Б. Тоғысбайұлы. Шығарм т1

—Бу да 6ip кудайдьщ эыберген жаксылыгы шыгар... Ертен той жасагалы отырмын, к ар атам , - деда ш ал т а г а да. - Бул 03ipre бастамасы тана. Улкен той баланьщ e3i келген сон болады. Кел, ка р ата м , сен де 6ip ж ас тш еу едщ... Ш ал одан аргысын айта алмай булыгьш калды. Cipo, KGHini босап кетсе керек... Самат 6ip сот шындыкты айтып салуга шактурды да, езш- 03i озер тежеда. “ BipeyoiH куанышын бузьш, кайгымен урганнан ж аман н эрсе бар ма?.. Аддамшы хабарга акыр иланган екен, аз кунп кызыгьшан неге айырамын?!” . Кенет С ам атгын кении бузыльш, кезш е жас тыгыдды... Уй жактан Ж аныл ш еш ей ш ыгьш келеда. Крлында кагып- сшкуге ала шьпдсан терме алашасы бар. С ам ат акырын аявдап ж анына келда. —Амансыз ба, апа? — Шуюр... Кдй баласын, карагым? — С ам атп ы н гой... — Э л п эскерден келд1 деген баламысын? — М ен м ш , апа... —Туу, балапаным-ай... Устдадеп кшмд1 к о р т , журепм таре айрыла жаздаганьшшы... Ж ур, уйге Kip... Д эм татып шык,.. Уй iuii абыр-сабыр екен. С ам ат кеп отыра алмады. Нан ауы з тиген сон, асыгыс екенш айтып, еейже карай бет адды. Бу кемгирданде ею созй ад 6ipi —хат жазган бапасы жайында. Унс1з отырып тындай беруге Саматгын д э п шыдамады. Кемгар “ Неге увдемейсщ, балапаным? Экен маркум езда сиякты томата- туйык, еда... Bip мшезда менда Ралиыма да уксайды... ” —деп кулагынын курьпл етш жеда. Саматгын бул уйден асы гап, тез шыккан себеЁн сод... Ол жалгыз аяк жолмен келе жатып килы-килы ойга туеш Kerri. Konini куйындай кы ры к кубылып, кулагына ала бетен ызындар келгеидей бодцы. ...С ам ат уйктап кеткен екен. Алагебеннен оянып, дереу кагаз-карьшдашьша жармасты. Кешеп 6ip ызындар кулаганан кетпеп еда... К ун аркан бойы котершгенше Байбосын тесектен турган ж ок, Т ан алдында 6ip оян ьш суьпс,сут ш к е н . Тандайы кеуш, imi кь1зьш барады екен, муздай сут ем-дэршей болды. BipaK зещген басы жазыла койган жок. Ею иы ган зш кара тас баскандай, ак с ак аягын зорга суйретш келда де, тесекке кайта кулады. Содан сэске туе болганша тырп еткен жок, Ортангы уйде Исабек пен Самат отыр. Исабек: “ Мына жездем1здщ оянбауын-ай, э ?!” — деп орнынан кзйта-кзйта турып кетш, тыкыршып жур. Самат узын аяктарын созып ж1берш, колына шшген журналды акгарып отыр. Ke3i кызыл ала суретге болганмен, кещда баска жакта. 250

Басында осы уйге Kenrici ж о кед к Boned: “ Ж ур, жезденмен таны с, эдейш еп барып солем бер... Байбосын жезден — мы кгы, осы колхозды Tipen турган сол, озге т у ш б а сты ю ы н 03i де айтканынан ш ы га алмайды... ” —деп, коярда-коймастан ертш женелген. Эскерден оралгалы Саматка тыным жок, Келген бонда б е л е а “дурщ дегш” той жасады. Ж урггын 6opiH жинап, аракка “ кирата жыккзнына” куш бупнге дешн мэз. Сездщ бэрш 031 сейлеп, “ ж алгы зы м” , “ бауы ры м” , “ ж ам п о зы м ” дегещц ж ш айтгы. С ам атгы аузы на алм ай сойлеген 6ip MHHyri жок, Бурын балалау кезшде, детдомда, интернатга окып жургешнде осы более! анда-санда гана карасын 6ip корсететш едк Ещи, мш е, ер жеткен шагында асты-устше туеш, бэйек болып жур. Онын себебш С ам ат алдынгы кун1 ептеп сезш кадды. Осы ауылда аудандагы 6ip докейд1н ж ал газ кы зы жумыс icTeftai екен. © гкен ж азда окуга бары п конкурстан отпей калганда “ озщ барып комектеспедщ” деп, экесш е екпелеп, колхозга кетш калыпты. Ш ешес1 артынан 6ip-eid рет !здеп келген екен, ерке-тотай кы з касарысы п уй1не кайтпай кояды, Ю тапханага орналаскан куннен бастап, И сабек нызды бауырына тарта бастайды. У ш н е ЖИ1-Ж1Й ш акы ры п конак, етед1. Ага болы п акыл айткансиды. С ам ат эскерден кайтамын деп хабар бергенде, онын ойына алдымен осы кы з оралып ед1. Сондагы арм аны —докей дщ ез1мен кудандалы болу... Той уетш де де И сабек 6oneciH кы з ж ан ы н а жакындата берген. 0 н-келбет1 кел1стшеу болганмен, м1нез1 дунктеу екен1н Самат сол жолы байкады да, киш тартып калды. ... И сабек opi-6epi ты кы рш ы п журд1 де, Байбосынды 03i барып оятгы: - Ау, жезде! Ш анкай туе болды, турсаншы! Байбосын тыпыр етпеген сон, opi-6epi жулкылап оята бастады. Байбосын к о зш укалап, басы н зорга котерд1. —Ой, н айсап-ай, демалыс кун1 д е ты н ы ш ты к берм ей сщ — — Колхозда негылган демалыс, мы на Koprni совхоздарга eniicren о здерш гой ш ы гары п журген... — Н е ш аруа, ай тш ы ал. — 0yeni тур. — Е, койшы, басты кзтырмай... —деп, Байбосьш тесекке кисая 6epin efli, И сабек кай та тургызып адды. —Ауыз уйде ш щ огыр. Саматгы айтамын... Эдеш амандас- калы кедш... “ С ам ат” деген сон Байбосын басын котерд1. П ротез аяп>тн, пиж амын ки ш , ортанп.1 уйге шыкты. — Ио, Саматжан, аманбысын? 0 з щ сокталдай ж1пт болыпсын гой! Boni, бойын кара, мен1 ею орап алгандай!.. Оскерден б1ржола босадын ба? 251

С ам ат бойыньщ узындыгын айтканга ма, елде сондай уял ш ак па, ыржия купит, басын изей берда. - Кеш е тойга неге келмедщ, Самат? С ам ат утшн И сабек жауап берда — Ж ур десем , уялып аяк, баспайды... Байбосын есисген басын суюсдн эйелше: - К ем пуш ка, мы на ш ш е р щ келш отыр, б1рденен бар м а? - деда. ... Аздан кешн стол жасалып, буы буркыраган нан-куырдакгы ортага алып, стар т а й г а отырды. — Ал, шштек, сэлем бере келгенще рахмет! Кане, сенщ денсаулыгьща 6ip кагып яаберелйс! И сабек пен Байбосын рюмкаларын тонкерш iurri. Самат ерн ш гана тигтзда. — в й , шииек, муньщ калай? Агаларымен 6ipre шпсеннщ айыбы жок,.. — М ен ж алпы imneymi едам, aFa. — Рас па? Онда рахмет. 1шпегенщ жаксы, айналайын. 0 з щ ш акын дейда, рас па? Самат кызарактап, томен карады. — Н а г а з онер кутан адам бетп болушы efli, калай екенш кайдам, бул ж асканш ак, - деп И сабек сезге кыстырылды. - Ж аман экесш е тарты п кеткен-ау дейм!н... Тым момын. Ертеннен кара кешке дейш кагазга yumin отырганы! 1шш жарып бара ж аткан oHepi болса, сыртка шыгармай ма? — С ен коя турш ы, 03i айтсын, — деп Байбосын оныц со зш б о л т тастады. - Ал, iHhueK, бшген внер щ болса аяма... Ж азы п ш ыгаруш ы м а едщ ? Кдне, 6ip-eKeyiH окып ж1берид. Сам ат сипалактап 6ipa3 отырды да, танертенп жазган жана олещ н о кь ш берда. — Е , бэрекедщ! Б эсе, акын деген осындай болушы едй Жаныл апайдын кещ лш калай тапкан, е?!. Вне 6ip жерш кайта окьшхы!.. Ой, молодец! Кисынын калай-калай келт1ред1, в?! О сы н ы бар гой, тура Ж аныл ш еш ейдщ е зш е окып беру керек екен. О Kici кандай м о з болар еда! Байтус кемгар 6ip ж асасьш . М ы н а вленда есп ген сон , анкылдаган Асекен тагы 6ip той жасайды!.. К ане, осы влен уш ш алып коялык ... С э л кы зьщ кы рап алган И сабек ш и к -ш и к кулда: — С ен не бщдщ, жезде? К еш е кы зы к болды... Кемшр- шалды эбден катырдык Еалидьщ хат жазганы бекер... Байбосын уртгап отырган ш айын коя салды. — Ол х ал ы жазган мына мен. Соган борщ сендандер, э? Байбосын сурланып сала берд1. — Мына Самат: “Армиядан кайткалы жатырмын” деп телеграмма берген сон, бастыкган руксат алып, Новоси­ би р ск и е тартп ады м б а?.. Кдйтарда поезд Kyrin xypin 252

ер!ккешм1зден ауылга хат жаздык, С ам атж ан сезген ж ок, бул ойынды шыгарган мына мен... Шагщын матан ж езделк жаты бар гой, 6ip кы зыкка батайын дедам... Ел-журт дурлш п, 6ip елендеп калсын д е д м ... Куй сен, куй сенбе, oiipiK айтайьш десен, кнсындаса кетеда екен. Ради болып зулап едам-ай келш! Кдлай-калай киыскднына артынан оз!м де тан калдым... Байбосын И сабектш колындагы шаныш кыны кагып ж1берда. —0 й , мьш ау кайтеда-ей? Жеддеке, ci3re 6ipaene болтан ба? — К дси етаз ит!.. Т о р ш ен Kopi ж акы н ш ал-кем трд а алдап! Дастаркан басы шэт-шэлекей болды. Байбосын эйелшщ ара тускенше бой бермей, И сабекп кабыртага жаншып, кылтындырып тур: — М енен баска 6ip ад ам га Tic ж арш ы — корейш . Тура кещрдепнда суырып аламын!.. —Ойбай, ататай, койдым... олт1рсе де еш ю м ге айтпайын... 0 й -о й , мы на н ой ы с кайтед1-ей... Ойбай, елдш !.. Байбосы н И сабект! cinKin-cinidn бо саты п ж1берд1. 0 3 i калшылдап-дарщцеп тур: —KeMnip-ш ал муны е ст к с - олед1... Ол С ам атк з бурылды: — 1нииек, саган татар ю ном ж ок,.. BipaK сен де аузыннан шыгарма... KeMnip-ш ал бападан кудерш 6ipre-6ipTe узсЫ! Терезе алдынан ат туягынын flycipi сстшд1. Байбосын кок бестде MiHin KeTin бара жаткдн баласын Kopin, далага 03i жупрш шыкты. — Айбар! Э й, Айбар! Баласы кара терге тускен атпен ш окы тып келгенде, Байбосын озш ен-оз1 тугыгып: —Дереу андагы атгы иесш е кайтар! —дед1. — “ А т м ш п з ” деп ойнап айткамын де. Бала окесш щ окыс oMipiHe таныркап, соз кайтарайын лесе, бузылып кеткен ошнен каймытып: “ макул” дедаде женеле берд1. —Эй , кел 6epi! —деп Байбосын баласын тэты шакырды. — Баска ештене айтпа. Сураса, \"бшмейм1н\" де! Атын корасына байла да кайт! ... Бала желе-жортып Асанэл1нщ уй1не келда. AcaHoni кора iminae ш оп жинап жур екен. Бала атган Tycin, Ti3riHai eciK аташка Lne салды да, ундеместен Kepi кайтгы. — Балам-ау, кайда барасьщ? Бала калттура калды. BipaK ж ауап кдткан ж о к Tepic карап уялып тур. — Балам-ау, неге ундемейсщ? Атгы неге байладын? — Папам... “ кайтар” деген. — Е , неге? С уш нш ш е м ш пзген ат ем ес пе ед1? — Мен бшмеймш, ата! Бала ж упре жонелд1. Ш ал ан-тан. 253

Асанал1 алы ска - кум ш пндеп кькггауына квшкел1 жатыр. М ашинага ен соцгы жуктер тиелш болтан. Ж аныл ш еш ей казан-ош аты н кораптын 6ip бурышына жайгастырды да, жукпшандып-матаган арканный мыкгылыгын колымен тартып керш. К емш рдщ ею коз! орталык жакта. Элде 6ip хабар кугкендей, жалтак-жалтак к а р а т ы . А санэл! кр р ан ьщ eciriH жауып, аузын мыктап бею тп де, ш аруа кезбен айналасын 6ip шолып етп. Там тобесш е уйшген ш е п тщ шет1 кобырай бастаган екен, сатымен ормелеп шыкты да, аташ бастыргы койды. О рталык жактан мотоцикл мш ген 6ipey куйындатып келедк А санаш там устшде турып, к е зш колымен колегейлеп, елевдей карады. Ж уреп элдене Hi сезгендей к а п ы дурсшдеп, к еу десш е с ы й м ай барады . Т е с ш е кар аган н ан Kopi K03i жасаурап, ж ощ ц ештецен1 айыра алмай тур. Мотоцикл мшген — Сам ат екен. Солдат кш мш устшен тастамапты. М огоциклш тыр-тыр етю зш , есис аддьша догарды да, узы н аяктарын колапайсыз басып, 6epi таман жакь1ндааы. Асанаш асыгып-уситп там тобесшен жерге тусп. Озшен- 03i уялгандай, ебедейс1з ыржиып, ею ая г ан а кезек салмак салып кипалактап турган Саматка жакындады да “Ал, кане, кандай хабарьщ бар?” дегендей телм1ре карады. Самат былгары колгабын умаждап турып: —А та... мен азд ер м ен 6ipre... - деп со зш щ ая г ан жутып койды. — К в м е к ш ш к к е барамын... 03iM сурандым. А санаш кугкен хабар бул емес едк Саматгьщ бетше сарылып каратан куш тура берщ. С ам ат “ Мунысы Heci? Ж акгырмай тур ма, алде шындыкты сезш койды ма?\" — деп пксш ш кдлды. К ара ш ал дал каз1р беттен салып ж1беретшдей, яки былш туюрш терю айналып кететшдей керццц. М аш и на устщ д еп Ж аныл ш ыдамы таусылып: — Балам-ау, поштага сокладыц ба? - деп сурады. Самат басын шайкап, томен карады. Асанал! кап-кара болып тупгш, eprreyai турган атына барды да, жас життше ыргып мш ш, журит Kerri. — Бсшдыныз ба, апа? Енш кашан журемЬ? — Маишнанын капотын саргг етюзш жапкан шофер баланын сурагы далага кетп. Шокьгтьш бара жаткан шадцы корш, сш да унсЬ турып каллы. AcaHani селоны кзк ж ар ы п , почтанын юшкене уйше кедш. А т устш ен тер езеш камш ы мен тыкылдатып, почташы кызды сыртка шакырды. А санэл ш щ не шаруамен келгенш айтпай бшген кы з сыртка шыгып: 254

- А та, ci3re хат ж о к - дедь Асанэл! сазарып темен карап калды да, калтыраган унмен: - Кд1зы м , мен кыстауга к е ш л барамын... - дед!. - Баладан хабар болмады... Ею-уш рет жазган хатымыз кайтып оралды. Адресшен ад асты к бш ем. Э лде 03i ж анылыс ж азды ма.. Эл1 де yMiT етш оты рмы з, кы зы м... Алда-жалда хабар келсе, дереу жетюзерсщ. Ж аксылык хабардан жаннан басканы аямаспын. ... Асанал! бойдак сиырларды Колбастауга карай каптата айдап бараны. Табыннын 6ip шепнде - кара мэстекке мшген Самат. Ж апалактап кар жауып тур. Каютын алгашкы кары. Ж ер-кек сургылтганып, актаспа, алабота, терюкен ескен аласа тебелерге ж ап алак кар жамбасы ауыратындай жайлап крнып жатыр. Кунгей беткейлер куййспн орнындай карауытады. Ж ым-жыртдала. Не 6ip ун, бегде дыбыс ж о к Сиырлардын туя гы гана сы рт-сы рт етедь Табьш актендз ортасындагы жирен аралдай баяу жылжиды. Саматтын астындагы кара мэстек сиырдан да шабан. С ол дап ы н керз1 еттпмен ко с бушрден кабат тебш сен де басын 6ip шулгымайды. Самат п зп н ш бос ж1берш, мэстекке сидиган бугалардын басын шалдырып кедщ. Табыннын аргы шетщде - Асаналь Успнде - буйра жагалы сэры тон, басында конетоз тулю ты м ак К окбеспнщ устщде каккан казыкгай п к отыр. Ауыддан шыккалы мойнын 6ip бурган емес. “0 у ” деп энп м е айткан ж о к С аматка соны сы ньщ 03i ж аксы . Кы сы р эн п м еге eyecTiri ж о к Ж ан ы ты ны ш ты кты калайды. Тыныштыкга адам коп ойлайды, алды-артын шолаоы. Осы сапарга ол а я к асты нан бел буды. 0pi ойлап, 6epi ойлап даланы Koprici келдй Онын уст!не улкен ю с ш щ алдында о зш KiHoni санайды. С он ы енбеп мен ж уы п -ш ай м ак С ам ат болесшен б1ржола тундлген. Балалау кезш де бшмейш екен, ес юрген сон, болесше жакынырак журген сайын бойына 6ip жиренйы Kipzu. И сабекп н барды жокка с о г а п , ж окгы барга сапырылыстырып, былыктырып журетшш ол бурын бшмейпн. Енд! бэр ш е K03i жеткен сон, бойьш аулаксалды. И сабек канш а бауырына тартса да, илжкен ж о к Акьфында Исабек те шаршап койды. Сам атты н жаны кумар 6ip Hopceci бар. Ол — мотоцикл. Кец ж азы к далада “ ИЖ ” -бен ызтытып жургенге кумар-ак BipaK о зш е ж е к е м е н ш к мотоцикл б к кен емес. PeTi келсе жолдастарыныкш айдайтын. Эскерге алынбай турганда колхозда ш оф ер болып жур1п аздап а к т а жинаган-ды. Bip жылга толмай военкомат шакырды да, мотоцикл жайына калды... Boneci келген бойда \" И Ж \" алып бермек болы п ед1, баланын журю-турысы, соз турпаты ойлаганынан шыкпатан 255

сон, тартыншактай берщ. Сам ат та жалынган жок, Konmi суытаны сон ш а, устщ деп И сабек эперген бар к и ш ш uieuiin берд1. 0 3 i KOHlni ж акьш 6ip жолдасыныц уйш е к о ш т кетп. Жоддасы “ М осквич” алгады жур екен, Саматгын ынгайына карады да, ecxi мотоциклын мшуге берщ. Самат: “ Жумыс icTen, а к т а жинап, акысын берем” дегендей емеурш таньггып ещ, жоддасы кдтгы рен ж щ . Бул - басы бупн сыйладым деген. Кеш е маш инаньщ устщде кеткен мотоцикл сол. С езге сылбыр, журю-турыска созаланкы болганмен рульге отырганда, атка мш генде Сам атка желйс бггещ. М ашина айдагацда ол ой-ш ункырга кзрамайтын. Мотоцикл мшгенде Tiirri “кугырады” . Енщ мы на кара м астектщ мимырт журил, сиырлардын аяган ерш ш ек басуы шин пыстырып-ак келеды. Bip с э т “ бурынгы ш о ф ер л ш м е неге бармадым?” деп ойлап кояды. BipaK колхозда ш оф ер коп екен де, м алш ы аз екен. Ш ал-кемшрге комекшйпкке ешюм шыкдады... Сонан сон С ам ат эдеш суранган. “ Тэуекел, 6ip кыс шьщ армьш ... Акынга е ц эуел1 eMip кору керек” . ... Асанэл1 кыстауына коньш жатыр. Кыстау — б1ренкей тапал тебелерд1н ар жатында. Ж айпактобел1 узы нш а ак у й . Н ар кзмыстан буып, айнала т к к е м т корш аган ж аб ы к кора. Кыстау iprecum e eTiicriH ултанындай ж ал пак кел жатыр. Т о щ р еп сыцсыган cap камыс. Одан ap i кы ркылы п-ш абылган ж азы к дала. С ы р ты нан т1кенд1 сы м м ен корш алган м ая-мая шоп... К олхоз AcaHoaire кыстаудын ен ToyipiH 6epiirri. С ам ат сиыр жайып жур. Алдында юлен кызыл каска бордакы опздер мен кысыр тайыншалар. Ол атын тусап ж1берт, тебен1н басына шыкты. Крйын блокн отьш алып эдцеб1рденелерд1 ш и м ай лагасы кедш. BipaK еш теце киыспайды. Ж азады д а ош1ред1, жазады да еш1ред1. Мундайда ол ыза болып блокнотгын 6ip парагын дар етюзш ж ы ртьш тастайды да, калтасынан cipiHKe а л ь т ертеп ж!беред1. Д ала ocepi алгашкыдай емес, азайып бара жаткандай. Дала 6ip керуге гана жаксы екен. Кунде карасац, кезщ уй р ент кегеф. Кеш е кореец де, бупн керсен де, ертен корсенде козгалмайтьш, жылжымайтын, озгермейтш 6ip елее. Ж аны ж ок суддер... С ам ат мойнын созы п жан-ж агына карады. К атьш калган толкындай а к дала. Ш урат-ш урат колдер. Актаспа, кызыл ж ы щ ы л , баялы ш уйлыга ескен 6ip оцкей беткейлер... Етектен ж алт етш коян каш ады. Н у камысты кзкж ар ган кабан iaflepi. О кга-текте кы бы р еткен кам ы с басы зэрецщ ушырады... А слан бупн сондай а ш ы к Кунге жайып койган кок ж1бск Topiaai. 256

0рю те мал кзйырып жургенде Саматгы жалыктырмайтын жал гыз ерм ек - ю тап. О сында алып келген 6ip буманы тугел тауысты. Жнтггер жана ютап ж!бермей жатыр... Мотоциклын берген Ж акыпка ютап сал деп катынаган шофер аркылы хат жазса, “Коп оки берме, миын ашып кетедГ деп, транзистор 6epin ж1берштт, С а м ат мундай куан бас. Кдз1р ертел1-кеш тындайтыны радио. Ертенп программаны жазып алады да, жай хабар кезшде жауып тастап, кебш есе музыка тындайды. Музыкадан макрум калган Саматтын б1рсыпыра сауаты да ашылып калды. 0 л ец н е н еш тене ш ы клаган сон , С а м ат irn калтасы нан транзистор алып бурай бастады. Ызыддап, шуылдап бар гадам ун катгы... Сам ат жылжи-жылжи М оскванын “ М аяк” радио- станциясын устады. Ж эй гана хабар екен.. Айналып келш Алматыга тусп. Туе кез1ндеп концерт аякталып калыпты... С ам ат сонда гана карны аш канын сезда. Орнынан турып, атына карай аяндай бергенде, сиырлар эдденеден ypKin, ты м -ты ракай к аш а женедда. Д э у кы зыл каска о п з OKipin, мандайымен ж ер cy3in ай бат ш е гш жур. Каскыр шапты ма деп Саматтын зер-иманы калмады. Атына ж еткен ш е cypiHin ж ы гы ла ж аздады . Т о п к аскы р ш а п с а, м аекзр ан ы н KOKeci сон да болганы . Т ы м курыса колында мы лтык,та ж о к “ Кунде KOTepin журуге epiHin, тастап кеткен озш де онбаймын” . А тка мш генде корда — сиырлар о ш ары лы п калын камы с жакка окырана карап тур. Кдскыр емес, табынды урюткен yftipai ш о ш к а болуы керек. К дмыс !ш1н салдырлатып, батпак кеш1п барады. Самат Konini орнына туеш, кулю ж1берф. Кдскыр шапса калай каракет жасауды бшмес еда. Кур крлмен не бшреда? Кпапта, кинода койшылар кдекырды кдмшымен де согып алады. “Ал, мен ш е? Жок, не де болса, каекырмен кездес>тм керек еда” . С ам ат сиырларды беткейге там ан aiiflan салды д а , уйге кайтгы. KeMnip-ш ал а к самаурынды enai гана ортага алыпты. —Кел, шырагым, торлет. Атака жакынырак отыр, —деп, Жаныл шешей елпшдеп, Саматгы жогары шыгарды. Кейуана бугш б1ртурл1 коншд1. С ам ат ш ай iinin оты ры п байкады - уйдеп ж алгыз а к тосек ж о к Кок ш эш перде де сыпырылган. Текшелен1п жиналган корпе-жастыктардын да б1рсыпырасы ж о к есю-куекылары гана калган. Оюланган те м 1р сандыкты н орн ы бос тур. Саматтын ойындагысын тапкандай: - Шырагым, ана уйде жалгыз жатканьщ жон емес, - деп OHriMeciH бастады Ж аныл ш еш ей . - М ен мы на ш алды н 257

айпсзнына карамай, сен жаткан уйщ Ралиыма дайындап койдым... Тунце туомде Ралиым а к боз атка м)нш келе жатыр екен. “ 6 , тоба!\" деп жаксыга жорьщым. Мундай тусп кермегешме кеп болып едь Ж аксы ырым болтай деп, ею болмешн 6ipeyiHРалиыма арнап жасаулап койдым. Сен реююме, шырагым.. —Неге ренжшн, апа... Оныныз дурыс болтан, - деп Самат iiiiin отыртан ш айын коя салды. — Ралиым кутпеген жерден келе кдлса, 6ip уйдщ дайын туртаны ж аксы емес пе?.. Бала-шагасы , келш ш еп бар дейдк у с т й з д е араласып отырганы келгспес. Кднша анау-мынау дегенмен келпймнщ заты орыс емес пе, онашаны жаксы керетш шыгар... Ш ай неге ш л ей огырсын, шырагым? — Кдндым, апа.... Ж ана шелдеген сон су imin едш... — деп, С ам ат орнынан кетерш ш , есж ке карай аяндады. 1ле-шала Жаныл да шыкты. — Корем десен мш е, шырагым, - деп карсы болмешн е сй ш 03i аш ы п , Сам атгы ш ш е юрпзда... — Ж алгызымнан немда аяйын. У йдеп бар ж аксы мды ала келгем... Ралиым жалгыз келмес, орталыктагы жора-жолдастары шесе келер, сон да ке з алды ж аркы рап турсын деп... Ш ырагым, сен неге ундемейсщ ? Ж актырмай турсан, айт. Ана ynai босатып берейж . Ш ал екеу1м1зге кора ж актан да орын табылар... —Жок, апа, мен жай... шим туйнеп... - Саматсырггка ьггырыла шыкты. Э лп жагдавды узак есгш туруга онын дэп шьщэмацы. С ам ат эрдайым байкайды: Ж аныл ертелькеш баласына деген болмеден шыкпайды. Э р з а л ы колымен устал, сипап жургеш. Тер/ин алдьш кайта-кайта сыпыра бередг Kip жудцы, жоктан езгеш жамап-жаскайды. К °лы н а ш ккенш сопл кайта тйедь 0здер1 отырган уй ыбырсьш-коксып жатса да, Ралига деген белм е мунтаздай таза. О ртада денгелек устел усгпнде унем1 дастаркан жаюлы турады. Одан жана шскен бауырсак, кант- май, тары-жент узшмейш. О ньщ дэм ш , бэлюм, Жанылдын e3i д е таткан ж о к шыгар... Ж ан ы л ш ал ы н а мезг1п1мен ш а й кай наты п беруд1 де умытып барады. Ш ал 6ipaK оган урыспайды. Мал кайырып келгенде дастархан жасалып, шай кайнап турмаса, ун-тунс13 келед1 де, Tepi б е стек п н успнде малдас курып, сазары п отыра береш. Timi ш кшм1, кей л еп юрлесе де: “ Неге жумайсын?! Н еге тазартпайсы н!” — деп ддгерлемейдг Самаурынды кобш есе Сам ат кайнатады. Отын жарады, су тасиды... С ам ат дастаркан ж асап, ш ай га шакырганда гана, Ж аныл уйкыдан оянгандай, icren отырган жумысын тастай салып: “Уйбай-ау, ж арыгым-ай, сендерге ш ай беруда умьггьш кетш пш гой!” - деп, карсьщагы болмеге келедг Жасаулы турган дастарканга карамай, дереу казанга согымнын етш салып, neurri кыздыра бастайды. 258

Bip жолы Колбастауга автоклуб кедщ. А саналш щ кыстауына жан-жактан жиналган малшылар жастардьщ ойынын керш. Аулына осынша елдщ жиналып, ойын-сауык курганын езш ш е жаксы ырымга жорыган Жаныл “той басы осы болсын” деп, елдщ берш “ Ралидщ уш не” Kipri3in, дастарканга барын салды. Ж астар KeMnip-ш адды н кен ш ш котерш , олен ай тьш , би билеп, 6ip тун конды да, ертенше кайтуга жиналды. Сам ат та автоклубтын келгенш пайдаланып каллы: дэп тер толы олендн “ редакцияга жонелт” деп, 6ip ж ш т г щ кой ны н а тыгып ж1берщ. Автоклуб кеткен с он бул ауылга кайтадан мендреу тыныш тык орнады. Жаныл кун сайын езгерш барады. М энпрген адам кусап, айткан ce3inai еспмейдг Кдйталап айтпасан, уклайды. К езш 6ip нокаттан алмастан мелш иш , ундемей отырганы. Сам ат 6ip куш ертемен турса, Асанэл1 атына ер-токым салып жатыр екен. “ Були сиырды мен жаям деп келюкен едйс кой , мы на ш ал кайда б арм ак ш ы ?” деп , С ам ат ш о л ак тонын журе киш жанына кедщ. — Ата, кайда барасыз? — Орталыкка. — Онда ш аруан ы з бар м а ед1? —Баланы н хабарын сураймын... Ш е ш ен туш м ен уйктамай шыкты. —Мен барайын, ата. Жол алые... Мотоциклмен тез барам да кайтам... —Аныктап сурайсьщ ба? — Сураймын... С ам ат колхоз орталыгына сэс к е тусте жетт1. М отоциклын ты р-ты р етю зш , тумсыгын тура контордын eciriHe Tipefli де, ш к е Kipfli. Узын коридордын аргы бу ры ты нд ага мандайшасында “ Бухгалтерия” деген жазуы бар eciicriH адды тола адам. Бугш — аванс берш жаткан кун екен. Самат эй-шай жок, ипретп киш- жарып, ал га умтылды. Эшей1нде ш оп басын сындырмайтын момакан ж ш тгщ осынша оспадарлык жасаганына таныркаган кейб1реулер танымагандай бел не унзле карап: “ 1ншегтм-ау, амандык кайда?” деп ж еш нен тарты п жатыр. Самат алдындагыларды итерш , алкын-жулкын 1шке Kipin к е та . “ М ын ан ьщ 03i мае п а?” деген coaai кулагы шалы п кадды. Ештенеге караган жок, “ Бас бухгалтер” деген туш а eciicri аш ып, Kipin барды. Байбосынньщ алдьщда да адамдар отыр екен. Bepi жалт бурылып Караганда, С ам ат сасынкырап кадды. — И э, Самат, хал жаксы ма? Менде ш аруан бар ма? — Бар еш, ага. ©те тыгыз. — Не боп кадды? 259

—взицзге гана айтамын. —С вд ер 6ip айналып кел1ндздер, —деда Байбосын касындагы ж эй бухгаптерлерге. - Бул мэселеш тэты да ойлану керек. Бухгалтерлер 6ip-6ipnen ш ы гап кегп. -А л?. — Байгус кемшр алепн бодды, - деда Самат, Байбосынньщ аддындагы орындыкка сы лк етш отыра кепп. - Кундаз-туш ойлайтыны Бали! Баска Tipiumiiai мудде умьпты.... Шындыкгы айтайын десем, журеп жарылатын... Не icretbm енш, ага?! Байбосын томен карап тунжырап калды да: — Бш ш ед ш , — деда. — Дол осылай боларын бшгенмш... Мен де коптен 6epi ойланып журмш... Байбосын орнынан турып, терезен щ аддына кедда. — Енда б1зде 6ip гана мумкщдак бар, - деда сш даусы кенег каткылданып. - Кемшр-ш аддьщ кайтсек те у м т н узбеу1м1з керек. Олардьщ у м т узшда дегенше, oMipi де таусылды дей бер. Асан шадды мен бш емш, морт адам. Баласьшан хабар келген1нщ бекер екенш бшсе, курт Tycin KeTyi хак. Ал, Жаныл шеш еншн хал-жагдайын о зщ айтып отырсьщ. Сондыктан 6ip амалын табуымыз керек. Былай, iHimeK. Сен уайым жеме. Осы бетщмен кыстаута кайт. KeMnip-шалга “ Баланнан дерек бар, телефон с о г ь т т ы \" де. 0 3 i де, эйел1 де, балалары да Алматыга кеш ш Kenreni жатыр екен” де. “ Уй тауып жумыска орналаскан сон, жазга салым ауылга барамыз” деп хабарлапты де. Мен айтгы десен сенеда!.. Ендапм1з рас болады, бала! Мен таяуда калага журемш. Таныс KiciM бар. 0 3 i детдомда оскен, жасы мен куралпы. Эке-ш еш есш , туган-туысканын, озш щ кай елдаю екенш де бшмейда. Ал, тур-Tyci Ралига ептеп уксайды... Мен ссш ж ш тп айнаддырамын. “ Саган эке-ш еш е тагпым” деймш. Ол 6ip аккощл, анхылдаган ж т т . Конеда. Конбесе, кондаремш!.. Ал, сен богелме. Кемшр-ш алдын коншш аулай бер. С ам ат не айтары н бш мей, аузын аш ы п отырып калды. Байбосын мш ген автобус Алматыга тун ортасы ауа жетп. Каланы н туспк батысындагы микроаудан оттары он капталдан ж уп рш шыга келгенде, Байбосын жумсак креслода калгып оты р еда. У йкысын озер аш ы п, курыскан денесш жазды. Есю автостанция орталыктан шалгайда. Байбосын такси таппай коп ж урдт С элем-саукат сыкдй салынган кос чемоданды кары с жерге котерш апарудын ©3i киямет. Улкен ж олм ен агы лы п ж аткан ж енш маш и н ан ы н 6ipiMeH зорга Kenicri де, “ К азакстан ” конакуйш е келда. К р н ак уйде оры н ж о к болып ш ыкгы. Есйс аузында турган с ар ал а к ж м д ! мурт б1рден кудер узпзд1. Кунд1з келет1н автобуска мш бей, кез келгенше отыра салганына Байбосын куйш-гпсш жур. 260

Креслога кисайып коз иццрмеюш болды. BipaK уйкы кашкдн. О йы на элденелер орала береди.. Ол Эл1ммен алгаш таныскан кунш есше алды. Бухгалтерлж Курска келе ж аткан кез1 едь Онда мундай ауьш тусынан агылып oTin жаткан автобус ж ок, с эс к ел к жердеп станциядан поезга мшген. Орын алып жайтаскан сон, байыз тауып отыра алмай ресторан жакка тартгы. Ш ап- шагын вагон-ресторан imi кек-ала тупн, ине ш анш ар жер жок, Oaae6ipey орын босатар ма екен деп, турегеп турган. Арак-шарапка, салкын сырага бопп отырган журт таяккз суйенген Байбосынды байкаган жок, Ол сан e ii узш ш бара жаткан сон, салмагын сау аягына сала бергенде протез ш ик ете калды. Е с к ж актагы столда 6epi карап отырган буйра ш аш ж ш т уш ы п турегелш орнын босата койды. 0 3 i алдьш а келген астан да ауыз тимеггп. Байбосын uui елж1реп: “ Отыра бер, отыра бер” деп, иыгынан басса да, енгезердей ж ш т колапайсыз кимылдап, отырмасына ж анын коймады. С о т н е карай, уядды ма, олде G3i де тойы п отыр м а — 1ргедеп солдат алдындагы сырасын тауыспастан, орнын босатып турып кетп. — Осы ку нп жастар ж аксы гой, — деп буйра ш аш б1рден энп м еге ко ш п . — Ш етш ен окы ган, i3CTTi... М ы н а б1здерге осылардын зам ан ы н бергенде гой!.. Biaain ж астыгымызды согыс куртып кетп... Бауырым, о зщ согыста больш па едщ? Байбосын майлы 1шектей айналдырып келе ж аткан буйра шашты жактырмай: - Болтам, — дей салды. — Б эсе, 03iM д е с е з т огырмы н. М ен согыста болгандарды козшен танимын. Байбосыннын ойынша: мынау не кок мылжын, не 6ip ы скаяк ку. Н е де болса сыр бермейш деп, энп м есш бас шулгып кана тындап отырды. Анау да 6ip аузы тыным таппайтын ж ш т екен. Алдындагы буйендей граф и н нщ кызуы ма, элде 03i сондай созуар ма — ж он-жосыксыз согъш отыр. Бастан кешкен окигасын шепнен п зш шыкгы. Байбосыннын | шала укканы: детдомда оскен, согыска барып, бес кзбыргасын j берген. Ж аралы куйшде коршауда калып, туткынга тусе | жаздаганда. 6ip украин семьясы жан сауга болыпты. Согыстан кей ш сол уйдщ бой жеткен кы зы на уйленсе керек... - Ka3ip Алматьща турып жатырмыз, эйелш де, е зш де м ясоком бината ютейм!з. Кудайга шуюр, сорпа-суымыз мол, - деп койды с ез арасында. Байбосын талай боспелерд1 к ер ш ж у р т , дол мынадай су ж укпасты кездесырген емес. Тура Ty6i тускен шелекш е гупшдейш екен. “Алдап-сулап акшамды imKeai отырган кусьщ- ау, о?! - деп ииЫен кул1п отыр. - А нкзу казакты тапкан 261

екенсщ! Колхозшы болсам да какпайына кене коймаспын\". Байбосын басында “сыраны 6ipa3 сштермш-ак.\" деп келсе де енш сактык. ж асап, е зш е ш агьш гана заказ берщ. “ K en ццсем кудай атып, м ьш а кудыц кармагына ш ш ш калармьш” . - Оу, ci3 кы сылмацыз. Ж етпесе, менде а к т а бар! Буйра ш аш даяшыны кайыра шакырып, eid жуз грамм коньяк заказ берщ. Байбосын одан ерм ен ш ош ы п: — М ен uimeymi едш , — деген сылтау айтгы. - Ока емес. Тотенше 6ip ауру болмаса, согыска барган адамньщ ш пейтш ш е сенбеймш. “ Мынау 6ip нагыз экю ку екен” деп ойлады Байбосын. Е нш буйра ш аш ты н бет-элпетш е кез токтатып карай бастады. Караган сайын элд екш ге уксатып imi жылып барады. - Слздщ атьщыз юм? - деп сурады ол окыстан. - И е, айткэндай, таныспаппыз гой... М енщ атым - Эл1м! - деп лапт жалпак алаканын усьшды. “ Я пы рай , 93i FanHra ептеп уксайды екен” деп ойлады Байбосын ecid досын есш е алып. Олар таны сы п алганнан кей ш Эл1м Timi созш ен болып кетп. Осы сапарында Сары агаш ты н суында демалып келе ж атканын, аралайтын ел-журты ж о кекен ш калдырмай айтгы. - UlipKiH, агайын-туганьщ бсшса, 6ip сапар аралап кайтканга не жетсш. Адам жасында жалгыздыгын бшмейш екен де, жас ортасьша жеткенде агайын-туганды ансайды екен... Суыртпактап сыр тарткан сайын Байбосын жана танысын ж актырайын дед1. С ездерш ен 6ip турл1 а к бейищшис сезшеда. Н е айтса д а адды-артын барламай, ойланбастан айта салады. Мундай жизтгерд1н задында таза болатыньш Байбосын бшетш. Ш ы н ы н да, Э л ш ойлаганындай болып шыкты. Алматыга ж еткенш е эбден сырлас болы п алды да, барган сон уй-шимен араласы п кетп . Э л !м н щ уш баласы, Ш ура деген эйел! бар екен. Байбосынды ecici досы ндай карсы алып кугп.. ...Зымырап сггш бара жаткан OMip... Ол жыддарда Байбосын Алматыга ж ш кдтынайтын. Барган сайын Эл1мнщ уйше сокпай кетпейш. Аядай тар ею белмеге бала-шагасымен 6api сыйысып ж ата Kerymi едт Алтын асыктай уш бала, тау козгалса да козгалмайтын Ш ура, дастарканнан узшмейтш жылы-жумсак ет, домалап келйт жаткан бетелкелер — алх кунге дешн кез ал д ы н д а. С онгы барганында бурынгьщай емес, Эл1мнщ денсаулыгы нашарлаган екен... Опырылган кабыргаларынын орнына сары су ж иналып, операция ж асаты щ ы . Байбосын оны н жудеу жузшен ш ош ы п кетп. Ею урты суалып, бет суйеп шыгьш кеткен. Т ек шунгыл Kesaepi гана эддекайда алыстан жылтырайды. 262

Кур далакгаганы болмаса Э л т н щ уй турмысы бурынгьщан жадау. Eid-ym TeMip тесек , донгелек устел, бес-алты аркасы з орындык, арзан ыдыс-аяк. — бар м улй сол. Bip жолы барганында Байбосын кабыргага ы етш арзандау и л ем сатып епердк Енд1 6ip орайда балаларына 6ip-6ip сьшыра юйм кипзш. Э л ш ашуланып: MeHi и м деп журсш? Бала-шагамды асырай алмайтын сонш а сорлымын ба?” — деп шикылдап узакжетелген-дь © зш квк жетел вбден дендеп алган екен. Ш ура онашада козш е жас алып квп камыкгы. Байбосын 0л1мнен жасырып, Ш урага акша усынды. Шура “ алмаймын” деп канш а кызарактаса да “ карызга ал, кейш кайтарарсындар” , деп, устел устше тастап кеткен- fli... Эл iM ауруханада ж аты п уза к емделгенде де, Байбосын келген сайын эдейш еп бары п хал-куй1н сурап турды. Байбосын со кезде Алматы облы сынын шеткер1 6ip колхозында катардагы бухгалтер едг К еш н Онтустж ж актагы ез аулына басбух болып ауысты. Содан былай Алматы жакка катынауды койган. Е нш мш е, арага 4—5 жыл салып келш отыр. Осылай карай журер1нде 0 л 1м н щ е с и адрес1не хат ж азы п e ai, кайтып келд1. Kopuiici де и>1ска жауап кайырды: “ Ka3ipri адресiH бш мейм !з, onreyip микроаудан жактан жана уй алган... ” ...Байбосы н та н атуын Kyrin оты р. 0 л 1м ш ц адресш аныктама бюросынан сурап алмак. Ол уйкь! келмеген сон бой жазбакка сыртка шыкты. Дала бозгылтганып, жанбырга шыланган кар жауьш тур. Кош е бойы саябыр тапкан. Тек окта-текге ете шыккан женш машиналардын шиндер1 сыр-сы р ететй. Дириж ердш таякшасындай жшдшке неон шамдары суггей копдшр жарыгын селшр таддарга, кары epireH кошеге тегш тур. Жер-дуние агарып, тан атып келеш. ...Аныктама бюросы 0л1мнщ адресш егжей-тегжейл! айтып бердг Байбосьш таксиге MiHin, торт1нш1 микроауданга тартгы. Зищей чемоданын аЬылап-уЫлеп енн цп этажга зорга кетерш ш ы гарды д а , о н ж актагы eciicriH конырауын басты. Ешк1м ун ката крймады. C ipo, эл1 тосектерш ен турм аса керек. 0лден уакьпта жотелген дауыс ecrrUai. “Ауруынан oai айыклаган екен гой, сорлы” деп ойлады Байбосын. — Кто там? — Мен гой — Байбосын. 0л1м eciieri ашып Ж1берш, Байбосынды корген бойда бас садды. — Бауырым-ау, барсын ба, жоксын ба? Кайда журдш? CeHi де кер етш кун бар екен-ау! 0л1м Байбосынды кушактап, кор1скендей узак турды. “Ауру адамнын KonLni жарым деген осы д а” ... Байбосын оны 263

аркасынан кдгып жубатып жатыр. Сонда байкаганы - денеа тыриган арык, Ы рсиган кабыргалары ш ки 1м н щ шйнен колга ан ы к ссзшедк Бет суйегшен де кырым ет капмапты. Эл1м уйде жалгыз екен. Ш ура тансэрщен жумысына келпи. Балапардыц улкеш окуда, ен Kirnici балабакшада кершедо. Эл1м дэуд1рлеп э р eciicri 6ip аш ы п, уй шин аралатып жур. Балконы кун ж акка караган уш болмел1 кен потер оздерше мол ж е т л жатыр. Б эр ш ен бурын балаларына ракат болтан. Е сю уйшде 6opi 6ip тосекте айкасып-айкасып жатушы еда, K03ip ж еке болмеде 6ip-6ip кереуетке не болыпты. Байбосыннын 6ip байкаганы: - тосек-орыннан баска жана уйге де еш тец е ж ам алм атан . КдйтЫ н енд1, е з ш ауру айналдыргалы кзйб1р онтан TipuiuiiK бар дейсщ. С ау кезщде де тапканы тандайьша, ж угканы жумырына жутын болмайтын. Ш ура екеуш щ тапкан-таянганы оздерше жстер eaj-ay, келген конактарынан артьшса. Эл1мнщ жора-жолдастары кеп-ак. BipaK кайдан тауып алатыньш бшмейсш , 6ipae-6ipeyi туракты емес. Ботелкеш ортата алып отыртанда айнымас дос та, дастаркан босап калса, тез тайып кетед1. Эл1мнщ 03i ондайга эбден коцщккен. К айтьш оралмагандарга капа болмайды, оп- окай жана жоддас тауып ала кояды. Сол yuiiH Байбосын езш е талай акырындап айтгы, “ макул” дейш де, артынша умытып кетедк Эл1м газга ш ай койды. “ Ш ура жумыстан туе кайта кетедд, отан дей ш кур ауыз отырамыз ба?” деп, дастаркан да жасап ж1берщ. Байбосьш чемоданды аш ы п, шинен эйел1 6epin ж1берген сэлем-саукзтын шыгарды. Онтуспктщ алуан турл1 дэм дерш к о р т , Э л !м н щ коз1 кул^щеп кетп: —Сен кеш нш егщщ 6ip корсетпей-ак койдын-ау. 0 3 i пысык па деймш. — KopeciH амандьпс болса... Осы жолы ш акы ра келдам. — Крйшы-ей! Есю достар шай успнде узакотырып энпмелесп. Байбосьш ел жатдайынан, жумыс ж онш ен 6ipa3 гоп ш ерлп отырды да, суыртпакгап непзп келген шаруасына к о п т . Асанаш мен Ж аныл ш еш ей дш жагдайьш жасырмай тугел айтгы. —Ocipece, кем ш р “ балам келеда” деп куте-куте санаменен сартайып олетш бодды. Енш оларта кайткенде 6ip жубаныш керек... О йлап-ойлап о зщ е акыл салгалы келд1м, —деп б т р щ од onriMeciH. — С он да не icreyiM керек? — Е алидьщ орнын жокдатпау тек с ен ш кольщнан келеда. — KeMnip-ш ал оган сене м е? Ж ок, ойбай, м еш бул жолта итере кормендер! — деп, Э л ш азар да безер болды да, сэл ойланып отырып калды. — Одан да шынымызды айтсак кайтеш ? М ен - эке-ш еш еш з тул ж етш м ш , о ю сш ер баласыз 264

бейшаралар екен. Мысалы, казакта оюл бала болатын салт бар емес пе? Сонда ею жарты 6ip бупн боламыз. MiHe, Баке, киюы enai кедш. Ею жактын да конЫ -ак, ce3i шын болады. Титл мен оларды 03iM !здеп барайын. Ж акгы рса - мен дайын. жактырмаса жэне 03aepi б т с н . Буган капай карайсын, Баке? —Сен кемп1р-шалды ко зн м ен кормеген сон. жобалап согып отырсын. К оз1Нмен карсен булай демес е д н ... - Байбосын кабагын ш ы п ы . - Оларга онай алданыш емес, тупюлйсп жубаныш керек. Ш аллы кайлам, кем трге: “ Балан ж ок, ени келмейш” десен бггп, тура корге тусуге 03ip. Мынаган ceHini: бул арада тек тэуекел ж енш шыгады. Е сш -дерп \"бала, б а за ” деп у з д т п отырган кемшр саган олердей жабысады С е н и тур- т у си F a r ига уксайды. Онын бер жагында бакандай жиырма уш жылдан 6epi адам баласы озгермеуин ме еш ? С ен K03ip туган эке-ш еш енш тапсан да танымай калар еда... Ал, eMip тарихын колдарындагы хатга тугел айтылган. Бауырым, бул арада сн кереп - уйелмел1-суйелмел1 кем тр-ш алды н кощлш табу. Одан аргысын коре жатармыз. Эл1-ак бойларын уйренеш, эбден сыралгы болып аласындар, сонан сон адам тугии, кудай да ажырата алмайды! Э л ш не дерш бш мей, ки бы ж ы ю ап отырып калды. — Шура кел ен, акылдасайык... - дед! ол элден уакытга. Kj>ic бел ортадан ауды. AcaHani мен С ам ат ею жактап: \"Б ал ан ж аз шыга келедГ, — деп канш а жубатса да, Ж анылдын жагдайы ауырлай берш. Ko3i кормей сенбеуге шыкты. С о зн е н жанылып, шатысатынды шыгарды. Тунде шырт уйкьша жатканда шошып оянып: “ Ради, а Ради? Келе гой, жарыгым. Неге уйге юрмейс1н, жатыркап турсын б а ?\" —деп дабырлап сойлеп, далага умтылады. Келес1 KyHi KeMnipni ел1рме сокты . Ш ал кол, аягын басып, су буркш, узак танга зорга устап отырды. Тан ата С ам ат мотоциклы на mihui, ортал ы кж акка тарткан едг Орталыктан ауданга, ауданнан калага хабар 6epin, вертолет экелетш ! де сол жолы... Дэу селоны как жарып orin жаткан тас жоддын жиепнде кункагары калкиган автобус аялдамасы тур. ToHiperi толган адам. Кемшр-шал, кзтын-калаш, бала-шага, бау-шармагымен тугел жинала калыпты. Оргаларында — узын шапанды AcaHani мен калын кишген Жаныл. Дабыр-дубыр соз, кумб1р-кумб!р кулю. 265

Асаншн сезге араласпай окщау тур. Елдщ басынан аса тещ репн шола карайды. Ж аныл ш еш ей дщ ею e3yi ею кулагында. KeMnip, титл картайып, ек ю ш тарты п, м у ж ш п кеткен. ... Тас жолмен машиналар зулап е тш жатыр. Эдден уакытга уйдей 6ip автобус келш токгады. Kyrin турган ел абыр- дубырды пы ш ак кескецдей тыйып, демдерш пише тартып, автобустын еситне капала карап капты. Автобустын eciri жалп е тш аш ылып, тылти шапбар киген бозбалалар мен сымпылдаган кыздар акгарылып туеin жатгы. Bip уакьпта есж тщ ар жагьшан Байбосьшнын басы квршщ. Сылтып басып, 6ip баланы жетелеп, 6ip бананы колтыгана кы сып алган. Б аланьщ 6ipeyi он бйрде, 6ipeyi тврт-бес жас шамасында. Баланьщ Kimici: “ Мама! Мама!” - деп арт жагына карайлай бередь Олардан кей ш колында ю шкене чемоданы бар орыс эйел1 туеш келедь Ж уан крс чемоданы е ек к е сыймай, ыржия кулш келе ж аткан буйра ш аш ж ш т керщ ш . Денес1 арык, узын... Елдщ назары соган ауды. Тыпыр етпей тынып турган елден ерек Жаныл апай ан ы рап коя бердт Е н ю ш кеудесш зорга котерш , бугжендеп келш, буйра ш аш жштт1 бас салып, зарлады-ай келш: — Ж алгы зы м-ау... Ж ампозым-ау! MeHi тастап кайда кетгщ ?.. Ж алганда корген жарыгым, жур ме едщ Tipi?.. Ия, жасаган! 0лер1м нщ ш агында ошкен1мнщ жанганы ма бул?! Ж ан ы л д ы н ан ы р а г а н yHiHe ту р ган ел тугел епл дй Ж ыламай, сазары п турган — жалгыз Асанэл1. — KeMnip, кой ендт.. Д этк е — куат! — деп кариялар, Ж анылды аркасынан кагып жубатып жатыр. — И я, шуюршшйс ет, бэйбш е... Жалгызын кврмей соры кайнап калгандар а з ба?.. — Ж э, койындар. Тэуба дендер! Ш ал -KeMnip Жанылды зорга ажыратып алды. YHi карлыгып, есенпреп калган Жанылды С ам ат пен OaiM ею колтыгынан демеп, орындыкка отыргызды. Ж урт назары, кайтер екен дегендей, А санэлде ауды. Д енеа тш-тйс, en i суы к шал ун-тунс1з келш , Эл1мш еркекше кзпсыра куш акгап, аркасы нан какты д а конды. Енш п сезш Байбосын алды: —Асеке! Апа! М ьш а келйишзбен де танысыныз. Аты - Шура. Толы к денел1 аксары кел1ншек не айтарын бшмей, саскалакгап, басы н изеп жымия берда... —Ал, мы на немерелервдзбен бара танысарсыздар... Кане, журеййс. С ам ат, м аш иналар дайын ба? 266

Аялдаманын ар жаганда уш жук машинасы, ею “ Волга” катар -пзшш тур ед1. Е л со ж ак ка умар-ж умар лап койды. Алдынгы женш машинага Асанэлг Байбосын, Э л ш , ею бала м Ь ш . Кейш п машинага Ж аныл, Ш ура, Самат тага бнреулер м ш т жатты. С о н г а м аш и н ан ы н кузовы на карсы алуш ылар л ы к толды. Машиналар колоннасы селодан шыгып, уш шакырымдай ж ердеп тал -Tepeicrepi Korepin турган “ Ж анаталап” колхозына карай шеру тартып барады. Колхоз активтер1 Байбосыннын кабинетш е жиналып, алдагы той жайында акыддасып отыр. — Менде сойыс жагы жетеш, мал бар, кудайга шуюр, — дед1 AcaHaai yHi сэл таргыдданып. - Ka3ipri кинап турганы - акша. М алымды onci3in акдга кы лганша м ы н сомдай карызга бере турындар, 6ip тойды котерш экетуге оз1м де жараймын. К ексе iiuinne абыр-дабыр кобейш. Б й р тщ с езш 6ipi ecrip емес. —Сабыр, жолдастар, сабыр, —деп, Байбосын едщ тиыштан- дырды. — Аксакал, 6i3 бул шаруаны бурын ойластырып кой- ганбыз. Осы ауылдагы бас котерер азаматгары ш ама-ш аркьш ш а каражат крспакшы. С он ьщ 03i де 6ip тойдан асьш-артылады. — С олай, кзри я, Ci3fli кинам аймыз. — К уаныш 6apiMi3re о р т ак — Рахмет, карактарым, нур жаусын! Кэделерще мен де жарармын... Ал, енд1, ат ш апты ры п той жасалык) —Ауыл TOHiperi тар, жайлауга ш ы гам ы з! —деш Байбосын. Огыргандар ду кошеметгеп, дур котершдк Музарт-музарт таулардын баурайындагы кек тенбш кен ж азыкка уй Tiruiin, мал сойылып, казан асылып жатыр. Уй- уйшн алдындагы казан-ошактан созылып ушкан тупн кек лента Tepiaai. Кызы л-ж асы л ки1нген кы з-бозбалалар ауыл сыртында эн салып жур. Бэйге аттарын суыткан жас балалар ер тустан андагайлап кершеш. Кун эл1 тау аса коймаган. К ата р -к а тар т1п лген уйлерд1н ш и eciKTepi аш ы л ы п - жабылып, кыз-келшшектер кайнаган самаурындарды юрпзш жур. Шетк1 уйдеп отырыс буры ны рак кы зы п, энш1 ж1пт домбыраны к а п ы бурап, п к шыркауга баскан. Байбосын мен 8л1м уй сыртына шыгып, окшау кетш барады. 267

— Осымыз шамадан асып бара жаткан жок па? - деп сурады Э л ш , элденеден секем алгандай. - Апайды кайдам, ш ал бер жагымен гана ыкылас б щ ш р т журген сиякты. — Ш у р к етпе, бауырым, шал б эр ш тусшеда. Ел де акымак емес, сезш жур. BipaK. к е м т р д щ халш керген сон, ешкайсы сы р би вдрм ейд к А пай те к ceHi корген с он гана конин коншнендей. А з ба, ке п пе - калган OMipine жубаныш болсан жарайды да. — Tiirri ел бетш е караудан уялатын тэр1здамш... — Кдйтесщ , шыда. Болар ic болды... Бастапкы кате менен кеткенш бLain журмш. Ендд тузеуте кеш... Bip бушрден калт-култ е т т И сабек шыга кедщ. — Ассалаумэликум, агалар! Той тойга улассын! — А йтканын келсш , —дед1 Эл1М. — Уай! М ен де эулием1н-ау! “ Ж аманнын айтканы келмейщ, сандырагы келеда” - дегендей, кемшр-шадды той- ду м ан га кары к кы лды м ем ес пе? Элде MeHiKi Tepic пе? Ж ездеке, неге ундемейс13? —Ж огалт каранды!. —деп, Байбосын таягын котерш калды. — Бу журтка кайтсек жагамыз?! - деп, Исабек иыгын кикан етю зш, жонеле берщ. С ам ат кок тобен1н баурайында мамырлай жайылган сиырларга сыртынан 6ip карап койып, жамбастап жаткан куш транзистордан ескен музыка ыргагына кулагын тосады. Аткз мшген пошташы кыз шокытып келш: - Самат, суйшшй - дегенде, элденеден журеп алып- уш ы п, апыл-гупыл турегелд1. Кд13 жастар газетш усына берд1. Ж апма-жан аш ып караса, етектей балладасы басылыпты. “ Ж убаны ш ” деген такырыбы этой салып, жогарьща тур. Одан томеш рек усак эрштермен: “Асанэл1 атам мен Жаныл апайга арнаймьш ” деген жазу тершген. С ам атгьщ жуз1 бап-бул ж ан ы п, о з суретшен 03i уялгандай, газетп бетш е басып отырьш калды. Кдоз о н ы н к о з ж ан ар ы н да куан ы ш та , мун д а барын байкаган ед1... 1969

КУМБЕЛ ХИКАЯЛАРЫ ЭЦ Г1М ЕЛЕР АГА Й Ы Н Кешкурым ел аягы басылганда Ж асулан к а б и н е т шгген жауып адды да, онаша огырып кагаз жазды. Ерген жиналыс. Осы совхозга былтыр келген парторг Ж асулан шаруашылыктын бупнп жайы мен келешепн шолып, баяндауы керек. Жасуланнан сэл бурын келген директор жайында алып- кашты соз коп. Bipey мактайды, 6ipey датгайды. Ол жоншде парторгтщ д е niKipi ею удай. Келген бойда “ уыздай уйып отырган” тыныш елдщ бей-берекетш алыпты. Ocipece, кенсе кызметкерлерше, бас мамандарга кыргидай тиетш коршедк “ BopiH ж айбаракат TipuiLniKKe, салбоксел1кке уй ренш алган- сындар, жумыстарында жуйе, перспектива жок” деген сезш энеукунп партбю ро мэж1л!сшде о з кулагымен есп ген . “ Осы директор ушкары соз айтып журген ж ок па?” деген ой езш щ де кещ п ш е уялап едг BipaKierereH ierepiHe, котерген бастама- ларына карасан м ш табу киын... Жасулан не де болса бар жайдын адды-артына асыклай багдарлауды ойлаган. Ол коп отырып, жазудан басы ауырган сон кагаздарын жинасты ра бастаганда окы стан eciK кагылды. “ Бейуакьпта журген ю м болды екен?” деп eciicri аш ы п ед1, карангьшан бас бухгалтер К э р 1м н щ басы кершд1. — Ел орынга отырганын одей1 тосты м , —дед1 о л ез1мсше сойлеп. - Осындай онашада coRnecin алмасак болатын емес. — Куншз де онашасы табылмайтын ба ет ? - Сонда да тун жаксы... Колденен коз бар дегендей... Ж асулан кайтадан орнына барды. К аска бас, айран ко з KopiM шляпасын ш еш ш колына адды да, кисаландай басьш кел1п карсы алдына отырды. - М ына залым директор 6iaiUH туыс екен1м1зд1 б ш п алы п­ ты , —дед1 ол б1рден э н п м е н щ т о к етерш е к о ш т . - “ Ордалы ж ыланньщ уясына тап болдым” дей-пн кор!н ед1... Ж асулан бул созге TiKciHin калды: - Ой, Кореке-ай, кай-кайдагыны казып. — “ С ак болмаган — бэлеге тап болады” деген. Бул залым арамызга сыналап 6ip Kipin алса... BiaaiH ауыл ежелден каймагы бузылмаган ел-тугын! 269

0 зш е терт атадан косылатын К ерш нщ алыстан орашткан создершен Ж асулан секем алып отыр. “ Талай бастыкдын басын ж алмаган тарлан” тэты н е т быксытып кел ед? Будан ею жыл бурын осы совхозда улкен ревизия журш, директор орнынан алынганда бар аю ианы жамбасына басып отырган бас бухгалтердш Судан ш ы ккан уйректей устьбасы на шан жуктырмай ам ан кутылып кеткенш е дуйш ел тан калган. С ей тсе ол совхоз кассасы на кол суклайды екен, онсыз да былайгы табысы кол-Kocip. М алды ауылдагы агайындарына б о л т - б о л т орналастырган ipi карасы мен усакмалында есеп ж о к дейщ. Оган тек осы бухгалтерлжтен айрьшмау керек. KopiMHiH журю-турысы да, co3i де суык екенш Жасулан э дегеннен-аксезген. Бойын аулакустайьш десе де жугыса беретш 03i. Алгашкыда семьясын к о ш т келмей турганда ен жакыньщ гой деп осы KopiMHiH уйш де ею -уш ай жургеш бар. Элде кы зметш сыйлады ма, элде туыстыгьша тартгы ма, когадай жапырылып кугкеш есшен калмайды. KopiMб1рден шаруа айтып басын катырган ж о к Е ш ю мш жамандамады да. Тек “ абай бол, с а к бо л ” дегенщ ай та бер етш . Н еден абай болы п, неден сактанатынын Ж асулан копке дейш бше алмай журщ. Сейтсе, KopiMHiH коркатыны жана келген директор екен. 03i катарлы кызметгес ж штген сонш а урейленетзндей не кара корщш? — Сондагы айтпагыныз не? — деп Жасулан мэн-жайды ан ы кгагысы келд1. — Айтпагым - ауызб1рлис. Ж ана директор —баска жакган келген ж ат адам. Ол осындагы каймагы бузылмаган агайын арасына ipinci салып тоз-тозымызды ш ы гарм ак С ойтш орны- мы зга аннан-муннан кашкан о з туыстарьш тыклалайды oni. — Алдьш ала байбалам салудын кереп не? — Кейш кеш болады! Аурудын аддын алу керек! — С онда м е н ш не icreyiM кажет? — деп Ж асулан тукке тусшбегендей жорта сурады. — EcipiK н ем еш есш ен тандырып тастау керек. — Кдлайша? — Biaae б1рсыпыра материал бар. — Ж умысына байланысты ма? — Жумысына да, жеке басына да кзтысты. — Кь1зык екен. Ал, тынлалык —Тындасан былай: Келген бойца маскунемшкпен куресуш желеу е тш Keft6ip азаматгарга кол жумсады. М енш карауымда- гы 6ip бухгалтер тойда болтанный ертендне бас жазып келген екен, “ кайт уйш е, козге коршбе!” деп дурсе коя бердд. Анау да 6ip кы рсы к нем е еш, кылжакгап кенседен кетпей койган сон, жагасынан альш есжтен итерш ж!берда. Етбетшен тусш бел 270

канаганын коргендер бар. Бул —6ip м е? Коктемде Кориналдын баласы езеннен етем деп м аш инасы н ойы кка Tycipin алган екен, директор корш калып шапалаклен тартып xdGepimt Муны ею деп кой. Шзшн социалиста когамда басш ы адамнын карауындагы кызметкерге кол жумсауга кандай какысы бар? Ушшшщен, оны моральдык жагынан да устау киын емес. М огозш ип Кер1мбала деген кел ш ш екпен oceri бар ке р ш е ш , 03ipme колга устар дэлел1м ж ок, 6ipaK аны кталса сем ьясы на айтып, ш от-ш елекеш н шыгаруга болады... Шубыртып бара жаткан сон Жасулан онын созш бедщ. — Ж арайды, К оке. Эуел1 ан ы кталсын, сосы н корерм1з.. Тепнде, боле куганнын арты жаксы болмайтын. К э р ш н щ о щ бузылып, K03i алайып Kerri. —С ен , ш ш , коп уакыт сыргга журдщ , бул ауылдын унгыл- шунгылын ж ен к бш мейсщ . Ол уш ш к1но тагып отыргам ж ок, тек уакьггымен акылдаспайтынын бсшмаса... Бурынгы директор туйен1 тупмен жугатын антурган ед1, мы нау Tirrri с а к — Ендеш е оны м ен неге epericin журс1з? —Мен бе ерепскен? Ж аткан жыланнын куйрыгын баскан 63i! “ Е сеп-кисапта бы лы к бар, ауданнан р еви зор ш акыртып тексертем ш ” , — деп, д ш н -д и а н етед1. — Т ексерсш . 1стщ эдш uiemLnyiH кадагалармын. —Мен icriH алдын алу керек деп отыргам ж о к па? Д ерекпр- д щ уст1нен ары з ж азы п, б1рнеше адам га кол койдырдым. М ш езш щ дорекш!пн, сойкандыгын баса айтгым. Enni сенщ гена колдауын керек болып тур, —деп KopiM б1рнеше бетке одеMi эрш терм ен ж азы лган ары зы н усына бердь Ж асулан арызды окымастан бурын юмдер кол койганына назар аударып efli, юл е зш щ агайындары екен. — М уныныз болмайды, — деп ары зды кайтарып берд1. — Неге? — Крл койган тек о з агайындарьщыз. —Оны юм бшш жатыр? — Мен бшемш. —Ой, шырагым-ай, ceHi де агайын деп, арка тугып келсем... Сыртга журш обден жатбауыр болып кеткенб)с1н?! Ж арайды, корерм1з. Осындай кысылтаянда кол ушын беру орнына душпанга таба кылсан агайыннын каргысына ушырайсьщ... Т е к кзш ан айтгын деме. — Бул не, коркыткзньщыз ба? —EcKepnceHiM... —KopiMеютаесше крлынтаял зорга котерщш де, мойны шине апган Kyfti сыртка шыгып кетп. “Агайыннын осысы жаман, —деп ойлады Жасулан орны-нан турып. —Безшкетугеташ болмайды... Мунпайд;»тек адшет керек...\" 271

KYM BE3 Кун сэскеге тармасып, жер-кек ыси бастаганда, Ержан койды еш ске айдады. Булак басындагы алты канат боз уш сонадайдан кезтартады. Кдсына казан-аяк, ас-аукаттуратын караш а уй титлген. Кыстаудагы Te6eci ш аты р, едею гактай уш бвлмел1 уй ш де жылда жондеуден етю зш , жумырткадай етш кояды, жазда TireTiHб о з уйш де eid жылда 6ip ауыстырып, жанартып алады. Кдюы-жазы кой сонында, жауын-шашын, кзр-боранга тотеп 6epin, мал басын куши сактап журген, уадеде тургыш Ержанды совхоз басшылары еш уакытта бетшен каккан емес. У йщде ю л ем нш тур-Typi ж айнап тур, турльтусп телевизор, тоназыткыш дегендерщ де тацсык,емес. Т ек маш и н а мш бей журген 03i. Тентек улдьщ колына тисе тас-талканьш шыгара ма деп бой тарткан. Ecix аддьщда жакында гана каникулга келген естияр кызы самаурьш койып жур екен, “ балам, шайынды тездет\" дещ де уйге юрш. Ел оянбай тебе басында салынып жаткан кумбез ж аккз кеткен шал мен жнтг аркаларын керегеге суйеп коленкелеп отыр. Эйел1 Багила масахана дшнде бала eMi3in, Tepic карал жатыр. “ Куйеутм кедщ-ау, уйде Kici бар-ау” деп тырс еткен жок, “ Menni, - деда iuiiHeH Ержан, - кашанга дейш керпр екен —Kepin аддым!” О ньщ Tepic карал жатып алганына м эн бермегенсш, денгелек сакалды сэры ш а т мойын бурды: — Кдлай, кария, жумыс онетш бе? —А яньш ж атканымы з жок,.. Кун ысьш кетп гой, болмаса... — Онша жан кинаманыздар. Мен асыклаймын, - деп Е рж ан, Багила ан ы к ecriciH дегендей даусьш котере айтгы. — Ерте 6nxeHiMi3 03iMi3re де жаксы, — деп такиялы шал терпиген мавдайын кол орамалмен сипады. Кдсындагы шомбал кара ж ш т — Ержаннын ауданда туратьш жиеш , не айтсан да макулдын адамы, ундемей томен карал отыр. Будан api Ержан да м ш эш сылтаудан бастаган созш созган жок, епгш шешш бурьшжа тастады да, шалкдсынан жатьш ойга шомды. Осьщан уш ж ыл бурын алгаш кы эйел1 К ьш бат баладан кайтыс болганда Ерж ан басы на TeMip корш ау тургызган-ды. К дш батгы н жылын берген сон осы Багилага уйленш. Корш1 совхозда: бай алмады ма, б ага жанбады ма, отырып калган ж иырма алтьщагы кы з екен, eftTeyip, “ есис кермеген” деп куда тускен. 0 з ш е н он ж е п жас Kuui Багила 6ip жылга жетер- жетпесте кы з тауып бердг Кдз1р уш ай лы к сэбимен уйден ш ыга алмай отыр. Ш ыкканда да уй шаруасын шыр ай н ал ды ры п кетер лш тей эл-ку аты ш ам алы екен1 алгаш тускенде-акбайкалган. 1ске e6i ж ок, керпе-тесеп, ыдыс-аягы 272

шашылып жататын, кесе-шынысы сына беретш эйелден ай еткен сон-ак, im тартып калган. BipaK курсагында бала бар, куда тусш , мал-мулюн ш аш ы п алган эйелге л эм ауыз аш кан ж о к “У йренер, ы сылар” деген ум и лен жур. Багила келгел1 сиыр да, кой да сауылм айды, уйден курт-ipiMiuiK узшгел1 кашан. Кымбат барда ауыздарынан а к кетпейтш... Кдйгынын зоры ул болып тур. Зарыгып керген тунгышы — КдЬарман ineiueci елтоп уйден безш , басы ауган ж акта жур. Оныншыны б т р г е н сон окимын деп еда, оган колы жетпеда. Экесше: “Акш ачды аядын\" деп Tini тиген. Ержан аянайын деген жок, акшанын куш м ен кимылдаудын жолын таппаган. КдИарман ш о ф ер л к курс б т р г е н ezu, 6ip айдан сон авария жасап, кылмысты бодды. Kp3ip аудан орталыгындагы курылыс мекемесщде жумыс icren жур. ‘Чппмдакке салынды” дегенщ ecrin Ерж ан артынан iaflen барганда, баласы н ы н райынан шошыган. Уйге кайг лесе, тебесш токлакгап жыланды —жалгыз улына не icrepiH бш мей, ж1гер1 кум болып кайткан. Енда тек алдагы кузде армияга алынатыны дэтке куат. “ Солдаттык OMip 6ipa3 ширатса, eci Kipe ме, ю м бшеда. Ж урш-турысьша, айгкан создерже карал, Ержан оган да сенш журген ж о к Ж астау кезшде жуас сиякгы еда, “ жуастан жуан шыгады\" деген осы да. Одан кей1нп у м т —далада самаурын койып, казан-ош ак басында журген кызы Соуле. Биыл тогызыншыны тауысты, амандык болса, келер жылы комелетке толып бой жетедг Алдагы OMipi кандай —й м н щ коз1 ж е т т тур дейс!н, сонда да мшез1не, зейшдалшне карап \"бет алдыннан жарылкасын” деп imTert Tiney Tinen кояды. BipaK канш а дегенмен, “ кы з бала — ж ат журггык” деген ecKi с о з сан ада бар, кундердщ кун1нде “ шуу, каракек!” деп кайдагы 6ip киырга тарты п кетсе, KiMfli карактайды. — Е рж анны н ойын езет1н ж ай осы . Улдан 03ip кайыр ж о к кенжес1 — уш ай л ы к кы з бала... BipiHmi алган эйелшен айрылгалы 6epi куй1 кете бастаганын ол ан ы к сезш жур. O m eyip Соуле окудан келгенде гана колы босап, арка-басы кеш п калады. Огын-суды д а таситын e3i, ал онсы зда балпанжур1сп Багила аягы ауырлагалы казан-ош акка жуымайды. K e p m i о ты рган ком екии ш о п а н н ы н KeMnipi болмаса бул уйде о т ж агылып, казан асылмай калгандай екен. Сонгы 6ip жылда Ержан белшщ куяны устай бастаганынан шошып жур. Ана жылы боранда адасып, коймен 6ipre кар астында 6ip тоулж тунеген1 бар ед1. Кун бултганса, денес1н суы к алса Ti3eci, 6eni сы ркы райты нды ш ы гарды. А рнайы барып емделуге колы тиген ж о к - ойсл1 onai, ж ылын тосты, корш ау орнатгы, ж ан а у й л е н т тосек ж ангы ртгы, енд1 жас 273

балалы эйелше карал отырганы мынау... Бала кезшен журепнш aiMKsci бар-тугын, атка м и л кой баккалы койынкырап жур еда, inrreri нэрестес1мен 6ipre Кымбатгьщ кайтыс болтаны батып кетп ме, алде жасы кы ры к беске такзган сон тамыр ццркш де ал арей ме — eirreyip кейш п ею -уш жыл беделщде журеп жш кысылатын болып жур. М уны езш ш е ешюмге шагынып айткан ж ок, “ тым болмаса елуге д е й т енбек етейш , сонда кой бакканыма атгай оты з жыл талады екен, не де болса шьщау керек” дел езш е e3i ж пер 6epin концы. Мектепте тарих мугал1м! айта беретш Суворовтьщ: “ Генерал болуды ойламатан солдат — солдат емес” деген ce3i есщде, гам бшеда, каз1рдщ езшде терт орден! бар, кеудесше Алтын Жулдыз тагып демалыска шыккандай бола ма... Аудандаты, облы сташ жиындардан калмайтьш, жуырда тана малшылардьщ Республикалык слепне катыскан Ержан кай жерде болсьш кеудесше Алтын Жулдыз таккзн шопандардын ерекше кадарленетшш козбен керш жур. Эке-ш еш еден ерте айрылган Ержан кейде жалгыздыгьш ойлап камыгатын. Ондайда кещ лш тек К ом бат табушы eni. Кейде 6ip топ жиында кеу-кеумен unin калып, сондайда Кении босап балаша жылаган сэперщце, Кымбат басын таесше койьт, ш аш ьш сипап, ж убататыньш кайтерсщ! С ол бойы уйыкгап кетш, ертенше ейелйин бетш е тисгеп караудан уялушы едд-ау... Ж к л басында оган окыс ой келген. “Денсаулык болса — нашар, менен жастаулар да журек дей ме, кзн тасу дей ме - ая к астынан кетш жатыр, олардын агайын-тумалары бар, ал мен болсам жалгыз, алды-артымда суйенейн адам жок, кундердщ кунщде олай-булай болып кетсем, ауыр салмагымды ю м котереда? Баланьщ Typi анау, Багиланьщ болмысы мынау, кыздан кайыр ш амалы - мен неге кез1мнщ Tipicinfle, кздыр- кайратымнын барында ерекет ж асамаймын?” — дел К ы м б ап ъ щ басьш а кумбез тургызбак ойга кетш ед|. TeMip коршауды кен жасатканы кандай жаксы болтан! Енщ сонын шинен бш к кумбез тургызса, К ум бап ъщ жанынан езше дел орын калдырса, жарасып-ак кеглей ме? Е лд ш канкау с е зш койш ы , осы ic басталгалы Багилада м а за ж ок, Бурын д а ж адырап, ж айнап журетш Kici емес, кум без калан а бастаталы 6epi кзбаты н каре жауып, бала ем!згенш сылтау етш Tepic карал жатып алады. “Уйде Kici бар-ау, ас-аукат 93ip болмады -ау” деген ой басы на Kipin- ш ы гаты н емес. С еуле окудан келш , абыройын жауып тур. “ Эйтпесе, натыз ш а так шыгаратын ж ер осы ” деуш десе де, Е рж ан шггей тынып, мы сы курьш жур. Кдйран, К ы м бат. К д ш б ат десе кы мбат efli-ay. EKeyi мектепте 6ipre окыды. Жеттм калуына байланысты Ержан уш жылдай окудан кол узш калган. Кдшбатпен сепзшии класта 274

6ip партада катар отырды... Сабакты нашар окыган Ержан класта уздж саналатын Кымбатган талай нэрсе уйренген. Бутан ол намыстанбады. Крлан ш аш ы белше тусетш, кен маноай, т э м п ш мурыны терлеп журетш ак сар ы кызга несииен жакканы бел поз, eifreyip Ержанга сабак уйретуден жалыккан емес. Кдйратгы кара шаш ына rapaKTici батпайтын, кон кэк мурын, жайын ауыз ж и т т д жумсак мшез1, б1рдене айтса куле беретов унады ма екен?! Эйтеу1р, олар онынш ы класты б т р г е н куш косылуга сертгескен Кдшбатгын одан api окуын жалгастыруга толык жагдайы бар ещ. Ержанды жалгыз тастап кетуге кимай, кол устасып кала бердь “ Крй багуга барайык” дегенше де карсы келген ж о к Ж алпы, ол куйеушш айтканынан шыклайтын адал ж ар едг.. Кдйран К дшбат! К о м б а т лесе, кы мбат едщ-ау! “ влм ейтш пенде жок, алгашкы жарымен катар жатканнын Heci айып? Айдалага - ата коныска салдырган кумбезде и м н щ кандай шаруасы бар?” —деп Ерж ан кун ж ылына кам жасаган- ды. К о к ту сп кы ш Kipnimi, цемент!, балш ы к-суы даяр icm t басталганына 6ip айдан асты - белуарына дейш кетершш те калган. М ы н а ш ал мен кажырлы ж и еш eKeyi, обалы н е, кун ш ы кцай Kipicin, туе элет1нде дем алады да , ту н н щ 6ip уагына дейш кимылдап жатады. Кейде TinTi ай ж арыгымен д е Kipnuu кдлайды. Кумбез дегенщ жай уй калау емес, сылап-сипауы кеп, бап тшейтш жумыс екен. Фундамент1н тас-цементген куйып, тобесше алюминий ж алатпак Ж иырма бес жыл бойы кой багып, атагы жайылган Ержан керек материалды да дер кезшде тапкан. С ы рттан м аш и н ан ы н ryplni eciU ai. А втодукен нем есе автоклубтын 6ipi шыгар деп Ержан орнынан козгалмаган. Олар д а та м ак 1шеттн уакытын бшед1 — не осындай туе элетш де, не ко н ага келет1н эд етк BipaK м о то р yHi жец1л м а ш и н ага уксанкыраган сон, дастаркан жайып журген кызына: — KiM екен, караш ы , —дед1. “ Ш ы б ы н Kipefli” деп жауып койган ш и eciicreH басын шыгарды да: — Парторг агай, —деш Сеуле. У й ш е 6ipiHiui рет кел ш , маш инадан тускен Ж асуланды Ержан сыртка шыгып карсы алды. — И о, Ереке, аман-есенс!ддер ме? — деп Ж асулан езш ен он шакгы жасы улкен Ержанмен сыпайы амандасты. — Ш ую р, уйге ю рйцз, — дед1 Ерж ан да эз1рше сыралгы бола коймаган парторгке “ci3” деп сойлеп. Жасулан торде отырган бейтаные карияга \"ассалаумалейкум” деп амандасып, Турардьщ да тем1рдей кольш алды. — Ж енгей, немене... сы ркат па? — деп акырын сурады, Жасулан масакана iшiндe Tepic карал жаткан Багилага K03iTycin. 275

— Ж ок,.. и о ... - деп сасы п кялды Ержан. - Э л пвде бала ем1зш жаткдн... У йыкгап кеткен гой... —Э , онда уйкысын белмейж. Тун уйкысы терт болшетш ана гой... А йтпакш ы, нэрестещздан бауы берж болсын! —Айтканьщыз келсш... Тойга шакырып, хабар берген едам... —Айып менен, Ереке! Д ал сап куш ауданда жиналыс болып... Эйтпесе, шакырганнан калуга бола ма?! Барлык тойга баруга мумюндж аз, дегенмен ci3 сиякгы атакты адамнын куанышына ортактаспау - 6i3re де уят, - деп Жасулан уй иесшщ кеншн аулай сейледа. - М ьш а юсшерда танымадык кой? —Э , бул и с т е р мейман еда... —деп Ержан оларды асыгыс таныстырды. — К асыныздагы Рахметолла деген кария. Шуда турады. Ал мы нау е з ш н щ ж и еш м, Турар деген ж1пт. Ауданда жумыс ютейда. Ж асулан бул ю сш ердщ кандай “ мейман” екенш бите тура, ары карай кззбаламады. Э нпм е арнасын шугыл бурып: —Биыл жауын-шашын тамбай тур-ау... Кдфдагы шоп куйш барады, - деда. — Су тимеген жусан да тым ащ ы - мал жейтш емес, - деда Ерж ан, э н п м е баска салага ауган сон сэл аркасы кенш. —Дегенмен, кой д а , козы да куйш екен... 0л гщ д е эдейлеп барып кордам. С еуле уйме та б ак куырдак экедщ. Ерж ан енкейш , асадал ж актан ш ел м ек суырып ж атыр еда, Жасулан: —Ереке, оны козгам ай-ак койьщыз, - деда. - Кун ыстык,.. — Онда, кона жатып... асыклай... — И э, мен осы манайдагы малды ауылдарды аралап кзйтпакпын. Боли м , кешке карай айналып согармын. — Ш ынында, келгешшзге жарты жыдцан асты, дурыстап 6ip дом тататын уакьггынызда болды гой! —деп бутан Ержанньщ enceci когершш калды. Ш ай iiuinin, дастаркан жиналган сон Жасулан: —Ереке, с1збен он аш а э н п м е бар, —деда. —С ы ргкз шыгьш сейлесейж. EKeyi булакбасы на келш , тас устше отырды. “ Кок кайнар” деп аталатын K03i б1телуте айналган осы бастауды Ержаннын 03i ар ш ы п , аум агы н кенейткен болатын. Бастау басында бурьшнан осin турган Kopi еменнщ айналасына осьщан бес ж ыл бурьш жас шыбыктар егш еда, каз1р сшар да жапырак жайып, коленке болуга жарап тур. Булактын арты басы кьф- ш окы га айналып, адыр-жоталар Хантауга уласады. Коктемде салкын самая узбей согатын, uiebi шуйгтн, кызгалдага юлемдей кулпыратын бул аймак, каз1р ыстыкган дем ала алмай ынырсып ж аткандай. 276

Жасулан жан-жагын канш а шолса да, карсы беткейдеп кзбыргасы кетер ш ш келе ж аткзн кумбезге кез1 тусе берщ. — М е т н ci3fli о н а ш а ш акы рганы м... — Ж асулан тамагын кенеп алды. —Устппзден ары з бар... М ынау салдырып ж аткан кумбез1н1з коп адамга ун ам айты н керш едь Ержан да баганадан 6epi нитей ширыгып келе жаткан. Шугыл жауап беру орнына булак суына теар ей е карап отырды да: - Heci унамайды? - деп карсы сурак койды. — Ci3 коммунисйз... — Коммунист болганда, мен кудайга сенш, куран окып жур ме екем? —Э ш жассыз... К озидз Tipi турганда кумбез саддыртаньщыз. - Мен муны алдымен кайтыс болтан ж арыма туртызып жатырмын той... Сонан сон жазым барда, кзза бар, олай булай болы п кетсем... - Бапа-шаганыз, ел-журтыныз бар... Ойпыр-ау, жасыныз кы ры кбеске ж ана толды, элден oniM ж айында ойлауьщыздын 03i уят емес пе? - У я т ем ес! C i3 MeHiH ж атдай ы м ды б и ш е й а з ! Э у ел ! мэселенщ анык-каныгына ко з жетю зу керек. Б1рден “ успннен арыз бар” деп Kepi ауыз кунш шердщ ы гам е н кетпгдз! Жасулан тосылып калды. Эш еш нде сыпайы сойлейпн, MiHe3i жумсак. Kaajpai ага б1рден осылай катгы кетещ деп кугпеген. - Ол не жатдай? Айтьщыз. С он ы оз аузьщыздан естуге едеш кедщм. — Е н алды м ен MeHiH денсаулы гы м н аш ар . А тка м ш ш калкайып жургенге кол-аяты балгадай деп ойлайтын шытарсындар?! Ш ынтуайтка келгенде, мен аурумын. Тек дэрнерге коршуге, емделуге уакыттаппай журмш. Осы кумбез бггкен сон, мен де 6ip адам кусал дем алмакдын, курортка бары п емделу1м керек, ж урепм , бел1м — 6 ap i сыздайды. - Оныныз дурью кой, - деп Жасулан созш белш- - Дем алуга, емделуге барлык жагдай жасалады. — С ен э л ! уккан ж оксы н, —дед1 Е рж ан en ai “ сен ге” к о - m in. —0 з жагдайымды 03iM бш ем ш ... Белд1 кайдам , журепм е ем конбай ма деп коркзмын. Журек деген кейшге каратып жайбаракдт жургенш котеретш норсе емес. А як астынан алып к е тш ж атканды 03iH де Kopin ж урсщ ! - Туу, Ереке-ай, кара аспанды суга аддырып! —“ Басы ауырмаганнын еш ю м м ен ici ж о к . \" М ен оз1мнен баскага сенбеймш. Hici жамагайын демесен алды-артымда 6ipre туган eundMiM ж о к Бапалар жас, жалгыз улга иек арта алмай- мын... - легенде Ерж аннын к о н ш босап, козш е жас кедщ. Ж асулан 6ipa3 уакь1т ундемей отырды да: 277

— Бул э н п м е ауданга ж етсе не деп жауап берем1з? Арыз и есш щ тек муны мен тынатын Typi ж ок, - деда. — Ж аза берсш! Борше оз!м жауап беремш. Мен ушш бас ауыртпай-аккой. Сураса —айтарсьщ: “ Кордам, свйлеспм, квнетш ынгайы жок” деп. Юм сураса да берер жауабым 6ipey; кумбез тургызам ба, ж ок па — ол в з шаруам... Япыр-ау, айдалала вз каражатыма салдырып жаткан кумбезден юмге запал келеда - соны айтш ы? Кайта суйген жарынын жанында жаткан аламлы ардактамайтын ба еда? Э л п кисса-жырлардын бэршде сол мадакталмашъш ба еда? “ Крзы Кврпеш — Баяндай 6ip молапа влсем-ау” деп зарлаганда артистщ аузьшан жалын ашайтын ба еда?! Бул сезге Жасулан кулш ж1бере жаздады. —Олар —гашыкболып крсыла алмай, арманда кеткен жастар гой. — М енщ iuiim e кандай арман барын кайдан бшесщ?! Суйген жары м ж асы на ж етпей Kerri. Зар жылап мен кзлдым. Канш а гумырым калганын кайдан бш ейш —мениа де вз!мше талап Э р заманнын о з Козы Kepneuii бар. Карапайым крйшьщан мынадай седцер шыгады деп Жасулан еш ойламаган. “ М алш ы десе, шопан лесе тек шаруа жайын сурап эдеттенген басшыларга бул взш ш е 6ip сабак екен, —деп туйда ол. - BipaK баскаларга муны калай тусшдаремш?” “ Д эл осы калпы нда жетк1зген ж ен, - деп корытгы Ж асулан. —Ж ана зам ан н ы н К рзы сы мен Баяны... Бул да 6ip кы зы к екен-ау!” — Ж арай ды , кам ы к л ан ы з. А р ы з ж азган адамм ен ез1м свйлесерм1н, — деп Ержаннын иыгына колын салды да, орнынан турды. АКБ1ЛЕК Осыган уксас оцпмен1 акын Хамит Ергалиев Кенен кзртган еспген. Акын апамыз Лэтипанын да тагдыры аянышты екен-ау... О сы 6ip ж ар кабак, кон как мурын, тулгасы ipi Эийм шалды керген сайын Ж асулан колын алып, сэлем бермей отпейтш. Ш ал к а бак асты нан 6ip карайды да, epHi де жыбыр етпестен бурылып журе береда. 0 з ш каш ан керсен д е ты ны м таппай журген!. Согымга деп байлаган ала тайга ш оп, жонышка салады, кара есегше м ш т езен бойынан курак о р ь т кайтады. Сексеннен аскзн BmiM кариянын KeMnipi будан о н жыл бурьш кайтса керек, е зш е н туган баласы корпи совхозда зоотехник екен, мунда жана уйленген нем ереа Сартайдын колында. 278

Жасулан неге екенш e3i де бшменш, осынау жау кабак шалдан ш лей сескенш те жур. Ж ок жерден м ш тауып, урсып тастайтындай кореш. Bipaic, естуш ш е, бул ш аддын сырты суеты болганмен етене жакын адамдармен ашылып сейлесеш, - дейш. Житг кезшде cepi болтан, балуанга да тускен, жиын- тойларда кыз-келшшектермен айтыскан... Жалпы, жаны cepi адамдар к е п ш ш , е н п м е ш ш болута керек еш , м ы н а Kicire жакындаудын 03i киын, элде Ж асулан конш сарайын аш атьш юлт таба алмай жур ме? Совхоз партия уйымыньщ хатшысы Ж асулан курылысы жана 6ixyre айналган М эдениет уй ш ш 6ip белмесгн музей ж асам ак С овхо з орталыгы орналаскан о сы жер - аудандаты ен ежелп елш мекендердш 6ipi. С овет е и м е п н орнату кезенщде талай киян-кеск1 оки галарды бастан кеинрген... Уш С о ц и ал и ст Енбек Epi, 6ip Совет Одатьшын Батыры шыккан. К ейш п жылдары темендеп кеткеш болмаса, колхоз кезшде аудан тупл облыс келемшде дуршдеген ауыл. М ш е, осы н ьш бэрш жуйеге келттрш, музей уйымдастырса кейш п урпаккэ улп емес пе? Енбек адамдарынын энпмесш , ардагерлердш естел1г1н л ен тага ж азы п ал ы п , ф отосуретгер1н i3flecripyfli, экспонатгар жинауды комсоргке тапсыртан-ды. Ол ж ш т шамасы келгенше ты ры сы п-ак жур, тек 9uiiM шал тана “ кы рсы гьт” ештене айтпай койыпты. Осы гасырмен туйдей курдас Эчйм бул ауылдьш “ Tipi шеж 1реа” деседа. К езш де Совет ею метш орнатысута белсене араласкан, алгашкы колхоз басты гы болтан , бри гадир кез1нде п ен си яга ш ы к к ан ... — кыскасы, оны н OMip жольш да талай iaflep сайрап ж атса керек. “ 03iM уй ш е арн ай ы бары п OHriMeaecyiM кер ек ш ы гар, комсорг баланьщ: “Ата, ананы айт, мынаны айт” деп алакан жайганын жакгырмай журген шыгар” деп, Ж асулан орайлы c o n i куткен. Bip KyHi ш алды н н ем ер е а С артай кенсеге енттге басып келш. — Ага, атам бес кун бурын кетш е д , о т жок,.. Нагашы ж урты м а бары п кай там деген сия кты ед1, ар ты н ан i3flen бармасам, айдалада адасып олш кала ма... М ашина берпзццзий... — Н агаш ы сы кай жерде еда? — Хантаудын ар жагындагы Топар деген жерде... Tinri ол Kici мен ес 6uireai нагаш ы м бар деп ай ткан емес едь.. Баягыда 6ip кария ю еш ш елгенш бшем. Ол кезде ты н болатын, e3i барып кайткан... — Е , бары п журген жер1 болса, 03i д е келш калар. —Бес куннен 6epi 6ip хабары шыгуы керек ед1... 0спп отырганда Сартайдын келшшеп телефон сокгы. “Атасы келш аттан туеш жатыр...” 279

Ж асулан кенседен Сартаймен 6ipre шыкты. Шадцы керген бойда HeMepeci б1рден тутанып: — Ата, муныныз не? Кайда кеткеншэд! айтпайсыз ба? Осында... - дей 6epin, Эпнм нщ алара караган кезш ен каймыкхы ма, Сартай сезш щ аягын сиыр куйымшактатып 6iripai. - Айдалада жургенде олай-булай болып кетсещ з, елге кули болмаймыз ба? Ш ал н ем ер есш щ камкорлыгына шггей риза болса да, сыр алдырмай: — б л е тш xepiMfli ез1м де бш ем ш , —деп кыска кайырды. — К айда бардыныздар? — деп, сезге Ж асулан араласты. —Е , нагаш ым жакта... Ж ас кез1мде кыз-кыркынмен кулш- ойн аган жерлер eciMe Tycin... — деп, ш ал парторг ж т т к е кулана карап койды. 0 3 i тойдан келгендей кещдда. Бутан Ж асуланньщ да иы га котерш т: — О з б е н 6ip энпмелесу керек eai, —деда. — К еш ке б1здан уйден шай ш е е к кзйгеда? Ш ал ойлангандай болы п, кабагынын астынан 6ip карады да: — Ерулйс беру м ш д е п б1зден, - деда. - Сен ке ш ш келгел1 уй корсете алмай... Н емереге караган кун осы... Ертен демалысын ба? Келшд1 ертш осы уйге кел. Ж асулан ш алдьщ “ к и т ” табылды деп ойлады. BipaK вз уйшде Эш1м карт жарытып ештене айткан жок, Кобшесе парторгты сой летш , сыр тарткысы келетш тор1зда. 1шшде не бар, ой-туйейт калай — сон ы сынагысы келе ме, калай... Жасулан да шадцы озш е жакындату уш ш осы кунп жас- тардын о ш р ш е , мш ез-кулкьш а байланысты eprypni энпмелер айты п, кулд1ргенс1п отырды. Арадагы “ сен-м уз” осылай бузылган сон, Жасулан Эпдмнщ езш конакка жеке шакырган. Кел1ндер1нен, немерес1нен кы сылар деп ешкайсысын араластырган жок, Ет желш ш , шай жасалган сон келшшеп к е л ш м бойы нш а екеу1н онаш а калдырган. в зге емес, парторгтын осы лай ш а ж еке курмет керсеткенш е KOHini ocin отырган ш алга: —“ Ж ас кушмде кулш-ойнаган жерлер е сш е туеш ... ” деген энеукун п с о зд е р ш з кокеЙ1мнен кетпей жур, кзрия, — деда Ж асулан энг1менщ 6ip и ш ш де. — Ссш кундерш зден ете- м ете есте калган 6ipep ен п м е есп сем деп едам... Ш ал такиясын кейш ысырып, мандайын тыжырган куй 6ipa3 ойланып отырды да: — Е -е, ш ы рагы м , ойнап-кулген OMip емес, вкш ш гп 6ip жагдай eciMe туеш , кун1-туш мазалай берген сон барып кайтып едам... Ол 6ip айтылмай журген сыр. Бул окиганы бшетшдер 280

K33ip дуниеде ж о к .. K ap i койдын ж асындай OMipiM калды, е з 1мм ен 6ipre о л м есш , саган ай тайы н. К дл ам ы нн ьщ жел1 бар жорнолис керш есщ , мумюн кэдене жарар. Бул кунде сыр шертетш кдтарым да калган жок, ... Ж иырмадагы кы лш ылдаган ж т т кез1м, астым да - кара жорга, успмде — коныр дэм п ж ш апан, басымда коныр баркытпен тысталган кундыз 6opiK, аякта - суртпе табан курым ет1к, к.олда —у к ш домбы ра, айн алам толган — энпп, куйпп, атбеп балуан. Ш у бойын узынынан да, колденегцнен де аралап журген зам ан еда. К асы н да он солдаты бар былгары кюмда нэн оры с ке з бола кетп . Ш у , 1ле о л к еан д е е с и болью, старшындарды орн ьш ан алып, K03i аш ы к кедейлердщ кольша би л ж берйт ж ур екен. М е н щ онер1мд1, ж йтг-ж елен жннап сауык-сайран курып жургешмд1 керген сон: “ С ен о зщ кедейден ш ы ккзн акын екенсщ , мынау елге кенес ою метш щ саясатын тусшдар, енбею ш халыкка ерюндж, тендж тигенш айт!” — деда таза к а зак тш ш де. Э р н е ш кулагым ш алганмен, ом1рде болып ж аткан озгер1стерден оз1м де бейсауат едам, 6ipa3 о н п м е айтып коз1мд1 аш ты . О н кундей касы на epin журд1м. Ж урерш де колыма 6ip ж ап ы р ак кагаз устатып: “ М ш е, сен осы н дагы С о в е т OKiMeTiHin OKliriciH- Ф е р га н а ж ак та басмашылармен согысып жатырмыз, 6i3re ж ш т жинап бер, ат, туйе керек!” —деде К олы м а би л ж тиген сон , Ш у мен 1ле Топар арасында жорты п жур1п, елу ш акты epiicri ж асак жинадым, отыз туйе, алпые жарау аггы алдына салдым. М унын б э р ш , эрине, сал ы к есеб1нен алдык, ал житггерге (6api байлардын кой ш ы , жалшы пары болатын) “о к ш е т khim, тегш там ак бер ед1, кару-ж арактагы насындар, согыс аякталган сон , окы п, коздер1нда аш асы н дар \", —деп уп тай тгы м ... Содан, койш ы , ою м ет алдында д а , ел арасында д а бедел1м артып, иыгым KOTeploai. Журер1нде э л п оры с “ Ревком боласы н ” деп кетп... Мен енда сыбай-сылтан cepi емес, “ ревком акы н ” атандым. Кдсымда алты-ж ет! cepiriM бар, 6ip бай ауылда тустен ш отыр ед ш , сыртган: “ А кбш ек акын келд1, Акбш ек! — деген дабыр ecTumi. Осы ондрде ак ьш кы з бар, узатылгалы ж атыр” дегенда олгтнде гана есп гем. “Т ой ы на барам ы з” деп отырганда о зш щ “ кудай айдап” Kenyi мен уипн тосы н жагдай бодцы. “ Не де болса келс1н, тш десш кзлай ы к” , деп, iurre оты р а берд1м. Ауылдын 6ip жйтп сыртка шыгып, кызды атган колтыктап Tycipin, 6i3 отырган уйге алып келд1. А кбш ек ж алгыз емес, касы на ерген ею кы з бар, 6ipeyiHin колында —укип домбы ра. А кы н к ы зд ы н ай ты с к а л ы к е л ге н ш imiM сезед1. Э н салганым болмаса табан астында олен киыстыруга онш а 281

жуйр1К ем ес ещм, ел алдында абыройым тегшмесе ип ед Г , - деп шлей калтырап отырмын. Акбшек кейб!р бэдис акындардай б1рден кимелей женелген ж о к Эуел1 и ш т барш ам ы зга салем берш, арнайы тоселген сэтен карпе устше жайгасты. Журю-турысы биязы, бота кез, кыр мурынды, колан ш аш ы н а т о л п ы таккан. Ж ака жауган кардай а к кы з екен. К,олына сак и н а, бшезпс салган. А к кой легш щ етегш ш ы м ш ы п катерш отыра бергеннен-ак алма м ой ны ею K03iMai ойы п жей бастаган. Тербиел1, aHereni ж ердщ ю>1зы е ке ш хула бойынан тугел тагш in тургандай... С элемдесш болган сон, уй иесш щ колкалауымен Акбшек колына домбыра алды. С азш танысудан бастап, мен жайында сырггай есттгенш, “журт мактаган жнтгп 6ip каруге келгенш” айгьш е г п де, бурьш гынын сал-cepmepi акыны бар ауыддарды аралауш ы ед1, каз1рпн1н кедейден шыккдн акыны тамагы то й г а н ау ы л д ы ж аг а л а й д ы е к е н , д е п THicTi. М ен де бегелместен: “ Бул елде акын бар деп еспгем жок, малга сатылгалы жаткдн сулуы бар дегенда ку л агам шалган” - деп ж ауап кзтты м. А кбш ек: “ К,удандалы болу - кудай жолы, бойж еткен кы з узаты лмаганда уйде отыра ма, аз1н кыз айтгырсан кайда калдын, аю м етгщ акш асына мал сатып алды деп естим ш , а з TipuiiniriH неге жок1” —деп ыктырмак бодцы. “ Б асьщ да ж арлы кы п жаратса не ш ара, 6ipaK кедейдш де куш туып келед1, 6i3 эл1-ак байларды басып озам ы з, - деп оры с уэю дден уйренген саздер1мд1 вл е щ е костым. - Байлык деген не ол? Бай —6ip ж у п ы к, б а т а р 6ip октык, тек внер1мнен айырмасын. “Аса байлык не керек, ден сау болса —болады- ай !\" —деп 6ip койдым. О сы кезде ж ан ы м д ага 6ip ж т т : “ Бул кь13 суймеген адамьш а бара жатыр, катьш устше узатылмак” , - деп, кулагыма сыбыр ете кадды. “ Нагыз устайгьш жер1м осы екен!” деп кезеп м келгенде: Булт басып айдын кезш торлады ма - Акбшек, квншшдеп болмады ма? Эрюмнщ ыктияры взшде гой, Суймесен, ceHi 6ipey зорлады ма? деп каддым. А кбш ек бутан д а саскан жок, “ Юм каз1р суйгенше барып жатыр. Батыры бурынгынын камал бузган, бупнпнщ життт ит урген ауыддан коркады” , —деп ез!м е тап берш. “ Алып каш сам , ж урегщ дауалай м а ?” , — деп ед1м. “ Кугыншьщан ж урегщ ж арылмай м а ?” —деп т а г а ыкгырды. Акыры мен жещдшм. Сол куш 6ipa3 ойьш-сауыкжасадык та , уэде бой ы нш а, ай тумай туртанда eKeyiMi3 сай табанында ж олыгып, жетекке ею ат алып, 1ле ж агасындага Жалайыр жакка тартып кетпк. Сол тешректе менщ нагашым туратын, 282

6ip кыс паналасак, коктем туа кала жакка жылыстау ойда бар од. Акбшектщ узатылатын жер1 жуан тукым екен, 6i3 отырган байдын ауылын шауып KeTirrri. К ы з кешиасен сон , тун ортасы ауа келсе керек, 6i3 ол кезде О кю ргай жолымен Хантау асып кеткенб1з. Кдлай карай бет алатыным ызды е ш и м бш мейтш ... Сенен несш жасырайын, сол кезде инке буккен т а г а 6ip сыр бар еда. М ен аткам ш ер атан ы п жургеш мде уйленгенмш. Акбшект! кергенде к е щ л ш ауганы сон ш а, буны о тан айтпаган ед ш . Э й ел 1м бала кетермеген сон , езда де бейопа куй кеш ш ж ургенмш . А кбш екке ак. ж арылып ш ы ны м ды ай ты п ед1м, коз жасын 6ipep тегш алды да “тагдырына мойын усынды” . Наташым м е т ерекше жаксы коретш - кушагьш жайып карсы алды. Крржынбас тамы бар екен, 6ip жагын 6i3re бо саты п берда. Акбш етсп к у ш п з уйден ш ы гар гам ы з ж о к Курыгы узын куда жаты 6ipa3ra де ш н ат аягы ж ететш жердан б эр ш е iaaey салатыны мол1м. Бейсеубет 6ipey Kipin келсе, тытыла турсын деп, оз1шз жатып-туратын болменщ астынан терен уя каздык. У-ш у басылганша осыпай кун кормесек болмайтын ед1... Арада 6ip ай етш , жерге табан кар тускенде, Акбшекпен акылдастым. “Ауылыма барып, алган эйел!мнен басымды ажыратайын, ки1м-кешепмд1 ала келейш \", —деп едш , бутан да кецщ . Н е деген мей1р1мд! жан! ... Ауылга ж акындаганнан-ак ж урепм элденеден с езж ала бастады. Уй алдында бес-алты ат байлаулы тур, сыртта самаурын кайнап, жер-ош акта сексеуш лапылдап жанып жатыр. “ Бул не жиын? деген дудэмалмен атымды байлап, акырын басьш келсем, уй тола адам! Е ш ю м меш “ жолаушылап келдщ-ау” деп карсы алган ж ок, “ ассалаумалуйкум!” деген сэл е м ш де калкьш калды. 0 3 in a i коярта жер таппай босага жакка отыра кетпм. Кайын атам аппаксакалы кеудесш жапкан Kenicri адам ещ, келгеннен козш менен алган ж о к К ай уакьггта да жаркылдап кулш журмейпн Kici, мы на турш ен ты м суеты Kepiuai. Келе жатканьщды “ сымсыз телефон” жетюзее керек, efteniMHiH уш агасы да осы н да екен. Bopi кам ш ы лар ы н келденен устап, каршыгадай тас туйш отыр. “Э ” десем “ мэ!” деп сабап ж1беретшдей кабактарынын астымен карайды. Огыргандардын iuiiime эйел1м ж ок, oaaepi онаш а сойлеспек боп корпи уйге ж енелтш ж1берсе керек. А з тыныштыкган кейш кайын атам: “ И э, балам, кыды- руын канды ма?” — деп кисык сурак койды. - Кьщыргам жок, жанадан жар тауып кайтгым, — деп е н п -м е н щ аш ытын айтгым. — Кайта, торт коз1м1з тугел отыр- ганда басын ашып алайы к 283

Бул жагдайдан ездер1 де хабардар болу керек, елп свз1ме ешкайсы елец е т т , шан шыгарган ж ок - Е ю ойел алгандай малый капе, - деп, кайын атам тагы да кырсык, сауал берщ. - К ^зы ны збен ажыраймын, маган е в д Акбшек кана жар болады, - дед1м батылданып. - А лгы н к ел се, ал ы п , аж ы р агы ц келсе, тастап журе беретш, ол - кай елдщ, кай ею метпн заны?! - К енес взам ен суйгенше косылгандарга к е н ш ш к берген. - М ен щ кы зы ма патш а заманында емес, кеше гана, кенес вкшетз тусында уйлендщ емес пе? - Менен 6ip кателж оп т... Онын устше кызыцыз бала кетерген жок,.. - дед1м баск аш а бултарудын жолын таппай. - С ен бу йтш ш атпа, - дед1 кария кою коныр унмен. Кдязымныц K33ip аягы ауыр. “ Кудай тас тебемнен урганын” сонда сездш . Не айтарга бшмей, анырып отырып калыппын. Мен “жолаушылап” кеткел1 тер т айды н жуз1 болды, “ бала кетермеш” дегенш кур далбаса екен гой! “ Ж ыгылганнын устше жудырыкгап” кайын атам: - Осы ж елж кенщ де жетер! —деп каЬарын теге карады. - Куйын кугандай 6ip ж ьш ньщ сонынан шескен екенсщ, акьтргы p er KeiuipiM жасаймын. Егер есю тентекппне кайта бассан, кашан айттын деме, мерт боласьщ! Э нпм е осымен догарыдды. Будан epi мен де, олар да казымыр сезге бармадык, Кдйын атама “ кылша мойным - талш а” дегендей рай танытгым. Аягы ауырлаган сайын эйеш мн щ де жуз1 жылып, маган MeflipiM теге бастаган сияктанады... BipaK жатсам-турсам Акбш ек ойымнан кетер емес. ^ за д а ай отп, “ ушты-куйш кайда ж огальш кетп ?” деп, ею K03i тер т болып жургеш кез алдыма елестесе, сен соккан балыктай ес!мнен тана жаздаймын. Кдйынатамнын, агаларынын курсауынан е з ыктиярыммен босана алм асыма к е з жеткен сон, 6ip тунде кашуга бел будым. А тымды жемге байлап, диландырдым да эйел!ме: “ Тулю, крян шалып кайтамын!” , — деп, тазы ертш, кан сонарда жолга шьш тым. С ол бойда Хантау кзйдасын деп тартьш кеткенмш. Эйел1м сезж алса керек, дереу агаларьша хабар берйтп. Сайдын тасындай уш ж ш т атка м ш ш , менщ i3iMMeH журш отырган. Тулю , коян шалган ан ш ы кумга карай тартушы еда, менщ ат басын тауга карай бурганымды б1рден байкаган. Кдн сонардагы i3 е з ш е сор болды, тан карангысында ауылдан шыккан меш кун бесш ге ауа бергенде, Окторгайдын асуында куып жетп. 284

Yiueyi ортага алып api-6epi кажап ед1, мен кнгаш жауап бершм. Bipeyаггы н ш ылбырына ж арм аса бергенде, камш ымен салып калганым! А йкаса кетп к. Yui ж т т ж ан кояма, 6ip кезде басымнан кан аг ь т , естен танып калыппын. Олар басымды жейдемнщ етегшен жыртып таны п , атка OHrepin салган да, ауылга алып келген. Ею-уш кунге дешн ес жия алмай жаттым. 0 з аягыммен журт-туруга шамалы жарасам да, басым зенш, журепм локси бердь М иым шайкалса керек, ауруым узакка созылып, арада т а га да айдан астам уакыт опт. “ Каш ып кетпесш” деп, кайын агам менщ атымды оз корасына байлатгырган. Бутан капы корланып, намыстандым да эбден ес жиып, бойыма эл мрген сон, кайын атамнын жылкыдага жуйрж торы атын устап мшген бонда тун пшнде кашып кетам. К ар жауа бастаган к у т и ед еш тосы п ж ургенмш , енш i3iMe ит алып туссе де таба алмайтын едь.. Сонымен, койшы, арата ем жарым ай салып ж етам-ау 1ле Топарта. К елсем, нагаш ы м ны н жуз1 то м ен , к з б а г а н каре жауып отырды да: — “ Болтан кже —болаттай...\" деген, —деп, эрщен бастап келе ж атыр еш , с е з ш болит: —Акбшек кайда? —деп аузымды ашканша: — Осыдан он кун бурын жер койнына бердж, —деш. — Иманы жолдас болсын. Нагашымнын жубатып айткан создер1 кулагыма мрген жок, eceHripen оты ры п калдым. Кеше тана жалтанды ж алпаганан басып жургендей ещм, енш мш е, тагдырдын ауыр сокхысына ушырадым. Жарык. дуние каранга тартып, мойныма 6ipey тас байлап, терен суга тастап ж1бергендей ж андалбаса хал кеш т1м. Артынан бшеем, окнта былай болыпты: Мен кеткеннен кей!н коп кеш1кпей о сы TonipeKTi бей сеубет б1реулерд1н торуылдап журген1н н аташ ы м коред1. С ал т б асты , сабау камш ылы 6ipey “жогалтан жылкымды гздеп ж ур м ш ” деп осы уйге д е тустенсе керек... Акбшек куннщ жарыгын кормей, каранга, сы з урада жата бергеннен ауруга шалдытады. “ TipiaeH корде ж аткан ш а, кен далата ш ы гайы н” деп, тунде озен жатасындагы уйиттен шегтп паналайды. Аяк астынан калын кар жауып, соны ак тутек бо р ан га ай н ал ы п , Ак,б1лек ад асса кер ек. А р ты н ан 1здеп шыккан наташым ары айналып, 6epi айналып таба алмайды. Айгайлай-айгайлай даусы карлыкхан... Тан ата, боран басылган сон, т а га iaaenai. Акбш ек малдан онш а узамапты, кар астында ж аткан ж ерш ен арш ы п ал тан. “ YcireH адамнын 285

еуелде денес1 кы зады, тонын ш еш ш , uu ки1мдерш парша- пар ш а ж ы рты п тастапты , - дед1 нагашым. - Кеудесшен тырн акгы н i3iH кердЫ ” . HeciH жасырайын, тунгыш рет ещреп жыладым. Тагдырдын осы н ш а катыгезд1пнен кеудем каре айрылды. “Акбшектей аяулы адамды кдлайша кор кылдым?!” - деп, вз1ме езии лагнет айтгым. Амал не, канш а жер тырнаганмен, Tipinin келер Акбшек жок, Ka6ipiH кушакдап 6ipa3 жылаган сон, нагашымнынтуйесж жетелеп, тау ж акка бардым да, ею тас аргып экелш , басына белп орнатгым. Сол манда колдшрмен жасайтын уста бар екен, Акбш ек м ш ш келген атгы тартып, тас кашатгым, айдын суретж салдырьш арабш а аты -ж енж жаздырдым, туган-олген жьшын керсетп к. Калган ею атгын 6ipiH нагашыма 6epin, 6ipeyiH асына сойдык, Крлымнан келгеш сол-ак бодцы... М ш е, балам, ш алы нн ы н бастан кеш кен екш ш гп 6ip GMipi осы. 0м1рде вкш п п кеп , 6ipaK Акбшектей арудын олш1 алпые ж ьш этсе де, кею репм де ш ер болып каткан едк Энеукун1 сен “ кай аа бард ы ны з?” деп сураганда, немеремнщ де кенш1 тынсын деп, эзшмен жауап катуымньщ м эш сол. в з щ сиякты естияр д а ем ес, бала неме не туешеш... Акбшек жаткан жерге ара конып зорга жегпм. Нагашымньщ тамы жермен-жексен болыпты. Орнына салынган а к шатырлы уйде 6ip малш ы бала отыр екен, когадай жапырылып кугп. А кбш ектщ басына барсам, тас иирюн тоза ма, койган белпм сол куШ тур. Т ек жазуы комесю тартыпты, жещммен суртш зорга окыдым. Астьщгы тас ш вп п , устщ п таска ары еткен, 6epi еткен мал суйкенш кисайтьш тастапты, ал п бала eKeyiMb кдйтадан калпьша келбрш койдык “ Ю мщ и ещ?” —деп сурай берген сон , “ кыздай алган эйел1м еш , балам” , - дедам. Ол кэдамгщей бет алпеттме штипатпен карал калды. С олай, Ж асулан балам. Сыртыннан байкаймын, естш те журм1н, о сы ауы лга келгел1 улкен-к1ш1н1н аузы н а 1лше бастапсын- Бет алдыннан жарьшкасын. Осыньщ бврш езщ сураган с он айтып отырмын, —деп, Э ш ш кария эж1м толы мандайынын терш суртп. Ж ай Караганда ж ау кабак, туйык керш етш шалдан осындай эн г1ме-сы р естим ш деп Ж асулан кутпеген еда.

МАЗМ УНЫ С .М у р а т б е к о в . Ж ай са н ж аз у ш ы ....................................................3 РОМ АН К ,амауда.....................................................................................................15 ПОВЕСТЕЙ Той у с п н д с .......................................................................................... 142 К ай л асы н . Б алж ан ?........................................................................ 174 Л к то ты ................................................................................................... 201 Ж у б а н ы ш ..............................................................................................243 ЭЦПМ ЕЛЕР Кумбел хикаялары А гайы н ....................................................................................................269 К у м б е з....................................................................................................272 А кбш ек...................................................................................................278

A S 0-£>о БЕК TOFblCBAflVJIbl ТЛНДАМАЛЫ Сарашысы — Улжалгас 3oyip6eicoea Тсхникалык сарашысы — Раиса Винокурова Бетгеген - Гулнур Жэр'шбетова Бсзещирген - Нагым Нурмуханбетулы Тузеткер — Сандугаш Ыбыраева Теругс 03.05.05 лйбершш. Басуга 15.06.05 кол койылды. Кдгаэы офссгпк. Карт Typi \"Таймс\". IlimiMi 84x108,,,. Офсетпк басылыс. Баспа табагы 18.0. Шартты баспа табагы 15.12. Ессппк баспа табагы 16.22. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 807. Келюмд! бага. \"Жалын баспасы\" Жауапксршшп uicKreyai cepiicrecTiri. 050009.Алматы каласы. Абай дангылы, 143-уй. а жшс РПБК «Дэут'р», 050009, Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93. Тел.: 42-36-31, 42-07-90, E-mail: [email protected]