka3ip асы гы с ж ок, алдын ала айтып •'-«»? 65
отырганым гой. Е азиза мен окудан келгенше толыккемелетке жетер, акылы да Kipep... Bip жыл ене-мше дегенше ere пплгяптл С осьш мен тура с1здщ кольщызга келсем деймш. Менщ осы уйден баска Kipep eciriM ж о к Кайда жур десещз де - кулмын. 1ле-Балкашка кошеШк десещз де кенемш, осында калайык десещ з - турак-мекенМ з осы жер болады. Е ю колга 6ip жумыс табылады. М еш м ен п зе коссаныз олм ейаз. Бурынгыдай такыр кедей емесгин. А кщ а бар. М ш е, мьш аны 93ipuie жол-пулга ж арата турьщ ыз, - деп К рразбай калтасьшан коддей-келдей б1рнеше к е к кагазды суырып, Умсыннын алдына тастады. М уньщ 6api керген тусгей болтаны сонш а, Умсыннын тип курмелш калды. Oripk пе, ш ын ба дегендей алдында жаткан акш ага K03i бакырайып карап отыр. - Апьщыз, женхей, алыдыз... Мен кайта оралып келгенше турмыстан кысылмасын деп усынып отырмын. Бурынга заман болса муны н атын кальщ мал дер еда, —деп Крразбай е зш ш е жымиды. —Еш ю мге корсетпей, сандык тубше салып, аузын кулыптап, ш етш ен жумсай бернцз. Бул ж акта с1зден аюнаны кайдан алдьщ деп еш ю м сурай коймас. - Ой, карагым, окуга барады екенсщ, езщ е керек болмай м а? —деда У мсын алдында ею туып 6ipi калганы отыргандай мейменкелеп. - М енщ де калтам кур емес, — деп Крразбай энлмеж 6 in ir e сан ап орнынан турды. —Ал, мен ж уремш. CepiicrepiM i3flen ж аткан болар. Ci3re коп с е з айтудьщ кереп не, 6opi тусш йсп жагдай... Умсын апалактап, не айтканын бш мей, конагын атгандырып салды. К айтып келгеннен кей ш еснс-терезен1 тас кымтап жапты да, ш ам жарыгында отырып а к т а санады. Тура жуз сом! Ортан колдай койларын бупнде алты сомнан аспайды. С онда мы наган канш а кой келеда?! Умсыннын журеп кеудесще сыймай тыпырлап, акшаны коярга жер таппай, уйдщ uuiH айнала берда. Бул уйде сандык дейтш сандык та ж о к Есю кебеженщ аузы бос. “ Е н алдымен базарга барып, кулыбы мыкты сандык сатып алайын” деп ойлады Умсын, ж урепнщ дурсш басылган сон, Крразбайдын кеткенш андып турып, уйге ж ы п берш Kipin келген Еазизага mem eci к е щ л де аударган ж о к Есш -дерп “ мына акшага не алам, не к о я а д а ” тур еда. - А па, не бодцы? Э л л icici б1рдене деда ме? - Келген юсще icin болмасын! - Тусщ неге езгерш кеткен? - “ Tyci озгерд!” деген т а г а не пэле? Кайдагыны кайдан табасын? 66
! - Не болганын ай тсан ш ы , апа-ау, э л п Kici жай келш пе? — Бул кунде Kici жай журе ме... — Сойлеп турган кызы екеш енш есш е тускендей Умсын бетше багжия карады. - И з, и з, шаруамен келйгп... С ен кайда жогалып кетгщ ? Ш айга неге келмедщ? - К,оркам, апа, сол юсщен... Есиизде ме, былтыр А йбарша ипамды... - Тэйт 3pi, кай-кайдагыны казбай! Eepi oni-KeTri, enai оны жангыртудын кереп жок, Bopi ж азмы ш ты н ici д е де кой! Emu бугш п -ripmmiK пен ертенп OMipai ойлауымы з керек! Ж аз бойы кзл-Kecip а к т а Умсыннын жамбасын кы з-кы з кзйнатып, жанын жай таптырмады. Узынагаштьщ дукен- базарьш тугел адактап, уй-шйн бугшдеп адды. К ш м -кеш егш жанартып, кызын да кызыл-жасылга орап койды. Бул акш аны н тзрю ш — шалынын коржын тубшде кеткен куйма алтыны екенш ол бшген жок. Дуние-зат к з з апдына жиналган сайын Крразбайды есш е алып, ш л ей TineyiH тшеп кояды. Kyaai кун1 ел жатарда е сж кдгылып, уйге К рразбай Kipin кедш. С ы рт KHiMiHmemin, жатуга ынгайланып турган Е азиза беймезпл келген конактан уялып, корпе астына сун пп Kerri де, тас буркенш жатып калды. Буган К рразбай 03iHme жымиып койды. Умсын бэйек болып, алдын орап, сырт ки1мш ш еш ш жур. К рразбай о з уйш е келгендей Konmi тасы п, жан-жагына к з з тастап отыр. Ж аздагьш ан eaeyip езгерю бар Tspiafli. У йдщ кабыргалары, To6eci кай та сыланы п, эктелген. Туе к ш з, шымылдык, корпелер жанарыпты. TeceHiurrepi де бутшделген. Бунын 6epi о з ар к зеы ек е ш eciHe тускенде, | Крразбай осы уйдщ кожасы кусап, сэл кокнланып отырды. Бурьшгыдай емес, Умсыннын кондн KcrrepiHKi, кабагы ашык, | Ку дуние юищ кубылгпайды: ощнде, козщде откен жолгыдай сеш маздж , кушк жок, е з бауыры немесе куйеу баласы келгендей жалпан кзгып жур. Самаурын котерш, дастаркан ж айьш , ара- тура калалы жердщ жаналыгын сурап кояды. - Сен неге ж ата кетгщ ? Kici келгенде колгабыс берудщ орнына тас буркенш жаты п алганы Heci, тур былай! — деп кызынын керпесш тарткылады. - Уялады гой, кай теаз, жата береш , —деп К рразбай седщр муртын сипап койды. Окудан кал ай ш а т е з о ралган ы н сурауга о кталы п 6ip турды да, 6ipfleHCHi булд1рш аларм ы н деп У мсы н ундемедь Ол жайды Крразбайдьщ оз1-ак айтты. - Ташкент дегеш щ з кен кала екен. Кдзакстаннан келгендерщ бегетсЬ кабылдады, - де/ц ол ш ай iuiin отырып. -
BipaK оку миыма конбады. Б у й т т киналганша елге барып куш м д1 кер ей ш деп, Kepi кзйтты м. Бастыктарым ренж ш . Ренжюе кайтейш , “ баска амал ж ок” дедЫ... Бул энпмеден Умсын секем алып калды. YMiT еткен адамы не окуга, не кызметке жарамай, су тасыганнан кейш п салынды кусап кала м а деген ой inneri кудптн ку ш е й тт отыр. Бул ж т г г щ енддп Tipmmiri, макеаты не екен деп суыртпактап сурагысы к е л т ед1, э н п м е ш К рразбайдын 03i жалгады. - Е н ш маган у ж е н мэн сап тимейдг - дед1 ол Умсынньщ ойын айтпай угып. - Дурысы - жанга жайлы жумыс табу. М ына М ерке ж акта 6ipai-eKini таныстарым бар eai, м еш Tepi- терсек жинайтын мекем енщ агентт етш орналастырамыз дедь К арангы к азак бишейдк бул 03i пайдалы жер. Бул кунде жун- TepiHiH багасын есептеп ж аткан еш ю м ж о к Тепн жинауга болады. Ал оны н ою м ет алатын багасы кьгруар... Kopepci3, женгей, е ю -уш -акж ы л да аузымыздан а к май агатын болады. Умсын бул энп м еге е з тарапынан соз коскан ж о к тек басын изед1 де отырды. Крразбай буным дурыс па, бурые па деп сураган да ж о к Д эл кдз1р Умсын - жедщ куш теш з беттнде кдлтактаган кай ы кта, Крразбай - ескекшь У м сьтн ьщ кезш е ол тепсе тем1р узетш азаматтай корш едг Осындай ер ж1пттщ етегшен устасак кы зы м ы з екеу1м!з олм есш з деген ойга олдекдшан лрелген. Еазизаны ewii оз куипмен ушпакка жетюзе алмайтынын бш едг “ У ш пакка жетюзсе, тек осы Крразбай жетю зер. Э л дею м ш н канжыгасына кыстырылып кетпей турганда, осындай салт басты , сабау камшылы ж ш п ен айрылмаган жон\". Крразбай д1ттеген ойын бею те Tycidci к е л т : - Слздер эз1рше осы жерден козгалманыздар, - дедь - Байкаймын, турмыстарыныз ту зел т калыпты. Енш 6ip жылга ш ьщ асаныздар, барган жер1м е эбден орныгып, уй-жай салган с о н , келер ж азда Kouiipin алам ы н . Уэдем - уоде, ci3 таймасаныз мен сезге берйспш. К рразбай imid калтасына ксшын салып, тозыгы жеткен эмиянын алды. — А кш а деген аккан су екен, — дед1 ол калын омиянын аш ып карап. - Осы жазда гана койны-конышыма сыймай журутш едк 6ip калтадан артылмайтындай гана кллыпты. Осы тугесшмей тург ан д а.... Ж енгей, мы на 6ip жуздпсп келер жазга дейш талш ы к ете турыныз. О н сы з да дем ш imiHe тартып отырган Умсын болашак куйеу баласынын осы н ш а мырзалыгына муздай epin: —9ркен1н ecciH, карагым! М уратьща жет, - деп кдлтырап кеткен саусагын кызыл сомдыктарга соза бердь Откен
жолгьщай, “ озщ е керек болмай ма, жольща жаратпаушы ма е н ?” деп GTipiK мез1рет ж асаган жок,. H eci кдйтып алып коятындай тез карманып, омырауынын туймесш тез агытгы да, койлегш щ нише тастап ж1бердь Салкын сомдар сэры кдрын ойелдш тэнш е маклалдай жум сак под... Умсын тан кдрангысынан турып шай койды. Кдлган- кугкзн ет бар efli, дереу казан га салы п куы рдак жасады. Уйкысы сергек Крразбай Умсьш козгалганнан-аккезш ашып- жумып ояу жаткан. Умсын сыртка ш ыгып кеткенде, ipreaeri TeMip т о се к те ж ат к ан Р а зи з а г а к о з та ста д ы . К д п бала ыстыктады ма, эдде уйкысырады ма — корпесш омырауына дей ш аш ы п тастапты . Б о сага ж ак та 1лул1 турган жетшпс ш ам н ы н ж ары гы нд а а к ш ы л ©Hi булатан ал ты н та ук сап нурлана тусксн. Бос ж1бергсн колан ш аш ы тосектен темен салбыранды. Дем алганда т о ан д с п ею то м п еш ж KOTepmin басылып, KiciHiH eciH алтандай. Балтын к ы здьщ бей -ж ай жаткан кейп(н коргенде, К рразбайды н бо й ы н дага элдеб1р жыландар бас Kerepin, у зак те л м 1р т карауга д г т шыдамай, катгы KypciHin, аунап ту сп . Кдншама Tepic карап к е зш жумса да, елп сурет коз аддынан кетпей, басын жастыктан жулып алды. Е ю ттзесш куш актап, бш епн Ticren отыртанда eciK ж ак садцырлап, отын котерген Умсын артымен келе жатгы. — 0 , шырагым, турдын ба? Ш ай да даяр боп калды. Ж уынсан куманда жылы су бар... — К,оразбай к ш н с1н деп Умсын сыртка кайтадан ш ыгып Kerri. Ол Разизага т а г а да суктана карады. “ 0 3 i эбден бой жетитп. Ш ешес1нщ ыкьш асы мынау... Д эл Ka3ip eciicriH шгепн салып, койнына Kipin барсам гой... К р й , кой, сабы р етейш ... Ж ас кызды элден шошы тсам, уысымнан шыгарып алармын” , — деп ол асыгыс кише бастады. Умсын Крразбайды атгандырып салып, кон ш н жайгап отырганда, жазды куш жауган кардай болып Омаргазы келдг Эуелдс сакал-муртын кырмаган, арык, жудеу адамды танымай состиып тур едк “ ам ансы з ба, ш еш е?” деген даусын шырамьггып, ш ош ы п Kerri. —Аман... Кдй баласын? — Омаргазымын гой, шеше... — Астапыралла... С акалы оскен бул KiM десем... Т у рш не болып кеткен? — Менен не сы йы к сурайсыз. Босаны п келе ж аткан 6eriM осы. Умсын eciH e ai жинай алмай тур. “ Ж огары ш ы к” деп те айтпады. — Кайырлы болсын, шырагым... Айтпакшы, шешенн1н олген1н еспген шыгарсын? 69
— Е стщ ш . Басына барып 6ip уыс топырак салып та кайттым. — Апы р-ай, э ? Е ш й не icreceM екен? — Еш тенеге ауре болманыз... М ен ан ш ей ш ауылдан келе жатып бурылганым гой. — Бул уйш кдлай тагпъщ? —Осы жакка ауып келген 6ip уй ел жакка кайтадан к о ш т бара ж атыр екен... Ж одца ж он сурасып... - Омаргазы батен уйге келгендей абдырай бастады. — ЕндИ бет алысьщ кай жак? — Кдмауда жургеш мде Ш елести* темip жолында кара жумыс гстедам. О рысш а тш сындырып, 6ipa3 сауатьш ашылды. М ен сиякты ш аты сы п айцауда жургендер кеп екен. Арнаулы ком иссия келш , б1разымызды босатгы. Ец ш кайтадан сол ж акка бет алып барамьш . Ауылда мен ю тейтш к а с т жок,.. TeMip ж ол жумысы маган унады. Kecucri енбек аа д с ы бар. KiiiM -Kem eri те гш . Т ам агы то к. Т э р т ш Kyurri. Ж акында Турксиб TeMip ж олы салына бастайды деп естцйм. Ол (издан Ш у, 1ленщ усп м ен етедд. Соган дейш м а м а н д ы к ал ь т, осында кайтып келем1н. Умсын оны н ай ткан с в з ш щ 6ipiHe тусш ген жок, TeMip ж олды ecrireHi болмаса керген пенде емес. Эулиеата жакта “ о т ш аш аты н ш ай тан арба бар екен, ж акы н барм ак Tyriai алыстан карасан ж анын ж айаннамга кетед1” деген узын кулак C03fli е сп геш бар. Ал en ai е з ш алы ны н кеш еп аткосшысы сол отарбаны н айналасында ж умыс icrefliM дегенше с е н т те турган жок, “ Абактьша жатып ауып калган ж ок па екен?” деп кезш щ астымен Омаргазыга карап кояды. — Разиза кайда? — деп сурады ол кенетген. Умсын шок баскандай ыршып тусп. — Оны кайтейш деп ен? — Былтырдан 6epi кергем ж ок, амандыгын бшмейм1н бе? —Аман. Ж ау алган жок, — Ш е ш е , м ен ci3fli тан ы м ай турм ы н. Келген н ен шошьщ ыныз, меш 6ip “ 6aaeci жугатьш” кылмыскер санап турсыз гой деймш? Умсын таба алмай турган создан уштыгын 03i устатгы. — Ю м 6uiefli, осы KyHi аумалы-текпел1 уакыт... Заман кандай, за н кандай... Осы KyHi танысынмен сойлесуге де коркасын— — Оныныз бекер, шеше... Заман кун аскан сайын тузелт келеда. Тузелмесе, онбаган К,оразбайдын KecipiHeH камалган мен осы лай ш а тез босанар м а едам! 70
Крразбайдын аты аталганда Умсыннын сыздауыгы жарылып кете жаздады. Дегенмен сыр бииирмеуге тырысып: —Ол OMipniде бастан кеилрдис кой , —дей садцы. — Ш алым кашпаганда ю м б1лед1, ж аны ам ан калатын ба еда... ©3i де кагынан жери-ен куландай е л а зге таргып... —Ол да кудайдын буйрыгы шыгар... ©ткенге оюнгеннен не пайда, алдагы TipiuLniicri ойлау керек. Э ю м б ек аганы н коштасарда айткан ceaaepi есидзде болар? — Ой, шырагым, ж ан кысылганда Kici не демейдь.. —“ Осы уйге не бол, шаны рагы м ш ай калм асы н ” дед1 емес пе? —BipeyaiH ш анырагына б1реудщ не болганын каш ан керш едщ? Туыс емес, туган емес... Э рю м н щ о з от басы бар! — Tirrri, баталасканы м ы з да есвдзден ш ыгып кетп м е? —Э й , шырагым! Кай-кайдагыны казы п турганын не? Олер адам олд1, енш э р ю м о з TipnimiriH гстейдП — С олай де, шеш ей... М ен а з д е н муны кугпеп ед1м! Омаргазы e ciiai таре жауып, ш ы гы п Kerri. EciK алдында дуылдаган ею беттн окп ек желге тосы п с эл турды. Bip со т eci ауып, мэнпрген адамдай кулай жаздап, денес1н зорга жиып алды. Дуниен1н 6opi оган кара тунектей тусшйсс1з елее берш. Ол атына тэлт1ректеп зорга ж егп де, багыт-багдары ж ок, беталбатгы ш аба жонелд1. ...Омаргазы осылайша далага тунеп, тан ата булактан су iiuin, беп-колын жуды да, тусауымен узай коймаган каклан бел жуан торысьша мш ш. Тун1мен ойлаганы - кайткенмен Разизаны коре кшу. 0Hreyip, 6ip тщдесу... Kj>i3 бала тез есейедд. Ocipece басына ic тускенде. Экес1 одш, о з ш еш есш ен арты к коретдн А йбаршадан айрыдды... Ka3ip кандай екен Р ази за? О л да шеш есшщ ыгында жур ме, элде оз белнш е ойлап шешетш халге келш ме? Тур тулгасында кандай озгерю бар? Омаргазыны бурын “ ага” деп, аддьшан кесе-келденен отпей, и ш п туратьш секщш еда... Э к есш щ берген батасы, айткан осиетд есш де ме?.. М ьщ сан ойлардын камауында жатып Омаргазы cipo, коз шмеген де ш ыгар... Тун1мен сырласканы - кара макпал аспанга танадай кадалган жулдыздар. Кузд1н танертенг1 кара суы гы денес1н м уздаты п, купэйкесшщ омырауын кымтады. Басындагы кулакшыннын бауын агытып туарш алды. Бутга сырмалы шалбар, аякта шулгаумен киген керз1 еттк. Кеш е кеш келгендпеген сакал- муртын алдырм аган ед1. “ Енд1 м ы н а тур1ммен Р ази зага коршеем танымас, таныганмен жатыркап, манына жуытпас” деген ой мазалай бердд.
Узы нагаш ты н ш етш д еп кикы-жикы салынган там уйлерден кдран-куран ю сш ер ш ыгып, шаруа камында жур. Bipey корадан кой айдап ш ыгып, 6ipey сиырьш сауып отыр. Ш акырган тауыктардын кикуы естшедк К еш енщ аргы басьш ан тускен бакташ ы бала эр корадан косылган койларды ыскырып айдап жур. Bopi сол багзы -п р ш т к . Крй айдап, козы когендеген ел. Вне орнына сиыр сауады. Булар там салы п оты ры кш ы болды дем есе, турм ы ста 03repic байкалмайды. Уйлершщ кабыргаларын жанбыр шайып котыраш еткен, тебелерш е ш о п уйшген ш агы н казак ауылына таянганда, кун К ыргыз А латауынын иыгына асылып келе жаткан. Омаргазы ш аш таразга бары п, сакал-мурты н алдыруды ойлады. Калтасындагы бар акшага сырт кш м, борк, былгары етк сатып ал м ак Сол калпымен “казак ауылга” кайтып келш Разизам ен 6ip дидарласса, ар жагы айкын болар efli. Кызда ы кы лас болм аса кайтед1 - йп куста кушнде журе берер. ©MipaiH бул да 6ip тэлкеп дер де кояр... Разиза осында келгел1 сауатсыздыкты жою мектебше барып, K03i аш ы лы п, кеу деа кещ п , он мен солын ажырата бастаган. Булардын мектеб1 “ к азак ауылынан” торт шакырым жердеп поселкеде. Ещц-ецщ ipre б е к т п , отырыкшы бола б астаган кейб1р кедей ауы лдарга С о в е т OKiMeTi 6ip бай орыстын уш н мектепке айнаддырыпты. Разиза сиякгы жасы асьш кеткендер 6ip болек, кшжене балалар 6ip болек окиды екен. Мугал1м ауырып кдлгандыкган балалар бупн мектептен ерте кайткан-ды. Кун котершгел1 жерд1Н тоны ж1б1П, жер дуние мамы раж ай болы п тур. Кьтстын таяп кдлганын OHTycTiicri орап ж аткан Алатау гана бщщргендей - етепнен уш ар басынадей1н ак к а р , кок муз. Кураган ш оптщбасындагы кырау epin, бэтенкеш сулап келед1. Кппкене балалар жолдан ш ыгып, 6ipiH-6ipi куалай жарысып ойнап келе жаткан. Разиза о з ойымен 03i. Ж олда тосы п турган адамды жаньша жеткенше байкаган жок. К оп жолаушыньщ 6ipi шьпар деп конш белмей OTin бара ж аты р efli, э л п Kici: —Разиза! —деп дауыстады. Алппикьзда yHi аны кестш м ей, ек1нш1 рет дауы стаган да ган а Р ази за ж алт карады. “ Ш акы рган ы ны з мен бе?” дегендей состиып карап тур еш, э л п Kici атган тусш , о зш е карай жакындай берд1. Разиза коз алмай карап тур: басьш а ш эпю, устше жены пальто, бутына сы м-ш албар, аягына былгары е т к киген узын бойлы а к куба ж !п т взш е жакындаган сайын козге жыпы ушырап барады. ©cipece ш у ак ш аш к ан кой K03i таныс Topi3fli. 72
- Разизаж ан, ам ан с ьщ б а? Бул - мен гой... О маргазы- мын... Разиза боп-боз боп кегп. К енетген е з э к е а О ю м бек xiplnin келгендей куанганнан коз ж асы на ие бола алмады. Омаргазынын иыгына басын суйеп турып, агыл-тегш ж ылады-ай келш . Е сей ген кы з балан ы ц iiuiHe оксй< коп жиналган екен. Айдапада кушактасып Kopicin турган екеуше озге бапалар ан-тан болып карап калыпты. Разиза булардьщ ешкзйсысына да “ жакын бауырым, яки туысым бар” деп айткан емес едг Enai мынау — ойда жокта келш кшнккен ю м екен деген сурау айтпаса да эркайсысынын кокешнде тур. - Жылама, Разизажан, жылама!.. К оз ж асывды сурт, — дед1 Омаргазы озш щ конш! босап турса да, еркек басымен егшмеуге тырысып. — 6м1рде не болмайды... Разиза кенетген езЬйц есейш калганын сезш , балаша enipcn жылауын койды да, улкен адамш а даусын катайтып: - Ал, ага, уйге ж урвдз... К р н а к болы ны з, —дед1. - 0ркен1н оссш, Разизажан, мен асы гаспы н. Эш ейш ceHi 6ip кер ей ш деп... - Асыкканмен уйге сокдай кеткен1шз бола ма? Апама барып солем бермейс1з бе? - Ж енгеймен ж олы к ты м ... — дед1 О м ар газы кы зы н а шешес1н ж ам ан дагасы келмей. - Ynnepinai корд1м. Омаргазынын кумш ж ш сойлеу1нен сезйс алып: - Апам не айтгы? — деп сурады Разиза. - Не айтсын... 0ткен-кеткенд1 еске алдык... Осында орналасып, о з бетгерщ м ен TipmuiiK eTin ж атыр е к е н свд ер... Енд1 мен де орныгып, ел катарлы ж ум ыс !стемекпш. - Кдйда бармакшысыз? - nicneKKe. С онда барып TCMip жолда ж умыс icTeMeraiiH... Разиза дол K33ip ажыраса, Омаргазыдан муддем ко з жазып калатындай: - Ж умыс осы жерден де табылмай ма? Осы ауылда калсанызшы, — дедк Омаргазы кыздын а к ниетше риза болды. - Мунда маган лай ы к не Kocin бар? Мен жум ы сш ы болсам деймш. М аган солардьщ Koci6i унайды. - Сонда ауыл-елден алыстап кетпекс1з бе? — дед1 Разиза балаша буртиып. Комекей1не ко з ж асы тыгылы п тур. - Кдтынап турамын гой. Ж умысшыларга жылына 6ip демалыс берсд1. С онда кел1п кайтамын. “ Жылына 6ip” деген соз Разизага м эн п отпейтш уакытгай KopiHAi. Ол мойнын буры п, кы ры н кар ап, аягы м ен ж ер 73
шукыды. О м аргазы Разизан ы н балаша окпелеп турганына imi жылып калды. Bip жылда едэу!р есейш, кулан иек кыз болы п e c im i. К е н мандай, кы р мурын, жуп-жука epiHiH жымы рып алган. © зш е к и ш кандай жарасады... Эю мбектщ акыргы 0сиет1 eciHe тускенде, Ом аргазы ньщ туда бойы ш ым ырлап Kerri. — Ренжше, Разизажан... Жумыска орналаскан бойда хат жазамын. Эю мбекова болып жазылып журсщ бе? —И э, кекем атындамын, —деш Разиза каз!р кетш калады- ау дегендей жаутандай карап. С уй енш тугатын, еркелететш э к е а , не жакын бауыры ж ок кыз бала коптен жалгызсырап, к е щ т жарым болып жургенш айтайын десе — айта алмай, жылайын десе — жылай алмай, бота козш е жас жиылып калды. — К ой , егад, коншд1 босата берме... Бой ж еттщ, 6ip уйдщ бас neci болдын... — Б1зден хабар узбещ зпп, aFa! Алдагы ж азда Алматыга барсам, окуга алар ма екен? —Алады, Разизажан, алмаганда! Жумыстан суранып озш ерттп барамын... Эл1 уакыт бар, 03ip аландама! — Апам конбейдг.. Конбесе, кашып кетем! —О, айналайын, талабьщ а жет! А пач еск ш щ адамы , анау- мынау деген1не ере берме... Осы туста: — Рази! Ж ур есщ бе, ж о к п а? Bi3 кете берем1з! - деп балалардын 6ipeyi айкай садды. — Оне, ж олдастарын ку п п тур... Ал, айналайын, кош- ам ан бол. 03iHe о зщ 6epiK бол! — деп О м аргазы кыздын мандайынан суйд1. Р азиза ко з жасына ие бола алмай, Tepic айналы п xyripin Kerri. Балалык пен есейгещцкпн арасында турган балгын кызбен осы кыска кездесуд1н 03i-aK Омаргазыга ала куйын ой садды. Коктемде Омаргазьщан хат кедщ. Пошташы ез колына экеп бергенде, Разизан ы н т е б е а кокке eKi ел1 жеткен ж о к B ipre о к и ты н кы здар ы узит1ске д е ш н ш ы д ам ы ж етпей, туртпектей берген сон, сом кесш щ тубше садды да, алакзны дуылдаганш а кы сып устап отырды. Е ю K03i такта жакта болганмен, мугал1мнщ нендей сабак Tycinaipin жатканы зердесш е конган ж о к О йы ойды-кьфд ы кезш , журеп алып- ушып отыр. Узшгс болысымен ол уш бурьппты хатгы алаканына кысып устап, мектептен ата женелд1 де, озен бойына тартты. Курбылары кас пен коздщ арасында калай сытыльш кеткенш байкам ай калды. К озден таса жердег1 ж ар к а бак астында
турып, хатгы алып окыды. Омаргазы одет бойынш а эуеш аман-есендйсп сурапты, сосын оз жагдайына ауысыпты. Te\\iip жолга жумыска орналаскдн корш едк “ Bip орыстын ушн жалдап турмын, деш -кзрны м сау, жазда демалыс алып барамын” депл де, аягына Омаргазы деп жаза салыпты. Разиза одан мундай салкын хат кутпеп едг Узийс аякгалса керек, конырау у ш талы п естщщ. Р азиза сабакка баргасы келмей, бетш коктем желш е тосып тура бердк Ом аргазы Р ази за ymiH om in ж ан ган умгг coyaeci тор1здент eni. Баска жакыны ж о к болгандыкган ба, туган агасына балаган. TinTi 6ipre туган бауырынан да ы сты к па — бшмейдг Кузде exeyi ашылып сойлесе де алмады. Кеудесше сыймай толкып турган талай сырды ак таргы сы -ак к е л т eni. Ж ылы ш у актоккен козкарасы iini-бауырын сон да ел ж !р е тт- а к ж1берген. Е н ш мы нау — салкы н сэл ем хат... B ip ax KiM бшедх хат жазып дагдыланбаган шыгар. Онын устш е сауаты да шамалы гой. Элде жумыс басты болып жур ме? Разиза Крразбайдын келпш теп кеткеншен сезйс алады. Сол Tyci суык, сырты да, iuii д е кара адамды ап асы неге уйге уш р кь!лады? А йбарш аны н ол1м1 Разизан ы н к о з алдынан, cipo, кетер ме? Emu ойлап караса, ж ас эйелдщ о л ш ш е о з шеш еЫ де о р т ак екен. К рразбай м ен А й бар ш ан ы о н а ш а калдырып кету1нде сум ды к сыр бар Topijai... А йбаршаны У мсыннын ж ек корст1н1н Р азиза сол кезде- а к б т е т ш . Неге жек KopeTiHiH ан ы кукп аса да, енш -енш TyciHin келе жаткандай. Ш еш ем деп сыйлаганы болмаса, Умсынга деген ш лей 6ip салкындык бас к о те р т келедг LUeuieci акщ аны кзйдан алды ? А з емес, коп! У й-im i, кш м - кеш ек б1рсыпыра жаналанып калды. Эуелде езш е сатып оперген кшмдерге онш а кы зыкласа да, бой ж етш келе жаткан кыз бала кызыл-жасыл кишуден бер жагымен кашканмен, imi ж ек кормеда. Разиза жар кабак астынан шыкты да, мектепке карай аяндады. Балалар элдекаш ан класка xipin кетсе де асыккан ж о к 0з1мен 031 ой кыспагында келедг Омаргазы “осы жылгы окуын б т с ш е н кел\" деп о з аузынан айггы емес пе? С озш неге жутады? Ж ок мумкш емес, кайта-кайта каксай беруш жон кормеген ш ыгар. TinTi хат богде б1реудщ колы на THioi де мумкш гой! Разиза май айында Ш спек жакка 6ip барып кайтуды ойлады. Ш еш есш е: “ Кдлага барып келешек окуымнын жагдайын бш емш” деп айта салар. 0з1мен 6ipre окитын 6ip кы здьщ агасы Ш спекте турады, сонымен Lnecin барам лесе ешкандай кущк ала коймас...
...Е ю жыл окыган Р азиза киын еткелден orriM деп, ж етш eiareci желб1реп уйге ж етш келгенде, memeci аса куана койган ж о к “ Е-е, жарыгым, дегенще жет, кеп ж аса” деп басынан 6ip сипады д а койды. С о н га уакдпта ж ш сыркаггана 6epcTiHi есш е тусш , Р азиза т а г а 6ip жер1 ауырып отырган болар дещ де, ш еш есш щ коныркдй кабагына назар аударган жок, Ш ынында, У мсыннын е ш жер1 ауырмаган, тек конин алан еди К ыс 0 гп , кокгем ж етп - Крразбайдан эл1 хабар жок, У эдесш де турса кы ста 6ip с о г ап кетпекии е й . Ол болмаган сон “ кызметшен колы тимей журген гой” деп Умсын езше- 63i жубату айткан. К уз ортасында Крразбай емес, ж ер астынан шыккандай болып Омартазынын келук Умсынын когцлше куд1к уял атты . Кд>1зы н к а н ш а к ер сетп ей ж асы ртан м ен , ертеншде жол усттнде кездескенш езге балалардан еспген. С одан 6epi imi тарылып, KOHini бузылып жур. Омартазынын Разизага арнайы жолытуы жайдан-жай емес. Ойга алган б 1рденес1 бо лм аса, “ ау л ак ж ур” деген ынтайды 6uiin, 03 жешмен кете бермей ме? К,оразбай enai келсе, Умсын тэуекелге баскдлы отыр. “ Бурынтьщай байлап-матап устайтын заман ж ок, кундердш куншде “ айт, шу” деп журш кетпей турганда кызга ие бол” демекш1. Бугш кабаты ашылмай отыртаны да — кызын аса желиепрмей, “сап-сап” дегеш... BipaK ол кы зынын Омаргазьщан хат алтанын, осы жолы айткан адресш е iaaen баратынын бшген ж о к “ Уш-терт кун ж ол ж урш , кала корш , бой ж азы п кайтсын” дед1 де сапарына карсы болмады. Онын устше Разиза Ш спекке емес, Алматыта барамын деп отыр. Р азиза У зы наташ ты н уст1мен Ш спекке карай созылтан каска ж олм ен каты нап ж аткан ат арбанын 6ipiHe мш и ... Ат айдаушы кария Омаргазы деген жумысшыны бшмейтш болы п ш ыкгы . “ Ю м н щ и м екенш осы кун1 айыру киын. TeMip ж ол бой ы н сагал ап , ж ан -ж актан ш убы ры п кел1п жаткандар канш ама” деп кабагын тыржитты. OftTeyip, кунд13 ж е т ш алган ы дурыс бодцы. Станция басынан сурастырып, сонау ш еттеп баракгардьщ 6ipiane туратынын бш ш алды. “ Барак” дегенд1 ecrireHi де, KopreHi де осы. У зы ннан-узак жапсарластыра салынган жатаган уйлер... Е н KeMi кы рыкесис бар шыгар-ау. Эр есисгщ алдында жер пеш. Куйбендеген эйелдер, асы к ойнаган балалар. О м аргазы аргы ш еттеп баракга турады екен. Ауыз уйде оры с KeMnipi ш у лы к то кьш отыр. Ж ай басып i3emeH юрген Разизага кезэйнепнщ астымен карады да: - Не керек? - деп сурады. 76
— Осында м е н щ агайым туруш ы efli, - дед! Р ази за о нш а саспай, бшген орысшасымен. — Омаргазы... — A -а! Омар... Ол K33ip келедй T e ceri эне... Жол ж у р т шаршап келген Разиза кем трм ен коп сейлесш турмай, табанын сур тп де, те р уйге е тп . Аядай белмеде ею. тесек тур. Ортада 6ip стол, ею агаш оры нды к, он жак. кабыргада журнаддардан киып алынган орыс кыздарынын cypeTi, mere гс ш н ге н кш мдер. С ол ж актагы то сек тщ тусы жаланаш - Омаргазынын жататын орны, cipo, осы болар деп шамалады Разиза. Ж ол согып тастагандыктан ба, орындыкта аз отырган сон уйкысы келш кдлги бастады. Тосекке жатып, кисайган бойда уйыктап KeTirrri. Bipeynep болме imirme аягы ны н уш ы нан басы п , ж ай сойлеп жур. Разиза шошы п оянып, жастыктан басын жулып алды. К дрсы алдында eKi e3yi е ю кулагында —О м аргазы жоне орыс житп тур. Омаргазы туган карындасы келгендей м эз болып кушактай алды. Оган Караганда Разиза сулык амандасты. 0 з аягымсн iaaen келгеншен кысылды ма, элде бейтаныс оры с ж т т ш е н уялды м а, басы н томен салып, козгн укалагансып бетш баса берщ. — Ш еше, шай дайын ба? —деп орыс житп екеуше богет жасамайын дегендей ауызгы уйге шыгып кетп. — И э, немен кеддщ ? Ауылдан к а т а н ш ыкгы н? — деп Омаргазы суракты жаудыра берд1. — А пан ж1берд1 ме, 03iH келдщ бе? — 03iM... — дед1 Р азиза салкын гана. —Ой, жарайсьщ, —деп Омаргазы ши де буйьпы отырган кыздьщ аркасынан какгы. — Ш ынын айтканда, сен келет деген уш уйыктасам ойымда ж о к efli. “ К ел” деп шакырудан уялдым. Хат жазам деп уэде берген сон, 6ip жапырак кагазды уш буктеп салып ж1бер1п ед ш ... А лдын ба? — Аддым... Аддым да окпелед1М. — Неге? — Ештене айтпайсыз, 6ip ауыз жылы свзщ1з жок,.. — Ой, айналайын, мен кайб1р хатка жуйр1к адам дей сщ , сонын 03iH зорга курап ж аздым. Разиза Омаргазынын шала сауатгылыгын бепне баса бермей1н деп, э н п м е ш баска арнага бурды. — Кдлай, жумысыныз жайлы ма? — Ж айлы болганда кандай! Оуелде KOMip тиеуип болып журшм. Алексейд1н аркасы нда кей1н ж ол карауш ы деген кызметке колым жетг1. Бул 6ip ракат жумыс - ертеден кеш ке дейш тем ip жолды бойлап далада журес1н... Kj.icTa кун суыкта киындау, орине. Коктем тугалы тамаш а, дала толган анкыган 77
ш с, айнала Кызыл ала гул... Ертен м ен ш ен 6ipre шыгасын ба? Суракты ш у га л койганын сездд де: _ - Жарайды, бугш ше г а н ы га п дем ал. Ертенге д е й т ойлануга уакыт бар, — деп Омаргазы сы рткз ш ы г ап Kerri. Кешке карай О маргазылар алыстан келген конакка кэдш гщ ей ет асы п , ш ай 6epfli. 0здер1 6ip ш влмек аракгы б е л ш iuiTi. А лек сей Р а зи заг а д а ку й м ак ш ы болы п едц Омаргазы кыздын кас-кабагьша карал колын кага берщ. Р азизан ьщ байкаганы О маргазы орысш ага едэу1р теселin калыпты. Бурынгьщай Ki6ipriK емес, аш ык-жаркын. Журю- турысында 6ip еркшдйс, булалык бар. Ш айдан сон Алексей мен Омаргазы корил барактагы ж олдастарыньщ жанына тунеуге кетп. Разиза кепке д е й т уйыктаган жок. Болмеде жалгаз калгандыктан ба, езшен-ез1 елегзи берщ. “ Алексей орналаскан сон, Омаргазы кайта айналып согатын шыгар” деп жатыр. Келсе кайтпек? Е р адаммен он аш а уйде кездесш кермеген- дисген бе, бул 6ip галамат коркыныш тэр1зденещ. Разизаньщ д ен еа щрщцеп, одеадды тас буркенш алды. К езш жумып кымтанган сайын ж уреп таре-туре согып, ту н ш ы гап барады. Ecucri акы ры н аш ы п Kipin келе ж аткан Омаргазы емес, жан алгыш эз1рейш сиякгы елестейдг Ол, эне, кара буркптей туйш ш келеда, тырнагы н аш ы п бурмекш1... Разиза “ а-а!” деп туншыга дауыстап, одеадды ашып тастады. Белмеде ешым ж ок, терезеден жол бойынын жарыгы туеш тур. Разизаньщ елп е л а з унше состав суйреткен паровоз гана шьщгырып ж ауап берда... Танертенп шайдан сон Алексей мен Омаргазы Разизаны ертш стан ц ия басы н а келд1. Ж ол Macrepi болы п icreHTiH А лексейдщ те р т аякты устт аш ы к “ арбасы ” бар екен. TeMip ж олм ен зы р кагы п жуг!ргенде желдей ecefli. Онын атын “ дрезин а” деп тусшд1рда. Бул сезге Разизаньщ iini келмей, Алексей 6ipa3 к у л т алды. О сы н ш а журдек келиасе eMipiHfle м ш т кермеген Разиза е легенде коркып, басы айналып, ж у р е п л об л ы д ы . К е к т е м н щ к а р сы с о к к а н ж1бек жел1 к е й л е г ш щ етег1н ж улкы лап, басы н дагы ж ука орамалын уш ырып экете жаздады. Омаргазыныц бшегшен ш ап 6epin устап, басын бугьш, кезш жумды. Омаргазы оны мазакгап кулген жок- С эл жымиды да, кыздын жуп-жумсак жауыры- нына колын салып, кушакгап отырды. К дн ш а уакыт еткен ш ш м бш еш , Р азиза к е зш аш еа “TeMip ар б а” то к гап тур екен. О м ар газы н ьщ суйемелдеу1мен ол буынына зо р га ие болы п жерге TycTi. Алексей маржандай
тустерш аксита кулген калпы ко л булгап “ тем1р ар басы н ” зыр жупртш кете барды. Булардынтокгаган жер1 ж олдын айналма бурылысы екен. Сол жакта юшкене томпеппк, одан тау етепне дейш созылтан ж ал пак ж он. К ы р успнде кулпырган н еш е ryp ai гулдеpfli квргенде, Разизада ес калмады. К ар кеткел1 Tipi ж ан баспатан жоннын ycTi кудды ж асыл ю лем тугшде. К ы зы л, сэры , кок гулдер 6ipiMeH-6ipi таласа, ж амырай твж1м етедь.. Кун де бупн шайдай аш ык, Алатау койнауынан ескен коныр жел сан турл1 жупар Hie ш аш ы п , делебегад коздырады. Разиза манайында Омаргазы барын умытып, тебе басына ж уп р ш ш ы к гы . Ж ан -ж агы нан каум алаган гулдерден K03i тунганы сонша, шепнен жулып алып, эр сабагын мешрлене ш скедь Оган сыртынан карап турган О м аргазы: “ Эл! балалыгы басылмаган-ау” деп басын шайкап жымнды да, балгасын иыгына салып, жолды бойлап кетп. Бинттер босаган ж о к п а , ж ары кш ак сы зат бар м а —6ipa3 жерд1 ш олы п кайтгы да, бурылып ар т ж акка карады. Р ази за гулден гулге конган квбелектей квйлеп желб1реп, талдырмаш д ен еа бурала майысып узап барады. Омаргазы балгасын тастай салып, сонынан жупрш... EKeyi тебеш ж тщ топырагы кепкен кунгей беткейщде отыр. Омаргазы купэйкесш memin, кызды н астына теседь Разиза жинап алган 6ip кушак гулш жерге койып, кызылын, когш, сарысьш болек-бвлек сурыптап, текем етп н ою ьш а уксатамын деп эуре. Омаргазы 6ipece онын н эз!к саусагына, 6ipece алаулаган жузше карап журеп тулап кетп. Кдтарласып онаш а отырганда созда неден бастауды бшмедь Колын иыгына апара бергенде, кыз терген гулше м э з болып жалт карап еш, тез тартып ала койды. Элден сон жылжып барып жакынырак отырды. Иыгына иыгы, санына саны тисе де кы з “ кет epi” демедь Будан сон Омаргазы дуниедепнщ 6apiH умытып, кызды иыгынан, белшен кушактап суйе бердг суйе бердь Кыз тартынган да, кашкан да ж о к Омаргазынын ерюне багынгандай ею колы салбырап шалкая берщ. К езш таре жумып алган кызды акырын гана жаткызып, кеудесше басын суйедь Ж уреп таре-туре согып, ерю нен айрылып барады... О сы л ай ш а к а н ш а ж аткан д ар ы н KiM б т е ш , eKeyi де айкайлаган паровоз уншен оянды. Разиза атып турды да, сай табанына карай жупре жонедш. Омаргазы мен-зен. Кос паровоз ту п ш будактап, KOMip, карам ай, агаш тиеген узын составты ею ре суйреп барады. Кун тас тебеге таялып калган екен, ш екеш кыздырып мурнынын уш ы н, мандайын терлетшп. Омаргазы кейлепнщ жещмен бет-аузын cyprri 79
де, енда гена eci Kipin, ж упрш бара ж аткан кыздын сонынан карады. “ Кайда барады?” Е, анау жалгызталдьщтубщде булак бар ед1 гой. Басында сол ж ерге неге отырмадык? 0 p i коленке, epi сая. Омаргазы 03iHe-e3i келе алмай жер сипады. Ыстык, алаканы салкын топыракка тида... К ы зы “6ip кун ары , 6ip кун 6epi - тез кдйтамын\" дегенге сенемш деп Умсын енш опы к жеп отыр. Ушший куннщ кеш ш де келе ме деп кепке дейш уйыктамай, тушмен донбекш ш к е з 1лген жок, “ Бой жеткен кызды шалгай жерге жолауш ы ж1берген о зш де онбаймын” , - деп ернш ricTefli. Т а н алдьш да мы згып кеткен екен, 6ipey eciicri тарс-турс урды. Р азиза екен деп кей лекш ен ж упре ш ыгып, Lnreieri агытып ж1берш ед1, Коразбайдын сорайган бойы кершда. “ Ойбай, кетек!” деп Умсын то сш жауып, тер уйге кайта каш ты . К рразбай iuiKe юрмей, сыртга 6ipa3 турды. Онын келгешне Умсын кы зын кергеннен артык куанды. Тез-тез киййп, ш аш ы н да тарамастан басына орамал салды да, eciK адцьша шыгып, конагын iunce ю рпзш , дереу самаурын к.ойды. К ,орадагы м ал ы й к е ш ег е ай дап ш ы гарган с он , К,оразбай аты на су 6epin, алдына ш е п салды. Ш ай у сп н де булар кеп тен туйнектелген сезд1н ж1б1н таркатгы. О м аргазынын келш кеткенш айтканда, К,оразбай тутйтп, алдьшдагы ш ай ьш урттауды умьггып кетп. Кдюдын “ калага барам да кайтам” деген1 еш ей ш сылтау екешн арьщан шолып бипп отыр. — Енш , карагым, о зщ бш. Байлап-матап устап отыратын менде хал ж ок, - деп туйш сез!Н Умсын. Крразбай ойланып отыр. Шугыл кимылдамаса, алакандагы- дан айрылып калатын Typi бар. Агщагы жазда конысьш сайлап, жол-жосыгымен уйленбекпл болып жур еда. Омаргазьшын аты есплгсн сон , богелудан ж е ш жогын сезда. —Ы кыласынызга ризам ьш , —деп, сш ж аксуй еп бултылдап темен карады. - Ci3 карсылык етпесешз, осы жолы алып каш амы н . Т е к у-ш усы з болу ж аг ан акылдасайык,.. А уы лы н а кунД13 жетет1н кел1ктщ ретз болм ай, Разиза тунделетш к а й лы . “Апам урсады-ау” деп журен лупшдеп уйге таяп еда, терезе карангы екен. Bipaic, шгек салынбаган. Р азиза корка-корка кердей карангы ауыз уй аркылы пике енш . “ Не д е болса бшдармей ж ата калайын, урысса кундаз урыссын” деп аягын шешуге енкейе бергенде, ту сыртынан 80
6ipey кзпсы ра кушактады. \"A -а \" деген ш е аузы б г т е л т калды. Кдрсыласуга мурш а бермей, етбетш ен Tycipfli де, Ti3eciMeH аркасын басып отырып, ею колын артына кайыра байлады. Разизанын журеп кысылып, тынысы тарылып барады. Элден уакытга э л п адам нэзйс кызды тулы пш а котерш сы ртка алып шыкгы. К,ора ж акка о келш , енп ге ырсылдап атка отыргызды. Ат Kopneni ж айып, даярлап койган екен, 03i ер-токь1мнын ар ты н а MiHfli. Т а с ка р ан гы д а а н ы к тап ко р е а л м а с а да кимылынан, дем алысынан бул адамнын Крразбай екенш ссзгенде, Разизанын козш ен ы стык жас ыршып шыкгы... Крразбай елазбен , жолсызбен ж у р т отырып, калын 6ip жыклылга ю ргенде, алдарынан сылдырлаган су кездес-ri. Осы жерде атгын белш KOTepin алм аса, зоры гы п кетер ш сезд! де, К рразбай Ti3riH тартгы . О з ш щ д е туда бой ы cipecin, кара саны узийп келе жаткан. “ Калындыгынын” xaai кандай куйде екенш ю м 6Lncin, осы арада тыныгып алм аса болм ас” деп ойлады ол. А йтай, дауыска келе коятын бул манда ripi ж ан жок. Крразбай кыздыц колын iiicuiin, аузындагы шуберектт алганда кыз есснпреп, oacipen кеткен екен, с ы л к т у с т кулай жаздады. Крразбай оны жерге суйеп Tycipin, кок шалгынга ат корпе тосед1 де, ж аткьпы п койды. E nai кайда каш арсы н дегендей ол атын сугарып, ш опке койып кайтып келгенде, Kiipa аспан тенбшден1п, жерге ж ар ы к ж упре бастаган едк Разиза бук тусш ж аткан кузи орнынан козгалмапты. Эйтеу1р дем алганы 6LniHeai. С оган карады да “ олмесе болды ” деп 03i де кисайып тыныккысы келдь Артынш а бул ойынан ш о ш ы п, дереу басын котерд1. Ko3i уйкыга кеткенде, кы зы кургыр атка MiHin к аш а ж онелсе кайтпек? Айдапада кангырып, адасып олмей ме? Осы 6ip суы к ой оны тез ceprirri. >Kiцинке о зен ж агасына барды да, белуарга дейзн uiemiHin, салкы н сумей жуынып алды. Куншыгыс шапактанып, тау-тастардын басы на соуле уялады. О зен 1пц ар жагында та с кора, есю ж урггын орн ы жатыр. “ Cipo, байлардын жайлауы болтан жер-ау” деп шамалады. Разизанын да байдын ю>1зы CKeiii eciHe Tycin, ш т е й м э з болды. “ Бурынгы уакытга байдын кызын байлап-матап <шып каш п ак тугЫ , eciriHiH алдына бара «шцым ба...” Крразбайга жел 6iTin, озшен-ез1 юж1нш, сулык жаткан Разизага жакьшдады. Кдн- солсгз бозарган жуз! тан coyaeciMen алаулай TycinTi. Кулагын- дагы кум1с сы ргасы кунге ш агы л ы сы п, ж алт-ж улт етед1. “ М е н щ ак ш ам а келген сы рга...\" К,оразбай “ калындыгынын\" жанына кисайды да, 6ipaeii ш ош ы ты п алмау yinin ж ай гана аркасын сипацы. Кзяздын жупар nicinen денсс1 елтш , делебес1 8I
козып кетп де белше кол салган... К ыз шошы п оянып, айкзйлап ш ы нгы рса да, т у т бойы дамылсы з журютен эбден калжы раса керек, тегеурш керсете алмады... ...0зен жагасында отырып, Коразбай элпнде шнне юрген суыкган калтырап кетп. “ Сары майдай сактап журмш” дегеш олдею мнен калган саркы т болды гой. Бул корлыкка калай конерм ш ? Ж аткан ж ерш де жайратып тастасам ба екен?.. Онда нагыз кы лмыскер боламын... А на жылгы А йбаршанын ел1м! канш а уакыт шонайна болып жабыспады? “ Тап жауы, тап Kypeci” деген ж елеу бар, бар п эле сонымен к е т Е н д т “ еркелйтмш” е ю м ет котере м е? - деп Крразбай ботен ойга ауысты. “Айдалага кангыртып тастап кетуге болар еш... BipaK маган будан арты к катын табыла ма? Кой, не де болса осыдан жарылкасын. Б1раз шашылдым. Эуре-сарсанга туспм. Енш кею реймейш . К ай та маган кы здай тимеген1 GMip бойы бетше салыкболады. К ы нк лесе жынын кагып тастап отырмаймьш ба?” Коразбай осы ойга бекиад де, арт жагына карады. Разиза етбетшен тусш, солк-солк жылап жатыр. Юшкене жылы сез айтып, к е ц ш н жубатайын деп, Коразбай акьфын басып жанына кедщ. — Разизаж ан! — дед1 ол даусын KOTepin. — Кетер енш басынды. Ж ол журелж. — Барм аймы н ешкайда! —дед1 Р азиза кенет басын жулып алып. Beri айгыз-айгыз, к о з1 кенектей боп icin кеткен. — К ой , ж аны м, ашуынды бас. С ен енш мен щ кудай крскан косагымсьщ. — Эд1ра кал! — Ж э, ж э! Кь13 деген асау тай ш а тулап-тулап басылатьш! — Осьщан ж акь1н даш ы — тура басынды жарамын! Коразбай ойнап айткан екен десе, Разизаньщ кольщда, ш ы н ы н д а д а , ж у д ы р ы к тай т а с ту р . 0 з ш щ Typi ад ам ш ош ы рлы к Кудды ана жылгы Айбаршанын кей т. Крразбай корка бастады: м ьш а та с мандайына тисе гой, сеспей катады. Баягы дай бел1нде н аган ы ж ок, “ К ой , 03iMfli будан аулак устайын” деп еттрцс мы рс етш кулгенсщ1 де, ат караган больш орн ы н ан турды. Р а зи з а о л к е п ш м е н т е з-т е з бет1н cypTin, к ш м д е р ш ыкш ам дап к и т алды. К оразбай дьщ Te6eci корш беуш купп, кольшдагы тась ш тастамай жупре б а с ь т , келген жагына карай тартгы. М андай алды — 6ipme-6ipi мщ гескен калын кырка. Ж асырынатын ж артас, бугынатын жыра-сай жок- Бой тасалайтын калын шоп те кершбейш. Карсы алдындагы кара тебеге жеткенш е е к п е а е ш е тш Typi бар. Онсыз да aai к у р ьт келе ж аткан Р азиза узакка ж упре алмай, етбетшен кулады.
К е з алды туманданып, басы айналы п бары п есш ж и ы п eai, ат ту яган а K03i туей. Крразбай ж огарьщ ан т е н т тур екен. — Ж аткан жер1нде кам ш ы н ы н асты н а алы п, есщ нен тандырайын ба? - деп ю жщщ ол. - Енш менен каш ып кутала алмайтынына к езщ ж етп ме? Разиза орнынан окыс котерипп, анадай жерге барып турды. Колындагы тасы н тастар емес. —©лйрсен де саган эйел болмаймын! Зорлык жасасан — аянбаймын. MeHi осы н ш а жэб1рлегенщ жетедк Ж1бер енш ерюме! — Ж1бермесем ше? — Эуел1 ceHi ел п р ем , сонан с он оз1м елем! Жап-жас басымен аузынан о лш туспей турган кыздын K33ipri турш ен К рразбай ш ош и ы н дедг BipaK айдалага калай жалгыз тастап кетед1? А йла ж асауына коне ме? — Ж арайды, онда, Разиза... М ш е гой арты м а. У й щ е 03iM апарып салайын. — Жок, маган жакындама. Сен оз жонщ е кет, мен оз жолымды табамын. К ыздын айткзн бет1нен кайтпайты нын cesfli д е, К оразбай жалынып Koprici келш. — Разизажан, мен енш... саган куйеу болуга жарамайтын ж т т п ш бе? Табыс десен табыс, кы змет десен кы змет бар. Уйден астык та, ет те узишейтш болады... Ал, enai шеш ен айткан да болар, сонгы 6ipep жылда турмыстарын калай тез тузелд1 деп ойпайсын? Bapi м ен щ аркам. — Малгун! Онбаган! Сендей снпмт1ккс тигенше, жер ж астанганым артык. А й бар ш а ап ам ды калай олт1рген1нд1 умытты дейс1н бе? Н е бет1нмен 6i3fliH уйд1н босагасы н TiMicKinen журсщ?! — Кой, Разиза, сен оз1н немене, кексе катындай кай- кайдагыны казып! Сен ол кезде баласын, не бшем дейсщ, отер ic отп... — С ен щ буйтш Tipi ж ургенщ кудайдьщ жоктыгы. Сендей онбаган адамды сол кезде-ак курту керек ед1. Коразбайды аш у кернед1. Атына камш ы басы п, омыраулатып барды да, колын сштеп улгермеген кызды осып- осы п ж1бердк Б ас-коз деп караган ж ок, куып ж ур ш сабады. Кыздын да жаны cipi екен, копке дей1н кулаган жок, Bip кезде окыстан букту сш отыра кетг1. К оразбай басынан аккан канды Kopin кадды. П э р ш е -п э р ш е с ! ш ы к кан койлепн4н сыртына кан теуйгп. Коразбайдын ecipiri enai басылып, улкен 6ip ic тындырган адамш а, атын ойкастатып 6ipa3 журд;. 0 зе н жакка барып та га да бет-аузын жуып, ашуын басты. Атын 83
жетелеп кы р басы на ш ы гы п ед1, Разиза етбетшен жатыр екен. “Ж ылап-жылап аш уы басылар, жыны да таркар, артын тосай ы н ” деп аты н тусады да, бул да тебе басына шокиып отырды. Кун сэске туе болды. Кдрны аш ып, шпн аш тык жайлай бастаган сон , корж ы ны нан кепкен бауырсак., курт алып шайнады. Разизаны “ кел” деп шакырган ж ок 03i келсш, жалынсын деп ойлады. Апыр-ай, кыз жаны осынша катыгез болар м а, басын к е т е р т 6ip тш катсайш ы , сол ж аткан куй! козгалган ж ок, “ Енда н е ierreft кояр дей сщ , атка оцгерщ алып кетейш ” деп ж ерге т у с т енкейе 6epin еда, мандайына тас с ак erri. К озш ен ж ар к е тш о т шашыратанын тана битед1, мавдайын устаган куш етбетшен тусп. К ы зды н турш ен ш ош ьщ ы м а , эдце иесш ен озгеге устатпай ма —курен ат шылбырын суйретш узап барады. Разиза “моЬ- моЬ” деп ш акы ры п Kopin еда, мойнын бурып та караган ж о к Сол а л ы устаймын деп 6ipa3 эуреленген сон , ештене ш ы класы н биип, эбден талыксы ган Разиза су ж агасьш а келда де, бет-аузын жуып, шол басып, батана бет алган жатына карай ж ур т кетп. Ол калын кы рка, тобелерда копке дейш тауыса алмады. Манайда кыбыр еткен жан ж о к Карсы алдынан кол ме, те ш з бе к о л к т коршед1 д е турады. BipaK жакындасан каша ж енел етш сатым екеш окта-текте ойга туссе де, ум!т хшркш жетелеу1н коймады. Кун енкейе сатым жогалып, елее таркагандай болды. Тип аузьш а ты ты л ь т, каталап келе жаткан кы зга таудан ескен сам ая шипалы дэршей денесше куат берда. О сы лай ш а кун уясына ещеейд!. Р азиза бипегеу 6ip тобен1Н басына ш ы гь т, айналага карады. Теп-тепс жумыр жоняардан к о з суршер кара кершбейда. Эдце муньщ коз1 мунартып, табан астындагыны коре алмай тур ма? Ол айтайлап дауыстагысы, ещ реп жылатысы келда. BipaK Keyin калган онештен ун шыгар емес. К оз жасы да суалган. Манайда не су ж о к пана болар бута ж о к О т та ж ата алмайды. Ш ы н ы м ен -ак осы метдреу далада а д ас ь т олгеш ме? Ж ол кайда? Баганадан 6epi томен карай неге ж уре бермед1? Р ази за ш ар ш ап , талыксы п отыра к е т . 0 щ ме, туда ме - кулагына элдекандай дыбыс еетшгендей болды. Айнала тас карангы, титл тау д а коршбейда. Разиза осынау тунекке K03i уй рене ал м ай оты р ед1, кар сы алдынан ж ы л т eTin, ш о к ж ангандай болды. 0 з ко зш е 03i сенбей кадала карады. Э лп ш о к кейде жалгыз жылтырап, кейде косакганып, 6ip еш ш , 6ip ж анады. Ж эн е 6ip орында турман козгалып жур. Разиза эуелде ту еш е ал м ай , ж ан -ж агы н сип ал ап кзрм ан ы п efli, 84
сондай жылт-жылт еткен о т eKi бушрден де та яп кеде ж атыр екен. Ол айгайлап уш ып турды, е н к ей т жер тырмалап, от кершген жаккз тас, топырак шашты. Саусагы, тырнагы канап ауырган сон , сэл ты ны ш талы п eai, а л п отгар гайып болды. Гурс еткен мы лты к даусы еспдщ . Турсын М еМ рбектщ шакыртуымен Алматыга барып, кооператив дукенш ашуга руксат кагаз, документ алды да, дереу ауылга кайтгы. Ж ол-жонекей Узынагаш ка согуы керек. Жергйнкп халыкка кажет затгар сол село аркылы босатылады екен. Алматыга Караганда Узынагаш 1ле-Балкашка таяу, екпе туста. Узынагашка таялганша, кас карайып кетп. Сол каптаддагы тау шындары ол! шыга коймаган ай нурымен мунартып кершедь Кешю самал ат согып тастаган денеш серпткендей. Ол 6ip кыркадан аса бергенде, бушрден талып ун шыкты. Ан ба, адам ба? Турсын аз уакыт тын тындап турды да, атына камшы басты . Тебе басы на шыга бергенде, алдынан б!рденелер карандап ж ул р ш откендей болды. У ялы каскыр екенш сезе койып, мойнындагы косауызын адцы да, 6ip-eid рет атып калды. К дскырлар жыклы л-ж ы кды лга с щ ш , козден гайып болды. Турсын ат басын тежеп, кулагын турш тын тывдады. Элден уакьггга жакын манайдан “ а-а, а- а?” деген а л е в дауыс естицц. Дауыс шыккан жерге жакындаганда корыккандыктан ба, элде жаралы ма орнынан тура алм ай бук Tycin отырган адамды керш. А ттан тусш ш ырпы тутатып к ер ш ед1, эйел бала к е зш аш ып: “ aFa” деш элс1реген дауыспен. — KiMciH, карагам? Разиза! Р азизам ы сы н ? С ен мунда кайдан журсщ? Разиза седцен кейш есш жиып, шырпыньщ жарьпымен Турсынга аныкгап карап алды да: — Турсын ага! - деп алдына сылк кулады. — О, тоба! 0Н1М бе, ту сш бе? Кайдан ж урсщ , Разиза? — Адастым, ага... — Ж и, eciHfli... Атка отыр. Разиза оз куплмен атка отыра алмайтын болтан сон Турсын колтыгынан демеп мшпзд1. —Ci3 ше? — Мен ж аяу-ак журем1н... Ал, жен1нд1 айтш ы . — Су... —дед1 Разиза ерш кеберш. Узакжолга шыкканда коржынына салып журепн торсыктан Турсын айран-шалап шпазген сон , Р азиза тш ге келд1.
- Кдлага бет алып едш ... Оку iaaen шыкканмын... Ш ешем лабермей койган сон, уйден каш ы п кетпм... - О сывдай ж е н тунде де Kici жолга шыга ма екен? - Еш н кайтейш ... А га, ол узак, ен п м е, - деп барып Еазиза б егел т калды. Ол басынан кеш кен кзйгы -кзареп жайында т т катпауга беганда. Турсын Эю м бектщ жалшысы болып жургенде осы Еазиза тулымшагы желб1реген ж ас кы з еда. “ К ы з оспей ме, кекейшда теспей м е ” дегендей 6ip куш А йбарш аньщ уйшен у к ш такия, кы нама бел кы зьш камзол, кос етек ак, ж1бек койлек к и т шыга келгенде, Турсын есш ен танып кала жаздаган. Бурый балаш а кишит ж уретш байды н ерке кы зы 6ip кунде бой ж етп дегенге cem ici келмегендей аузын аш ып карап калганы бар. Ол жел1 басында бие саугызып турган. Кулын ноктасы колынан калай ш ыгып кеткенш бш мей калды. Бие с а у ь т отырган эйел: “ Э й, кудай тас тобеннен урды ма, тарт кулынды!” — дегенде гана эзер есш жиган... Е'азиза оган ко з киыгымен карап: “ Кардан бе, ага, бурын м е т баласынушы едш” дегендей кулшареген каллы жанынан оте шыкканы есшде. Содан быпай Турсыннын imiHe ш о к тускен. Жатса-турса ойлайтыны Еазиза. Жакын жерден булан е т т ете шыкканы ко з аддынан кетпей койган. Ол enai Е ази заньщ баскан i3iH андитын. Ж аратылысынан к о п ш ш , MiHe3i ж ум сак Еазиза, байдын кызы болса да, малшы, жалшылардын бапаларымен 6ipre ой нал ескешиктен бе, Турсынды жатсынган ж о к Айткан сездер1не тура жауап берш , 6ipaK жанында коп турмай, KyaiMcipen оте шыгатьш. Турсыннын ишнде кандай от алаулап жанганы н сол кезде ол бицц ме... Айлы тун1 ауыл сыртында алтыбакан тепкен жастардын арасында Турсын да бар-тугын. Е азиза Kepmi ауылдан келген бай баласымен алтыбакан успнде жай тенселт турган. Жанамалай берген Турсынды корда де: “Ага, c b тербешзии!” , - деда. Сол создан оз1-ак журегше от 6epin, бойьша сыймаган була кушпен кдш арканды к а п ы козгап кал ганда, Еазиза га карсы карап турган сем1з ж н о т щ шалкалай кулаганы бар. Буган айнала турган ж астарды н 6opi м о з болып кулш , эл п ж ш т мазакка уш ыраган. Эк1мбектщ ж алгыз кызын ай п ы ры п журген сол жй-iTдеп еститш . Е ази заньщ конип ж о к болгандыкган, OKeci э з!р ш е кудаларына ти ян акгы ж ауап бермей журген... Сол туста TOHKepic болып, коп узамай Э ш м бек те болыстыкган ту ск ен -д а . С одан 6epi к знш ам а аумалы-токпел1 OMip отп. Ipi байлар компескелене бастаганда, Э ю м бектщ елден жыракгап кашкьш 86 ’
атанганын, Аныракай тауыньщ манайында окка ушканын естиен. BipaK байдын ж ал газ кызын дэл осындай халде, айдалада, тас карангьща жолыктырамын деп ойламаган. - Ал, ещц не ютейсщ? Уйще апарып салайын ба? - Ж ок, мен enai уйге кайтпаймын! —дед1 Р азиза каткыл унмен. — Ш еш ем керсе куртады... Оку ж айы н кей ш ойластырармьш... Oirreyip, ш еш ем ш н тузагынан 6ip куты лгам кел ш едЕ.. BipaK м ы н а TypiMMeH кай да б ары п с и я м ы н ? Кдражат ж ок, ю й ш м наш ар. Слзге кудай м е т олм есш деп жолыкгырган mbiFap. Е л re, ауылга ж е т ю з т сал ы ды з, ага! Той ш ы тукымынан калгандар бар болса, 6ipeyiHiH крлтыгына юрермш. - Е, м ей т! Маган 6epi6ip... Турсыннын сон ау 6ip кездеп ce3iMi ош ш -ж огалгандай едд, кайта туганып келе/ц. “ Бай кы зы мен1 не кы лсын, мэуел1 бакка кол созган сорлы бей бак сияктан бай ы н ” деп ixirreH тынып койган-ды. Одан кей1н Р азизан ы н карасын керм ек тугтл, 1зшен ко з ж азы п калган. E nai, м ш е , тоты кус канаты ж араланган халде колга конып отыр... Разизанын ойында — Омаргазы. 0м1рдщ алай-тулей боранында ол да адасып журген шыгар. Enai оны кзйдан 1здеп табады? Тапкан мен ку ш ак ж ай ы п карсы алса жаксы. К,оразбайдын алып кзш каны н, со з ж ок, ecriai, естш есе ecntai. Сонда не болмак? Арага юрген эбжылан екеу1нщ арасын м эн п суытпасына ю м кеп1л... С ондыкган к е зш е керш беген ж ен. Арадагы а к махаббат сол куй1нде калсын. Турсын Разизамен сойлескен сайын, ойы он сакка ж уп р т келед1. ImiH элдеб1р тэуекел турте берет1ндей... “ Рази за — бойжеткен кы з, oxeci ж ок, шеш есшен безш отыр... Кайда конакгарын бш мейпн к е з а з кобелектей. Ал, мен1н селтендеп бос жургешм мынау... Осы кызбен неге бас коспаймын? Байдын бурынгы еркебула кызы дэл бупн кеш еп жалшым едщ дей коймас...” — Турымтай колынызда ма? — деп сурады Разиза Турсыннын ойын б ел т. — Иэ, иэ, колымда. — Елге барганда корет1н ш ы гарм ы н, — деп Р азиза элденеге курсшгендей болды. —Эрине, коресщ... Эрине... Разиза карангьща еиггенен1 ажыратып коре алм аса д а катар келе жаткан Турсынга бурылып карады. Осы кезде булардын ту сыртынан толыксып ай туган едг
Алтыншы тарау К,ок ж апы рак саркулак тарткзн куз еда. Жубаныш Бор1баев кеш ю сагат алтыга шакырган сон, М ешрбек жиырма минутгай бурын келш отырган. Танертеннен басталган ж иналы стьщ уш ы-киы ры корш ер емес. М еШ рбектщ ш амалауы н ш а, 6yriH мынадай мэселелер кэралмак; ауыл- селоларды советгеншру, ревкомдардын орнына облиспол- комдар сайлау, партия уяларынын жайы, алым-салык м э с е л е а, алые тукшрлерге баратын сауда керуендерш, кызыл отаулар жасакгау... —жана бел алып келе жаткан облисполком айналысатын м эселелердщ уш ы-киы ры жок. К аш ан 6iTce де МеШрбек жиналыс сонын кутуге uric. Кабылдау болмесщде т а га б1рнеше адам отыр. Крлынан камшысын тастамаган, басында туша тымак, аяган а саптама етис киген ауыл к а за г а , станицаньщ мурты едарсйген сэры орысы, тебетей киген татар жштт будан бурынырак келш оты рса керек. Х атш ы кы з “алдымен ci3fli кабылдайды” деп ескертп МеШрбекке. Ж акында тана Кобен мен оньщ сыбайластарьша сот болтан. Кобен бар ж аланы Каскырбайта ж ау ь т: “Торт адамды олпруге итермелеген сол, С ергеевп алдымен 03i атгы, калгандарын да “ ел п р ” деп буйыртан в з Г деп айткан сон он жылга кесшда. Кэскырбай ayeai ату жазасына буйырьшып еш, сонынан Ci6ipre авдалган-ды. Ел uui енш тынышталды м а лесе, т а г а 6ip дурбелен шан 6epfli. Былтыр кайтыс болтан Сундетбай болысгын асына ат аяты ж ететш жсрлерден ел тугел ш акьфьшыпты. Бул олкеге С овет е ю м е п орнаталы осы н ш а улкен ас болмаган. Жергшйсп болыстар аркылы жеке адамдарга бурынгыдай уш жуздщ басын косы п ш акыратын астарды тыю жон1нде нускау бершгел1 каш ан. Камаудагы ел ол тертигй белден басьш , едеш ютеп отырган Topiaoi. М ешрбек Сундетбайды ею-уш per керген. Бойы ортадан ж огары, Tin-TiK, кы зы л шырайлы, каскыр коз адам-туты н. “ Бала кезш ен катыньш туган” деп улкендер соз етш отыратьш. О н сеп з жасында ояз алдында с о з сойлеп, болью сайланган... Ел аузында Сундетбай туралы энпм е коп. Козбен к е р г е н а д а м д а р а й т а д ы : “ Э к 1 м б е к т 1 н OKeci Т о й ш ы акш аны н куш1мен Сундетбайды болыс койганда отю р, еж ет ж!г1т аркы лы о з ы кпалы н ж ур п зем деп ойлаган. С енген Сундетбайы 6ipa3 уакыттан кей!н Тойшынын 03iH ж ерге оты рты зы пты . Он сом ак ш а кары з берсе, о н ж ы л д ан KeftiH ж у з с о м eTin к а й ы р ы п ал а ты н , сауы н
сиыр берсе, бес жылдан с о к жылда туаты н тел1мен к о с а о ш и р е т ш Т о й ш ы н ы н ociMiH т о к т а т к а н ы у ш ш , Сундетбай “ кара хал ы к к а” K aaipai болган. 0 з айтканы болм аса ы кгай га к е н б е й тш , 6ip урт Сундетбайды сол аймактагы бар атка мш ерлер ауыз жапасып, келеа 6ip сайлауда болыстыкка отюзбей койганда карсы шар салгандардын iiuiHae е з э к е а С майы л барын бш ш , мы лты к аткан деседь О к екесш е дарымай уйдщ мандайшасын сындырган. А рга-берп заманда о з экесш е мы лты к аткан сумдыкты ест1меген ауылдын аксакал, кара сакалдары Сундетбайды сыртка теупт, сы йгы збаута айналган с он , ол кулл1 м а л ы м е н , eKi эйел 1м ен К .ам аудагы е л ш т а с т а п , Алматынын томенп етепндеп Байсеркеге к е ш л кегель Осында турган 6ipep ж ы лды н iuiiwie ол кала эюмдер1мен араласып, ауыз жаласып, созш отю зетш болтан. Сундетбай келе ж атыр легенде, оязды н 03i eciK алдына ш ы гы п карсы алады екен. Сол Сундетбайды ел жаксылары алдына жыгылып, ауылта кай та KomipinTi. Э к е с ш щ ал ды н дагы KiHociH жуу унпн Сундетбай боз каска бие сойып: \"М ен экем алдындагы айыбымды ат шапанмен отей алмаймын, тек Меккеге апарып каж ы eTin к ай тар сам тан а п е р зе н г п к б о р ы ш ы м ды ак тай м ы н ” , —деп сер т 6epirrri. А й тканы н да ту ры п , э к е с ш М екке-М единеге апары п, 03i де кажы болы п кайткан. Онымен Lnece бартандар талай озен , кол, тещ здерден, кум- ш олдерден откенде, Tyci, Tini болек елдердщ ycriH басып жургендеп С ундетбайдын алгырлытын, ер журект1п1п н осы кунге д е й т жыр кьшып айтады. Сундетбай оле-елгенше эдшеттен таймаган десещ. Меккеге барып кайткан сон, таты да ею сайлау болыс болып, едшн озбыр, жеб1р байларына жол бермеген. С овет е ю м е тш щ oicini барган д а уй ден e3i ш ы гы п к а р сы ал ады е к е н , TinTi Kett6ipeyaepiHiH аты н д а байлаган. Е ш ю м ге киянаты жок, жана оюметпн алдынан кесе-колденен отпеген адамнын асын беруге Ж убаныш калай карайды — М еш р бектщ 6inrici келш отырганы осы. Асты сылтау етш, 03i де 1ле-Балкзш жакка барьш кайтпак, Eclaaepri —Турымтай. А лгаш коргенде он беске ж ан а ш н ге н , эл1 буыны ката коймаган уы з ж ас ед1. К озбен к е р ш , кенил ынтыкканы болмаса, сез айта алмаган. Ж иырма уш пен он бес жас арасында осынша алш акты кболады деп юм ойлаган. Мешрбек калада оскен “т ж жага” , Турымтай болса, ауылдын ерке ю>1зы. Онын устш е Турсын асты -устш е тусш “ агалап” жургенде огаш б1рдене айтып, ш и ш ы гары п алам ба деп 89
кы сы лган. С ол ж ылдын кы сы ндаты С ергеевтердщ oaiMi Турымтайта байланысты болуы М ешрбекп 6ip стюьццрген. Эйтеу1р, кыздын абыройы топлмей, аман калуы кеншге жубаныш. Не де болса сол ж олы со з салып, консе алып кетуге бел байлап 6ip турды да, кы здьщ эл1 он алтыга толмаганы, Турсы нны н уйленбей ж алтыз журу1 колын байлады. Ендц еш ю м зорлык жасай алмас, кайткенмен 6ipep жыл кутейш деп атгантан. Ewii мш е, орайы к е л т тур. Жубаныш куатгаса шынын айтып, тем ен п 1ле ж аккз сапар шегуге бел байлап отыр. ... Ж иналыс кас карая таркады. Ауызты уйде кутш отыргандар кудер у з т эддекаш ан к е т т калган-ды. Жубаныштын туршен шаршагандык байкалады. Кдлын кара шашын шалкайта кайырган, кен мандайы, етюр киташ К0 зд1, жогаргы ерн п ад устзнде барм ак басындай мурты бар кагш ез ж ш т г щ жуз1 со л га н тарты п, енд она бастатаны б ш ш т тур. Ауру мендеген ж ш т г щ кун1-тун1 тынбай жумыс icTeifriH кажырына Мей1рбек эрдайым кайран калатын. Айына, ап тасына 6ip кун дем алу, емделу дегенд1 бшмейш. Бойдагы ж асты к жалын канш ата суйрерш ю м бшед1, 6ip KyHi морт сынады-ау деп шггей ойлаганымен, еш ю м бул сездц бетше ай та алмайды. Ж ана когамнын от-жалынында журген адамга “ аурусын” деп айтудын 03i ауыр сиякты. Ж убаныш кагаздарын жинасты рып тур екен, Kipin келе ж аткан МеШрбект1 керш де кзрсы журди. Ko3i кушмдеп тур. — К е п к у гп н бе? Элпнде Кдзакстан астанасьш кай жерге орнату жен1нде кеп э н п м е л есп к . П ш р л е р керегар... Кы зы лорда турган жер астана болуга колайсыз: кун1 ыстык, ш ан, жел. О рталы к К дзакстаннын кы сы суык, боран... Эрюмдер Алматыны атайды. Ei3 Верныйдын атьш езгертш, е з каламыздын коне замандагы атьш кайта жантырту женшде усыныс енпзд1к. Бул жерде осыдан ею м ы н жьш бурын Алма Ата деген кала болганын естущ бар ма? Бул жайында ертедеп саяхатшылардын жазбаларында айтылган. Алма Ата, Шолпан А та, К,ошкар Ата... — мунын 6epi Алатаудын айналасындагы Уйсш хандыгынын калалары болтан. Ж убаны ш колын арты на устап, белме ш ш д е epcini- карсылы жур. У ш аты н кустай и ы га н комдап колды. - Буржуазиялык тарихшылар “ казактар кошпенш больт жаратылган, кешпендц болып етеш” деп кекидь Ж ок1 Кене замандарда, ж ан а дэу1рдщ басы на дейш казакгы н аргы ата- бабалары Сакгар, Уйсшдер, Канлылар epi отырыкшы, epi кешпендц ел болтан. Олардын мемлекепмен Кд>ггай, Ундйстан, П арсы , А раб елдер1 сауда-сатгы к ж асап, елш ш ерш ж1берит 90
турган, TiiTri, кы з алы п, кы з берю кен. Улы ту рж каганаты кулаган сон, сол каганатгын курамындагы Уйсш хандыгын Kopmi мемлекетгер ж ойы п жКЗерда... Одан кеш н Ш ьщ гы с хан, TeMip... Ж арайды, бул узак э н п м е... С ен о сы тари хш ы болуды калар ма едан? —деп Ж убаныш кенетген сураккой ы п, карсы алдына токгады. — BiafliH ен 6 ip осал жер1м1з — осы гылым. Кдзакгын кайдан шыкканы, мындаган гасырларга созылган кым-кигаш тарихи жолдары зерттелген жок, 0prypni архивтерде узнс-узж деректер ж аткан Tapi3fli. 0 c ip e c e Кытай ж азбаларында коп деседа. Ол у ш ш эр ин е, eyeai кы тай типы бшу керек. Архивтерде к е м ш п жаткан деректерд1 жуйеге келпрт, казак халкынын шын тарихын жазатын уакытжетп. Сан гасырлар бойы Алтай мен Атырау арасындагы, Ертю пен Т янь-Ш ан ь аралыгындагы кен байтак жерди алып ж аткан халыктын аса бай тарихы бар. П Б р ю н , oMip ж етсе б э р ш зертгеуге бсшар едк И э , кундел1кт1 жумыс. М е н щ айтайы н деп турганым, Алматы —ежелден астанага л ай ы кж ер болган. Айналасы тау, езен-сулары мол, терюкеш —аш ы кдала. Мунда шан, боран болмайды. Ж ер1 жаксы-ау, тек Казакстаннын озге OHipiHeH ш алгайда ж аты р... Ж уырда Ж етгсу ж е р т щ успмен тем1р ж ол тарты лм ак, каз1р ж обасы ж асалып жатыр. Луговой (бурынгы К,улан каласы ны н орн ы ), С ем ей арасы тем1р ж о лм ен ж ал г ас са , ж ан а OMipfliH к ы зы гы н с о н д а корем1з!.. С ен 1ле бойындагы, Сарытаукум ж и егщ деп Акгогай деген жерд1 корд1н бе? М у м к ш , астан ан ы сол жерге орналастырган дурыс болар. Жер1 ж азы к, айнала жиде-тогай. 1ргеде 1ле езен1. Дуние ж узш деп астаналардын Ko6i улкен езендер жагасына салынган емес пе?! Д егенмен, ani де ойластыру керек... Ж убаныш терезе алдына барып, колын артына устап, та гы да ойланып тур. C ipa, о з жобасы oni nicin, жетшмеген Topi3mi. BipaK муньщ бэр ш облисполкомнын бол1м менгерушю1не не уш ш айтканына тусш щю ремей, Мей1рбек те ею ойлы. Ол не де болса создан сонын кугуд1 уйгарды. - И э, бул мэселеш К райкомдагы жолдастармен кегдрек кенесш ш еш кен жон болар... - Ж убаныш М еш рбектщ неге келш турганы енш есш е тускендей: И э-и э, бш ем ш , - дед1. — 1ле-Балкаш жакта улкен ас болгалы ж аткан керш едк.. Сундетбай кандай адам болган? - 03i аса ipi бай да емес, кедей де емес, о з басына жетерлж дэулеп болган Kici. Он ею жыл болью болган. Елдщ айтуына Караганда, “ кара халыкка” ягни енбекш1 тапка зорлык- зомбылык жасамаса керек. - Айнала ж уртка алты ай буры н хабар ж еткевде, бул жактагы 6i3 неге б1лмегенб1з?
- К аза к емесгаз бе, созд1 астыртын ж урпзетш... - Алдын алу керек едИ... EHfli 6epi6ip кеш. Жиналатын елд1 милициямен айдасан да токтата алмайсыц. Ас берелн уакыт таяп кдлды емес пе? - К дзаннын басы деп есп гем. Qni 6ip апта уакьгг бар. - Бул ж иыннан сы рт калуга болмайды. Кдйта ойдагы- кырдагы елдщ басы косылган жерд1 пайдаланып, Совет ею м етш щ саясаты н ж етю зу керек. Б1здщ саясатымызды бурмалаушыларга соккы беру керек. BipaK б1рден мандайдан сокпай, елдщ намысына, арына тимейтщдей епп, сезш там- тумдап жетюзген жон... Осы жумысты езщ баскзрсан деймш. 1ле-Балкаштаты едщ бш есщ , барып журген жерщ . Алматьщан ею -уш милиция ж1берем1з — тэртш жагын карасын. Капал жакган да адамдар бармакшы. Сен ресми о ил емес, жай мейман ретщде бар. У екш м ш десен елд1 шошы тып алуьщ мумк1н. Ж олдан Балтагулды, тагы ею -уш кедей болыс- ауылнайларды LnecTipreHiH ж ен болар... Е н басты сы... ру таласына, жанжалгл жол бермевдер. Совет ею метш щ одшетп заны мен жана тэрпб1н кальщ ел кореш! Партиялык алуан турл1 жумыстын казанында кайнап журсе де, б е л п аз 6ip адамнын асына дейш бш ш, бэрш алыстан шолып отырган Ж убаныш тын алгырлыгьша, сергею ш не та и л болып, 6ip ауы з с е з к о сп астан , ертен ертем ен жур1п кету уш1н Мешрбек уйше кайлы. Од уш ы-киы ры ж о к cap даламен жалгыз жортып келедь Астындагы жыландай жарау кек каска ат ауыздыгымен алысады. Ш у-1ле таулары ньщ бер п ciaeMi Аныракай алыстан мунартып тур. Ka3ip сэске туе, куздщ кызуы кайтпаган сэры кун1 ж ердеп ш ы кты бусандыра бастаган. М изам ушып, буга, ш еп ке салбырап inbrin тур. Ол 1ле бойлап ж уретш милицияларга шеспей осы жолы эдей1 А ныракзйдын берп етегш деп К,опалыга сога кетпек. Онда экес1нщ б е й т жатыр. Копалы ойына оралган сайын денес1 турш иедь О ган да ж е л жыл етш л -ау! 1916 жылдын дурбеленд басылганнан кейш, М ей рбектш ауылы Суыктобедеп ж айлаудан етектеп С ам сы га тускен. С он ы н алдында тана патш ага солдат бермейм1з деп ереуищеген елд1 жазалаушы отряд зенб1рекпен, пулеметген атып кырган екен. Бекболат бастаган 6ip тобын Борадцавда дарга асыпты. Мешрбектщ мом ын ауылы “ бэлел1 ж ерден” аулакгап, к е ш басьш алысгагы Аныракай тауына карай бурган. Ж азапаушылар ол жакка жете алмайтындай кер1нген. Ж олда шагын 6ip ауыл Копалыга токдайды, “ ертен тан ата жылжимыз” деп улкен кештен кдлып койгандардын ш лнде М еШ рбектщ экес1 Умбет те бар. 92
Булардын кыстауга сокпай Аныракзй жакка асып кеткешн авды п отырган У зынагаш тагы атам анн ы н ocKepi оздерш де малай болып журген i3 кесю ш 6ip кдзакхы басш ы етш , кы ры к адам отряд шыгарады. Булардын кошпел1 казактарда алынбаган ouii бар. Ж уырда гана Узынагаш тан Верныйга бет алган пош та каретасына С ам сы тусында б е л п с в б1реулер шабуыл жасап, ею адамын олпрген. Соны казактардан корген атаманнын жан ал гыш тары кек алуга TiciH кайрап жур екен. Отряд тун1мен ж урш оты ры п, та н ата К рпалыда конып к жаткан ауылдын усп нен туседь Олардын To6eci керш генн ен - ак. еркектер сай табан ы на ту сш , каш ы п тыгылады да, жас эйел, бой жеткен кыздары бар к о п т отряд аяусыз талайды. Асыл мата, то н, uubc, тай ту як алтынын алады. Е н маскарасы J содан кейш болтан... Су орып кеткен жарлауытгы баспалап турган уш еркек ойелдер! мен кыздары н отрядтын кдлай зорлаганын коред1. Мей1рбектщ OKeci Умбет сайдан айгайлап ш ы гап, жаланаш колымен арашага келгенде, басын кылыш кесш тускен. Бул кезде М еш р б е к каладагы окуда... KeftiH экес1нщ басына оз колымен зират орнаткан едь Сол корлыкка шьщ амай, ш еш ес! д е кайтыс болтан... М уны н каладан окуы к е зд ей сок оки гадан бастал ы п ед1. 1914 - жылы \"ки рги з пансионатына” бала беру туралы болыс, старш ы ндарта ж арлы к тусед1. М аксат — бай-болы стьщ балаларынан ею тшд1 б1рдей бшетзн, а к патшага ш ын бершген кенсе кызметкерлерш даярлау. Балаларын кала га ж!берсе “ ш окы нды\" болып кете/и деп корыккан ауылдын 6ip байы, малга жарлы, Умбетпн жалгыз баласы Мсй1рбекке колка салады. 0 з баласьш ын орнына Мей1рбекп ж1берсе 6ip сем1з бие бермек болады. BipaK OKeci бутан асыккан ж о к “ Балам орысша окысын, - дед1 ол байга. - BipaKTin бш мейтш баланьщ окуды 6nipin алып Keiyi киын. Эуел1 оры сш а тш сындырсын. Ол уш1н мына жогарыдаты орыс поселкес1не жалга ж1беремш, солардын малый баксын, корасын тазаласын — owreyip, нан тауып жей алатындай тш уйренсе болтаны” . Бай бутан кел1скен. Мей1рбек бул кезде ауыл молдасынан окы п журген. Арабша хат танып, ютаптагы кисса-жырларды заулатып оки алатын. Экес1 “тубшде сенен молда ш ыгады” деп жургенде орысша о к у д еген ш ы к ты . TocTeri о р ы с п о с ел к ас ы н а жалдануга барган кун1 бупнгщей есшде. Ойсаз осы елдщ ежелп жайлауы болатын. Будан уш-торт жыл бурын жер ауып келген орыс шаруалары иеленш , атын Горно - Никольск койган. Умбетпн етектеп ауьшынан тостеп Ойсазга дейш туспк жер. Умбет сол куш М еш рбекп ерте
тургызып, колындагы жалгыз кок ала тайга сырт кшмдерш артгы да, оздер1 жаяу-жалпылап К ара у д а р сайымен жогары орледь Кун бульщгыр. Ерте коктем кез1 болатын. Тау боктервде к е к ш оп кцлтиып ocin келеда. Кэбак-кабакта, сай табанында эл1 д е ала кан ат кар жатыр. Ш ш деге деш н басынан кар кетпейтш К улансаздан кун эл1 аскан жок, Бадал-бадал майда тебелер мен зангар б ш к Кулансаздан коленке каш а коймаган. Соске тусте олар кен жазыкка KOTepiaoi. Бул кодами Ойсаз - Кулансаздын етеп, жалпак таудын жоны. Айналасы ат ш ап ты р ы м ко к ж азы кты н uio6i ш у й п н , жер1 сы з. Караунпрмен жогары орлеп, жазыкка кетершгенде-ак орыс поселкасыньщ катар -пэттен акуйлер1 корщда. Бурьш сыртгай гана еститш бул селоны М еш рбек тансы к керш келеда. Село сырты кыбыр-жыбыр. Сока жепп, ат айдаган, еп з камш ылаган шаруалар майлы кара топырактын кыртысын аудары п барады . Кдз1рде ж ер такталаны п , тузу сы зыкка айналган. М урынга ж ас топырактын Hici келеда- Бузау куган балалар коктем самалына е л т п , масайрап он салган кызыл ала койлекп кыз-келшш ектер Мешрбектщ кониин туртпектеп оятып концы. Eip жагынан ж ат журтка келе жатканы есше тусш , бойын урей билейд!. Булар узьш кошенщ басьшан тусп. Мешрбек жалтак-жалтак карап келеда: октай тузу коше бойында — тобесш камыс- сабанмен итарка етш жапкан б1ркелю шым балшык уйлер, шабыра агаштан, тадцан токьшган корашалар, агаштан жонган какпапар, TirinreHiHe торт-бес жыл болтан терек, алма-opiK агаштары... 6opi келюи-ак, Олар кешен1н орта тусындагы жатагандау, дуалмен коршалган тамга таяоы. EciK алдында шокталып он шакты орыс тур, Умбет 6opiMeHбас изеп амандасып, ортадагы басында папагы бар, кы ска пальтолы узьш карага кол берда. Узьш кара Умбетпен жуз1 жылып ам андасты. К дзакшага судай екен. - Кдлай, Умбет ака? Уоде бойынша келдищер ме? —деп жанындагыларга коз тастап койды. Умбет: “ Мынау м енщ балам —Мешрбек” деп таныстырды. “ A-а, М еш рбек... А тын жаксы екен” , — деп узын кара аркзсынан какты. Будан кей ш ол жанындагыларга орысш алап б1рдене айтып жатгы. Анда-санда колын кок ала тай жакка сштеп кояды. Кш ен п апак киген, кы ска тонды, бурыл, жирен сакалды орыстар бас изесш, макул десш жаткандай. “ Ш1ркш, орысша тш бш сем... ” - деп М еш рбек тур. О н ьщ кез1 соддатша всем кишген ею -уш жас ж ш тке кадалды. 0 з устшдеп етеп жер 94.
сызган жулым-жулым кара шапанга, жыртык-жамау е ттн е, колына устап турган жапырайган борюне, шуберек белбеуше Караганда к е н ш кулазып калады... Былгары келте тон, картуз кепке киген, муртгы, жастау ж ш т жирен атпен ш ауып келдй У зын кара он ы н атын атап, колын кешен1н ана басы н а 6ip, мы на басы н а 6ip сштедь Ж ирен атгы тасырлатып ш аба ж онедщ. Айналасы 6ip сагатгьщ шйнде каклалардын eciri сыкырлап, эйел-еркек шубырып 6epi шыкты. “ Ш р кш дер, не деген то р т и т !” —деп тур шпнен МеШрбек. Бастарына кзлын орамал салган, юбкалы сэры бэй бш ел ер, каба сакал кариялар, кы нама бел кы з- келшшектер дуал шин кернеп барады. Куж-куж сойлесш жаткдн ел. Узын кара 6ip uieTi омырылган дуал устш е ш ы гы п колын сермегенде, гу-гу сап тына калды. Ол 6ipa3 сейледь Ел бурылып ею казакка карап кояды. “ Мал басына алатын пулынды Kecin ж атыр” , - дед1 У мбет тукке тусш бей турган баласына сыбырлап. Узын карадан баска 6ip-eKeyi сойлеш. “Умбет, Умбет” деген создер1 кулакка ш алы нады, “Д а” , “ хорош о” дегендерш TyciHin калды. Ш о к ш а сакалды бэкен е шалды узын кара орта га ш ыгарып б1рдене деп ед1, тургандар тагы да шу ете калды. Мундай жиынды кормеген Мешрбекке 6epi тан сы к Ж урт таркдцы. У мбет пен бэкен е ш ал уйге Kipin кетп. Узын кара ала тайдын касында турган Мей1рбекке: “ С ен де жур!” —деп шакырды казакшалап. Булар инке юргенде, Умбет пен бэкене шал енкейш кагазга карап тур екен. Умбет кагазга бармагын басты. Узын кара бэкене шалды \"Савченко” деп таныстырды. “ С енщ кожайыньщ осы болады” . ... Bip кош ен щ о зш ен кора-кора мал шыкты. б п з 6ip болек, бузау 6ip белек, ш ош ка 6ip болек багылады екен, Meftip6eicriH енш1сше ю лен мэлйи кой тид1. Мунца келгел! ол успндеп жулым-жулым ш екпенш тастап, орыс шапанын, Kep3i етж киген. Савченконьщ 6ip Toyip жер1 — акы-пулды созбакгамай айдын аягында 6epin турады. BipaK Mefiip6eicriH ж аны мурны н ы н уш ы нда журет1н. B ip кой ш етш есе, ж огалса “ куртам ын, толетем1н \" деп коркытады Савченко. Ж анбыр жауып, арты туманга айналган кун ед1. К,ойды беткейге каптатып ж1бер!п, Meiiip6eK ж аклар тасгы н басына шыгып отырган. К рй дурюреп, 6epi кашты. Мей1рбек узын а к таягын шош андатып, ещ ске карай жупрдй Урйскен кой токгар емес. Сонынан куйрыгы солендеген, жун1 су, серек кулак, кок ит желш келедй Kesai аш ы п-ж ум ган ш а “ кок ит” 95
КЫЗЫЛ кош карды домалан асырды. “ Кдскыр!...” МеШрбектщ тула бойы муздап коя берщ. Кррыкканы сонш а, айгайлауга д эр м еш ж етпей кзкалып тур. Кдскыр баладан да коркады екен. МеШ рбекп коре сала жалт бурылып, бел асып кетп. Кызыл кош кар кансырап жатыр. Кдскыр май куйрыкты ж улы п еке тке н екен. “ Бггпм! - дед1 М еШ рбек. - Heci куртады ендН” К ош кард ы кой дан калдырмай суйрелеп, канын соргалатып ауылга алып келдк Егор деген кедей сор л ы н ы н едь Бес-алты койдан баска малы ж о к болатын. Егор шал Павло деген кззакдю га жуйрйс баласы eKeyi есйс алдында тур. — Бутан не бодцы? — К е ш м е ш з , агатай !... 03iM ем дей м ш . Курттамайды, елмейдь П авло эк е сш е оры сш алап ж е т и зш турды. Мей1рбек д1рдек-д1рдек етедй У зы н а к да м б а л ы н TypiHin алган. Ш убатылган кара ш апанын кайырып белше кыстырган. Басында — жауын отпесш деп айналдырып киген ала кап. Егордын кулагы — баласында, K03i — М ешрбекте. Турш керш аяса керек. — Н ичего, —дед1. — К дскырдан ам ан альш калганынньщ 03i олжа. Бурын “орыс катыгез, кит етсе сабайды” деп еститш Meftip6eK, Е гор шаддай MeftipiMfli орыстардьщ да барына сол ж олы K03i жеткен. ...Т абан кар TyciciMeH- а к Ойсаздагылар малый корага к ам ай д ы . М ей 1рбек eHfli м ал д ан б о с а п , С ав ч е н к о н ы н малайлыгында журд1. С уй ы к жирен сакалды, кызыл коз шал унем1 урсып сойлейтш . К ам ы спен ш атырлап ж апкан уйде Савченконын семьясы стол айналасында ас ш ш отырады. Мей1рбекпнтамак1шетш ж ер! алаш а тоселген ауызгы уй. Ж алпы, оны ц жатып-туратьш орн ы — камба. 1ш1 толган сока-сайм ан, орак-шалгы, тем1р- терсек. Bip жагында ер-токы м , камы т uiyni турады. Арба майы ньщ nici колканды атады. Тангы азаннан ел орынга отырганша, он алты епз, жиырма сиырдьщ уш мезпл шобш салу, киын тазалау, кудыктан су ш и з у — М ешрбектщ мойнында. Кеш ке карай сурше жыгылатьш ол, тосекке басы тию1мен-ак к.ор ете калады. И ю -коныска д а eTi уйренш кетп. С авченконы н еркек балалары оскерде. Мария деген бой жеткен кы зы бар. Туш мен олен айтып, кеш е кьщырып журе/ц. Кейде камбага Kipin, еле жыгылып жаткан балан життке: - “Жур! - дейш. - Bipre кыдырайьпс” . Мей1рбек кезге тыгылган т е т п уйкысын кимайды... 96
К ар кетю ш ен ipi кара корага ш ы кты . М еш р бек сиыр, впздерд1 озенге Tycipin, кара кунгейге ш ыгарып ж айы п журд1. Кейде ш уак 1здеп узап кетепн. Жирен ат мш ген, кызып тонды, кара буйра 6opiKri 6ipey тумсыктан ж е л т шыга келдк Жакындаганда таныды: жуйрж ат, кыран бурит устайтын бай баласы Жабай екен. Бул элп “ шокынып кетедГ деп калага о куга ж1бершмеген ж т т . Мешрбек амандасайын деп колын соза 6epin едц Жабай камш ымен тарты п xdffepmi. М еш рбек кай кан е тш кара тасты н басына ыргып шыкты. — Э й , неге урасьщ? - 0 й , 9KeHHiH Kopi... О р ы с ты н м ал ы й ж ер1м е неге жаясын?! — Бул с ен щ жекеменинк ж е р щ емес... - Сен малайдын да iini шыгайын дед! м е? Ka3ip турган жеризде ж ок кылайын ба? С ен щ кунын - 6ip бие! Вицин бе? - деп Ж абай карк-кзрк кущи. МеШрбек жерден тас алды. - Не дедщ-ей, кайта айтшы! — Bip бие! Айгыр д а емес, бие! —дей бергенде, М еш рбек колындагы тасты ж Ю ерт калды. Жабай бугып калганда, тас басынан асы п Kerri. Meiiip6eK тагы д а ен к еш п , та с алам дегенше Ж абай атын борбайлап ш аба жонслдд. Т и п зе алм аса да М еш рбек оны н тура к аш к зны на моз. BipaK “ куны н 6ip бие” дегеш кепке дешн коксшнен кетпей журдк \"К ап , осьщан окиын, коз1м аш ы лсы н, ceHi содан кей ш Kopin аларм ы н ” деп п ж ш ге ш есщ де. Ka3ip соны ойпаса, кулккл келедж. Пансионатга эр болыстан жуз каралы бала жатгы. Ke6ici жетзмдер, немесе жарлы-жакыбайлардын ypiM-бушгы. Ауылда жарымай журген жетиншектерге таза кш м , уш мезгш там ак эуелде зо р байлы к к о р т ген. BipaK ке п узамай, пансионаттын катал тэрпб1 кабыргаларын кайыстыра бастдды. К азакш а ауыз аштырмайды, 6ip ауыз сойлесен де орысш а айту керек. М еш рбек буган тез-ак квндйеп. Bip жыл оры с малайы болганда эжептэу1р тш сындырганы кэдеге жарады. Одан езге ауылдан келген “ макауларга” ж огары класта окитын Tic каисандар ттлмаш бодцы. Класта ак патш аны н тебеден етекке деШн созылган cyperi шул1 турады. Кундел1кт1 сабак “ боже, храни царя” деген эуещц айтудан басталады. Окитьшдары - орыс тип, есеп, ж аграпия, тарих... П ансионатган ты ска шыгармайды. MyraniM тэрби еш ш ер унем1 касында журедй К ущ ц з о кы п дсм апган с он , кала сыртындагы огородка апарады. Капуста, картош ка, помидор дегендерд1 нан ш а жеуш М еш рбек сонда уйренген. --мг 97
1917-жылдын казанында уюмет басына большевиктер келд1 деген хабар дунк ете калды. Бутан дейш ешкандай езгерк: болмаган калада абыр-дубыр свз, аласапыран журю кебсйдг BipaK, 6api боз-баягы калпында: генерал-губернатор, ат а м а н д а р , б а й - б о л ы с т а р е з о р н ы н д а, к а м ш ы yttipiri ыскыртып жур. Т ек 1918-жыддьщ квктемшде карулы котершю болып, Верныйдагы билисп Советгер тартып алганда гана нагыз жанталас басталды. МеШрбекгщ бэршен бурын тан калганы, - тец керк болганнын ертеншде-ак, барлык мугал1мдердщ тым -тыракай каш ып кеткен1. Оку токгапды, асханада 6ip аспазш ьщ ан езге ешк1м калган жок, Окуш ылар не icTepiH бш мей, там ак таусылып, ашыгуга айналганда мекгепке Ж убаны ш Бэр1баев деген Kici кедщ. KHiMi еск ерш е, уст1-басы жалт-жулт. Ол он 6ip жасынан бастап осы п а н с и о н ат а о к ь т , тэрбиеленген екен. Бай балалары ны н арттары нан эке-ш еш елер1 кел1п, TOHKepic болган н ан к е й ш - а к елдер1не кайтып кеткен-дг Ж атакханада МеШрбек сиякгы панасыздар калган. Жубаныш журналдагы пз1мд1 карап отырып, оркайсысыньщ жагдайын бшген сон, жаксы окитын бес баланы болш адды да: “ Сендер ком сомол боласындар!” — деда. 1шшде - Мей1рбек. - Ташкентке барып окуга ыкыластарын бар ма? - Бар. — Ендеше даярланындар. Б1рнеше куннен сон балалар бес кунге жететш кепкен нан, консервшерд1 дорбаларына салды да, арбамен Пюпекке тартгы. Содан ары карай поезбен Ташкент барм ак- С ол жылдар есш е тускен сайьш Мей1рбек 6ip жымимай коймайды. И ыкгарында корж ьш , кабы бар 6eceyi поездан тускен сон , сурастырып журin уш кабат уши тауьш алды. Bip кыз колдарындагы кагазды керш : “ Ka3ip Рани Муратбаевка барасы ндар” , - дед1. Ол KiM? Onreyip, казак екенш бшген с он корж ындарын тастамай екш ии кабатка котерщщ. Буйра ш аш ы 6ip ж агына туйдектеле жиналган, етю р кезд1, кара торы ж т т ею колын столга п р е п турегеп тур екен, буларды ертш келген кы зды тындады да, арты к сезге келместен: — Совпартш колага апарьщ ыз, — дедд. М ектеп 6ip копестш уйш е орналасьшты. Ауласы, белмелер1 кен- Дуал корш аудын ш ш е н еш е турл1 алма, ерйс агаштары еплген. Уй ipreciHeH сылдырап ар ы к а г а п жатыр. Бесеуш 6ip болмеге орналастырды. К ш м -тамакказынадан. Торбиеш1- MyraaiM калага руксатсыз шыклайсындар, деп ескергп. Кош е ж акган кейде аты с естшеда... Булардан ком сом ол кы зметкерлерш дайы н дам ак екен. С аб а к беретш дер - ылги галддмдар. “ П роф ессор” дегенд1 98
М еш рбек сонда 6ipiHini рет корш , сездерш тындады. Bip куш Рани Муратбаевтын 03i к е л т лекция окыды. А гы м дага саясат. Совет ек1мет1нщ болаш агы , Турш стан ком сомолы ны н MiHaerrcpi... С о з арасында: “ Сендер кол боста м еш пке, ццркеуге барыцдар, поп, молдалардын карапайым халыкты калай угптейпндерш тывдандар, iurrepine токьщдар, кеш н кудайга карсы упт журпзгендер1нде керек болады” , — дехи Рани. ...Совпартшколаны б т р г е н сон, М еш рбек Верныйга, Ж убаны ш Bapi6aeBTbiH кол асты н а кай ты п кедщ . Улкен ш айардан о кы п , агы м дагы с ая са тгы KOKiperiHe то кы ган комсомол кысы-жазы ел аралайтын. 1ле-Балкаш жакка баратыны да сол жолы. Bip KyHi оны губисполкомда icremiH Ж айнаков деген nici шакырды. Тиселей бастыгы болмаса да, ж асы улкен, окыган адамнын алдына барып, и ш п сэлем берухи ар керген ж о к Ж айнаков революциядан бурын Ж епсу генерал-губернаторы- ны н кол астында тш м аш болып кы змет аткарьптгы. — И э, бала, жан а OMipre белсене араласы п ж ур сщ бе? — деп сурады Ж айнаков, пенснес1н тузеп к и т . Аласа бойлы, толы к денел1, узы н мурты бар осы н ау адам оры с, казак кв б!рдей сыйлы болатын. — Ш ама келгенше... — 0л1 ж ассьщ ... miiKiciii... Ж ер-жерден маган да хабар тусш жатыр... Токаш Бокин, Ораз Ж андосов, Ж убаныш Бэр1баев сиякты агаларьщ а уксагы н келед1... Олар азам ат согы сы ны н кайнап турган кез1нде отка да, суга д а TycTi. Кушпен алмаса, карумен коркьггпаса, бай, кулактар астык, мал бермейтш eai... Ал, каз1р бейбгё заман... А ш ы к жаулар жойылды... Енд1 халыклен жумыс icreyaiH жолы, эхцс-айласы белек... Сен Л енинн1н ж ан а эконом и калы к саясатгы неге жариялаганын бш есщ бе?.. Эл! толык уккан ж оксьщ... Н ЭП - ть щ н е п зп TyHiHi - байларга д а , кедейлерге де: “ А зам ат согысы тусында шайкалган шаруашылыкты котерщцер\", - деп отыр. “ Сауда-сатгык оркендесш” дейд1. Ягни елхцн 6epiHe кеншиик тид1 деген соз. Ал сен елге ш ы кканда байларды кысатын KopiHeciH. TinTi зорлы к-зом бы лы к ж асап, малый кедейлерге тартьш эперед1 дейхй. Бул болмайды, шырагым... —Кедейлерхйн табан акы, мандай TepiHin OTeyi болуы керек емес пе? — Оны жергшисп ою м ет орындары шеш едк Ю мде KiMHin канш а акысы бар — б1зден ropi солар ж аксы бшехи. —Жерплисп оьамет орындарында бай-кулактардын адамдары отырса ше? —Ол баска мэселе... С овет органдарын ж ат элементгерден тазарту партиянын ici. 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
