К.Баялиев Ар жазасы

Повестер мен эцпмелер 'Талдыкоргви цалосыныц ортелыцтэндыры/чвм к!тал*амвла, МУЙООГ мемжшотЛк мономе»



ПО ВЕСТЕР

АР ЖАЗАСЫ КАУ1ПТ1 ПОСЫ ЛКА Ш алгайдагы аудан орталыры Кайбадам селосынын тур- гыны Рад ия Е стаева езш е посылка келгенд1г1 жвншде почтадан екш ип рет хабарлама караз алран. М ун ы тап- сырран почташ ы кыз ол посылканын келш жатканына eKi аптадай бол ранын, алрашкы хабарлама кагазды экел- генде бул уйдщ ж абы к турранын еске салды. Онысы рас. Eni улын каникулра ш ыккан сон Сарыарка ж айлауы нда мал баратын агасы нын уйш е алып кеткен-дь ©3i де ауданды к М эдениет у й ш д еп керкемдж жетекил кыз.метшен THicTi енбек демалысын алран. Балалар aFap- ган iu iin , ж ай лауды н та за ауасын ж утсы н деп ойлаган. Ocipece институтка ею жыл барып, эрен тускен улкен улы К анатты н ку р сулдес1нен шошып, ж ай лаудагы малды ауылда бойына шыр 6iTe ме деп дэмеленген. Он жыл- ды кты биыл 6iTipreH екшпл улы CaFaT институтка барам деп талпынран да ж ок, мектепте ж у р ш алран шофер мамаидьты бойынша автобазара ж умыска орналаспак ед1. « Ж айлаудан кай ткан сон icTecen де KemiKneccin, 6apiMi3 6 ip re болайык»,— деп оны да epTin алран. Туыс дегенде жалгыз бауыры рой канша айтканмен, агасы буларды куана к арсы алран. Бар eMipiH малшы- лыкпен отк iз iп келе ж аткан уйд1н аддамдары барынша а к ж ар кы н да мей|'р/)1 екен. 0здер1нщ уй imi тола бала болса да, Ралиянын балаларыны н кас-кабарына KapayFa да ш амалары келш жатты. EKi ж актан косылран агайынды eKi уйд!н 6ip кора баласы э деген-нен-ак 6ipiH -6ipi жатыр- камай, тату-тэтт( ойнап-кул1п, асыр салды. TafiF a MiHin, ботамен 6ipre ойнактап, козы куалап, бие сауысып дегендей, малды ауылдын вз кы зы ры конак балалар- д ы н im in пыстырран жок.

Сейтш , жайлаудан к е ц ш ceprin кайткан Радия бугш Канатты астанага окуына аттандырып келш, к о п т жай- ланган едг «Ол негылган посылка болды екен?» деп ойлады Ралия почтага бара жатып. Буларра посылка ж1беретж мм бар ед1? Эке-шешеден ерте айрылган. B ip eyflin жалп>13 кызы. М алд ы ауылдары жалрыз ж а кы н ы ж1берд1 деуге, ол ж актан ездер1 кеше рана оралды. Элде тары да BepiK пе посылка салган? О ган Ралия узшд1-кес1лд1 айтып efli foA элдекаш ан: «Осы у а кы тка дейж icTereH ж э к с ы л ы р ы ц да жетедг Сол карызы цнан кутылып алсак та болар. Ещ ц еш нэрсекД! алмаймыз»,— деп. О ны ц сонры хаты д а посылка салаты н адамныц леб1зж байкатпайлы, решшпен жазылран. Осындай ж ум бак ойды куран Ралия почтада колына устаткан посылканын жазуларына узак карап турды. А к матамен капталран кап-катты нэрсе. М у п ы к адрес!, аты -ж еш дэл жазылран. А л ж1беруип мен оныц адрес! мулде ж ум бак: «Одесса каласы, Украин Keujeci, 15-уй, Галина Д убинина». 0 M ip i ecTin бишеген eciM, кермеген кала. Ж енелтуш ш щ адрес! солай жазылранымен, посыл- каныц езж е Орал каласы ндары оныншы почта бел1м- ш е с Ы ц Mepi басылран. Ж эн е посылканыц сыртындары ж азу мен почтамен аудару к э р э з ы н д э р ы ж а зу 6ip адам- нын колымен жазылмаран сиякты. Eneyi ею турлi. Ралия дал болып туры п-туры п, енд1 не де болса уйге барып ашып керермж деп уйрарып, сы ртка ш ы кканы сол едй артынан: — Е стаева!— деп айкайлады 6ipey. Почтада гстейтш кыз екен.— Bepi бурылыцыз. KeTin калм аганы кы з ж а ксы болды. О з г е каз1р FaHa «жедел» белгкп бар телеграмма туст1. «М уны сы Heci тары?»— деп танданды Ралия. П оч тага кайта Kipin, кол койып алран телеграмманы экыранда Ралияныц K03i шарасы нан шыкты. Ондары соз- дер мынадай ед1: «Жедел, Е стаева Ралияга. Егер посылка келсе оран жолай корме. 1шжде жарылрыш зат бар. Апатка ушырайсыц. Алма». Урейл1 телеграмманы «Алма» деген 6ipey Алматыдан осыдан не 6api жарты сарат бурын женелтжт!. «Егер бул телеграмма тары да жарты caFaT кепнксе немесе посылканы будан eKi апта бурын алран болсам кайтер ед1м?» деген с у р а к ойына келген Ралия сол сэт талыксып, кулап бара жатты. Дереу жедел жэрдем машинасы шакырылып, оны ауруханага алып Kerri.

П очтад агы кыз-келш шектер милицияга да телефон согып улгерсе керек. А га лейтенант ж И т почтадагы кыз- меткерлерге мына посылка мен телеграмма жайлы ешшмге Tic ж ар м ауды ескерт1п жатты. Д ол сол к уш ж ум ы с аягына та я у облыстык прокурор тергеу бел1мжщ барлы к кызметкерлерше алые аудан орта- лыгында болтан окиганы хабарлап, тергеуш баскаруды шмге тапсыру жешнде кенескен едк — М ун д ай ic, эрине, Ер1мбетовтщ колы. — Тек Эбекенш н гана колынан келет1н ic бул,— деген лауы с естьпдк — Эбекенш н G3i калай карайды б утан?— деп проку­ рор Ер!мбетовке бурылды. Эбен yHci3 у з а к отырды. — М енде п Kici eAiMi ж ен ш д еи ic OAi 6iTKeH жок. М у л ж л тал ан-тараж га салуш ы ларды ц ici де уза кка созы- лып барады,— дедн — О л к те р д щ ен киын жерл ерш аныктадын foh. Кал ганы н мына ж ^ тте р ге тапсы рсак та 6iTipin береди— дед! тергеу бш нм ш ш бастыгы. — ©ншен ж у м б а к icrepfli маган береаздер де, сыртым- нан «ж айбасар» деп ат койып, айдар тагасы здар,— дед! Эбен к е л к ш а келмей. — « Ж ай басканмен, дэл басады екен» деп мактады го.й тунеугуш республика прокуроры,— деп кулд1 улкен бастык. - «Ж айбасар» дегенд1 унатпасан, будан былай «Дэл- басар» деп атайы к,— деп ед|' тергеу 6e.niMiHin бастыгы, отыргандардын бэр! кулдк « Д элбасар» деген ж а н а атка ие болтан ага тергеуин ертенше icTi ез атына кабы лдау уш ш ш алгайдагы аудан орталы гына жур!п Kerri. ©з1мен 6ipre облыстык iuiKi icTep баскарм асы ны н кылмысты i3Aey бел1мшщ бастыгы мен техникалы к aFa сарапш ы сын ертш алды. Булар келгенше аудан ды к прокуратуранын Tepreyiuici мен ж е ргм пкп милиция кызметкерлер! посылканы кауш- ci3fliK максаты мен онаш а capaflFa сактап отыр екен. ©зге ешкандай тергеу эрекеп жасалмаган. О блы с ешлдер1 келю мен алы стагы эскер бел!мшесшш командованиесше ж ар ы лгы ш заттар жен1ндег1 маманын аудан орталы гына ж1беруд! етшген телеграмма женел- тш дн М илиц ияны ц оперативтж кызметкерлерш щ 6ipi дереу Алматыга ж!бершдг ©йткеш кылмыска байланысты ен сонгы ic -кимы л осында жасалган. К у ш кеше каладан ж i6 ерш ген телеграмм ага каты сты ккш ерд ! isAecripy керек.

TaFbi 6ip оперативтж кызметкер посылканын женелОлген жер1 — О рал каласы на аттаидырылды. О н ы н алдына да Естаевара посылка женелткен адамды зерттеп аныктау мждеО койылды. П осы лкада корсеОлген Kepi адресп аныктау уш ж Одесса каласынын милициясына теле­ грамма берьлдк BipaK ертенж де-ак ол адрестж ойдан шыгарылгандыгы женжде жауап алынды. Одессада Украин к е ш е а де, Галина Д убин и н а деген адам д а бол- май шыкты. н Бул кезде Е стаева ауруханада эл1 де женд1 е с т жинай алмай жатыр едк Онымен тйщесе алмайтын болтан сон, тергеуиплер онын пэтерже барып, Kiiui улы Сагатпен сейлес in, уй |шжен кылмысты auiyFa cenTiri тиерлж ай гакты заттар !здеген. Сонда олардын колына столдын суырмасы нан ею хат йпндЕ О ны н 6ipiH осы у й д ж б алалары былай деп жазыпты: «Дулысу калалык халы к сотына. Kein ip Meci: Телеательенщ менгеруилс! азам ат Кара- жанов Сэтенге. Б1здер, К а н а т ж эне С а га т eciMfli ею азам ат 6yriH re дейж Караж анов Сэтеннщ б алалары деп саналып, сонын фамилиясын алып келшшз. М ун дай адамнын 6i3re эке болаты н еш кандай правосы ж о к деп санаймыз. О нын OMip бойы 6i3re алимент ретшде сот б ш ппм ен ж1берген барл ы к акш асы 2752 сом 13 тиынды б у п н почта аркылы вз атына кайтарып ж1берд1к. Ж эн е будан былай Кара- жановтан 6i3re (KiiuiMi3 С а га т к а ) алимент енд1руд1 ток- татуды талап етем1з. О сы ны мэл1мдей отырып, Ka3ipri ф амилиямызды ана- мыз Балия Естаеванын фамилиясына ауыстыру женжде мэселе караулы етшё>ш. Канат жэне Сагат Каражановтар». ёю ш ш хат Еалия Естаевара Коныртау каласында туратын BepiK Ж ум атаев деген б1реуден келшть Онда былай деп жазылран: «Еалия! «Менен а у л ак жур» десен де, тары да шыдай алмадым. Сеж аэропорттын ресторанында анау алаяктын жанынан кайта коргенде не болганы мды бжмей есен- ripefliM. Егер колымда бомбам болганда дэл сол жерде тастап ж1берер ед!м. А схан а eciriH аш кан бойда бет- TepiHe KapayFa жуз1м шыдамай, meriHin ш ыгып к егпм. M yM Kin , сен мен1 кормеген де ш ыгарсын. Содан 6epi от-жалында жургендеймж. Егер сол алаяктын арбауына

тагы Lnitiep болсан, онда ушеу1м1здщ 6ipeyiM i3 бул дуние- ден кетпей болмас». Б iрiнш i хатты н жайын сураган д а С а га т тергеуийлерге ыкы лассыз ун катты: « Караж ан овты к KiM CKeHi хаттын ш пиле айтылган ж о к па, мамамнан баягы да ажырасып ксткен 6ipey керш е дЬ ,— дед1 де койды. А л е к н т л хатты н сездерш ол елендей тындады. Ша- масы, meiueci бул хатты балаларына керсетпеген болса ксрек. Ол б1зге ж аны ашитын ж аксы Kici. Неге мунша ренжшенш туеш беймш ,— дед1 аптыга сейлеп.— BipaK. e3i к ейш п кездер1 кершбей к е т т едк Про кур атура мен милиция кызметкерлер1 екшил хатты Ke6ipeK айналдырды. Ку п и л магынасын аш кы сы келген- дей, кайта-кайта окыды. С ейтш , облыстык iuiKi icTep баскарм асы ны н кылмысты 1здеу бел1мшщ басты гы Болат Т арж ано в ты н касы на тагы 6ip милиция кызметкерш ко- сып, шугыл турде Коныртауга аттандырды. А л 6ip iHuii хаттагы Д улы еу женш де еш м м ауызга да алган жон. % EpTenine саперл|'к эскер бел1мшш пиротехник-ниже- nepi келюмен посылкага байкау ж ур п зтдй Посылка койы лган еарайга ж акы н даган н ан -ак, эскери инженер е р т т келген Д и к атты KiuiKene кара ит «ба-бап, ба-бап» деп коя бердь Осы арада инженер де, езгелер де игпц аузы на карап туры п калып едк М ы н ан ы ц yHi к ы зы к екен,— дед1 Эбен.— 0 з ге ит- тердщ урген1не уксамайды . Т Ы ж а н а ш ы ккан бала сиякты 6ip;ieHC айтып тур ма, кал ай ез|'? — Рас, оны ц 6i3re айтайын деп турганы бар тэр1з- д к — деп инженер иттщ мандайынан сипады.— Жетед1 ендк Дик. Айтканынды туашим. Bapi сарайды н iuiine Kipin, ecni стол уетж е койылган посылканы айнала коршап тура калды. Д ик алдынгы ек|' ангын аспанга кетерш, тагы «ба-бапка» басып ед1, neci э лпд е айткан сездерш кайталап оны ундетпей тас- тады. О л e3i алып келген эр турл1 ел ш еу ш , байкагы ш аспап-куралдары н посылканын ол ж ак-б ул ж агына жа- кындатып, у н т е карап, кулагын тоса тын тыцдап жур. А ра-тур а облы сты к iu iKi icrep баскармасыны н техникалык ага сарапшысын жэрдемге шакырады. Eneyi езгелер жен- д1 Tycine бермейтж элдекандай техникалы к терминдерд1 ауы зга алады, лы пылдаган стрелкаларга кайта-кайта кез салады. Эскери инженер посылканы колына кетерш алып:

— М ун ы ц iiuide гал ам ат ж а р ы лгы ш куил бар нэп мвлшерл1 аммонит салы нган. С ол а й ма. Д и к ? — деп итже бурылып eai, ол тары да «ба-бапка» басты .— И э, иэ, тусжд1м. Егер, айталык, динамит немесе мина болса, сен баска ш а урер едщ. И нж енер Д и к т щ eHepi жай лы баяндады. Д и к сапер- лер бел1мжщ сен1мд1 кемекшкч екен. М ун д а й сезп ш ит сирек кездесед1 деп м актады ол. И сп а ни ян ы н Kayinci3- д ж ж уйесж де «Бустер» деген ит террористер колданатын жары лгаш заттарды н TypiH HiciHe карал аж ы ра та алатын керж едь Ал мына Д и к болса ж ар ы лгы ш заттард ы н он терт TypiH HiciHe карай дэл ажы раты п, соны н эркайсы- сына арнап белек-белек дауы с шырарады екен. B y riH ri «ба-бап» деген! «аммонит» деген! болып шыкты. — М ен тек итке гана ceHin ту р деп ойламаныздар. М ун ы н хабарлаганы н 6i3fliH аспап-куралдары мы здьщ кер- ceTKimTepi де дэлелдейдк М ы н а а к ш уберектщ ш ж д е п м ш кене чемодан. М ж е, Typi де KepiHin ту р ,— деп инженер сырткы ак шуберектщ алакандай жерж бэюмен тынп алып Э бенге карад ы .— А бы рж ы м аны з, aFa Tepreyiu i жолдас, 6api6ip экспертиза ж а с а у у ш ж ш уберектщ киындысын аласыздар гой. Чемоданны й imiHe салы нган а м м о нигп жару уш ж онын кулпына дейж электр детонаторы, hfhh пьпте ж у р п з ш п ж алганган. К у лы п ашылып, чемодан­ ный какпагы кетертген кезде, аммонит бомбаш а жары- лады. О нда мынау турган а здер мен б1здерден кул гана калады. М ы на шуберектщ киындысын алып турган себе- 6iM, чемоданнан т у к калмайды. М у м к ж , калса, ж а р ы л ­ гыш кондыргыны монтаж даган кейбнр TeMip пластиналар мен сым y3iKTepi гана калар. Ж иналгандар енд! не icTey KepeKTiri ж ай лы ж ю р лесп. Heri3ri энпме посылканы жару-жармаудын тежрепнде болды. 9pi-6 epi акылдасканнан кейж a3ipiue осы куй!нде сактай туруга шеилм кабылданды. Эскери инженер посылканыц iu iiHfleri ж ар ы лгы ш механизмдердщ электр- л1к схемасын ертенге дей!н сызып бере алатынын айтты. Посы лка ж е нж д еп эн п м е осьжан т1релгенде aFa тер- геуш ш щ ойы мына сумды к кылмыстан кездейсок аман калган ж андарга ойысты. Естаева бау-ш арбагы бар, онаш а, терт белмелн ecKi уйде турады екен. Егер посылка осы уйде ашылып, эл- пд еп аскери инженердщ айтканы рас болса, aFa тер- геуш ж щ мынау уйдщ кираган орнын гана Kepyi мум- кж ед1 Fofi. И э, солай болатын едь П осы лкадагы штем- пельге Караганда, ол мунда 15 августа келш тускен.

С одан 6epi ж арты ай бойы мынау уй мен оны мекен- деуиллерге кун сайын Kayin тенген. Э не 6ip телеграмма сап ете калмаса, бул уй eHAiri копарылган уйшд1ге айна- лып жатар ед1-ау. YiuiHiui к у ннiн. кешшде aFa Tepreymi ж е р гш к п мили­ ция кызметкерлер1мен бас косып, тары да акыл-кенес курды. Эрине. Естаевамен эцпмелескенде дурыс болар едк B ip a K амал бар ма, ол а йы кканш а кутш отыра алмайды. Tepreym i Кайбадамдары милиция кызметкерлерше тапсы рм а эз1рледЕ «Еалия Естаеваны ц naTepi мен кызме- пнд е оныц жайын сырт жерлерден телефон не.месе хат аркы лы сурауш ы ларга бакы л ау орнату кажет, оныц ка- 3 ipri душ ар болтан куйш бетен ж у р тк а жария етпей, купия устаран макул. Бул женшде Естаевамен кызметтес адамдарра да THicTi ескерту жасалсын». О сы ндай байлам га к е л т , енд1 ж ол f а ш ы ккалы отыр- санда, К о н ы ртау га кеткен милиция кызметкерлер1 теле­ фон сокты. Екш ндей сейлеп: «К,ылмыскерд1 камаура ал- д ы к!» — дед1 олар к а л га н жерден. «Кандай кылмыскер? Кам аура алганы Heci?» Кайбадамдарылар куану орнына абы рж ы п калды. « Ха т Heci ше? Б е р т Ж уматаевты умыт- ты цдар м а ? — дейд1 трубкадары лар.— Сон ы устап ка- мадык». — М ыналарды н eci дурыс па?— деп трубканы Эбен Е рш бетов алды.— А у , сендерд1 6i3 Ж ум атаевты туткында деп mi6epin пе едж? — H eri3 болран со ц ту т кы н д а д ы к та,— трубкадагы об- лы сты к iu iKi к те р баскарм асы н ы н кылмысты 1здеу бел1- MiHiu бастыры Б олат Т арж ан о в едь— 0 3in i3 талай айтушы е д М з Fofi, айыпты KiciHi кылмысты ц i3in жасы рып улгер- мей турраны нда кам а га н ж ен деп. — М е ж кут1кдер онда,— деп Tepreymi трубканы win койды. «Бул нерылран батпан куй ры к, тепннен TeriH ж а т к а н куйрык». Bi3 неден бастарымызды бшмей бас каты ры п ж атсак , мына сабаздарды ц б1рден айыптыны устап алганын карандаршы. Tepreymi сыртка шырып бара жатып, артына карай бурылып: — Д егенмен, Кай б ад ам д а калатын жолдастар, ci3- дерге айтылган тапсырма езгермейдК— дедк— Естаева женшдег1 ap6ip сыбыска са к болрайсындар. Эбен бастаран кылмысты 1здеуиллер тобына енд! К,ай- б ад ам да !стейтш ш аруа калган ж ок. К,атерл1 посылканы эскери инженермен 6ipre саперлер бел1мше женелтш. ю

Kayinci3 жерде сактай ту ру уйрарылды. Ж а р ы л гы ш меха- низмш н инженер сызран схемасы, сжан пайдаланылган заттарды н сипаттамасы, чемодан мен оны к ап таган мата- нын улгкм, посылканын сыртындагы ж азуд ы н фотосурет1 aFa тергеуш М н колында калды. Ж УМБАК ЖАН Ертенш е aFa Tepreyuii тансэрщен Коныртау каласынын милициясына сокты. Болат Т арж ан о в пен онын cepiri де осында екен. — Кэне, кандай табы стары н б а р ? — дед1 Ер1мбетов мэн-жайды бьлгенше асырып. — Т абысымыз камерада отыр,— дед1 кылмысты 1здеу б ш тп н щ бастыгы, кешеп телефондагыдай емес, yHi сол- — 1нинепм,— дед1 Эбен езшен ж асы кеп Kiuii Болат- к а ,— кеш еп екпш щ баска ед!, каз1р табы сына куанбай отырсьщ ба, калай? Элде уйкыларын канбаган ба? — Коныртаура келгел1 алашапкын болып, аз уйкта- ранымыз рас,— дед1 жанындары aFa лейтенант,— Кеп жерге бардык, кеп нэрсеш сурасты рдык. — М эселе уйкыда емес,— Болат cepiriHe ж а кты рм а й кабак шытты. — М эселе неде?— деп сурады Эбен кешеден 6epri ке нш ндеп куд1п улрайып. — 0 3 i 6ip ж у м б а к ж ан,— Болат темен карад ы ,— Барып турран кырсык. Сурарыка карсы сурак кояды, женд1 жауап бермейдь — Эдетте ж у м б а к атаулы ны к ш енлмж абайлап 1здеу- uii едй Сендер асырыстыкпен булд1рш алран жоксын- дар ма? — KiM бкпед1, былтыр е з Ы з дэл осы сеюлд1 жар- дайда асыгыстымызды куптап ед1н,1з. «Егер 6ip тэ у л ж ке- шжкенде кылмысын буркеп улгеретш екен» д е ге н М з eci- н1зде ме? — Кэне, uibipaFbiM, жендеп тусшд1рий бэр in. Болат пен онын cepirm iH баяндауынша, Коны ртауды н «Кении» атты мэдениет сарайынын кызметкер1 BepiK Ж у - матаев август айында коны ртаулы к 6ip топ адаммен 6ipre «Казахстанец» атты туристж поезбен К а р а тен1з жагалауы на саяхаттап кайткан. Осыдан бес кун бурын гана оралран. Уакы ты кылмыс жасалган кезенге дэл ке- лед1. Поезд жолай Орал мен Одесса калаларына ток-

таган. С ол canapFa аттанардан 6ip ай бурын Ж уматаев осы ндагы Кутты ков баскарган кен копаргыштар брига- д асына аммонит ж арылгыш ы н сурап барган. М ун ы н бэ- piHe Ж уматасвтын. Естаеваны коркытып ж азган хатын косыныз. О лай болса, Ж ум атаевты бул кылмыстан аман деп KiM айта алады? — И е-е,— дед1 тергеуил ofiFa шомып — Ж уматаев шы- нында да кудж тудыратын адам екен. Bip a K мунын, 6api 03ipuie тек кудш кана Fofi. А л сол куджт1 растайтын б1здщ колымызда накты дэлелдер кандай? О нын посыл- каны эз1рлегенш, женелткеж н керген куэлер бар ма? С а я х а тк а 6ipre ш ы ккан , поездын купесшде 6ipre бол- FaH адамдар не дейд|? — О л адамдарды 1здеп ж аты рм ы з,— деп жауап ка тты ’ Болат. — Tyh, еш болмаса солардан жауап алранша Ж у- матаевка тимеу керек ед1 Foft,— дед|' Эбен е ю н т. — KiM б1лед1, 6i3flin оларды i3flecTipin жатканымызды сезсе, Ж ум ат аев куэлардын ш ындыкты айтуына кедерг1 жасап журе ме ден кауштендж. — Онын Естаевамен ара катынасы женшде не аиык- тады ндар? Естаеваны н уй!нен табы лган хат женш де су- радындар ма? — Су рад ы к . Аузы н аш пай отырран Ж ум атаев сол арада шоршып тускендей болды. «Ол хатты кайдан 6i- лес1здер? Еалия керсегп ме? Элде Еалияра б1рдене болып калды ма?»— деп сурады. «Еалияра ештене болран ж о к,— дед ж купияны сактап.— Дегенмен сол хаттын калай жа- зылранын бьппм1з' келедЬ. «Онын с1здерге кажет1 не? Б1здщ Ралиямен арадары карым-катынасымызра кол су- рура кандай хакы ларыныз бар? О л б1здщ iiuKi жумы- сы мы з емес пе?»— деп шамданды. Ие-е,— деп соза сейлед1 тергеуил’.— Т уй ы кка Tipe- ген екен сендердк Ж а л п ы Естаеваны кайдан танитынын да б1ле алмады ндар ма? — Ж а у а п бермейд1 дедж кой. Кадр бел|'мшдег1 eMip- баян д ы к мэл1меттерше караранда, Ж уматаев мэдениет институтын 6iTipreH сон б1рнеше жыл Кайбадамдагы ау- д ан д ы к мэдениет уж нде кызмет eTinTi. Естаева да сонда ж у м ы с 1стеген рой. Будан ею жыл бурын осы Коныр- тау д агы «Кения» мэдениет сара'йына ауыскан. Ултты к халык ансамбл1н баскарады. — М эдениет сарайы ндагылар оны ceri3 кырлы енер- паз деп мактады,— деп сез кыстырды манадан уназ отырFaH aFa лейтенант,— М узы камен рана шектелмейд!', 12

e3i сурет те салады, MyciH де ж асай д ы деседк О ны н кейб1р ецбегш Ka3ip KepyiH i3re де болады, осында тур. — «Осында туры» neci?— дед1 Tepreymi тусшбей. — Bi3 Ж уматаевты к пэтерше тш ту ж урпзгенб1з,- дед! Болат.— П осы лкага каты сы бар нэрсе табы ла ма деп. ЭЫресе ж ар ы лгы ш затты кеп гздедш. 0 3 i эуелпд е айтып едк «Аммонигп сурараным рас, 6ipaK алраным ж ок»,— деп. Кейш кырсырып калды да, неге сураганы н да туаю ирмедк «Алмаран сон онын несш казбалайсыз- дар»,— дед1 де койды. Тш ту кезшде Естаеванын агаштан жэне мэрмэрдан кашап жасалган мусш- дер1 мен колдан салран бояулы суретш Kepin, айракты зат ретшде кажет болар деп ез карауымызга алдык. Tepreym i орнынан турып, терезеден сы р тка у з а к па­ рады. — Сендер ieri сотка беруге даярлап та койыпсыц- дар foh TinTi,— дед1 отыррандарра бурылып. — Кэне, элп айракты заттарынды алдырындаршы,— дед1 Эбен даусын жумсартып. М илиция кызметкерлер1 ею м у с п ш екеулеп кетерш экел1п стол устш е койды. К а сы н а ораулы cypeTTi жайды. Эбен олардан кезш алар емес. Уш еуш де де 6ip адам бейнеленген. М эр м эр MyciH эл1 то лы к 6iTnenTi. Басында у к ш такиясы бар, казакш а камзол киген келш шектщ кеуде тусы нда сыбызрынын басы секк/ш б1рдене кыл- тияды. Кеудеден томен жары эл1 каш алмаран кок мэр- мэр тас. «Слрэ, мыну MyciHre «Сыбызры тар ткан келш- шек» деген ат беруге болатын ш ь т а р каш алы п бггкен сон» деп ойлап улгерд! Эбен. И э, ym eyi де Калия. ЭЫресе бояулы сурет содан айнымаса керек. К ай б ад ам д агы ау- руханада Ралияныц тулгасын булар толык зер салып коре алмаран. М ына улттык кш мдеп суреттен аса сулу келшшек мешрлене карайды. Б аян су лу дейсщ бе, К ы з Ж1бек дейсщ бе. Эбен тенеу таппай тур. — Кэне, eaai Ж ум атаевты н езш кереш кнп,— дед! Эбен cepiKTepiHe карап. Ж ум атаев орта бойлы, а ш ац ж ан екен. Кайратты кара шашы кайырура кенбей тш рейш тур. Ж алп ак мур- ныныц сол жарында кара Meni бар. К о цы рка й жузд! коздер1 кекиплдеу ме? « Кара адамра кек коз жарас- паушы едЬ деп ойлады Эбен туткы нныц бет элпетше кайталап зер салып. «Ж анарыны н ж аркы лдауын-ай, ен- ме!пннен eTin барады гой. 0 3 i косе ме, кыры лмаган кы л танак эр жерде 6ip кылтияды. Бул ж нчттщ ж ас '13

ш амасы Естаевадан кеп K in ii-ау» деп болжады тергеупл кез1н оныд бояулы суреп ке бурып. — Сэлематсы з ба, BepiK,— дед1 Эбен ресми мэнер- ден каш ы п,— М ы на орындыкка отырыныз. Ж у м ат аев ундеместен орындыкка барып отырды. — М ы н а сурет пен мусшдер ез колыныздан шыкты м а ? — деп сурады тергеупл эцп меге данекер 1здеп. Ж у м ат аев ж ауап орнына бепн терезе ж а к к а бурды. Ун шыгармады. Эбен сасайын дедк — Еафу ет, Ы ш е п м , мен вз1мд1 таныстырмаппын гоц. О блы сты к прокуратураны ц ага Tepreymici Эбен Ер1мбетов деген боламын. — М а га н 6api6ip, KiM болсаныз ол болыцыз!— деп б урк ете калды Ж уматаев. Бетш де бурран жок. К ал ай -к ал ай сейлейдг Тергеу тобындарылар 6ip-6ipme карады. Б о лат сезге окталып аузын аш калы келе жатыр ед|', тергеупл колын кетерш басып тастады. — BepiK плшек, сезд|' жен1мен сейлеген дурыс болар,— дед! унш катайты ккы ра п.— Б|'з с1зд1 ержкеннен мазалап журген1м1з ж ок. Б1зге де жуктелген м1ндет бар. Алдагы кезде каж ет болсаныз тары кездесерм1з, су р а к к а тузу ж ауап 6epreHiHi3 жен. Ал каз!'р уш ж зге кайта 6epin.i3. E K i cepiri тергеуплге тандана карады. О лардыц кез- держде: « Ш ы ны мен-ак босатып ж1берем1з бе?» деген су- рак бар. Эбен «амал жок» дегендей ем колын ем жакка жайды. — Адам деген к ы зы к кой,— дед1 Болат.— Ж а уы з деп ой лаганы н кейде м н э а з болып шырады. Н агы з i3riaiKTi де ракы м ды деп к у д ж а з сенгенж кутпеген жерден Kici елпруил'ге айналады. Осыны коя бергежм1з эбес бол­ тан ж ок па? — А л устап TypyFa кандай дэлел1м|'з бар? — Tepreymi е м и ырын кетер дг— Б 1р‘ еулерд|' тез камаганны н пайдасын керсек те, кейде оп ык ж епзедь М ы н а у мулде канына карайып катайып алыпты. М ундайда эдеттеп сурак-жа- уапты н K y fliperi жетпес. М ун ы ж аны на у н ш п ж1б1ту- д щ ж олдары н 1здеу керек. Е н басты мэселе — эрине, бултартпас айгактар табу. Сонда ундемесе ундемей-ак койсын. — Сонда не ттедж ?— деп сурады Болат,— Тергеу- д щ назарына a3ipuie будан б аска emKiM ш н ш турран жок. — Эл1 де болса муны ж а н -ж а к ты зерттеу керек. Т аны стары нан Ke6ipeK сыр тар ткан жен. Бэршен бурын турист1к поезда 6ip купеде сапар шеккен сержтер1мен егжей-тегжейл|' энпмелеспей болмас. Егер посылканы e3i- 14

мен 6 ipre алып шыкса, ине емес кой, 6ipeyiH in кезж е шалынран ujbiFap. Одессаны кайдам, посылка женелткл- ген Орал каласы на то кта га н уакыттарын эр минутына дейш кезге елестету кажет. — М ун ы н ез басын кайтем1з, осылай кала бере ме? — Жардай аныкталранша оперативтж бакылаура алып, ж ур к-туры сы н, байланы скан жерлерш бакылаура алган дурыс болар. BipaK абайлап кимылдау керек. Булар милицияра кайтып келгенде Эбен шоферра бу- рылып: — М еш Куттыковтын копаргыштар бригадасына жет- Kisin саласы н б а? — деп турды да, табанда езгерд1,— айтпакш ы, б у п н демалыс кун екен рой. Адресш бклсен- дер, yfiiHe ж а я у -а к барып кайтайын. 9 p i каланы ара- лайын. Аммонитт1н жайын тары 6ip сурастыррым келж тур. Болат блокнотын ашып, Куттыковтын уйш щ адресш айтты. Tepreymi каланы асыкпай аралап, адресте керсеОл- ген уш ш ил кабаттагы пэтерге к етер ш п efli, eciKTi аш- каинан турл) тарамнын uici мурнын ж арды . О сы арада ол езш щ бу п н ani нэр сызбаганы н есше ту а р д ь Уй иелер1 а к кенкл, к он а к ж а й жандар болса керек. EciKTi аш каинан-ак конакты н аты -ж енш сурамай ж атып терге, улкен стол ycTiHe ж асалып ж аткан д астарканга карай жетеледк — KiM болсаныз да 61зд| мактап ж уретш адам екен- ci3, эз1рлеп ж аткан астыц ycTiHe келд1н1з, езге кон актар да кэз|‘р бой KepceTin калар,— деп К у тты к ов бэйек боп жур. — Ж ур т жиналранша шай im e отыры ныз,— деп ж у- байы кесе-шэйнек экеле жатты. Кутты ков туе мезгклжде конак кутпек екен. Бейтаныс адамньщ келгенше де куанып жатканы мен, Эбен 6ipep кесе шай урттады да, Heri3ri конактар жиналмай турып кетуге асыкты. Куттыков Ж атканнын жауабы кыска болды. Мэдениет сарайында ктейтш Ж ум а та ев BepiKTi ж а к сы таниды. Ол июль айынын басында копаргы ш тар бригадасына келш б1рнеше килограмм аммонит сураран. Булар, эрине, бере алмаган. «О н ы н'не каж еО бар саран?» деген сауалга: «Каж еО болган сон сураймын да» дей салган. ©зге еш нэрсе айтпай кайтып кеткен. Орнынан турып бара жатып Эбен кабыргадагы сурет- терге зер салды. Улкейтклш тупрклген суреттеп алты адам-

IIЫК ортасында отырган кесюндл ж!гп~п 6ip жерден кер- ген сиякты. — М ы н ау ю м ? — деп сурады Эбен. — Од Сэтен К араж ан ов, касы ндагы б1зд|'ц брнгада- нын ж1гггтерй Таниты н шы гарсыз Сэтенд!? Эбен ж ауап 6epin улгермеди А л га ш к ы конактар eciK аш канда бул кош тасып шыгып Kerri. «Сэтен К араж ан ов — ол Естаеваны н жубайы емес пе?— деп ойлап келе ж атты сы ртка ш ы ккан сон.— Ол Коны ртауда кайдан ж ур? М ен оны каш ан кер in ед1м? Е-е, eiifli eciine туст1». Осыдан он бес жыл бурынгы okhfh Эбеннщ кез алдына оралды. ВАГОНДАРЫ КЕЗДЕСУ Эбен жургел1 турган журдек поездагы ез KyneciHe келш жайгасты да. вокзал перронына кеш лаз кез салды. Он- дагы абыр-сабыр козгалы сты женд1 керш те отырган жок б й т к с ш кез алдьщан осыдан б1рнеше сагат бурын рес- публикал ы к прокуратурадагы болтан эн п м е кетер емес: — М ы н а у колыны здагы ic одакты к прокуратуранын бакы лауы нда екенш 61лeci3. Енд1 тергеудщ мерз1мш 6ip айдан арты к 6ip кунге де узарта алмаймын. — Бул e3i бурын белг1аз айламен жасалган кылмыс екен...— деп Эбен дэлел !здеп Kepin едй оган ойын ая- гына дешн айтуга мурш а бермед1 отыргандар: — К.андай кылмыскер болса да бурынры 6ip айланы кайталайды. Сондыктан бурынгы кездерде колданылган кы л м ы сты к тэсиддерд! билу керек, 6i3re айлакер кылмыс- керлерден арты к бьлу керек. TaFbi да ескертем!з, тергеу уш ш ен басты мэселе — к к е р л ж , накты лы к. Кан д ай кылмысты болса да аша б!лу керек... Акы л айтура 6api шебер деп ойлады Эбен. «Жедел аш а билу керек». Кэд!мг! 6ip кылмыскер ж асайтын кыл- мысынын жоспарын тергеуплмен алдын ала акылдасып алатындай сейлейдй «Пэлен Tepreyuii 6ip айда пэленбай ад амны н iciH тергеп сотка 6epinTi» деп езгелерге улг1 CTin тартаты нын кайтерсщ . Ж и ы р м а адамнын !с!нен асып TyceTiH 6ip адамнын ici б оладьи OFaH эдеттег1 проиес- с у а л д ы к мерз|‘м, эрнне, жетпейди Тергеу кызметж санмен елшеуге бола ма? Бул кызмет гылым мен б йпм ш н жепслгйн молынан пайдалануды, адам психологиясын ж аксы TyciHin, онын жаны мен се-

з1мже терен y n ^ y ai талап етедк О ты ра калып к а га з жа- зумен ic б1тпейд1. Юристер даярлайтын факультетке тусердеп арманын eciHe ал Fan сайын Эбенн щ езжен-ез1 мырс етж кулетнй бар. Т ергеу ш ж ж ж умы сы оран романтика болып KopineTiH. Лев Шейниншц «Тергеушжж жазбаларын» окыранда, «Эскери купия» фильмж кергенде киялы калай шарык- тап ед1 десеншП Ал француз ж а зуш ы сы Ж о р ж Сименон- нын комиссар M erpaci ше? Bip жол кагаз жазбайды Fofi, ылри халы к кеп жиналатын жерлерде к ы лм ы сты ic ri зерттеп жургень Тергеуш ш ктж романтикасынан repi бейнеН кеп жумыс екенж о баста Эбен кайдан бкпсж. Ж азудан кейде колыц талады. ©ткен жолы «Бозкел» совхозындагы мемлекет мулкж иемденуиллердж iciH тергеп б тр ге н д е , бухгалтер- л ж документтер мен экспертиза кага зда ры н ы ц 63i он алты том болды... Эбенд1 ой TyHFHbiFHHaH санкы лдаган ш ат д ауы с сер- nwirri. Д э л а ш ы к терезенж тусы нда келбетт1 ж1ггг езж uibiFapbin салуш ы ларды кезек-кезек к у ш а к та п , к а р к -к а р к кулж , емш-ерю'н сейлеп тур. О л улде мен булдеге оранган эсем келж шекп куш актап турранда, поезд коз- галып та кетж едк К у ш а к та р ы н эрец ажы раты п, ж1ггг BaroHFa карай беттегенде, келж ш ек те колын булрап, эудем жерге дейж ере ж у п р д к Ж уз1 таны с с е к л ш Эбенге, кайда кергенж ecrae Tycipe алмай отырранда, онымен c yflicin аж ы раскан ж И т купеге Kipin келдк — Солемат па, туыскан? Сапар он болсын!— деп жар- кылдай сейлеп, кол жуктерш ж ай гап , енд1 Э бенге бар- лай карап отыр. KepiKTiciH -ай в31Н1н! К.ап-кара толкынды буйра шаш, кою кара кас, кыр мурын, Кызыл шырайлы ж уз. 9cipece тостарандай жалты лдаган кара кезш е Tine кар ау киын.— Н еге ундемейсж, туы ска н? К е ж л а з с ж Foft езж ,— деп ж1ггг б1рден «сенге» кенгп. Ж а с ш амасы Эбен- нен улкен болмаса керек. Сон да да ештецеден кысылып- кымтырылатын емес, кимылыны н 6api еркж. «Мен caFan к а т а н туы скан болдым?» деп эуелг1де Эбен ты ж ы рына кала жаздады да, ол райынан дереу кайта койды. М ы нау ж ж т ч ц леб1з1 каткы л кецмий де ж!бггетш тэр1здк — Е , туы скан, ой туцриырына батпагын. ©3inai езж кинай берме. Тез тозасын. онда. М а ш и н а тозса запас белшег1 бар, ал адамнын запас белшег! ж ок. Кэпе, сапа- рымыз он болсын деп, мынадан 6ip алып ж1берейжип. Эбен ан-тац. Бул ж1гггтж т ш де, колы да тым жылдам afт Ка л а л

бьпем, лезде терезе алдына караздан дастаркан жайып, кекеш с Kecin, ei<i стаканды м ел тш д етт толтырып та ко- йы пты . Эне-мш е дегенше eneyi ежелден сырлас адамдардай емш-еркш сейлеЫп Kerri. в з ш щ адамды баурап алатын 6ipfleueci бар ма, кайдам. Эбен агынан жарылды да калды. Эбен 6ip сэт кеп кунг1 ш арш ау мен енсесш бас- кан зшден куты лгандай женКпденш сала бердь Аздан сон энг1меш поездын ресторанында жалрастыр- ды. Ж а н а таны с ресторанга да ерюнси Kipin, буфетин мен д аяш ы келш шектердш caycaFbiH суй ш жатыр. Олар да будан бойын алып каш ар емес. 1ле тебеде айналмай турран ж е л д е т ж и т бэш ам ен жендеп ж1бергеш сол ед1, салкы н самал желпи женелдк «О, мумкш , ci3 радио- лам ызды да жендеп берераз. А станадан uibiFa бере уш em in калды»,— деп ед1 буф епш , 6ipep минуттан кейш радиола да эн шыркап коя бердь Ж 1 гт м 1 з e3i тузеткен радиола уш не 6ipa3 ку ла к тосып турды да, оны кснет emipin тастады. — Осы радиоланын орнына меш тындасаныздар кай- тед!?— деп буф етнлнщ колынан устады. Келш ш ек сурак- ты н мэш н тусш бей эбд1реп турранда, ж1ггг эн сала женел- Д!. Ко ны р ун ж айлап басталып, сан турл1 ыргакпен кубылып, к у лакты н курыш ын кандыра, сез1мд1 шымыр- лата бастады. Вагон iu ii тугел энш ш щ аузына карады. О л 6ipTe-6ipTe эуелей барып, кайыра келш токтай кал- ганда дурж рей кол согылды. 9nuiiM i3 ж уртты н бул кош еметш байкам аганд ай, радиоланын кулагы н бурам даусы н шырарды да, Эбенн1н ж аны идагы орнына келш отырды. Т ам актаны п отырган жолауш ы лар да, буфетш!' мен д аяш ы келш шектер де: «Тары, тары да айтыцыз»,— деп ж аты р. Ж1г1т оны н бэрш ест1мегендей, Э б ен ж н кула- гына сыбырлады: — Калай, туыскан, квжлщ жшкене кетершейш дед1 ме? — О з д щ касы ны зда к е ш л а з отыру мумкш емес сияк- ты ,— дед1 Эбен. Ж а н а таны стын мысы басты ма, «сен» деген сезге келе алмады .— B ip енерден кейш 6ip енер шырады рой езнизден. — Ей, туы скан, енер дейсщ-э? M eH in enepiMfli бшу уш ш саган эл1 кеп уакы т керек. K a 3 ip мэселе онда емес, с е т и к е н т кушнде. М ы н а н ы да iamenciH. М ен де каз1р муны токтаты п ж ур ед1м. М ум кш , тонус кетеретш б1реулерд1 ш акы ры п алармыз. — Тонусыныз калай? 18

— «Тонус» деген кеньл мен шабы т емес пе? М ы н а у келшшектердщ кайсысын калайсын? Эбенге ж ана таныс ж ум б а кта лы п барады. Енд1 ан- рарды, манадан 6epi керек десе ж а н а таны стын eciMiH де сурамапты . Ал онын кызмети Kaci6i женш де ауызра да алынбапты. Эйтеу1р, енерл1 6ipey... — Сен менщ сурагыма жауап бермедщ. TaFbi да кыл- мыстынын i3iHe Tycin киялданып кеттщ бе?— деген сез- дер Эбеннщ ойын узш ж1бердй— Ж алры з рет бершген ем1рд1 не болса соган кор кы л м а у керек. К,ылмыс атау- лыны жалрыз 93iH ты яты ндай -ак толраны ска тускенш е жол болсын? — Кылмыстылармен де 6ipey куресу керек емес пе? — О лардан тыйылып ж аткан кылмысты кергешм1з жок кой,— деп жана таныс тары 6ip жана кырынан кершш , кайш ы лы кка толы eMip, еткш цл дуние туралы у за к философия сорып кетп. Э кон о м и калы к езгер1стер жасаудан repi адамдардын рухани дуниесш езгерту кеп киын екенш дэлелдей сейлед1. 0з1мшшд1к, пайдакунемдж , бил1кке кум арлы к, кы зранш акты к секшд1 кемш ш ктерден адамдарды арылтпай турып кылмыстын тыйылмайтынын еске салды. T inTi жалрыз зан орындары FaHa емес, б у к и корам болып, айталык, «пэреге карсы курес», «ж э р ы м - пазды кка, тамы р-таны сты кка к арсы курес» си якты ар- найы айлыктар жариялап турса да, кылмыстын саны азая кояр ма екен деп кумэн данды ап... — Сонда калай, с1здщше, кылмыстылармен куреспей, кол кусыры п отыруымыз керек пе?— деп кездескел1 6epi алраш рет онын сезш белд1 Эбен. — Ж о к , куресу керек. B ip a K сен кусап ж ан-тэнщ мен кинала толранудын Keperi не? Турмеге ж абы латын кыл- мыстылар санынын 6ipeyi азайып немесе 6ipeyi квбей- генде турран не бар? О сы арада д аяш ы кел1ншек келш: — О збен танысура бола ма?— деп жана таныстын иырына асыла отыра калганы. Эбен ж1г1т пен кел1ншекке кезек-кезек карайды. Эп- эжептэу1р кел1ншект1н езш щ кел1п жармасуы н к а р а т ы . К в рк1не кызыра ма екен? Ж1г1т т щ жуз1не телм1ре карап, im in-жеп барады. Ж о к , керю рана емес, адамдарды баурап алатын взге де касие-rrepi аз болмаса керек деп ойлап отырран Эбен: — Танысардан бурын взщ е 6ip тм е к айтсам кайтед1?— деген сезш eciTTi ж1г1ттш. Оран да б1рден «сенге» KeuiTi. 19

— B ip емес, он Twierin болса да айтг,— деп келin шек те «сенге» басты. — Ж о к , элэз1рге 6ipeyi де жетедк О л тьпепм сол: мы нау мен1н ж олдасымды амалын тауып кулд1рцн. ©зшщ к аб агы аш ы латы н емес. С ол сол екен, келшшек: — Ж а с ж Ы т , сенщ к у л у щ уш ш мен не 1стейш?— деп Эбенге наздана карады,— Кал асан , билеп 6epeftiH. Кал асан, эн салайын. К а л а с а н ..— дей бергенде Эбен шы- дамай кулш ж1бердь О сы арада даяш ы ны езге б1реулер есеп ажыратура ш акы ры п кетт1 де, Эбен жолдасынан: — М ы н а у келш ш ектщ ай-ш ай ж о к келш кулай кет- кен|' калай? Слздщ 6ip сикыры ныз бар ма?— деп сурады. — Ей, туыскан, тергеуипмш дейсщ тары да. Соны да байкамадын ба? М анадан 6epi уакытты боска етю- 3in отырганымы з ж о к кой. K a 3 ip анау буфетип де кулап ту су ге дайын калды. Элп'де саган «тонусынды» кетере- MiH деген уэдем бар емес пе? Сол барытта ж ум ы с жур- ri3in ж атк ан ж окпын ба манадан 6epi? «Сонда калай, манадан 6epi келшшектерд1 бул кезбен арбап отырран ба» деп ойлады Эбен. © з Ы н гипноз сеюлд! eHepi болып журмесш . М ы н а у ары 6ip белек, карасы 6ip белек жалты лдаган кездер1не тура карау киын рой, шынында да. Бу л ар ресторан жабылып, езге ж ур т кеткенде де коз- гала койран ж ок. Буф етип де, даяш ы лар да булардын отыра ту су ш унаткандай. 0здер1 жарытып im in-жеген де ж о к. З аказбен алдырран шарап сол куйш де турран. О н ы н ececiHe ол келшшектерд1 ж а н а енерлер!мен карык кылды. Бос калган вагон iu ii театр сахнасы на айналды. Ж 1п т 6ipece буфетип келш шекке айнымаран Отеллонын e3i болып каЬар тексе, енд! б1рде Ф игароны н ариясын куйкылж ыта шыркап ауыздарын ашкызды... Купеге келш ineuiiHin ж а тк а н да cepiri Эбеннен: — Келш ш ектер са га н унамады-ау, ш амасы ?— деп су- рады. — Бы лай тур-турпаты ж ам ан адамдар емес. Десе де мы на ci3fli перронда шырарып салган келшшекке кай- дан жетсш. Ж убайы ныз ба, езш керген адамым сеюлдь — К ерсен керген шырарсык, не концерттен, не теле- визордан. B ip a K ж убай ы м емес. Д э л каз1р бой дак журген жанмын. Э беннщ енд1 eciHe ту с ть Ж уы р д а онын телевизор аркылы салган энш суйсше тындаран. 20

«Е, бэсе, осылай ез жайыннан да хабар берсенш и дсп ойлап ед1 Эбен, 6ipaK ж!ггпм !з одан api сыр аш кан жок. Пален caFaT бойы экг1мелескен cepiriHiH ani eciiuiH де бымейтшш ойлаганда Эбен шыдамай: — MeHiH жайымды, cipa, бкиешз,— дедк — Е ш болмаса eci'MiKi3Ai де айтпадыныз foA,— дед|'.— Элг1 келжшектерге де таныстырмадыныз езМ здь C epiri узак уакыт ун-тунЫз жатты. — Кез келгенге 63iMi3fli таны стыра 6epin кайтем1з,— дед1 6ip кезде ол басын KGTepin алы п.— А л caFaH ай- тайын, тергеуилден жасы ра алмаспын. EciM iM Сэтен, ф а­ милиям К,аражанов.— Ол кайтадан с у л к Tycin жатты. — Буран ештене косары ныз ж о к п а ?— деп сурады Эбен. — Ей, сешн мы науы н тергеуш ш щ айыпкер мен куэге коятын сурарына уксас кой,— деп басын ж асты ктан жу- лып алды Сэтен. — Kaci6iM Tepreymi болса кайтем,— деп кулд1 Эбен. — Сен Tepreymi болранмен, мен айыпкер немесе куэ- гер eMecniH foA. — Е н д 1 калай бьпемш а з д щ ж ай ы ны зд ы ?— Эбенш ц yHi абыржып шыкты. Т агы да у н а з д ж орнады. — Е , мен1н. жайымды бинп кайтесщ ,— дед1 TeceriHe аунап тускен С этен.— О л 6ip у з а к хикая. М ен де кез келгенге актары ла салуш ы ед1м. А д алд ы кка, адамды кка ceHymi ед1м. Сол акымактыры м 6ip кезде ез1ндей тер- reym iiiiK алдына апарган. О нын KyHi аулак. Осыдан кейж eKeyi де лэм-мим деген жок. Т а н алагеу!мде eKeyiH де проводник оятты. Ж ур дек поезд облыстык каланы к вокзалына таяп келед1 екен. EKeyi yHci3 KHiHin алып, тамбурра шы кты. Поезд эл1 ж ур ш келедк — K a 3 ip ri элем де осы ж урдек поезд си якты -ау,— Дед1 терезеден сыртка карап турран С этен ,— B ip a K поезд болганда да адамга Ti3riH бермейтж noe3Fa уксайды. О нын im iHfleriaepAin жуйтжген поездан mbiFypa мурш асы жок. ByFan жауап беру киын. — M eHin тонусымды кетеремж деп жургенде ез тону- сыныз темен Tycin кеткеннен сау м а?— деп сурады Эбен. Сэтен Эбенге жалт караганы мен, ж ауап катып улгер- мед1. Токтаган вагонный ecirme каукаулап умты лган 6ip тон карсы алуш ылар оны табалды рыктан кетерш алып, колдан-колга тнг!збей Kerri. Эбенш ц тек кана 6ip ук- каны — булар К,оныртау кешнен келгендер кержедь 21

Б у л жу.мбак ж анн ыц eciMiH енд1 он бес жыл вткен- нен кешн барып тары да еститшш ол кезде Эбен кай- дан бкпсш... ЦОНЫРТАУДЫЦ KOHAFbl Эбен милицияга кайтып келгенде оны Кайбадамдарылар >здеп ж атканы н б1лдй Д ереу телефонга жармасты. Кай-* бадамда телефонмен сейлескел1 турран оперативт1 топтыц ж е тек ила екен. — Д улы суд ан 6ip эйел Естаеваны ц пэтерш сурап теле­ фон сокты ,— дед1 ол,— Трубканы 6i3 кетердж. «KiMCiH?» десек, «Еалияны ц c iw iic i ед1м» дед}, 6ipaK аты-женш айтпады. «Ci3 м м а з ? » деп ез1ме с у р а к койды. «AFa- сымын» дед1м. «Ралияныцез1 кайда?» деп сурады. «Балия- га нс айтайын деп ед1н,1з» деп ед1м, элденеден сезжтенд1 ме, трубканы tain койды. Д ереу Д у лы суд ы ц телефонисткасынан сурасак, элг1 те­ лефон соккан эйёлд! танитынын айтты. Фамилиясы Хи- манова, жергликт! гастрономда сатуш ы кершедй Bi3 Д у- лысудыц калалык милициясымен байланысып тапсырма бердж. О ндаты лар Хи манова мен онын жакындарып ба- кылаура алады, олардыц биылгы августык басынан кайда болранын аныктайды. Б у л хабардан соцтергеуил сан килы ofiFa шомды. Тары да Д улысу. Химанова дейдй Онда Естаеваныц ажырасып кеткен epi, 6 y riii суретш К,оцыртаудан керген Караж анов кызмет icTeMeyuii ме ед1? Тергеу iciHe тары 6ip барыт ашылды ма? Коцыртауда — Ж уматаев, Дулысуда — Хи­ манова мен К,аражанов. К,аражановтыц i3i осы Коныртауда да калган. Акыр ауре болып келген соц сол i3re де Tycin керсе кайтед1? Баярыда ез1мен 6 ipre 6ip вагонмен келгенде, Сэтенд1 кошеметтеп карсы алуш ылар осы К,оцыртаудан барса керек. М у м к ж , К о цы ртаудагы ол кездег1 окигалардын Ka3ipri кылмысты icne тжелей катысы да ж о к шыгар. Д егенмен не деп болады. У а к ы т ты ры з болса да ертецг1 к ун ж Tepreyuii осы мэселеге арнамакка бекшдь B ip гажабы, каланыц басшылары Сэтен Каражанов ж айлы жарыты п ештеце айта алмады. Сол кезден кала басш ы лары ны н 6ipi болып кы змет аткары п келе ж аткан Kici у за к ойланып отырып: «Б1зге ондай адам ресми 22

турде бас с у к ка н емес, 6ipaK кениллер арасында 6ip жа- зуш ы ж ум ы с icren KeTinTi дегенд1 кешн e cirriK , оны к негылган ж азуш ы екенж де бьлмейпйз» деумен тыпды. 0нер аркалаган Сэтен калалык Мэдениет сарайына да жоламапты. Ш амасы, Сэтен мунда ресми орындардан бойын аулак устаганы байкалады. T epreyiui онын а лга ш к ы i3iHe кен баскармасы ндагы кадрлар бел !м ж ж будан он бес жыл бурынры буйры ктар ю табы н актарып отырып туст1. «Твор- честволык командировкара келген ж азуш ы Сэтен К а р а ­ г а н о в алты ай мерз1мге Ж а тк а н К у тты ков ты н копар- рыштар бригадасына жумысшы болып кабылдансын» де­ ген буйры кты н кенлрмесж жазып алды. Bip a K буйры кты бьпетж адамдар бул кунде кадр бел1мшен KeTin калыпты. Онын есесже буйрыкта аты аталган бригадир Ж аткан Куттыковтын ушнде Каражановтын cypeTi тур. Tepreyiui кайтадан сол x c irirri 1здедн Ж а тк а н Кутты ковты н бригадасы бурры ш ылар эз1рле- ген скваж иналарга, эдеттегкмнше, ж ар ы лгы ш заттар са- лып, ж ана кен орнын KonapyFa в д р л ж ж а са п ж аткан болатын. TepreymiHiH cypaFbina ол ойланбастан-ак: «О, Kemeri cy p e rre ri Сэтен бе? Бьпмегенде ше. эбден б1лем1з. Ой, нар каскам! Кеш е а з д ж « М ы нау юм?» дел сура- ганынызда б ip мэн бар ма дел калып ед1м. А м а н ба екен 63i, кайда ж ур екен? Э , бэсе, 6ip хабар болатын шырар- ау дел ж ур ед1м»,— дееп анкылдай сейледн «Онын дэл хабарын 33ipre 6i3 де аны к бЬлмейкйз. B ip a K Сэтен Кара- ж алов ж енж де а з д щ е с М зд е калган нэрселер б1зге каж ет болып тур» деген ага Tepreyiu i ce3i бригадир- д щ CHTirin баскандай болды. О л кеп ойланып барып энпме бастады: — Кадр бел!мж е ш акы рады деген сон барсам, бел1м бастыгынын алдында 6ip сымбатты xcirrr отыр. «М ына Kici ж азуш ы ,— дед| бел1м басты гы оган к арал.— Б1зге творчестволык командировкара келштн 03iu бжесщ рой, Коныртауды н кен байлыры каз1р кепке эйгип болып отыр. Осы байлы кты игеруиллер жайлы ж азуш ы лар да ой толрэры сы келедЬ. CeftTin бел1м бастыры м енщ бе л м е у за к карады. «Ой толгаса, 6i3 оган куанамыз foA» дед1м. «Куансан, бул Kici ceHin бригадана уакы тш а ж умы сш ы болып орналасады. M ine, буйрык. Ш ы гарм а ж а зу yuiin жазуш мны н 03i кей!пкер eMipin ж а ксы ce3inyi керек екен гой. Бул жолы копаруш ыларынны н жолы болып тур. Бейнелерщ ш тапка туседн— дел 6ip токтады бел1м басты гы,— B ip a K ж умы сш ы екен дел кад1рл! кон акты 23

зорыктырып журме. А ты ж умы сш ы демесен, бул Kici- niH Heri3ri максаты н ту сш д щ гой». Эрине, мен ондай адамды кара ж ум ы ска кайдан сала- йын. Оны ж у м с а у ойымызта Kipin те ш ы ккан жок. Bip aK езппц де колынан келмейтЫ болса-шы. Тем1рдщ тш н бкппш -ак. Телевизор 6i3re сол кезде келд|' Foft. Келгеш бар болсын, телевизордын алдында жуйкенд1 тауысып 6iTeciii: кадры 6ipece сеюредК 6ipece ж ыпылыктап турып алады, енд1 б1рде даусы курып кетед1, немесе cypeTi экраннан гайып болады. Сонда каламыздын ретрансля- торын ж енге келт1рш берген сол ж азуш ы . Б1здщ кен копаррыш iciM i3re де ж етж болып шыкты. Армия ката- рында мшдетш етегенде саперлер бе.п1м1нде болыпты. О л TinTi ж ар кабак та рга ш ж п калып кешшлердщ жумыс icTeyiHe Kayin тугы затын кед1р-будыр жерлерд1 жару уш ш 6i3re копаррыш механизм жасап та бердг Эйтсе де, онын ез ерю езшде болды. Кдласа келед1, к алам аса неше кундер боны кершбей де кояды. Оран ренж итш KiM бар. Ж а зу ш ы адамра сол кажет uibiFap. К еп узам ай Сэтен кеннллер кауымы нын кад1рлейтш адамына айналды. Ю ммен болса да тьп табатын жан екен. С в зге де шешен, кеш л деп ш тауып свйлейдь Тегш- нен-тегш акы н-ж азуш ы болып ж ур д ей а з бе. О нын устше аскан э ш ш де екен, е з ж щ шыгарран влен-эндер1 бар. M en in де елен десе буйрег1м бурып туратын... BipaK Сэтен келген сон, 6apiMi3 жолда калдык. О, ипрюн, ж1- riTTin cepKeci, cepiHin cepici, отырран жер1н думандатып, жанды рып яиберуил едь — Ай-ай, кер1м, буран бел!м, Кунде кызык, кунде той журген *epiM,— деп ш ы ркай женелгенде, аузы мызды ашып, о т ы р ы п к а - латынбы з. Ол кай уйге келсе де сол уй табанда оиын- с а у ы к ордасына айналып кетер ед!. . УЭуел?Г«е менщ ,й1м«е жатып журген С э т е \" ., кен.н ж ург магак тнпзбей, колдан-колеа алын кетп. Дкырында Сэтенд] кай кун! кай уй к он а к ететрп жоншде кезек * 8 О с ы \"у » 1 не коп, той коп. Э а р е с е б|зд!к Кокы ртаудын кенш.лер! акш аны мод алады К.алта то к б “ га \" \" ‘ “ “ “ “ KoKia.Ti де тотайткы сы келедк Эл. есжде. б.р тойдан “ К уй ней С зтенге костюм «ипз!п шытараиын деп сендергй'де казак дейдо.у, Осы ак т у й ™ , карыны жарылеан заманда полекшенщ уйшек костюм 24

кид1м деп калай айтам? ЧПлдеханара ж и налган эйелдерд1 де кейлек-кеншеказ кайтармай жатады. Одан да сбер- книжкамдары акш адан 6ipeyin барып алты-жет1 мы н алып келе койындар. Соган машина алайын да, сендер мш- ri3fli деп кайтайын. Бул за м а н н ы к мшг1зер аты TeMip тулпар болды рой. Сол арада кызыл сезге мен де кызуланы п кетсем керек: — Ж о к , мундай кад1рл1 к о н а к к а сберкниж кадан ак ш а алдырмаймыз,— депшн орнымнан атып турып. О н ы н сбер- книж касы нын кайда екешмен де ш аруам ж о к ол кезде.— B ip маш инал ы к ак ш а б1зден де табылады. M iH e, мен еткен токсан уш ш 6yriH алран уш ж уз сом сы йлы рым ды салдым ортара!— Элпде кассадан алран акш а калтамды тесетшдей Kepiiiin кеткень Кудай салмасын, сол арада не болды десешзин?! Дастаркан устше жан-жактан акш а карш а борап Kerri. Кейш кайтарда О Р С -та н «М осквич» сатып алды деп eciTTiM. Ой, хмггг ед ьау азамат. B ip a K хабарсыз кеткенше кайранмын. «К1табымнын бас геройы езщ боласык» деп ед1 маган. Кггап жен1нде де ештене есплмейдь А ман ба екен e3i, эйтеу1р, сабазы н ЭЛ1 кунге еаимзде. Копаррыштар бригадасындары ж1гггтердщ осы тэр1зд1 энг1мелер1 aFa тергеуш ш щ тары 6 ip адамды 1здеуш е себеп болды. Коныртаудан кетер алдында ж ер асты ш ахта- сынын маркшейдер! Эуес Акшенгелованын уйшде ту- рыпты. К у н кеиш р ш калрандыктан Эбен ол эйелдщ ж ум ы с орнына сокпай, уйш е т е л ей тартты. Т ерт кабатты улкен уйдег1 п э т е р д т eciriH а ш ка н ба- ланы Эбен эуелгще «Кайдан керд|'м езж ?» деп ойлай 6epin, дереу eciHe Tycipe койды. Кайбадамдары Балия- нын Сарат деген баласы нын келбетже келедь Эбен ойын эйел даусы y3in ж1берд): — Салам атсы з ба? Келщ1з, жорары ш ы р ы н ы з ,— IuiKi белмеден ш ы ккан эйелдщ ce3i де, en i де жылы. Тур- элпет1 де унамды. «Сэтен эйелдерд1 тандай б м е д Ь деп ойлап улгерд1 Эбен. Уш бел мел i уйдщ 6ip белмес1не Kipin жай гасканы мен, баланын кезжше Tepreymi шаруасын айта алмай, уйдщ жиЬазына карал, 6yriHri ауа райын ауызга алып, сентябрь туса да куннщ аптабы кайтпагамын тщ ге тиек eTTi. Кун 6ip ысыса, б1зд1н К он ы ртауды н кара тастары PKi ысиды Fofi,— деп уй иеа келж шек кон акты н сезж е ыкылас 6iaAipin жатыр.

Сейте-сейте ш ахтадагы жумы с жагдайы сез болды. Конак эр нэрсеж ауызра алса да, келшшек бигенЫ ipKWMeft айтып ж атыр. «С1здщ онда не шаруаныз бар?» деген с у р а к онын ойына Kipin шыратын емес. Осындай кеж л ж д е Kipiuiri ж ок, меж рбан жандар Сэтен сежлдк лерге окай олж а болармыз деп ойламайды Fofi. Зады адам табигаты нан кайырымды болып жаралады емес пе. Сэтен сежлдкпердщ княнатын керсе де, бейтаныс 6ipeyre арынан жарылуын карашы мына келшшектщ, Эбенжн ойын: — Ш айра караны з,— деген сез белдк — Ш ай ды н кажет1 де ж о к едк М ейлк енд1 экеп кой- FaH сон 6ipep кесе im efliK,— дед1 жтап-дэптерлерш колына алып, екшип белмеге кетш бара ж аткан баладан кез алмаган Эбен. — И э, сабагы нды сол белмеде эз1рлей Fofi, ку ж м ,— деп келш ш ек соцынан барып eciKTi жапты. Конагынын кекейшдег1 Heri3ri сезд1 eciTyre асыкты. К о нак сезш ен Эуес А кш енгелова epiKci3 шенпле TycTi. — Е , тарды рдын 6ip уртында майы турса, 6ip уртында каны туратын co rtep i кеп кой. Сэтен Караж ановты ем|'- piMHin аса K a c ip e rri сэтш де керд1м. К еж л калап косыл- FaH ж ар ы м Асаннан ж арты жыл да отандасып улгер- мей айрылып калгам . Автомобиль апатынан мерт болтан. С ол Асаннын жылын берген жиынра жиналрандардын ш ж е н бейтаныс 6ipeyfli б1рден байкадым. 0 3 i де бай- кам асы ц а болмайтын жан. Керш-келбет1, сез мэнер1 журт- тан езгеше. С о н ы к алдында б1здщ кениллер туралы жтап ж а з у у ш ш 6 ip ж азуш ы келж ж атыр дегенд1 ecTireHMiH. Элде сол ма? Ж ы л е тж зу д ж paciM i б е л гш Fofl. Эрж м -эр ж м мар- к у м н ы н ж ар кы н бейнесш еске Tycipin сез сейлеп жатыр. О ны н Kefl6ipi жред! куларыма, кейбцй жрмейдк TanipiM б а с к а салмасы н ондайды... E ciM fli 6ip ж инап алсам, межмен 6 ipre элг1 бейтаныс ж1г1т солкылдап тур. С е з кезегш сол алса керек. Ж1ггг ж айлы , кырш ын кеткен ж а с ж ай лы, Асан жайлы айтады, айтады да солкылдап коя бередь Тары сейлейдк М ын гу л ж щ эл1 6 ipin аш паган б алауса ж асты алганы ушш Tanipire каргы с айтады. «Ж1бек онбас болсашы, xciriT елмес болсаш ы. Ж 1грт пенен кыз елее, жерге кембес бол­ саш ы » деп кужренедк О ны н езге акындардан жаттап ал- ран елен ж олдары н сорып турганын KiM бшген. ©3iHiH те- б1ренген ж аны ны н е к а гж д ей еетжедь Сол жерде кезше ж а с алм аган ж ан калсы нш ы, кэне.

Е л д щ бэрш enipeTin алды д а, маран карай бурылды. ©лгеннщ артынан влмек ж о к екенш, енд1 белд1 бекем байлап eMip жайлы ойлау керек екенш айтып, басым- дагы кара орамалды вз колымен сыпырды. Отыргандар онын бул кылыгын да коштап жатыр. GipiM fle 6ipiHmi per керген бейтаныс сол куннен кешн б1здщ босаганы кун кургатп ай аттады. У ш -терт кун втпей мен1 жумы стан ертш кайтуды шырарды. Ж а н сырын актарура Kipicri. «М ен де вз1ндей ж ар дан айрыл- ган бейбакпын. Ж а н жарамды ж азура ce6i тие ме деп, творчестводан ж убаны ш !здеймш ез1ме. А станадары аны- рап калран кен сарайдай уш ме жалрыз оралура кор- камын. EKi жарты косылып, 6ip бутш болатын кунд| армандаймын». M in e, сез саптауы осындай болып кете бередь ©3iH кенинлердш 6api тебесж е кетерш, кунде 6ipeyi кон ак е т т жатканы . О нсыз той етпейдр Э н-куй, ойын- с а уы к та сонын айналасында ербидь О л енд1 мундай бас косуларта менЫз бармауды шырарды. ¥зы н сездщ кыскасы, ол енд|' менж уй|'ме б1ржола Kipin алды. Тойды астанара барран сон ж асайты н бол- дык. BipHeuie айдан сон осы жерден алран жещ л маши- насына мж ш , тойга дайындык жасайм ын деп жолра ат- та н д ы . С о л кеткеннен мол Kerri. Кайты п i3iH салган ж ок. MaFaH ескертюш болып е зн ш керген бала калды. Эрине, некем1з т1ркелген ж ок, К араж ан ов ты н фамилиясында О ны н жолын бакандай бес жыл KyTin, акырында турм ы ска шыктым. KocaFbiM ж ам ан адам емес. Кара- пайым жумы сш ы. Ж ум ы ста н сон ж олш ыбай 6ip ж ам а- райындарына coFa келмекил eni, KeiuiKTi Foft езь Tepreyiu i Эуес А кш енгелованы н уйж ен ш ы ры п, облыс орталыгына тунделетш болса да жету yuiin автовокзалга бет алды. ТЕРГЕУШ1 ТОЛГАНЫСТДРЫ Баяры вагондагы энг1меде Кара ж а нов 6 ip кезде тергеу- Ш1Н1Н алдында болганын айтып ед гау . О блы с орталы гына каитысымен танертен Эбен сот архивжен Сэтен Кара­ жановтын будан он торы з жыл бурынгы кылмысты iciH тауып алды. Ж у к а рана ic караздарын лезде карап шык- 27

канмен ерекше назар аударарлык жайды кермедь Облыс- ты к театрда актер болып icTeirri. Караж анов жазда гаст- рольге артистер бригадасын баскарып кетедь Бригаданыц ж е те к ш ш 6ip ж агынан кассир мш детж де аткарган екен. Гастрольден кайтып келш б у хга лте риям есеп бергенде бес мын, сом ак ш а жетпей шырады. Бухгалтер: «Ол ак ш а кайда?» деп сураганда, К,аражанов: «Осында 6ip Kici кары зга алып ед1, ертен-бурстуш экеледЬ деп жауап бередк Bip aK 6ip aflFa дейж ж о к акш а кассага тус- пеген сон, бухгалтер з а к орындарына хабарлайды. Эуел1 К.аражановка мемлекет каржысын талан-тараж- га салы п, бас пайдасына жаратты деп, К.ылмыс кодексжщ 76-статьясы нын 6ipiHmi тармагымен айып тагылган екен. Кейж сот талан-таражга, бас пайдасына жаратылган деген айыптарды дэлелденбед1 деп жэне жетпейтж ак- шаны то л ы к телегенж ecnepin, оны кызмет мшдетше селкос караганы у ш ш К,ылмыс кодексж щ 145-статьясы- мен 6ip жарым ж ы лга еркжен айыруга ую м шыгарады. Эбен тергеудж атусп ж ур п зт ге н ш керш отыр. О баста К араж ан ов ты н 03i акш аны 6ipeyre карызга бер- ген1н, ал гастролвде 6ipre болтан артистер Караж анов пен театрдын бас режиссер! Сейсенбай Т аскан ов екеушщ ак ш а ш аш ып сайрандаганы н айткан екен. Осы жайларды зерттеп, дэлелмен 6eKiTyre тергеу орындары жеши эре- кеттенбеген. Э беннщ байкаганы — ic материалдарында Сэтен бас реж иссерге ш ы к жуы тпаган. К у элерд ж 6ipi алдын ала тергеуде Сатеннщ гастрольден келген куш б1рден Сей- сенбайдыд уйш е согып, соккыра ж ьты п, курек TicTepiH сы нды рганы н айткан екен, сот бул OKHFaFa да назар аудармапты . Tepreyiui Таскан овты н аузында алтын Tic- тер дж калай пайда болганын енд1 уккандай болды. 1спен таны са салысымен Эбен облыстык театрра те­ лефон сокты. Сейсенбай Таскан овты н каз1р директор болып ттейтж ж , белгйй жазушылардык шырармаларынан инсценировка жазып, спектакльдер коятынын Эбен бже- дь О н ы н ез1мен тжелей сейлеспесе де сыртынан унелн ко- pin журед1, ейткеш эдебиет пен енерге кум ар тергеуип coTi тускен сайын театрра барып туратын. B ip a K театр директорын 96eHHin суканы суймейдь К ам п ай ган карыны, гуж1рейген мойыны, ш алкактаган кеуде а T epreyiuire 6ip турл1 epci KepiHeriH. Эбен езж ж кескж-келбет! де сырт козге кораш коржетжж бшедь KniM Ai де олпы-солпы кие салатын, кез келген адам- мен ез тенждей актары ла сейлесе кететж оны танымаран 28

кю лер облыстын б е л гш Tepreyiu ici деп ойлай коймайтын. 0 3inin осынау сикын сезетш Эбен театрдын. директорын квргенде «Б1зд1 койш ы, ал мынау енер манайы нда журген ж андарды н келбетш щ жарасты болтаны ж а к сы Fofi» деп ой л ай ты н . С ы р т nim iHi ебедейаз Та ска н ов ты н Эбен тары 6ip келгсаз жайын кергеш бар. Bip тойда Тасканов кеп- ш ш к п езш)'ц кеш рме сез1мен мез1 етш бггкен. Э р ю м н щ сезш женЫз белш, тамаданын да, той конактарынын да тежегенше бой бермеген. ByriH Эбенге онын тары 6ip ж э р ы м сы з ж аты ашылды. — Сейсеке, рафу е т ш з , С13Д1 мазалап турран облыстык прокуратураны н aFa Tepreyiu ici Ер!мбетов кой,— деп бас- тады Эбен телефон трубкасындагы сезш езш щ сыпайы эдет|мен. — Tepreym iHin не ш аруасы бар б1зде?— деп директор ектем унмен онын сезш y3in хибердк — Tepreym iH in ш аруасы эрш м ге-ак тусе бередк С е й ­ секе. О ны енер адамы ci3 ж а к с ы б ш уге THicci3,— дед|\" Эбен amyFa бой алдырмай. — Эй, карагым тергеуил, шаруанды тез айт, мен уакы- ты кымбат адаммын. Эбен Myflipfli. «М аган келш к елш з!» деп к ы с к а кайы- рып трубканы uie салгысы келш едк ол райдан кайтып: — Сейсеке, «карагым» деп муаркейтш бала жастан асканбыз, бул 6ip. EKiHmi, уакы т ci3re FaHa емес, 6i3re де кымбат. М эселен, мен б угш кешке жолра ш ы кканра дейш азбен 6ip ж айды аныктауы м керек,— дедь — Ол кандай жай? — Ci3 Сэтен Каражановты бшетш шырарсыз, езара катынастарыныз женш де айтып берсеш'з. — Эй, сен ез|'н кай-кайдарыны кайдан козрап отыр- сын? О л 6ip журген алаяк емес пе? О нымен менщ кандай каты насым болушы efli? — Катынасыныз бар кершедк BipaK сол жайында калай энпмелесем1з? М ен ci3 re барайын ба, элде c i3 маран келес!з бе?— дед! Эбен. — Эй, Tepreymi жолдас, Ka3ip менде сешмен кезде- сетш уакы т ж ок. Bip nem e минуттан кейш облыстын 6ip басшысына жолыруым керек. Одан кейш менщ жана туын- дымды журтшылык талкылайды. Так что, сурайтынынды телефонмен тез сурап ал. Эй, сендей м ы лж ы н тергеу- ипмен сейлесш отырран мен де ак ы м а к екенмш,— деп I асканов трубканы uie салды. Tepreymi толранып отыр. 29

Кы лмы скер деген онай алдыратын ж ау емес. Оган барар жолда мынау Т аскан ое секшдшердш талайымен арпалысып, арбасуын керек. З а н саган оны epiKci3 кел- Tipin жауап алуга право бередк BipaK сол правоны пай- дал ану ж олы нда канш а киынш ылык жатыр десешзшП «Айдатып алдыратындай сонш ама не болып калып ед1?> деп коргайты ндар да табылады. Эбен енд1 Каражанов женжде толганды. Рас, тергеуш ш ш алдында бет-i буркемелеу^з, мулде аш ы к жататын кылмыстардын да жш кездесетшш Эбен ж а к сы бш ед г ©з эрекетш щ арты неге соктыратыный ойланбай кылмыс ктейтш дер де бар екенш еске Tycipfli Tepreymi. Т абан астында пайда болтан ашу-ызанын, мас- ты кты н, элдекалай взге де ж ан куйзел1с1нщ эсер1мен кы лмы ска бой уратындар каншама. М ун дай кылмыстар­ ды н дэлелдер1 «мен мундалап» сонадайдан кершш турады. Тек отыра кал да к а га зга Tycipe бер, ойланып бас каты- рудын Keperi жок. BipaK онын кебше-квп айлалы кыл- мыскерлермен куресуше тура келедг Ондайлар кылмысты штеуден бурын эшкереленбеу, кол Fa туспеу жагын жан- ж ак ты ойластырады. Оны, эрине, тергеунпмен акылдас- пайды. Кайта, KepiciHiue, зан орны былай деп айыптаса, мен былай корганамын деп, ез эрекетш эбден кымтайды. 9cipece бурын да кылмыс icTen, жазасын втеп шык- кандардын кайталап ктеген кылмысын эшкерелеу — киыннын киыны. А л 6i3AiH занымы з адамга камкорлы к жасайды. Про- ц ессуалдык кодекс1м1з титтей де болса дудэмал тугыза- ты н дэлелд1 айыпкердш пайдасына шеш едг Заннын осын- дай талаптары н булж ытп ай орындай отырып, айыпкерд1 «сен кылмысты сын» деп кш эсш мойнына алдыру — онай ш аруа емес. Егер мынау ic бойынша айыпты деп Каражановты есептесек (эз1рге одан баска Ж уматаев кана аталып тур Foft), ол ж енш д еп Ka3ipri азын-аулак мэл1мет онын онай мойынсунатын кылмыскер емес екенш ангартады. Bi- рш ш ш ен, ол бурын сотталып, а з д ы -к е т-i тэж1рибе алган. Екш ш ш ен, тумысынан актер болып жаралган. Демек, онын шын KecKiHiH аныктап, шы нды кка жеткенше, ол бурын ж и нактаган тэж1рибес1мен де, актерлш ойынымен де тергеу iciH эбден ш атастыруы мумкш. Болаш акта айыпкер бола ма деп болжамдап отырган KiciHiH Эбенге элэз1рге б е л гш осы eKi касиетш щ e3i алда улкен киын­ ш ы лы к турганын мегзейдк Б уга н тагы да сол Сэтен- нi н будан он бес жыл бурынгы кездейсок кездесуде айт-

кан: «Енд|* колра туссем, тергеуин устай алмайтындай erin тусермш» деген мэл1мдемесш косыныз. Сондыктан болаш ак айыпкермен кездесуге дайындык- сыз баруга болмайды. Сонда калай? Д айындыкка кеп уакы т белуд1 процессуалды к з а н да кетермейдг Эрине, Сэтеннщ болып кеткен езге жерлерше де зер салып ш ы кса ж арар едь Коныртауда аялдаган 6ipHeme caFarra аса манызды мэ- лш еттер табылды емес пе. С этен н щ жарылрыш заттарды н ^ырына ж етж екенш щ ез! кеп нэрсеш анрартса керек. Естаеванын басына тенген катерл1 ж ар дайга каты сты кылмысты екеш рас болса, Сэтенд1 ерш ндетш койып, киялра баты п кеп ж у р е алмайсын. Я рни Д улы су д а н теле­ фон с оккан Хим ановага ж акы н ды гы болса, онда оны дереу устау керек пе? B ip a K Ко н ы ртаудагы Ж ум а та ев ты асыгыс устараннан не пайда кердщ? Т ергеу ш ш щ катес! сапердщ катеам ен 6ip тектес. А й ы р м а сы — сапер езш апатка уш ы ратса, тергеуш! езгелерге зардап шект1ред1. Бул жарынан тергеушшщ KaTeci корам ушш кайта кауш- TipeK. И э, адамды туткы нда у женш де асырыс шенмм кабылдау ауыр зардапка соктыруы мумкш. Ал мынадай к т е асы кпауга болмайды. К ы лм ы скер дщ epniH журген ap6ip сараты Tepreyai былыкты руы мумкш . Егер ол к ш э а з болып ш ы кса кайтед1? Е ю удай ой 6ipiH -6ipi женер емес. Эбеннщ тергеуннлж ce3iMi осы Кара ж а н ов та 6ip гэп бар ма деп кудж тенедк Bip a K тер геуш ш щ iiUKi ce3iMi сотка дэлел емес. О ны н айыбын e3i бултармайты н- дай eTin мойнына кою кажет. Сол куш тунде Дулысу каласына кетш бара жаткан Эбеннщ кез1 ш н ген ж ок. Поезд куп еан д е ш алкалап жаткан онын кез алдына К,аражановпен алдары кездесу caTTepi елестейдг Ширек расырга ж уыктаган тергеушыик кы зм ел Эбен- Д' кеп нэрсеге уйретп. Тергеу эдюш е кы лмы с жаса- FaH адамды эшкерелеудщ колайлы кезенш тандай бьпу- Д'Н ете-мете манызы зор. Б у л мэселеш кылмыскерд1н рухани куйш зерттеп, ecenTecin отырып шешпесе б ол­ майды. З а н бузуш ынын рухани Kyfii кебшесе оны н кылмысты жасыру пигылымен тыгыз байланысты болады. Осы мак- сатпен кылмыскерлер эдетте e3iHin шын рухани кушн буркемелеуге тырысады, кылмыска ешкандай катысы жок пендеге уксарысы келедк Сонымен 6ipre, айналасында- гылардан iuiKi KacipeTiH ж асы рам деп, ю н элм ер е з М н табири рухани калпынан шамадан тыс e3repyi де ыкти- 31

мал. К ы лм ы с ж асаган KiciHin нерв жуйесшде, юристер типмен айтканда, «коргану сатысы» деген пайда болады мундай кезде жуйкенщ калыпты кызмел бузылады. «Кор- Faiiy сатысы» тэж1рибел|‘ тергеуш ж щ к эш п кезже шнбей коймайды. Кы лм ы ска каты сы ж о к екенж дэлелдеуге айып- керд1н шамадан ты с тырысатындыгы кезге урып турады. З а н бузуш ы ньщ нерв ж уйесш щ дэл осындай кушейе коз- ган сатысын тергеуцп оныц езш эшкерелеуге, сейтш шындык жауап алуга пайдаланады. К ы лм ы скер дщ рухани куй ж е кептеген жагдайлар эсер етед1, соны н |'шжде ж асал ган кылмыстын сипаты 6ipiftiui орын алады. Эбеннщ тэж1рибеа керсеткенждей, acipece Kici eMipiHe кастанды к ктегендер ете к у ш л жан куй- зел1сше тусед1, мундай кылмысты тунгы ш немесе кездей- с о к ж агдайд а ж асагандар бэршен де катты куйзеледь О ндай кезде айыпты ез кылмысына катты кайгырып, к ор гану шаралары н ж е т к ш к п ойластыра алмайды. С е й - Tin, мазасы зданган халде олар кеб1несе ездерже карсы усыны лган дэлелдерд|' арты к багалайды, мунын e3i айып- тылардан шынайы жауап алуга колайлы жагдай жасайды. У ак ы т еткен сайъж кылмыскердщ куйзел1с1 эларей бас- тайды, сонан сон олар езш KopFayFa мукият дайындалу- Fa мум кщ д ш алады. Сон ды ктан да тергеуиллер кебжесе кы л м ы с ж асаганнан кей ш п алгаш кы сагаттарда аса ма- нызды дэлелдер ж инай алады немесе айыптыларды шын- ды кты мойындауга мэж б ур етедй М ун дай жедел тер- геудщ acipece Kici еллру, зорлау, пы ш ак салу секкпд! кы лмы стар уш ш манызы аса зор. О ндай iCTepAi Эбен ез карауына мум кщ д н ш ш е ерте кабылдап, кы лмы с ж а са у га к у д ж л адамдардан дереу жауап алуга умтылатын. Осы тургыдан Караганда Болат Т арж ано вты К оны ртаудагы Ж ум а та ев ка неге acbiFbic ка- мадын деп кш элау киын, эрине. BipaK мундай жолды тан- д аганд а тергеунп e3iH ж ауап алуга барынша мукият эз1рлену, к у д ш л адамды эшкерелеуге к а ж е г п дэлелдерд1 кеб1рек ж и нау мумкщд|‘гшен айырады. Бул, сез жок, Tepreym iH in ж умы сы н киындатады. Bip a K кылмыскердщ де eTipiK ж ауапты киыстыруына уакыты калмайды. С о н ­ д ы ктан тергеуип ш ындыкты аш у ymiH жауап берушш щ eTipiK айтура рухани ж агынан эз1рленш улгермегенж, онын зан орнынын колына тускен дэлелдерд! дурыс багалай алмайтындай кен!л кушн пайдалануга м ум кж д т алады. Эрине, ш аруаш ы лы к саласындагы, сондай-ак Kici ем1- piHe карсы алдын ала, эбден ойластырылып ж асалган 32

кылмыстарды н жайы баскаш а. О ндайда кылмыскер ба- рынша сабырлы келед1, ейткеш ол KopFaHyFa ж а н -ж а кты эз!рленген. Элде Коны ртаудагы Ж у м а т а ев сондай 33ip- Л1'кпен отырган кылмыскер ме? Егер ол сондай жан болса, тергеуш Ы н алдында жауап бер уш М e3i кутпеген нэрсеге душ ар ету, оны ж азасы з каламы н деген сешм- нен айыру мш деп турады. М ун дай м ш д е гп эдетте тергеу устшде карама-кайшы жагдайлар тугы зу, манызды дэ- лелдер усыну, беттест1ру ж ауаптары н ж Hi колдану жолы- мен жузеге acbipyFa болады. Бул жеш нде Коцы ртаудан журер алдында Эбен Болатпен жан-ж акты тюрлескен. Айыптынын рухани куйга пайдалану уш ш Tepreyuii онын езж ж аксы бмуге, мжез-кулкын, адамгериллж ка- сиеттер1н терешрек зерттеуге т и к . Ж а уа п беруилш зерт- теу кезшде тш сп мекемелердж кызметкерлер1мен, когам- ды к уйымдардын, ежлдер1мен эцп мелесу, телефонмен су- рау аркылы да деректер жинауга болады. Уакы т кетер- генде Эбен мундай с э ги калт ж1бермейд1. Тергеуге тартылгандарды шын жауап беруге сырткы ыкпалдар FaHa емес, сонымен катар ш т е й ек ж у жэне оянган ар у ш де итермелейтжж есте у стау ка ж ет деп ес- KepTTi Эбен Болатка, тергеуии олардын куйзел1сже эдеп- тмйкпен к арауга жэне ж е н а з а сы кп а уга THic. Сонымен 6ipre Tepreymi зан бузуш ылардын рухани дуниесждеп кубылыстарга бейтарап кала алмайды. ©TipiK ж ауап- тарды эшкерелеуге, кылмыскерд1н одан api ш ы нды кты жа- сыра алмайтындай болуына амал колдану кажет. М э- селен, кылмыскерд1н ойдан ш ы гарган ж ауабы н дэйектБ лжпен эшкерелеп, Tepreymi онын. eTipiKTi одан api жал- гастыруыныц пайдасыз екенджше к езж жетжзедн.. Ой шырмауы эбден шарш аткан Эбен Д улы су стан- циясына таянганда FaHa калгы п кетin едг ЕК1НШ1 К Е З Д Е С У AFa Tepreymi Эбен Д у л ы с у га келгенше, ж е р п л ж Д мили­ ция кызметкерлер1 Кайбад ам га телефон с окка н Сэн ия Хи манова Естаеванын бурын гы epi Сэтен Караж ановпен 6ip уйде туратынын 6Uin, осы екеуш щ те т р е п н д е 6ip- катар оперативт1к ж умы стар ж ур п зген . К у д ж эрине, К а раж ановка KeCipeK аутан. BipaK. милиция кызметкер- лер1 онын августы н I -нен 30-на д е т н каладан ешкайда шыкпаранын аныктаган. Сондыктан Орал каласынан

посылканы жэне астанадан телеграмманы онын салма- ганы анык. М ун ы онымен 6ipre туратын Сэниянын icTeyi де мум Kin емес, ейткеш ол да бул кундер1 ешкайда жолау- шылап бармаган. TepreyiuiHi тары да аландаткан нэрсе сол — К,ара- жановтын пэтержде милиция кызметкерлер1 тж ту жур- ri3in улгершть К,оныртаудагы асыпястык мунда да кайта- ланыпты. Эбен тш тудщ протоколын «эттеген-ай» деген ек Ы ш п е н окыды. Бул -питу мардымды нэтиже берме- ген. Тек кана К араж ан овты ц бурынгы эйел1 Талия мей балаларыныц алименттен бас тартатыны жайлы жуырда жазган хаты табылган. Хатты тергеудж материалына косуга алган. Т ж ту кезжде радионын турл1 белшектер1 мен баска да TeMip заттар кездескен екен, ек Ы ш к е орай, олар сол куш нде калган, icne косуды ешшм ескерме- ген. Тэж1рибел1 aFa Tepreyuii тускен бойда-ак тш тудщ тым асырыстырына коса, уст1рт те шалагай журпзкпгенш байкады. TepreyuiiHiH тапсыруымен криминалист-эксперт Кара- ж анов пен Химанованы ц жазуларын посылканын сыр- тындары жэне почтанын аудару кагазындагы жазулармен салы стырып зерттеп едь М ун да ешкандай у ксасты к та- былмады. Эрине, Tepreyuii посылкага байланысты гйазу- ларды кылмыскердщ взге 6ipeyre ж аздыруы м умкж еке- нж де бьпедк Л есе де кылмыскер ме деп кудж ту- дырган KiciMCH кездесер алдында О лге тиек болар 6ip- деке табы ла ма деген умгг эксп ерта де жедел шакыр- TyFa мэжбур еткен-дк Алм аты д ан ж1бер1лген телеграмманы аныктауга кет- кен оп еративок кызметкер кайтар жолда тжелей Д у- лы суга сокканы мен, TepreymiHi куантарлы к хабар жет- мзген жок. Ж енелО лген телсграмманмц колмен толты- рылган тупнускасы н Fana алып ке.щь Тупнускада кер- сеплген ж е нелтуш ж щ адрес! де, аты -ж еш де ойдан шы- гары лган. Сол к уш телеграммманы кабылдаган кыз те- леграмманы ц мазмун ерекшелжше байланысты элденеш с у р ам ак болтан екен, келбетО к а за к эйел1 тым acbiFbic екенш бмд1рш, тайып турыпты. Телеграфтагы кыз «ол эйелд1 керсем таны р ед1м» депО. BipaK_ осынау улкен астанада келбетО к а за к эйел! аз ба, кайсысына кудж- TeHepciu. Бэржен бурын Сэтенмен екшпл кездесу алдында Эбен- Hiu салы cyFa кеткендей ж ай ы бар едь Айыпкерден алгаш к ы жауап алудыц манызы каш ан да айрыкша. Сол алгашкы жауапта-ак онын устанар багыты анык 34

болып uibiFa келедк Егер ол ез кш эсш мойындаса, мшдет онын айыбын TiiicTi дэлелдермен бею туде калады. Лл айыпкер кшэш мойындамаса ше? Онымен узак айтысу- га тура келедй М ун дайд а тер геуш ш щ басты каруы — бултартпайтын дэлелдер Fana. О л дэлелдщ эз1рге Эбен- нiн колында 6ipeyi де ж ок. Сон да калай, Сэтен ceKMiAi айлакер жан карусы з алдыра коя ма? О н ы н уст1не жер- rLniKTi милиция кызметкерлер! пэтерш де асыгыс тГнту ж у р п зш , оны эр! шошытып, api сактандыры п койыпты. Бул да TepreyujiHiK ж ум ы сы н киындата туседк Енд1 оны мойындату уш ш тек дэлел, тагы да дэлел кажет. Осындай ой билеген aFa Tepreymi белменщ тебесше кадала карап калган ед1, оныц 1здеген дэлелдер1 сол тебеде жасырынып тургандай, есш тщ аш ы лганы на да назар аудармады. Ipi тулгалы, судай жака боз костюм ше тустес галступ де, ак кейлеп де езше ж ар аса калган, мунтаздай боп кырынран Сэтен К араж ан ов Эбенге б1рден айры кш а эсер еттн О ны ц мына тур-тулгасы нан дырду ем!рдщ белпсш attFapy киын. М ун дайд ы Tepreymi тез байкайды. Элде лэззат алу у ш ш ж ар алган ба, а ла я кты к icTepi жудету, тоздыру орнына муныц куатына куат коса ма? 0ткен он бес ж ы лга аса бой алдыра коймаган. MiHe, караны зш ы , тергеу орнына ш акы рылса да, кэд1мп 6ip кудасы ны к уйше конакка келгендей epKiHcin, турленш тур. Пэтерш е TiHTy журпзкпсе де, езш щ ка б а гы н Kip ш а лмаган ба, калай? М у м к ш , бул оз болмысын актерлж енер1мен жасырып тур ма? Ал, Tepreymi, сынасып кор ендк муныц а к т е р л т кай жерде, шын ce3iMi кай жерде KepiHeTiHiH ацдып бак. — Неге сонша сазара карадыц? Танымай турсыц ба?— деген сездерден Эбен шошып кеткендей орнынан турды. — Н еге танымайын, таныдым гой. О тырыцыз,— деп тергеуш! орындыкты нускады да, терезенщ алдына барып Сэтенге тагы да теал е карап калды. Эрине, бул Terin карас емес едк Tepreym i осы назарымен оныц iujKi жан сарайын зерттеп тургандай eAi. ,0 M ipA iH куаны ш ы мен кааретш спектакльге айналдыргысы келетш ойыншымен арбасудыц оцай емес eKeHin С этеннщ мына келбет! де растагандай. К в р д М з бе, каннен-капераз ж а н га уксайды. — 0CTin yHci3 отыра берем1з бе? Сен бе меж ша- кы рткан?— Сезд1 тагы Сэтен бастады. Кы лмы скер ме де­ ген адамнын 03i басканы кш элауга дайын отыр. — «Сен» деген сезд! орынды колданар бол ар. Бул 35

б 'Р.— ДеД' Эбен стол басына отыра 6epin.— ЕюншЦен, тергеу орнын кайтып керм естн деген уэдесж неге бузды екен деп ойга батып тур ед1м. Уэде бузган юм, мен бе?— дед1 Сэтен колы мен кеудесж нускап. — Уэде бузбасаны з, неге келестз мунда? — М ун дай да кы зы к болады екен, ой, тоба!— Сэтен ш ал кактай к а р к -к а р к к у л д г— М ен мунда ез1м суранып келш отырмын ба? M eHi шакыртып экелген ж о к па? — Сонда калай, ешкандай ce6enci3, ержкеннен ша- кыртты дейаз бе? Кайдан бьпейш. Т ук тусшсем буйырмасын. Энеу- гуш уйд| неге TiHTireHiH де айткан жок. М ундайда статья койып, айып тагуш ы ед|'... — Bi3 бул жолы 6ipiHuii сезд1 ез1‘ш зге берсек ше? — деп узд1 Tepreymi.— ©з айыбыпызды езщ1з айтып, THicTi статьясын белплеп б ер сет з кайтед|? Заннан да хаба- рыныз бар. Сонда ci3 re де, 6i3re де жежл болар едк — А у , сет... гафу е Д т з , т з д ! атакты Tepreymi деп ж у р г е т кайд а?— деп жымиды Сэтен.— Ал мынау айтып отырганыныз, гаф'у ет1н1з, бос свз емес пе?! Кш эа'з адамды yfiiH TiHTin, тергеуге шакырып, езпии е з т айыпта деп талап ету... Сенейж бе, сенбейш бе?! Б1здщ театрлардагы арзан комедияны кезге елестетедь — Bi3 кшэс1з адамды мазаламаймы з гой. О ны ж аксы — Онда кшэм...д1 айтыныз,— Сэтен мыгым сейлей- мж дегенмен, актерлж eHepi жетжюремед! ме, осы сез- дерге 6ip турл1 д1р1л араластырып алгандай болды. М уны Эбен калт ж1берген ж ок. С этен ж н бетже тше караган бойда: — Айтайы н,— дед)' салмактай свйлеп. Ка нш а ш тей бекжгенмен Сэтеннж ж у зж элдекалай салкьж леи жел- nin еткендей болды. Б е т ж ж уш ы сэл бозарып барып кайтты. Квздер1 де 6ip-eKi рет ж ы пылыктап калды. «Е, сырттай байкатпаймы н дегенмен, ш тей сыр 6epin отырсы к-ау» деп туйд|' Tepreymi. BipaK колга накты дэлел ш н б е й турып к ж эн мынау деп калай айтарсын? Ж ок- ж ок, катерл1 посылка ж внж де эз1р ауызга алуга болмас. О ны уйымдасты рган осы болганымен, 6ipaK ол посыл- канын немен тынганын бшмейт(н шыгар. Ралиянын елк TipiciHeH де бейхабар болуга ти к . Кайбадамга Дулы- судан телефон согылуы TeriH бе? М ун дай бейхабар жайды тергеудж пайдасына ж арату кажет. IcTiH пайдасы уш ж 36

кылмыскер ме деп к удш тудырган адамнык алдына ж ум- бактап тор туткан жен. — Эл1 де болса мен былай деп санаймын: б!здщ с1зд1 неге ш акы рты п отырганымы зды езш1здщ айтканы- н,ыз жен болар efli,— дед1 Эбен. Сэтен элпдей емес, бойын 6ipa3 ж инап алды. Тер- геу ш ж щ yHCi3 толганысынан, айыбын айтуга батпаганы- нан ез1не элдекалай ку ш -к у а т алгандай. — MeHi заннан хабарын бар деп мадактадыныз Foft, — дед! ол салмакпен сейлеп,— М ен бьпетш зан бойын- ша адамды ю нэлау уш ш OFaH айып тару каж ет, кыл- мысынын мэн-жайын, кылмыс занынын кай статьясына жататы нын керсетш каулы uibiFapy керек. «Э, сабазы м, саспайды екенсщ. э! Э лд е аймбынды 61л- генше асырасын ба? Элде кор ган уга тете жол 1здей- cin бе? Эз1рше мен сешмен б а ск а ш а сейлесем». — К,аулы д е й а з,— дед1 Эбен iuiTeri ойын ж а л га п .— Сол каулыра кай кылмысы нызды ж а з с а к екен. О ны н бэрш Ti3in uibiFy да окай емес-ау! — М эселен?— деп сурад ы С этен бкпгенше эсы ры п . — Мэселен дейтш болсак... Алданран эйелдер. Эке- ci3 жет1м калган балалар. А л а я к т ы к алдауына сенген ак кещл ел,— деп 6ip токтад ы тергеуил. — TaFbi, тары,— дед1 Сэтен тергеунпнщ сездерш кыс- пакка алгандай алкынып. — Осы аз ба 6ip адамга? — М ум кш , аз болмас.— Сэтен ж алма-жан ун кат- ты ,— Bip aK оны к 6api Mep3iMi еткен, есмрген нэрселер FOfl. — Mep3iM i етпеген1 де бар ujbiFap. Тергеу оны анык- тайды. Театрдын белгш маманы Сейсенбай Тасканое ci3fli «атакты алаяк» деп теп н айта ма? Ондай адамды бкпуцл ме е д М з? — М ун ы н icxe катысы бар м а?— деп суракпен ж ауап берд1 Сэтен. — Катысы бол ганда кандай! Сэтен отырран орнында басын шайкап, тенсе лт коя берд|‘. Сонан сон кызына, ж улкы на сейлеп кеттй Кей- кейде орнынан атып турып, кайта отырады: — MeHi алаяк деп езге айтса да, дэл сол и гп ц айта- тын жеш ж ок едь Bapi сол арамзадан басталган ж о к па tvii? М ен зак орнына сенш агымнан жары лсам, С е й ­ сенбай сонда-ак курыр еди 6ipaK маган да онай бол- майтын едк Турмедегкпер де акыл айтып коймады: «Ол нтт1 ала кетсек 63ine сор, алатын ж а з а к кебейедй Одан 37

да сштене бктмеймш, ешю мге бергешм ж о к деп отырып ад». Б|'здщ зан да кызык. « Bip к у м а л а к 6ip карын майды uiiprrefli». Егер Сей- сенбай бол м аса, мумкш , мен мундай ж о лга туспес пе ш м , KiM б м с ш ? Ол кэд1мп ж укпалы аурудай лац больт ж абы сты тагды рыма. «Сен улы талантсын. Сен актер болып кана к ал у га THic емессщ. Сен Станиславский се­ к и ^ енерде ез жолынды саласын. Алтысай каласында уйымдасаты н ж ана театрга ceHi бас режиссер eTin усы- намын» деп кам кор болмасы бар ма. М ен эйелдерге; <гпмд1 екежмд1 сонда шындап б1лд1м. Таш кенттеп серуецв дерге эйелдерд1 де, акш аны да мен таптым. Ж алалабадта гастрольде жургенде артымыздан барып сайран салга- нымен коймай, той етш зетш ед1м деп кары зга акша алып K e r r i. Бэрш ен де ол ж ауы зд ы н мына хайуандыгын айтса- нызшы: 93iMfli соттатып ж!берш, ту к кермегендей ал- шандап жургеш erri-ay! Эбен 33ipre Е алия мен онын балаларын ауызга ал- м ауга беюнген. (^лэрдыи еамдер|' аталса, катерл|' посылка сез болып кете ме деп сактанады. Эбден орайы келгенше посылка мэселесше жоламауга тырысты. О сындай ой устж деп Эбенш'н K63i кайтадан Сэтенге TycTi. Ол TinTi э н п м е т удетш барады. Э кю , айлакер актер б у й т т актары лады деп KiM ойлаган. Элде тергеу- ш ш щ анау катерл1 посылкамен ш аруасы болмаганына куаны п, epKiHcin KeTTi ме? Tin Ti адамдык, адалдык, ал- дауш ылык дегеннщ кайдан шыгатыны жайлы филосо­ фия согады. Сейсенбай Таскановтын оны о баста калай алдага- нынан бастап б у п н п KyHri кулык-сумдыктарына дешн Ж|‘пке Ti3in, колмен койгандай eTin энпмелейдь Эрю м- Hiii шыгармасын инсценировка жасап, сахнага койып тапкан акшаларын есептейдь Еш болмаса дарыны болса екен, нагы з драм ан ы н не екеш'н тусшбейтш Таскановтар енерд1 осы лайш а кулкы н камына пайдаланады. Ол ол ма, ж акы нда бурын б е л п а з болып келген 6ip драматург- тщ пьесасын с ахнага коямын деп пэре алганын да Сэтен кезбен кергендей баяндады. Осыныц 6api зан орындарына каты сы ж о к нэрсе ме деп сурайды ол. ©нер манын- дагы арамтамактар шаруашылык саласындагы арамта- мактардан зиянсыз ба? Халыкты н рухани азыгын ез жаны таза адамдар ж а с а у керек емес пе? О лардын енер|' гана емес, ез басы да эсемдж, адалдык, адамды ктын улпс!

емес пе? ©нер мен арамтамакты к, арамзалы кv. ж ауы зд ы к 6ipre конбауга тик... С этеннщ философиясы таусы лар емес. Эбен осылай тыидап отыра бере ме? Бул айтылрандардын Ke6iHin тер геуш ж ж алдындагы icne каты сы ж о к екенж ол ж аксы бжедй BipaK алыстан орарытып, айыпкер болып шыга ма деген жанньщ т1лж шырарып алгысы келген езк Енд|' не де болса шыдап тындайды да. — Арам табысы барларды н ушнен т а м а к iiuncy ке- рек,— деп сорады Сэтен.— А ра м д ы к к а карсы ж ал гы з зац орны емес, букш KOFaM курес ашуы керек. Адал ец- бекпен табылран нэрсеге табы ну керек. Tin Ti ю тап екеш ю таптын езж мулж ке айналдырган сон не шара, окымас- тан жинап кояды. М ы на сездерден кейж Эбеннщ кеш лж б аска 6ip кудж кайта биледк «М ынау, шынында да, e3i айткандай, ертеде еткен алаякты ктан Снржола б езЫ п, адал ж о лга тускен жан емес пе екен? Бо ска ауре болып отырганнан саумын ба?» Эбеннщ осы ойын окырандай Сэтен: — И э, маран тагатын кж элары ны зды к мерз1м|‘ еткен, еск1рген,— дедк — Есюрмеген, 6yriH де жалгасып, удеп ж аткан алаякты кты сол Таскановты н айналасынан таба- сыздар. Эбен ундеместен орнынан турып, колын усынды: — Акы л -к ен есМ зге ракмет, ал u3ipuie сау болыны з,— Сэтен оран тандана карады. — М ен шынымен кете беремш бе?— деп сурады. Бул су р ак к а енд1 Tepreyiui танданды. «М ы нау сурагы езж айыпты санаган адамнын сезж е уксамай ма?» BipaK Эбен сыр б1лд|рген жок. — ©3ini3 айтып турсы з рой «кжэм ж о к » деп,— дед1 де койды. C A X H A FA С ЭН И Я ШЬЩТЫ Сэтенмен болтан энг1мен1 Эбен кайта-кайта ёсже алды. Одаи сонш алыкты сезуарлы кты кутш пе ед1? О л езВ Hin баягы да еткен алаяктыктары уш ж enfli з а н алдында жауап бермейтжж ж аксы бьледк К арсы айбат nierin, уйж тш ткенЕ тергеуге шакыр- ганы жанына бататынын керсету былай турсы н, TinTi шабыттана философия сокканын кайтерсщ. Элде ежелг1 39

ж ауы Сейсенбай Таска н ов ка Kip ж агуд ы н сэ-ri тускенше куанып кетт1 ме? О а в Kip жарамын десе, буран дейш колын кiм байлады? Д есе де Сэтеннщ ойда ж о кта булай свйлеу! TeriH ем ее ш ы гар. О л тергеуилден взге сура к KyTyi де мум- KiH Foft. Егер ж атса-турса онын кез алдында катерл* посылка, ж арылы стан копарылган уй, опат болтан адам- дар турса ше? Алдымен уйш TiHTin, онан сон милицияра ш акы рып экелгеннен кейш ол тергеуш ш щ аузынан сумдык к у б ы ж ы к хабар кутш , оран езш ш е дайындалып, белш бекем буды ма екен элде? О нын мунтаздай болып кж- Hin, кырынып, сыланып-сипанып ерKiнс и журу1 де езш мыкты устаура тырысканы шыгар. С е й т т , TinTi баска ш а куткен Tepreyiu ici катерл! посыл­ ка былай турсы н, TinTi опат болады деген Еалия мен балалары ны н еам д ерж ауы зга да алмады. Кайдагы 6ip «алаяк», «алдамшы» деп айдар таруын караты . Бул Сэ- тенн1н эбден eTi у й р е н т , бойына- cinin кеткен атактары емес пе? Тергеуилден Сатен осыны кутш пе ед1?! Квк- тен (здегеш жерден табылрандай болтан ж о к па? Онын табан астында -кубылып, сезш ен болып шыга келу- iHin сыры осында емес пе екен? Эбен осындай ой куып жургенде, Орал каласына кеткен оперативД кызметкер кайтып оралган eai. Ол М ахинько деген куэден манызды хабар алыпты. 6 августа М ахинько Орал каласынын оныншы байланыс бел!мшеа- нен 549 ж эне 550 номерл! eKi посылка жвнелткен. Куэ езжен кешн 6ip ж ас к а за к кыздын посылка етюзгеш н есш- де сактаган. М ахи н ь к о оны н тур-тусш аныктап суреттеп бере алмаран. B ip a K ол кызды керсем, таныр ед!м деген. О ралдан женелтш ген посылканы Дулысумен байла- ныстырудын сан турл!' жолдарын !здеген Tepreymi ка- терл! посы лканы н езш эскери бел!мшеден осында алды- рып, пиротехник-инженердщ кемепмен тары да мукият карап шы кты. П осы лканы каптаган матаны сыпырып алып, iuiiHfleri чемоданды кердь Пиротехник-инженер сыз- ган схемадан чемодан ш ш д е п жарылрыш flapi, сым TeMip- лер мен пластиналар жай лы егжей-тегжейл! сурастырды. Эбен ж е р гш к т! магазиндерд1 аралап ж ур ш алгашкы yMiT сэулесш Ke3i шалгандай болды. М а та магазинш щ сатушылары чемодан каптагай матанын июлыин аяк Ke3i мен августы н басында осында 6ipHeuie кун бойы саты лганы н растады, ондай матаны н жарты метрдей киын- дысы да табылды. Экспертиза чемодан каптаган мата 40

мен магазиннен табы лган киындын ын б1рдей екешн анык- тады. О сы эдкпен ш аруаш ы лы к магазинш е соккан д а онда- Fbuiap посылка салы нган чемоданный дэл сол кезде са- туда болранын айтты. T epreym i магазиндерден THicTi на- кладнойларды алып icKe косты. О сылайш а Орал мен Д у лы су д ы н арасын байланыс- тыратын алгашкы ж т тартылгандай болганымен, онын озiр ш е дэл ел болура тым э л а з , кез келген сэтте y3i- 'uiin KeTyi м умкiii екенш Tepreymi ж а к сы ту с ш д г Д есе де э л а з болса да, колра б1рдене йннгендей. С ол ею ортада тергеуш ш щ куларын мы надай 6ip хабар елендеттк Сэния Химанова милицияра Сэтеннщ артынан кпесе келген. Ш ам асы , милиция кызметкер1 кут- пеген жерден уйш е келш, Сэтенд1 ерте женелгенде ол эйелге 6ip шаруаны тапсырып улгере алм аган ба? Элде Сэтен осы кеткеннен мол кетедК енд1 кайтып оралмайды деп санаган ба? С эния женш де Эбен 6ipa3 мэл1мет ж инап улгерген. О л С этеннщ соцры кездер1 6 ipre туры п келген эйелг Bip aK некеа пркелмеген. Tepreym iH i ойландырра- ны — Сэниянын Сэтенге кайткенде де тез арада жолы- pyFa эрекеттенгеш едк Сэтен милиция белмесшде кешжкен сайын Сэния тыкыршып, жанын коярра жер таппаган. С энияны н бул к ы лы ры н м илицияныц оперативт1 кыз- меткер! байкап калган. Бул ж а с лейтенант Кара ж а нов - тарды ц уйш асырыс т т т к е ш уш ш 03i аса сыйлайтын aFa TepreymiHiH ренжженщ Kepin, енд1 сол эрэтты ры н калай тузеудщ ретш таппай киналып ж ур едь Ол Сэ- нияны eciK алдында KepiciMeH, онымен тш табысып, сыр тартура тырысып бакты. Свйтсе, Сэтен езш милицияра экет!п бара ж атканда С эн и яга 6ip жерге дереу телефон со к немесе барып кел, сонан сон хабарын бер депть О ны н кай жер екенш, KiM re телефон согатынын Сэния саскалактап журш женд! ура алмай калыпты. Тары да: «Сэтен осымен кама.пганы ма?»— деп сурапты. Бул 6ip кы зы к ж ай екен деп ойлады Tepreymi. Егер Сэния мен Сэтенд1 6ip-6ipiHeH а улак устап, екеущ опера- тивт1 кызметкер аркылы хатпен хабарластырып керсе кайтер efli? Сон да калайш а а улак устайды, Сэтенд! уакыт- ша болса да камай ма? Ж ок, бул жарамайтын тэсш. Ж алпы , Сэтен мен Сэнияны н карым -катынасы н анык- тап, м у м ю щ ип болса, TinTi eKeyinin арасы на кайш ы лы к турызса, будан тергеуге пайдалы 6ip нэрсе LniHyi гаж ап емес. Tepreym i Сэнияны н вз1мен ж уздесш керсе кайтер ед1? Тергеуге тжелей каты сы ж о к жай ларды аныктап,

6ipa3 уакы ты н сарп ету бул тергеуш ш щ бойына ciuren касиет деп б1леш онын эрштестерь Оны эйгйп режис- серге Teneyi сондыктан. А та к ты режиссер фильм жасау- дан бурый оны н геройлары мен актерлерш такд ау уилн сан алуан адамдармен кездесш, фильмнщ туарклетш жер- лерше шолу ж асап, кеп уакытын .етмзеД1 бклем. М ы нау Эбен де б1реуден тергеу протоколына арнап жауап алу- дан бурын кылмыс жасалган eHipai к е з т, адамдармен сукбаттасы п ж урш алатын кершедь М ун ы онын «алдын ала барлау» деп атагаиы бар езше калж ыцмен тшскен cepiKTepine. Сондай алдын ала барлауды бул Сания же- шнде бастап та койды Foft. Енд1 онымен бетпе-бет келу кезег1 тур. Осылайш а окталып отырган Эбеннш кабинетше Яку­ шин деген азамат шрдь Ол ж ерплж Д газетте басыл- Fan хабар бойынш а келшть Эрине, Эбен газетте басыл- Fan хабар аркылы прокуратуранын н е т 61лrici келеп- HiH т у а ш й р д ь М ы н ау келш отырран Kicinin осыган байла- нысты aHriMeci тергеуш ш щ ынта-ыкыласын куш ейгп. 2 августа Я куш ин « Казакстан» журдек поезымен Д улы су станциясынан MotKBa багы тына жолаушы лап шыккан. Ж олш ы бай ол peimi келген бейтаныс ж ас эйелмен кер- uii отырран. Эйел дщ жаны нда ж ас баласы болтан. Баланы И горь деп атаган. Эйел эн п м енщ б1ршде себебш айтып, Я куш иннен посылка женелтуд1 cypaFan. Bip a K Якушин эйелдщ тш е п н орындай алмаган. в й тк еш e3i де жас балалармен келе ж аткан ды ктан посылканы алып журуге киналатынын айткан. Т ергеу ш ш щ койган сурагы на ж ауап бере отырып, Я куш ин купеде тагы да 6ip ж а с к а за к кызы жолаушы- лап бара ж атканын айтты. Осы казак кыздын аузынан ш ы к кан 6ip мэл1мет Я к уш иннщ есшде сакталыпты. А л ­ маты медицина институтынын студент! Оралдагы ата- анасына каникулга кетш бара жаты р екен, 6ipaK кыз­ дын атын сурамапты. Сондай-ак, куэ Игорьдщ шешесшщ KiM екенш ж эне кай жерден поезга отырганын бшмейдь ©йткеш Я к у ш и н н щ 03i станцияга Kemirin жетш, поезд козгалайы н деп турган да гана MiHin улгерген. Егер И горьд щ lueiueci Д улы судан мшген болып шык- са ше? Оны калай аныктауга болады? Сэниям ен жуздесуден бурын Я куш ин кеткен сон, Эбен кайтадан ж е р гш к п газеттщ редакциясына асыкты. Ер- Tenri номерге Д улысу каласынан 2 август куш «Казак- стан» журдек поезынын сепзшин вагонына мшген Игорь атты балалы эйелдщ калада туратын туыстарынын про-

куратурара келш жолыруы суралран хабар беруге Kenicri. С одан сон ол жергьлжт1 милиция бел1м ж е сорып, 2 августа Орал каласы ндагы ата-анасы на каникулга кет- кен Алматы медицина институтыныц студенткасын анык- тау уш1н оперативт! кызметкер аттандырды. М илициядан ш ы кканда Эбен сагаты на ка ра л ед1, KeuiKi ж епге таяныпты. Ол гастрономныц кайда екенш сурап алды. Эл1 жабы ла коймаса керек. Сэн и ян ы н сонда ж у м ы с icTeflTiHiH бьледь Сырттай да болса кере кетуд| ойлады. Келжпен ж етмзш салуды усынран милиция кызметкерше ракмет айтып, ж аяу тартты. К1шкене каланын орталык гастрономы болгандыктан ба, эл1 аш ы к екен. 1шшде адам да кеп. Терт-бес сатуш ы эйел ты нбай кимылдап, азык-тулж босатып жур. Эбен олардын эркайсысына сыпай коз салды. М ун ы ц iuiiHAe Сан и я бар ма екен? Бар болса кайсысы? Сейтш турранда магазиннщ а ш ы к турран iu iKi eci- г1нен а к сур келш ш ек ыткып ш ы га келд1 де, ылдым- жылдым кимылдап, каразра орал алып ш ыккан нэрсе- лерш сатуш ы айелдерге улест1ре бастады. О рысы на орыс- ша, казагына казакш а сейлеп, ораулы заттарды тык- тырып тастады. Сол кезде кезекте турран эйелдер: «Ола- рыцнан 6i3re де берсендерил»,— дел ш уласы п ед1, келш ­ шек: «К,айсы(Мрще ж е т з е м 1 з , к уш бойы табаны мыздан TiK турып ж ум ы с ктегенде 6ip бурам ш у ж ы к буйырмай ма 6i3re?»— дел ж ур е ж ауап бердк YHi аш ы к. Кимы лы с е к М сездер1 де ш ирак, пысык. Бойш ан, а ш а н тул- гасы тугел кимылдап, ш иы рш ы к атады. 1шш eciKKe кайта Kipin бара ж атып онаш а турран Эбенге бурыла карады. IuiKi eciKTin ар жарындары белмеден канрыр-куцг1р эйелдщ таныс даусы: «Жаманнан жарты касык арты- лады» демей, алдагы ыдыстарыцды саркып алып кой- сандаршы»,— дел октем шыкты. Bip кеш л д 1 отырыс бар екен-ay дел ойлады Эбен. Б1рте-б1рте магазин iiu ia a e ri ж у р т сиред1. 1шм бел- меден кызара берткен уш ж1ггг ш ы ры п : «Ракм ет, Сэния, 2 саУ бол»,— дел ж ур ш Kerri. Соларды ц артынш а мага- 9 зиннщ сырткы eciriH к а за к кызы ш т е н ijiin койды. Бул сауда аякталды деген 6eari едй О сы арада iuiKi есжтен Сэн и я да ш ы кты . Халаты н тастап, сэндене Kninin алыпты. Элгрдей емес, суррылт жуз1 aFapbin, epHi кызара TycinTi. Сирек касы на кара сызык тартылып, кезш щ айналасына кекшьл бояу панда болыпты. Пэлендей Kopni квзге урмаранымен, 6ip Typai

суйк|'мдЫ к бар езжде. «Боянып, сыланып-сипана билу де улкен енер-ау» деп ойлады Эбен. — Ci3 6ipeyfli кутш турсы з ба манадан 6epi?— дед1 Сэния буынш ап-туйжш ектерш улкен сумкага салып жат- кан бойда Эбенге бурылып. — Ci3 fli кут1п турм ы н,— дед1 Эбен. С эния ж Ы ш п е бояу тартылган касын Kepin уза к па­ рады. — М е ж кут1п турсы з ба? Н е айтпап eaima? — Уйге кайткалы турсаныз, жолшыбай сейлесейж. С э н и я сатуш ы cepiKTepiHe «мынаны кудай маган кай- дан тап кылды?» дегендей айнала 6ip парады да, олар- дан бурый ecinne нарай журдй — Ал ш аруаны зды айгы ныз,— дед1 табалдырынтан аттап шыга бере. — Сыртыныздан кеп eciTin, езщ1зд1 6ip керешн деп ед1м. — Неге?— дед| С эния урпе парап. — М ен ез1м адамдарды бьлуге, олармен сырласуга пумар жанмын. Келшшек жылдЗм баспан падамын баяулатып, насын- д агы cepiriH басынан аягына дешн кезбен шолды. Кез жанарында, ж у п а ершдер1 мен юшкене мурнынын ушында мыспылды к у л и кершгендей. — Ci3, немене, меж айттырайын дегеннен саумысы з?— дед! кекесжд! унмен. — Ж оп, пудай сантасын! М е н т эйелдерге em ici3- fliriM вз1ме мэл1м. О ны н устж е семьялы адаммын. — Д егенмен э д т д ж л суйетж насиеН ж з бар епен. Эйел алдында е зж neMciTin сейлеген еркенп 6ipiHiui ке- pyiM ,— деп сы ны лы нтап кулд|‘ Сэния. Кулю сж де еркек- TiH пы тыгы на тиетж уыт бар. С ейтш , Эбенге кезш тен- пере парады. Эбен е з ж щ сыртпы сымбатына сын кез1мен парап уйренсе де, мына сы пы лы птаган келж ш ектщ сездер1 онын шымбайына батайын дедк — Т э ж р ж щ буйыртпан пошымы осы болса найтем|'з,— дед|‘ шындап ехжгендей — B ip a n ез басымыз осыган да ш у ж р ш ш к eTin ж у р ш жатырмыз. — Эй, 6 ipan еркектщ сырт nepniHe алданып опып ж ейтж эйелдер де аз ем?с,— дед|‘ Сэния табанда мун- ды унге ауысы п.—- LUipniH, еркектщ сыртпы nepniHe жан дун иеа' сай болса foA?! Эбен бул сезге ерекше назар аударып, онын тупю TepniHine ой ж у п р тш , унЫз келе ж атыр едь 44

— И э, сонымен менен кандай сыр бклпю з кепш ед|'?— деп сурады Сэния. — Ой, кеп-кеп нэрсе бкппм келедй — Мэселен, кандай нэрсе? — М эселен, семьялык жардайыцыз калай? Н еш ар- мандауш ы ед ж 1з‘ ? Т агдыры цы зра ризасыз ба? Тагысы н тагылар. Сэния Эбенге жымия карады, Ж ымиганы езше жара- сады екен, ею жылып сала бердк — Ci3, немене, мен женш де поэма ж азайы н деп пе е д Ы з? Элде кино т у а р е а з бе?— дед1 э л п д е п сы кы лы к- таган кулшсш кайталап.— BipaK сырт пошымыныз акын- га немесе режиссерге уксамайды . Д еф ицит заттар сак- тайтын койманы н менгеруипсше кеб1рек уксайды. — О з бар населен! адамнын сы рткы niuiiHiHe карап ш еш еаз бе? — М ы на сурарыныз...— дед1 С эн ия табанда ею куа- рып,— М е ш ц ен осал жер1мд1 тапкан секыш ш з. — Р ен ж 1‘тсем, рафу eTiHia! М ен а з д щ кемш мппю зд! гана 1здеген жокпын. Ж а кс ы к аси еттерш зд! де бклсем деп ед1м. Сэния сагатына карады. — М е ш ц 6ip ты ры з шаруам бар едг B ip a K а з д щ э нпм ею з де к ы зы к кершедь М е ж кайдан 1здеуд1 бьле- ci3. Б аска кундер1 уакыты ныз болса ж олы гарсы з,— деп кеше айырылырында асыгыс кош тасып Kerri. КАРБДЛАС САПАРЛАР BipaK баска кундер1 тергеуш ш щ Сэниямен epKiH эцп ме- лесуже, сейтш режиссер Эйзенштейн болып KepiHyine муршасы келмедк Т ырыз окигалар 6ipiH-6ipi кимелеп кегп. Ертеюне калал ы к прокуратурадагы уакы тш а ж ум ы с ка- бинетже сокса, муны кутж 6ip KeMnip отыр. — ElropiMe не болды, H rop iM e?!— деп ежреген куш тура умтылды Эбенге. Ол абыржып калды. — Сабыр eTin, мына жерге отырынызшы! Н е болды ci3re?— деп бэйек болды. ~ Ж ок, жок, Игорьге не болды, соны айтыцызшы! — Кемп>р отыррызран жерден кайта-кайта атып тура береди Эбен жардайды енд1 тусж ди — Игорьге ештене болтан жок. Ci3 саспацыз. Ап- тыкпай, жайлап эцпмелесейжши И горь де аман, оныц 45

uieuieci де аман. Б1зге сол 2 август куш осы каладан « К азакстан» поезына мшген жолауш ы лар жайлы толы- гы рак мол1мст керек едк — И горьд щ аты ж азылгаи га зетп керю мен урешм уш ты гой. — Ypefliim ушпай-ак койсын.. Шынын айтсак, Игорь мен мамасы ны н 6i3 каз1р кайда екенш де бишеймЬ. Соны б1лу уш ш хабарландыру 6epin едж. Ж а лгы з Игорь емес, сол к у н п поезга мшген езге жолаушыларды да i3AecTipin жатырмыз. З а н кызмет1н1н ез ерекшел1п бар. А йталык, тергеу- uiiHin алдында кейде адам ен жакы ндарына да айтпай- тын сырын актары п салады деп ойлады Эбен мына кем- ш рд щ э ц п м есж ты ндай бастап. Ол онын б!л1г!не бай- ланы сты . B ip есептен тергеуилш дэр керге уксатуга бол ар. Д эр ке р д е н адам ез дертш жасы рмайды. Сонды ктан дэ- pirep мен TepreyuiiHiH енбепнде укса сты к бар. Сэл кат- кы л дау да салкы ндау болып кершед1 тергеуин алдын- д агы ад ам га эуелпде. Ж а у а п беруге келген адам кейде с а й к ы м азак мше$ к ер сет т, не болса соны KeKiTin кетед1, езш ш терк кылыктарына да шыидап eKiiie коймайды. T epreyuii б1рде каткы л да ресми сез колдануга мэжбур болса, б1рде энпм еге к а лж ы н мен кулш араластырып, ж ы лы к аб ак таны туга тырысады. б й тк еш ол адамнык ж аны на у к Ы п отыр Fofi. И э , бул м ам анд ы к кез келген адамныц колынан келе берер ме екен? Бул мамандыкты н коятын шарттары мен талаптары бар. Э ц п м е уакыты цды тугелдей соган ба- гы ш тауда немесе куэлар мен кылмыскерлердщ тш нен к а ж е г п м эл1м' е гп ж улып аларлык пы сы ктыкта да емес. Кисынды ойлап, кызгылыкты жорамал тузе б м у де — нагы з тергеуцп болу уш ш ж е т к Ы к а з . Е н бастысы неде сонда? Т ергеу ш ш щ зерттеу о б ъ е к т а — адам. Ендеше сол адамны ц ж ан сырын аша белуге к у ш та р лы к кажет. Эбен- Н1ц ез ж умы сы н ж ек керетш тергеуинлерд1 де Kepreni бар, ейткеш олар мамандыгы н жан-тэшмен суймейдь Он- дайларта ез мамандырын сезаз ауыстыру кажет. И э, Tepreym ire адамды зерттеп бьлуден ж алы гуга осте болмайды. ©йткенi эр адам — ез алдына белек 6ip элем. M ine, мынау Екатерина Ермолаевна Смольникова да тергеуш1ге ез элемш ашып отыр. Ж алгы з кызы Мария мен алты ж асар немерес! И горь жайлы, мумкш , будан бурын ешюмге б у й тт актарыла сыр шертпеген шыгар: — Осы кы зы мны н 03i кеп KacipeT шекпрдь Ерте кай-

тыс болкан epiMHeH калкан жалкызым Fofi ол. Эйтеу1р, сонын кабакын Kip шалмасын, катары нан кейш калмасы н деп, мен не кермед1м. Кунд1з табелыш , кешке уй таза- лау'шы болып 1стед1м. Б а р та пканы мды соны н аузына тостым, устш е киг1зд 1м. М а ш а м енерл!', кы лы кты , K e p iw i болып ecin келе жатты. Tin y, Tiny, кез-тьпден аман болсын дед!м. Bip a K жалкызымныц еш нэрседен бетш какпады м. С а б а к ты да ж ам ан окыкан жок. М ектептеп эн-би уй1рмесшен де шыкпайтын болды. Эн салып, би билеп журш , сонау облыс орталыкына дешн енер керсетш кайтатын. Мектеп 6iTipreH сон, артистш окука TyceMiH деп 6 ip ж ы лы А лм а- тыка, eKiHmi ж ы лы М осквака K erri. О ны сы на да жол карж ы тауы п берд1м. B ip a K еш кайсы сында да тура кта п оки алмады. Неге екенш маган жендеп айтпады да. Б уп н п жастар ата-анака сыр актара ма?! Сейтш жургенде М аш амнын артынан есек еретш бол­ ды. Сонынан калмай ж урген талай x c irirri ез1м де кер- д1м. ©3iHiH де керш кез кызыкты раты н. B ip a K ондай керкщ курысын, егер керкщ е акы лы н сай келмесе. К ундердщ кунжде М а ш а м ш арап iu iin келуд! шы- карды. М анды рты п ж ум ы с та штемедк Б1рде TeMip жолда- Fbi клубка кызметке тургандай болып едь Одан да ш ьты п KeTin, кайтадан артист боламын деп М осквака Kerri. Сон ы н бэрш щ азабын мен керд!м Fofi. О ны н жолына карап отыра берд!м. Сол кеп азабым уш ш кудайы мны к 6ip ж ары лкамасы бар ма! B ip жен! тузу адамнын M a in a Fa тап бола кет- KeHi. Сэл ж асы улкен демесем, акыл-парасаты да, адам- гершйгпп де, кызмет1 де ж е т т жатыр. CoFaH косылып, М аш ам маран Игорьдей немере суй- ri3in, акырында ез бакытын тапты ма, акыл токтатты ма деп к е н ш м 6ip ж айлангандай едь Семьясымен Москва тубшдеп Электросталь каласында турады. Офицер Kyfieyi уш afiFa шетелге командиров- KaFa кетшть Соны пайдаланып, М а ш а н ы н 63i жазда немеревд алып, макан кон а кка келген. О нысына, эрине, мен байрус куанып жатырмын. Bip a K немеремд! сушп, енд' ж аны м жай тауып жургенде, М а ш а м тары да енер бастасын. Кей кундер1 уйде конбаура шыкты. EcKi 6ip танысын тауып алыпты деп есек айтады журт. Сонымен TinTi сонау облыс ортальты мен республика астанасына Дейш сайран салып барды деседг.. О сы арада Эбеннщ eciHe, Ж ум атаевты н аэропорттагы кездесу жайлы жазганы оралды. Сондагы ресторанда

Сэтенмен 6 ip re отырган осы М а ри я Смольникова болып журмесж. П рокуратурадан Эбен кемшрге ере шыгып, онын уйжен барып, кызы М ария мен немереа И гор ь д ж биыл жазда тускен фотосуретж сурап алды. С ол бепмен кеш еп куэ Якушинд1 1здеп шыкты. Оны кызмет орнынан тауып алып, ф отосурегп керсетш едк Я куш ин посылканын иесж б1рден таныды. «Дэл сол рен- Д| ж ас эйелдж 03i. М ы н а у И горь деген баласы»,— деп шап ere калды. Эбен кеп кЦ1рместен милиция бел1мшесше оралып, Кайбад ам га телефон сокты да. Естаеваны н халж сурады. Е ш болмаса онымен аз гана тмдесер ме едк Естае- вага койылатын сурактар кебешп кетть Мына Мария Смольникованы тани ма? О ны бурый керд|' ме екен? К айбад ам д агы л ар Естаеваны н 6eTi 6epi караганын, аздап т м г е де келгенш хабарлады. B ip a K дэр1герлер одан жауап алуды эл1 де б1рнеше кун кймрте туруды айтыпты. Енд1 Эбен М а р и я Смольникованы кергенше асыкты. BipaK оган кур ,кол баруга болмайды. Эл1 де болса оны бултартпайтын дэлслдер жинай тускен жен. Ондай дэл елд ж KeKeci — медицина институтындагы студент кыз- дын хабары болар. Осылайша толганып отырганда, Эбеннж кабинетже астанага кеткен оперативл кызметкер Kipin келдь K.a3ip гана поездан Tycirrri. — Келуж мен, кэне, не б т р д ж ? — дед1 Эбен сэлемдесш жатып тагатсыздана. — К ал ай десем болады .— деп муд1рд1 лейтенант.— Мен1н аныктаганым мынау болды: мединститутта жалпы О рал облысынан жет1 к а за к кызы окиды екен. Сонын 6 ip i у 111iнuii курстары Д уангалиева Э сима деген кыз жазгы практикадан кейж 2 августа уйже кайтыпты. — О л кы з кайда екен?— дед1 repreym i эдеттеп шы- дамдылырынан тыс. — Будан 6ipHeuie кун бурын езге студенттермен 6ipre ты н еж р ж д е п ег1нд| ж и науга кемекке кетштк Варган жер1 — Ц елиноград облысы. «Караш алгы н» совхозы. — С ол ма 6api? — С ол гана. Ж эн е каж ет бола ма деп мына суретж ала келд1м. — Э . м у н ьж он болтан екен, ж ж т м , — дед1 тергеуил к е н ш аздап ж ай тапка н д а й .— О сы cypeTTi мынау адрес бойынш а Я куш ин деген азам атка KepceTin келе койсан ж а к с ы бол ар едк М ен облыска телефон согып, Цели-

ноградка, одан сон М осквага ж уру жарын акылдасуым керек. Эбен Целиноградка жолга шыккалы турранда. лей­ тенант кайта оралды. Якуш ин cyperreri казак кызын б1рден таныпты. Tepreyuii Ц елиноградка ж е тю м ен автобуспен «К,ара- ша.пгын» совхозына тартты. Онтустж-батыска карай зымыраран автобуста айна- ласына кез алмай карап отыр. Улкен трассанын бойы ерсш -карсылы зуылдаран астык тиеген машиналар. Бу- лынрыр ауа райына, cipKipen ж ауы п турган ж анбы рга карамастан 6ipiH-6ipi куалай зымырайды. Ke6iHin ушеу- ден-тертеуден т1ркемел1 кораптары бар. Улкен ж олдан aperipeKTeri eric алкабы нда да топ- тобымен карауыткан техника: комбайндар, жаткалар, тракторлар. Е гш ж айд агы мынадай дуб1рд1 Kepin турып, «адам- дар тек i3 riaiK ic уш ш FaHa ж ар аты л ган екен-ау!» деп ой туймеске амал ж ок. О сы н ау и г ш к п Kepin турранда элемде кылмыс бар деп ойлаудын e3i а рты к секьпдь 8 6en ai к арам а-кайш ы сез!мдер билеп K erri. Б1рде мына- лардын арасынан кызды 1здеп, кылмыс жай лы сез коз- раудын, тергеуил болып танысудын ез! огаш , жарасым- сыз к ы л ы к сиякты ‘керш дк Б1рде осындай ж асам п азд ы к куйш шерткен, енбек жырын жырлауш ы когамда кыл­ мыс атаулыны туп-т.амырымен шауы п тастауга шакырран ж!гер пайда болгандай. О сы сонры ce3iM билегенде ол Эсима Дуанралиеваны кергенше асыгып, жан-жагына батылырак кез салды. О ны асты к KenTiprim кондыррынын ж аны нан тапты. Кагылез кара кыз колындагы курекп езге 6ipeyre кима- гандай Эбеннщ сонынан ыкылассыз ердь О ны н icTeri ен басты да u ieu iyiiii куэ екенш бьле турса да, Tepreyuii мына ж асамп аз дуб1рдщ ыррагынан ыкты ма, уакытын кеп алмаура тырысты. К,ыз М а ри я Смольникованы н су- peTiH Kepin: «Бул Галина Д убин и н а Fofi, мы нау И горь деген баласы»,— дед!. И э, ол вагондарыларра езш Одес- сада туратын Галина Дубинина деп таныстырран. Эси- манын Орал каласы на TyceTiHiH б1лген сон, OFaH ез eTi- HiuiiH айткан. О нын ертеден таны с Балия деген кур- бысы 6yrin де алы стагы малды ауданда турад ы екен. Ол жерде Kafl6ip жемк: жетерлж дейсщ. CoFaH 6ip ж е м к посылкасын дайындапты да e3i салура... Посы лканы ц neci иненin. кезшен етш, im i-бауырына енш кететж. еш- KiMfli жатыркамайтьж суйюмд1 эйел екен. Э йел дж киыла