Нұрманов А. Құланның ажалы

К азак и » 8- А ^ан К HYPMAHOB ^Ц Л Й Н Н Ы Ц ЙЖ ЙИМ

Ак,ан Н у р м ан о в ^ ^ Ц Л Й Н Н Ы Н Й Ж Й .1 М Роман Алматы «Раритет» 2005







Б Б К 84Кдз7-11 Н86 Казахстан Республикасы Мэдениет, акпарат жэне спорт министрлт Акпарат жэне мурагат комитет! багдарламасы бойынша шыгарылды Серия 2002 жылдан бастап шыгарылып келед1 Сериянын непзш салган 3.Сершкалиулы Керкем безеншрмеа непзш салган А. Тшеншиев Нурманов А. Н86 Куланньщ ажалы: Роман. — Алматы: Раритет, 2005. — 224 бет. — «Алтын кор» кгтапханасы. IS B N 9965- 663- 99-8 «Казак одебиетшш Майлин бастаган тенденциясы б>раз жылдар 131 суып, тосансып калган сиякты ед1. Алпысыншы жылдардын бас кезшде эдебиетке келген... жастар сол i3ai кайта жангырткандай болды», — дей келш, Тахауи Ахтанов олп элеуетп талантгар шогыры катарында Акан Нурмановтын да eciMiHатап айтып еда. Кейш булар «ecxi мен жананын аралыгы- на xonip боларлыктай» езгеше арна тартты, соны сурлеу салды, биязы леп окелда. 0м1рден ерте откен А.Нурманов сондай дара колтанбасы, оз стил! бар жазушы болатын. Муны усынылып отырган романы- нан анык танисыздар. f^J ББК 84К*з7-44 ISBN 9965-663-99-8 ] е :Беэсширтен©Св.Ряаторсилтаевт.КБимК,. 220000S5

АК ЖОЛ Акан Нурманов туйык жан edi, бвтенмен квп ici жок, в31мен 03i. Одакка келт, жумысын тындырып, ушне цайтып бара жата- тын. Ертецше жэне квресщ, соя баягы калпы, взшен 03i, *Жулдыз» жорналына tcipedi де, жумыс орнына omin, 6ip бурышта цызметш тындырып, кешктн ушне карай кетт бара жатады. Кейде дос- тары Колыхан, Экш, Сэкен, Бек, Сайын, Рамазандар арасынан корт калатын ediK. вткен гасырдыц алпысыншы жылдарыныц аягына карай осы Акан Нурмановтардыц тобы эдебиетке де квп улес косты, тын, жацалыктар экелдi, казак прозасыныц квкжиегш KeH,immi десек, артык айткандык болмайды. 1933 жылы дуниеге келген Акан шы- гармаларын казак жэне орыс тыдермде катар жаза эдебиет есШн ашкан. Ол Казактык мемлекеттм университетшщ филология факультеты бШрген. 1957—1964 жылдары аудандык, облыстык, республикалык газеттерде, 1964—1968 жылдары «Жулдыз» жор- налында бвлия мецгерушШ болып кызмет аткарды. «Арайлы так», «Акку жулдызы» сиякты ауыл адамдарынык вм/ртен жазылган хикаяттары мен •Куланныц ажалы» атты романы бар. *Куланныц ажалы» — тарихи такырыпка жазылган шыгарма. Бас каИарманы Кулан — Кейк: oMipde болган кейткер, Keweii аза- мат согысы жылдары Аманкелд1батырдыц 6ip сардары — мыцбасы болган сарбаз. Аманкелдг мен Кейт аты Торгай вщршде катар ата- лады, Аманкелдi — квз мерген, Кейк/Hi — кыл мерген дейд/ журт. Эдетте, Кейкi — Куланныц квздегет кате кетпеген мерген. Акан- нын шыгармасында Кулан бейнеЫ адаскан кейткер ретмде сомда- лады, бул жагынан оныц тагдыры Шолоховтын *Тынык Донында- гы» Григорий Мелеховтык образына уксас. Кейкi — Кулан жака ук/мет — Keuecmi мойындамаган батыр, вйткенi ол окымаса да журегi таза казак-тын. Автор осы линия- - 5-

де-ац мураш emin, альт шыццан. Булсол кез влшем1мен санаганда жацалык, edi. «Куланныц ажалы» осындай жацашылдыгымен де кунды. Жаца заманныц пиеылын ол таныеан-ды. К'a3ip бул мтез унаганмен, ол кезде мундай мтез ешкшге де жацпайтын. Жазушы шеберлШ осы шуста аныц KepiHedi. Ацан — шын мэтнде жацашыл стилист жазушы-тугын. Ол психологиялык, туреыдагы эр нэрсеге терец бойлайтын, кемел ойлы жазушы edi гой, осындай бит шеберлтке ол взтщ зор 1здетстер!мен, тыным- сыз енбег/мен жеткен цаламгер болатын. «Куланныц ажалы», свз жоц, жазушыныц зор табысы, оцушысымен жацадан жене та- бысып отырган роман гумыры узац болсын деп тыелт. Жаца ба- сылымга — ак, жол! К,огабай С в Р С Е К Е Е В

РОМ АН КУЛАННЬЩ АЖ АЛЫ Б 1Р 1Н Ш 1 Б 0 Л I M EipiHmi тар ау Отты кун езш щ аумас, айнымас жолымен баты ска карай кулдилап барады. К,огалы еткел басы тып-ты ны ш еда. К ен ет алыстан ат fly6ipi есплда. Сол сот озен бойын каумалаган кальщ тогай uni айдаЬар жоргалап еткендей изец-изец ете калды да, жас тал жапырагы 6ipa3 булавдап турып басылды. 0 ткел басы тэты тыншыды. б т к е л деген дабырайган аты болмаса, м уньщ 03i узы н- ша гана жулге. Сол жулге саргайып ш скен жалпак Кога­ ны жарып отш, аргы бетге сатырлаган нардай кам ы ска сщ ш кетеда. Ерте кектемде таскы н с у кол -Kecip боп жер- дуниеш алып кеткен кезде сонау Батпаккарадан аргы-берп елдщ жайлауга шыгар жалгыз жол-сорабы осы. С у кайткалы кашан. Енд1 к елеа жылга ш еш н бул еткелдац ешюмге кереп де жок. Туйетайлы жаркабактан т у с т , жагалаудагы тал арасымен буралавдап ететш сокпак жодцагы казакы арба донгалагынын; i3i де к е м е ск ш е н п т, откел суы тартылып, саргыш саздагы кектемде тускен мал туягынын танбасы да шокыр-шокыр боп айкындалган. Айлар, апталар бойы адам nici бшшбейтш ел аз -к у н а з жер. К,иялай тускен к ун н щ ж алкын с э у л е а аш ы к айдын- дагы с у бетш корыткан кумгстей жаркыратады. Кигаш канатын жайып еткел басын айналган кезкуй- рык турымтай куйылып к е л т , нар камыстын конырай- - 7-

ган култшдек басын жаскап втп де, кайкан е т т кайта кетерш дт 0 зен бойын кагы п, квзден гайып болды. Аздан сон тутаскан когажай арасынан тем ip канат балапанда- рын ерткен конырала калкып шыга келдг Мойнын кыл- к ь щ -к ы л к ь щ eTKi3in, 6ip орн ы н да ш ы рк айналды да, акырын гана кы рк ете калды. С о л -ак екен, кара ала мойын коцы р балапандар куйры ктары ш ош авдап, балдыр мен ш ы лау арасына сущ тп, жем 1здей бастады. А т д y6ipi жакындай TycTi. Ш ош ы нган коны рала кыр- Кылдап шырк айналып, балапандарын жинап алды да, айыл KOFa арасына сыза ж енел дт Б ул т-бул т сунгш айдын ортасында емш-еркш журген кегер мен кос кара каскал- д ак та ж ок болды. Ж ел 6erreri отау-отау боп ескен тал устш е н э уе л 1 6ipeyiUH су р далбай киген басы кылтиды. Бас саргыш жапыракты агаш кумбездершщ усладе кал­ кы п келе жаткан тэр 1зд1. Содан с о н ат кулагы мен иыгы- нан аса мылтыктьщ аузы шошайган кеуде байкалды. MiHe, енд1 тогай арасымен ирелевдеген керб!лте сокпактан боз атты ж олауш ьш ьщ 03i де ш ы га келдт Асы кпай аяндатып келед1, косарына ал ган корж ы н арткан торы аты бар. К,улан откелден эудем ж ердеп аш ы к аланкайга кел1п, д 1к етш атынан т уст 1. К,осарындагы торы нын шылбырын боздын мойнына шалып байлады да, вз атыньщ ттзпнш бос тастай бердт Торы суга карай онмендеп тарткыласа да, боз тырп етер емес. H eci эуел1 жалбайын шешш , \"лзесше кагы п-кагы п, тал бутагы н а 1ле салды. Содан со н асык- пай-саспай кавалери спк ш ол ак карабинд1 иыгынан алып, куранды ердщ касына кыстырды. Клсел1белбеу!н агытып, туйе жун шекпен1н memin, ш епке какты. Вуел1 боздын, содан кейш торынын айылын босатып, ауыздыгын алды да, саптама eTiri ш окалакта к у р п 1лдеп, eKi атты с у басына карай жетеледа. Торы туйетайлы жагалаумен ентелеп, 1лгер1 умтыла туседь жолаушы оны жаскап койды, боз ат ады- мын иес1нщ журюшен олш еп, сабырлы келе жатыр. 0ткел- ге т усе р су р л еу жолда борбас сазга баткан ecKi i3 гана бар. К,улан оны н кектемде езен тасыганда с у аягын айналган к е п т н i3i екен 1н б1лед1. С у жагасындагы шым TinTi ты н екен , ine6i ки1здей уйы сы п жатыр. H eci сол га кагы лы п, аттарга жол 6epfli. С у га т усш , мелд1р4не enai мойнын соза берген боз кенет басы н жулып

алып, езен бойынан ескен желге тумсыгын теседь К ул а ­ ги н Tirin, акырын гана окыранды. 03i де швЛ1ркегендей Ty6iHfleri сары балшыгы корш ген cyFa карап тамсанган жолаушы селт ете Tycin, жогаргы жактагы талдарга жалт парады. Бос колы коз шеспес жылдамдыкпен ер басында- Fbi винтовканы шап бердк Торы с у га мойнын созы п, е л ш - ош1п барады. BipaK К ул а н Да>боз да мойы ндары н солга бурган куШ катып калыпты. Ka3ip К уланн ьщ осы туры сы катерд1сезген дала тагы - сын кезге елестеткендей. К ш ж ен е iuerip кезш щ карашыгы кок cyHriHin ушындай отщ рленш алган, етт каш к ан ж ак су й еп шодырайып, ур т ет1 бу л т -б ул т ойнайды , бар бет Tepici K03in in айналасына ж иналгандай катпар-катпар. Э р жерге 6ip-6ip талдан ескен ш анжау-шанжау саргыш са- кал-мурты т ш р е ш п , тан кы л ау тан ауы uieflipeftin Kerri. М урны на 6ip жат Hie келд т Ж ы лан н ьщ Hici сиякты кул1мс1, сасык ию. О к пен оп ъ щ , канды майдан кыргын- н ьщ ортасында болмаса, даланын TicTi, тырнакты анымен алыса жургенде, эйтпесе тас карангы тун , тагы боранда flip етпеген К уланн ьщ ЖYpeгi осы арада булкы н ы п коя бердь BopiHeH коркы ны ш тысы б е л п а з д ж едь О сы откел басында 03iH андыган 6ip поле барын К ул а н н ь щ iш i сезе койды. BipaK бойы корш ш , карасын танытпаган бул поле ертеrifle айтылатын жын-перщей. К ай ж акка айналса да ту сыртынан бас салатын сиякты. К уланньщ бойы сэл муздап, аркасы шымырлады, винтовканы ж улып алып, затворын сарт eTKi3in ж ауып, ш урш пеге саусагы н салган к уш колденеч устап, TaFbi тьщ тындады. К уб1рлеп йш нен аруакты атасына бата кылды. Э уелдеп ойы аждаЬа, эбжыланга ойысты. Бала жасынан 6epi сондай пэлеккетгер туралы epTeri-аныздар кул агы н а cinicTi болган. «Болен батыр болен жерде айдайар елттрштт» деген Topi3fli онпмелерд1 Keft6ip дшдар кэр ы е р к ез1мен коргендей eTin айтатын. Ерте 6ip кездерде аждаЬа сон ау У лы тау жагында да бар екен деген соз тарап журдн Онда албы ртж ас аншы К улан: «Эй, маган 6ip кездесш , ел-ripin, TepiciH алсам, батыр атагым жер жарар едЬ ау» д еп ар- ман кылып та журдн Аттанбакшы да болган. BipaK жан адам буган дол болен жерде деп тап басып айта алмаган. «Ол да жылан теетт полекет кой, жанагы шеше Караганда,

сол болмаса и п ед1» деген ой жалт e rri К,улан кещ лщ де. «Ендеше, неге келш бас салмайды муны? Элде колайлы 6ip c a m кут ш , авды п жатыр ма? Л еб1мен тартады дегеш Кайда журттыц?» О л селт етпей ты н ты вдап 6ipa3 турды. Bipaic, eMic-eMic желмен шалкып ж еткен сол жат иютен баска ce3iKTi еш норсё ангарылмады. 0 ткел басы ты п-ты ны ш . К,огажай арасынан уйрек кыркылдап, анда-санда айдында балык шолп ете туседг Ещ д 6ip сэтге ол езш е e3i ыза болды. Таудан-тастан ж ур е п кайтпаган е й г ш К,улан емес пе efli. К,айдагы 6ip к ан сы к HicTeH шошынып сон ш а кара баска- ны Heci?! К,аскыр тарткан мал, не елген ац ньщ Hici шы- гар. BipaK сонда да кеуде суй еп дурс-дурс урып, кулагын тундырган ж урек лyпiлi элдеб1р жаманшылык, поле бар- лыгын ce3flipin тургандай. Енда ол не болса да артын к у - туге бек1нд1. Э уел 1 eKi аггы с у га кандырып алу керек. К,ашса да, к уса да аты ньщ ты ц болганы абзал. в з е н н щ жогаргы жагындагы калын тал шогырынан квз айырма- ган куй1 ол артымен ш епншектеп, енкейе боздын тама- гыньщ астынан е тп де, exi атгын ортасында турып, бо- йын жазды. Н е поле шабуы лдаса да ат о к кагар болады. С у к саусагы шур1ппеде, ат жалынан аса жел бетке кез салып койы п, «мой, мой! 1ш, и д, iux» д еп акырын ыскы р- ды. HeciHin осы б е л п а м е н боз шылбырды созып, тун ы кка умтылды да, мвлд1р суды су з ш iuie бастады, мойны н иш, саптаяктай твменгз ерн1нен суды тамшылата, окта-текте басын квтерш, пышакпен жонгавдай жуп-жумыр кула­ гын кайш ы лап сэ л турды. А л торы м эстек т1зпн босасы - м ен-ак еле жыгылып, inrepi умтылды да, лай-мылайына карамастан, суды к о р к -к о р к ciMipe бастады. К,арны кам- пай ган да гана басы н KOTepin, енд1 ш ы лбы рды uiipen, жиектеп кара кога мен курай басын шалып калуга тырыс- ты. EKi ат та суга кан ганн ан кеЙ1н, К,улан Ti3riHiH тартты, жагалаудагы шалшыкты корсылдатып eKi ат кейш бурыл- ды. Ш ыга бере е ц е з торы К,уланды кабыргасымен согып, жыгып кете жаздады. «Ой, этапа н елет, и ггщ малы!» деп балагаттап ж1берд4 К,улан. О сы торыны «мшпзгешм» деп, алдына келденец тарткан Heci есш е тустт. К,абырга езеншщ бойы ндагы Ш ы гай бай ды н 6ipi efli, кор ы ккан ы н ан бер- ген рас, бу л еш теме дэм еткен ж ок, 6ipaK анау ж!к-жапар - 10-

болып тургасын, эуелде сырт туркы тузулеу болганга мшюке келе ме деп умптегап, жетектеп кете берген, тукым- сыз мал екен ш , байдьщ пэледен куты лай ы н , басымнан садака деп тарта салганын emu бшди Осы 6ip болмашы окига к е ц ш н аз уакы т катерден сейиггл, белш Kerri де, содан соц елпн деп Kayin куткен сез1м тагы бойын жайлап алды. Ж ел бетке сер гек кулак, Typin, аттарын жетектеп, ш еш ш ген ж ерш е келд1д е, п зп н ш тастай салды, боз сол орнында терт аягынан тастабандап шегелеп койгандай кул ак какпай турып калды, торы шыбжыцдап куйрыгымен сона, шыбын кагып, тал жапы- рагына, шагыр култесш е тумсыгын созып, косактаган шылбырды uiipen тарткы ласа да селт етер емес. К,улан ш ок талдьщ келецкесш е жайлап отырып, винтовкасын жанына койды да, саптама е тш н ineurri, м эскпш ц жиы- рылган конышын тартып, артык кш мш ен жещлденген соц, мылтыгын о ц колына ш е, сы п етап орнынан турды. Вин- товканы кыл мойнынан кыса устап, тагы да жел бетке к ул ак турд1. Т у к бетен дыбыс жок. Боз да манагыдай кул а- гын TiKneRai. А з турганнан кей1н , К,улан букп ал ап туй е- тайлы жаркабакка карай енкендей женелда. Сэлден сон ол тук сыбдырсыз тал арасына с щ т ж ок болды. втк ел басы тагы тына калды. Б 1раздан кей ш когаж ай арасынан yftipiH ерткен коцы рала тагы ж уз1п ш ы кты . «Т ук Kayin жок» дегендей акырын гана мей1рлене кы ркы лдап кояды. Соган еркш аген кара канат балапандар куйрыктары шош- тандап, балдыр мен шылаудыц нэзпс желектер1н толкы - тып, жем 4здеп суга сунги бастады. Кулан туйетайлы жаркабактьщ ойпацымен баспалап, езенн1н жогаргы жагына врлеп келед4. Не пэл е болса да 63i барып тшспек. 0 KKi аншы к ак мавдайдан барса, к утш жат- кан жауы не капияда бас салып, не тайып отыратынын ол б!лед1. Сондыктан 6ip 6yfiipnen, авдаусыз жагынан баруды жен кердь Баганагы 6ip сетке бойын билеп алган ур ку сез1м1нен ещц арылды, будан он т а к т ы жылдар бурынгы ан аулап жургенде дала тагысын андыгандагы кы зулы к бар кецшщде. Бугш узак жол жур1п ат сокты болганын да умыт- ты Ka3ip. 0 TKip K83i жапырактын жыбыр еткен1не дeйiн шалып, кулагы шеп арасымен тышканньщ жоргалаганын да ecTHTiH халде. К °згалы сы да кам ы с басы н сыбдыр - 11-

епазбейтш жолбарыстын жургандей, табанымен сырги ба- сы п, урланып келедь М еж ел1 жерше жеткенше неше 6ip шок, тал, тобылгы, шагыр буталардын арасымен erri, 6ip ку бутак, аягынын астында сытыр eiin сынган жок. Ол та- сыган, су жырган жулгемен жогары врлеп келд1 де, оцта бурылып, тагы да кальщ тал арасына сунгщ . Ш ыккан шске Караганда, буккан ж ауы алыста емес ж эне де суга талу жат- кан болуы керек. взен ге жакындаган сайын, К,уланньщ журил Tirni сыбыссыздана тусп . Тал басына конып, жас бутакта эткеншек тепкен ш ымш ык торгайлар ол дел касьша к е л т , кальщ нан шыга келгенде гана ургап ушады. К,улан 6ip ш о к талдьщ тубш е бой тасалап, дем тарпы . Ш ылау мен балдыр Hici бар леп кедщ танауьша, соган кара- ганда, с у Timi жакын екеш ангарылады. Талды н ар жагы аш ы к алацкай екен. Д ел жагалыкта кум га ескен 6ip туп бута. Б ута ар жагынан булдыр-булды р 6ip нэрсенщ колен- Keci квзге шалынатын тер1здй К,улан мылтыгын ынгайлап жата калды. Енбектеп солга карай козгалып ед1, жанагы сулд ер каран eTin кетер ш ш , кайта б уга калган сиякты керш дг К,улан ы стык кумды бауырымен сызып, бутага жакындады. Ешп ары к байкады, тал астынан 6ipeyflin к у с ­ к ус кап -кара е к ш е а шыгып жатыр екен. С о л с е т баганагы KeHipcireH к у л 1мс1ш с те бу р к етш екпесш кауып алды. Ж ок , э уел д е К,улан ез кезш е сенбегендей болды. Ж а- нарым булдырады ма деп, кезш укалап кайта карады. Осынау куда туз, иен далада адамзатгьщ пайда болуы оган кайран кал арлы к жай KepiHfli. Bip с е т э л п е кш еш таскы н с у ш айган тал Ty6ipi ме д еп ойлап едк Т е к бутаны н таса- сынан адам сулдер1 ангарылып, элдеб1реудщ тулгасы каравдап, басы кы лкы ндап 6ipa3 туры п, содан со н ербен eTin кайта ж ок болганда бары п, м уны н адам екегщ п н е к у м э т калмады. Сол -ак екен, к в щ л в д е п беймэл!м урей де жел урген тумандай сей ш п журе бердь «К,удауанда, бул KiM болды екен? Элде MeHiH i3iMai ба- гып журген жансыз ба? Эттеч дуние, картайганым-ау бул. Э й тпесе, осы кун ге дейш TiMicKmen, сонымнан калмай журген тьщшыны байкамаспын ба? Апырмай, осынша ак кез боп м е т калайша кара басты?! Боз атым болмаса, андау- сызда тарпа бас салгандай екен. А руак жебеп, К,удай сакта- ган-ау... К,ой, олай болмас. Ж упрген ан, уш кан кусы кезден - 12-

таса калмайтын жапан туз, жалпак, даладан ондай жан- сызды мен калай байкамаймын? Э лд е осы арадан етер1мд1 61лin , KyHi буры н жолымды тосты ма екен ? BipaK гажа- йыптан болжайтын Kepimceni бар 6ipey болмаса, мен ж у- рер жол, жортар жен-ж осыгымды Tipi пендеге сезд1рмеп efliM гой. Ж аппар И ем , ещ ц KiM болды екен бул? Э лде уры-кары ма? Ондай сум болса, жаяу журмесе керек едк С ол ай-ак шыгар, м ен щ карамды KepreciH, аты н 6ip ж ер- ге б е к т п , оцай олж а к ы ла кояй ы н д еп анды п ж аткан гой. BipaK канша зымыстан болсан да, сен К,уланнан ай- ланды асыра алмассьщ. К улан ондай еткелектщ тала- йын еткен . Бетш агар, ceHi ш ош авдатпай , тап осы ж ерде аягы вды квктен к е л л р е й ш бе?». Бул адамнын тегш нен-телн жасырынып жатпаганын Кулан эбден сезда, 6ipaK езше т ук зияны тимеген жан иесш е кару жумсауга колы бармады. Ол мылтыгына суйенш кеудес1н кетерд1 де, 6ip 11зелеп отырып, тыны сы н кещ р ек алып, е т т г ш басты. Бутага бой тасалаган адамньщ бар 3eftiHi еткел басына ауган сиякты, элсш-эл1 кылкывдап солай карай мойнын созып, тын тындайды да, кайта буга калады. в з ш щ 6ip ажалдан калганын, усынганы м улт кетпейтш К уланньщ карауылына шЬскенш ол Timi сезбейтш Tapi3fli. «Е, бул меш ана ж акта келенкеде кан н ен -кап ер аз жатыр деп ойлаган екен гой. Эбден уйыктасын, сосын ж эукемдейш дейдьау, шамасы. Д эл ж елкесш е TOHin турганымды кай- дан б!лсш, Зэренд16ip алайын!» — О сы 6ip ой ж ене е з т щ осы apaFa сыбыссыз жеткен eHepi К уланды бipTYpлi к е щ л - fleHflipin ж1берд1. Енд1ол т ук саскан жок. -Э й ! Окыста ащы ш ы ккан К ул а н н ы н айкайы Heci3 еткел басын KynipeHTin ж1берд1. Бар дала жангырып, езге дыбыс- тын 6epi тына калгандай. HeciHin дауы сы н таныган боз ат окыранып ун бердь Э лпн д е гана KGTepine берген талды н ар жагындагы адам жанталаскандай жалп е т т кул ай Kerri. — Эй! Ш ы к 6epi, KiM де болсан! К е н ш н е н к уд 1к айыкпаган К ул а н , окы с жагдай болса, тартып ж1беруге мылтыгын оцтайлап, орнынан сел кете- pmai. BipaK анау адам жерге с щ т кеткендей т у к дыбыс берген жок. Дауыс шыккан кезде жыланша жиырылып, аягын да тартып ала койды. - 13-

— Эй! Ш ы к 6epi! Ш ы к, жанын барында! Тал арасынан созаландап 6ipey кетерш е берд1де, мыл- тыкты н ущ рейген аузын K03i ш алысымен жалп ете тусть — Шык,, эй , малгун! К,уланныц енд! ызасы келш. А ш улы ун тагы да езен бо- йын жангырыктырып, алыска кегп. BipaK еш кимыл б!лш- бедь «Бул итпн корыкканнан ж уреп жарылып кеткен жок па е з » деген оймен атып турьш, 63i бой тасалаган ш ок тал сыртынан шыга берген К,улан аягын тартып ала концы. «Бул неме жалгыз кара емес шыгар. Осындай куд а тузге негып сока басы келе койды дейсщ. Баска 6ip жерде cepiri бой жасырып, нысанага алып турмасын!» деген ой онын тебе куйкасын шымырлатып ж1берш. Тагы да кулак какпай катьш турьш тьщ тывдады. Б1рауык желге де танауын тесеп дем тарггы. BipaK езендеп кыркылдап, канкылдаган каз, уйрек, бебеу каккан кызгыш пен таукушрет дабысынан езге ун есплмейдь Тал арасында ара ызьщ кагады. Манагы кул лга ш стен бетен ш с те сез1ле койган жок. Тек сол сасы к Hie е л п ез1рден 6epi r im i буркырап, колканы капкандай. «Эй, не де болса, нартэуекел! К,удай e3i берген жанын e3i алар. Кершген карадан урискендей, К,улан, сеш не К,удай урды!» — Осы- лайша езш e3i кайраган К,улан 1лгер1умтылды. К,иырш ык кум ды буркы рата кектей етш , ж анагы жан- ды кара керш ген талды айналды. Енкевдеп мылтыгын кезеп келед1, буган кар у окталган кандай ептз жау болса да,.ез1нен бурын ата алмасына ш эп жок. Ш о к талды ш апш ан айналып eTyi м ун екен, д ел аягы- н ьщ астында кол-аягы н бауы ры на алып, 6ypicin жаткан 6ipeyre тап болды. T im i басы п кетуге ш ак калыпты. Ж ал- ба-ж улба 6ipey, мойны imiHe к е т т , муШзденген к у с -к у с eKmeci кап -к ар а боп ж ы лтырап тер т тагандап жатыр. К ,улан н ы н ды бы сы н ecTin, ш ом ы т кара ш апанны н он иыгынан жалгыз к ез жы лт erri де, ш ге KipreH тышкандай ж ок болды, томпайган куйры гы да сола тускендей, 6eKceci flip erri. Ж ердщ Teciri болса, Kipin кетердей. Анадай жерде су жагасында дорба, кэд!мп кайыршы дорбасы, урты дур- диген кен ш окай жатыр. К улан дел уетш е тен1п келгенше, е л п адам жанагьщан езге тырс еткен тсршшпе белгю ш берген жок- Ж ер ортасы- на келген eMip жасында К,улан мундай окигага кездесемш

деп осте ойламаган еда. Не ierepiH бшмей, сэл анырып турды да, э л п адамды мы лты гыньщ уш ы мен куйры гы нан т ур тп . — Тур! Тур , ей! YHi де бу л ж олы ж ум сагы рак шыкты . А н а у коз!нщ ас- тымен буган тагы да жалт егп де, созылып барып, сиыр- шылап орнынан кетерицц, урей ойнаган ш ущ рек кезш 6ip сот те мылтыктан айырган жок, тура салысымен ербитш к о лын да котере бердт К,улан енщ оны н бас-аягы на ба- жайлап коз ж упртп. Устш де ш убереп оцып, обден тозуга айналтан казакы колпылдаган шапан-ш албар болмаса, бет- аузын салтактаган бурыл ма, сэры ма ж ун жауып кеткен бул адамды жабайы жан дерлж тей екен. 03i неш ем е жыл ан аулаганда сайда саны н, кум да i3iH кормесе д е, ккпкш к деген макулык болады дегенш К,улан ecTymi efli. «Ботшагар, сол бодендес екен» деп ойлады мерген эл п н щ суры на та- ныркай карап. Дала кауындай боп оскен жирен сэры са- кал-мурт арасынан имектеу келген кус тумсыгы жылты- райды. Саргыштау келген салам шаш та кум га ш ы ланы п, тарам-тарам термен мандайына жабысып калыпты. С а уы с- сауыс женнен, кызыл асыгынан шыгып турган кожалак- кож алак к,ол да flip-flip eTefli. Саусактары кар ганьщ туя- гындай. Осыларды шола к е л т , К,уланнын жанары ол п адамньщ K03iHe Tycin кеткенде, epiKci3 мылтыгын онтай- лап ала койганын 03i де ангармады. Ш ьщ ы рау куд ы ктьщ суындай шеке суйект1ц туб1не батып кеткен осы кезде олпнде гана 6ip м ул эй 1мс1ген, TinTi ж алыны п-жалбарын- гандай урей се з ш п уялап тур ган ceKinfli efli. EHfli караса, сол коз шагар жыландай уытты зор жиып, iinin-ж еп Tecin барады екен. BipaK о дегенш е болган ж ок, э л п к оз тагы юлбш п мулой1мси калды, Ka3ip К,уланнын алдында к ол KOTepin турган пенденщ бар бет-боден!, бой-тулгасы н да айдауга да, байлауга да конген бейшара жанньщ сипаты ангарылады. К,улан э л п коз карастан секем алы п, аз-кем у р к т калды. «Осы ж ау-ау, жау болганда, кайыршы киймш KHin, менщ i3iMfli баккан тынш ы foA, озш атып тастап кете берсем, муны KiM iaaeftni? Тьщшы болса, карусы з журе ме? Э , 3oaiM!». — М ергенш н ызасы б у р к ете т у сп . К,улан кайыршыныц сыртын айналып отш , бой-басы н сол колымен сыгымдап сипалап кордт Буркыраган KOHipciK ию ж урепн айнытып барады. Оны н тер мен тем ею , тагы - 15-

неше тур л1белен щ араласкан икл екен ш К,улан ецщ гана 61лд1, тыжырына танауы н ш уш рш , кайыршыныц койын- колтыгын тугел TiHTri, 6ipaK. ештене таппагасын, анырып калды. Ещц тагы айналып бул адамньщ карсы алдына кедщ. — Мылтыгын бар ма? Айт, жаньщ барында. Эйтпесе, атып салармын! Куланнын. сш еусш нщ кезшдей encip кез1 кайыршы- нын кезш е кадалып, эр кимылын калт етшзбей багып тур. Б1рак анау басын шайкады, жанарында урей ойнап: — Ж ок, мы лты к жок., — дед1 кырылдаган унмен т1лш бурай сейлеп. «Ш улд1рлеп тур, бул 63i ногай ма элде орыс па, к1м де бол са, т еп н ж урген ж ок, бэсе-ау!» деп туй ш койды К,улан. — Bip жерге тыгып койган шыгарсын? — Ж ок, ага, ж ок мылтык, — деп анау тагы басын шай- кап ж1берд1. — К,ара м ш е, ж ок мы лты к, ага. — Агалауы н! ©TipiK айтсан, к э л л эвд ! киямын сен мал- гунн ы н, б 1лд щ бе? К,озгалма! К,улан анадай жерде жаткан дорбага барып теуш калды. Дорба бы лк етш жай аудары льт т у сп , ипшен каткан бауыр- сак, кудщ -кемеш таба нан, койдын кап-кара каткан курты мен мэйек салып кайнаткан сары ipiMUjiK cay e iin кумга тепдщ. К,оржьш дорба тубш е колын сугып жабеpin, эрльберл1 жупртш еда, койлек-ыстан ба элде не шуберектер былк-былк етп, содан озге саусагына ештене бш н бед г Элде де кенпгш сезйс жайлаган К,улан, «6ip казак садака кылган болуы ке- рек» деп 03i топшылаган, коны ш ын ттзеден xecin кы скарт- кан саптама eiiicri де сш кш -сшкш калды, конышына тыккан тапанша, ен курыганда кезшк, сапы бар ма дегендегга еда, 6ipaK одан сусылдап кум твплд1 де, шуаш Hici буркырап кетп. К,улан мурнын тыржитып, кен шокайды лактырып тастады. «Бул итгщ шьшымен кайыршы болганы ма?» деп ойлады ол, эл1 де соган илана алмай, тал арасынан ашьш карал, уйшген еспе кумды м э ск ш щ ушымен котарыстырып журш, «Эй, e n p ix-ак шыгар. Эйтпесе, жын жайлаган елс1зде кайыршы не бок жейш?! Садака, б т р ш кальщ елдщ лишен жннамай ма? Бул орыс та болмады! Ш урлпт пе, мешер ме, ногай ма, немене, aftTeyip шудшрлеп тур». Ештене таппай дал болган К,улан тагы да кайыршы- ньщ касына келш , кадала карады. Eiceyi кезбен арбасып - 16-

6ipa3 турды. А н ан ы н кезш де манаты ж алы ны ш , тая к ж е- ген иттщ к езвд еп дей 6ip нышан бар. «Осы итп атып тастасам кайте®? — деген 6ip ой тэты жалт етп Куланньщ кекейшде. — 0 зшщ де адам KepiMi ж ок екен. Сап-сап, К,улан. Кдйдагы 6ip кайыршыны атып, не сауап тап- пакпын. Кулан атыма еле-олгенше еш пес танба болар. Ж эне мунын маган не зияны m ui? 03i тагы казакша сойлеп тур, мунын канын мойныма жуктегеш м п ен д е ш т к к е хас болар. Онан да женш бш ейш , айтты-айтпады, 6ip кеде- ме жарар. М ун ы да маган К у д а й ж ол ы кты рган шыгар». — Е й , се н KiMciH? KiMfli ав д ы п ж ур сщ ? 0 з щ шын мусешр кайыршымысьщ? Айт, кэне! — Мен кайыршы, кдйыршы, — деп анау тутыгьш какала- шашала сойлед, шршдеген иепмен дорбасьш, ycri-басьш мен- зеп койды, манадан 6epi сейлей алмай тур екен, — кайыр- садака жинаймын. М ен Mycenip, aFa, Mycenip, мусылман... Соцгы сезд1айтканда ол гары к боп бара жатып, колына тал сабагы 1л4ккендей кез1нде 6ip ум1т уш к ы н ы ойнады. — Мусылманмын, ага, 6ip Алла бiлeдi. М ен — мусылман. — Найлз м усы лмансьщ гой? К,ай ж ур тсы ц? Х ал кьщ не дейм1н, халкьщ? — Ие, бек мусылман. Татар, мен — татар. — 0 , е, ногай е кен сщ Foft. Ж арайды, Tycip колынды. Жансыз болсан, ж октауы вды асыратын ед4м. Ж инап ал анау нан дорбавды. — И е, и е, куп , ага, Ka3ip. К,айыршы e x i айткызган жок. К,олын e n i де болса кор - касоктай сел кетеpin, канатын жайган куй! емпелевдеп дорбасына карай уш а ж енелд1. Бара апы л -гупы л ш аш ы л- ган азыгы мен кер-ж ерш коржынына с у ц п т е бастады. К,улан енд1 еш Kayinci3 мылтыгын иы гы на асып, ана- дай жерде карап тур. «Эй, осы итке К,удай кайдан тап кылды. Нанды т е у т , Тещ рге хилан келт1рд!м-ау, нан кураннан да к аси етп , кепиет1бар д еу ш 1едк Bip А лла e3i Keuripep. И в, е р у ак Булан атам, 03in ж ебеп-ж елей кор, аш борщей кангып жургенде олай-булайга ушырап кет- сем. Т у у , бетш агар, 03i де ебден са сы п -ак KeiinTi, OMip бойы су кермеген адам сиякты. HiciH in б у к ы е зен бойын жайлап алганын карашы. К,айдан ж ур 03i, елде кум нан кулады ма е кен осы нш ама м у н Д п * \"АЙТ11акшьг.' мынн — „ . | ТЛЛЛЫкбРГАН Ш - 1Ч ~ ' 1 - I a S « - М А П Ы К I ОРГАЛЫК I * ___ К 1ГА П Х Л Н Л

кум ны н 6epri баурайында Е а л д е н шыгатын каска жол бар емес пе еда. Е-е. сол жолдан буры лы п келген шыгар бул бейшара. С у керГесш ш омылайын дед1 ме, олде ш влдед1 ме, KiM бш сш . M-;Hi керш шошып-ак, кеткен шыгар-ау». — Э й, мусэшр! — деп К улан санк етп. Анау катты уркш тапырак,тап калды да, содан сон буган урейлене жалт карады. — Э й, сен андагы суга тусш ал, бшдщ бе? Эбден енез сасып кетшсщ. TinTi манына адам жолай алар емес. Э л 1жаз гой, с у онш а суи коймаган шыгар. в л м е ссщ . С о - сын анау вткел басы на кел. К,ашамын деп ойлауш ы бол- ма, К,уланнын ум сы нганы нан даланын аны да, адамы да ол 1к ун ге кашып куты лы п керген емес. Т у сш д щ бе? — Тусшдам, ага, туан щ м . К у п , K.a3ip барамын. — K,a3ip барамды кой, oyeni андагы Hicinfli KeTip, со- сын кел. К,улан тал арасына сщ ш бара жатып артына елеуаздеу 6ip коз тастаганда, кайыршы апыл-гупыл шомыттарын шешш жатыр екен. «Осы неме шын мусылман ба екен, аныктасам кайтеда» деп К,улан сол-пол ойланьш турды да, енда кайтып барудын есебш таппай, ж эне кайтып барса, мынау кайыршы алдын- да озш щ элдеб1р бедел! тусш калатындай к о р т , «эй, кой- ш ы , осы тшенш ш щ eTipiK-шыны маган неме керек, оз1ме залалы тимесе, кайтемш оны» деп, суатка карай аяндады. К араш а айы нын uni. Сары к узд щ 6ip жайлы кез1 ед1. Ж аздын аптап ыстыгы басы лган, к у н K03i де жалтанга кеипп, салкын ауа бойга 6ip рахат бергендей. Бурын осын- дай тал арасы, взен бойы ньщ маса-ппркеш адамды бунап, сон а, ш ыбыны малды шипындатып влттрш Ж1бере жаздау- шы е д г K a 3ip оны н 6ipi ж ок, коны р самалы 6eTTi желпш , адамды соныркатады. К улан ш ок-ш ок талдын арасындагы ашык аланкай- ларды жагалап, кум дауы тпен асы кдай аяндап келд1. М ы л- тыгынын аузы мен борю каккан тал бутактарынан сау- дырап теплген жасан саргыш жапырактар шыр кобелек айналып жерге тусш жатыр. Бул тал арасынан шыга келгевде, узын бел боз иесш танып, танадай квзш 6ip твнкерД1 де, окыранып коя бердг Топыраш торы э л 1 арпалысып, epHi жеткен ж ердеп тал жапырагын, шагыр куЬтесш шалып калып жалмандап тур.

К,улан ат байлаган жерге келда. Енда байкады , торы ньщ кыршанкысы бар ма, немене, кылшыгы буркырап жам- басын, боздын сол жак, капталы н, манайындагы ш е п ус-пн жауып KeTinTi. «Эй, вкецн щ !.. К оты р тайы н 6epin, ебден корлаганы-ай мына Карынбайдьщ- Куланнан кэд1р Kerri дегеш -ау бул. Элмесем, енда 6ip кездесерсщ - К ул а н м ен ойнаганды сонда керерсщ!» деп мерген ат иесш 6ip бок- тап койды да, боздын белш босатты. Торыга енгерген кор- жынды да Tycipin eKi атты отка койды . Бозы ньщ еш кайда кетп еа езше мел1м, сырмшез болмаган торыга сене ал- май, шщерлеп ж1берд1. Enai мылтыгын алып, ш еш ш ген жерш е тастай берд1 де, сэл-пел ойланып турып, кайтадан иыгына асып алды. «Уй 03iMfliKi деме, уй артында Kici бар д ем екш 1, бул заманда KiMre ceHin болады» деп ойлады ол с у басы на кар ай аян- дап келе жатып. Аягы машыкты сыбыссыз ж урю ш ен жа- нылган жок, кулагы жапырак сыбдыры, к ус кикуы , ара, сона ызынына дейш кал т ж!бермейд1, элс1н-эл1 ж ел бет- к е, тогай арасындагы кы ландаган аланкайларга к оз Tirin кояды. KoHini ел1 дудамал, э л п адам кайы рш ы ма, ты н - шы ма — ол арасына K03i ан ы к жете кой ган жок- «Tim i кайыршы болып-ак койсын. Адамнан айла ар- тылган ба, бетпе-бет кел ш аты сы п мен1 ала алмайтынын бшедь Сосын алдаусыратып, кайыршы болып келш , каруымды кагып алса, 6ip-aK таре етк1збей ме. О дан менщ кунымды сурайтын адам жок, кайта: «0к1метт1н кол ас- тынан кашып журген адамнын кезш жойдьщ, бэрекелде» дейдд гой. TinTi, жансыз болмаганнын ез1нде, ел актап ж ур ­ ген мундай немеге ат-азыгымды олжаласа, коктен тш егенш жерден бергенмен 6ip есеп кой . К,УДауанда, осы сапарым- да 6ipece урыга, 6ipece кары га кездесим бе-ау, aftTeyip кагылган-согылганнын 6opi мен1н алдымнан ш ыга берд1. Арты кайырлы болса и п ед1...» ЕкЫш! тарау К улан еткен тун 1бештке тун еп ш ыккан. Елден каш ып, С ор ел1дег1 куракты к ол басы нда отырган ке щ л д е сш щ уйшен ол тангы салкьшмен аттанып кеткен еда. Содан суы т журюпен Кабырга бойына кулап, Тадцыезектеп 6ip ауыл- - 19-

дан туе ауа кымыз ш кен . Эуелде сол ауылда конып кала- тын да ниет1 бар eni, 6ipaK ауылдын адамдарынын шыра- йын жаратпады. М уны н атын ес-пгеннен кейш, былайынша сырттай жылтырап жалпылдаса да, кайсыбф белсендшеу- лер1, ecipece ауылнайы м уны н ш ы ккан жерш , барар багы- тын тэптш теп сурастыра бергеш сезж тудырды. Айткан сездер1 де кш ен ауылдагы жаналык, байлардын e«ceci тусе бастаганы, байдын куйыршыктарын кур ту деген сиякты. К уланды да булар бай куйы рш ыгыны н 6ipiHe жоритын болуы керек. «Олай болса, булар устап беруден тайынбай- ды, тапсырма бар-ау жен-жобасын хабарла деген» деп ой- ланган К,улан ол ауылдан тез аттанып кетп. Сонан бел1 босацси бастаган атпен аяндатып Алакел басына жеткенш е к ез байлана бастады. К ел д 1н батыс жа- гында вудем жерде кеп корым бар болатын. Манаты ауыл адамдарынын сез райынан журекеш ш калган К,улан келд1н туетш нде ошагынын оты маздаган ауылга барып тусуге бата алмады. Бул ара аудан орталыгына т о т жакын, кырык-елу-ак шакырым, авд уш ы миллиционерлердщ жолын тосып жат- пасына и м кеп1л. К,уланнын к в ц ш не де болса осы корым шет1нде т у н мунарымен комактала кетер1л1п карауытып турган кос кумбезд1кызыл тамга конуга ауды. Ел казагы- н ы н жет1 карангы тун д е б ей н ке сабасан да келмес1 вз1не белгш 1. К,алын ж урт iuiinae осындай кордалы корымнан кауш -катераз жерд11здесен де таппайсын- . С о л ойга б е и н ге н К,улан жайымен аяндатып б е й т се жакындап келд1 де, атынан туеш , жетекке алып, кызыл тамга беттедг Там уш KiciHiH бойындай б и ж .Е ш тарлау, би йспп кол усыны м кызыл KipnimTi epin, мавдайшасын Hin келт1рген Kipep eciri бар. Бул осы А лак ел деп 6ip ру- ды н аруакты батыр дейт1н аталарынын тамы efli. Сонды к- тан ж аксы куттмде, TinTi тактайдан киган сы рлы eciri де болатын. К,улан еудем жер жакындаганда есж тщ жогаргы ж ак саны лауы нан от сиякты 6ip нврсе лы п-лы п е т т жар- кылдагандай коршдг «B erip-ay, бу л ж урт айтатын шайтан оты ма, елде бейге басында жанатын ш ы рак па екен? К о й , аруакты адамга ш айтан кайдан ж оласы н, жагылган ш ы рак шыгар» деп, К улан елгшде секем алган журегш басты да, иесшщ ауаны- - 20-'

мен баяулаган атынын да пзги й н кагып калды. М ал KipMeciH деп казган ордан етш , шылбырды тастай салы п, енд1 куран окы п ж1беру ние-пмен т!зе буге 6epin efli, шаж еткен бетен дыбыс шыгып, елпнде сацылаудан лыпылда- FaH К уланн ы н ойындагы ш ы рак оты эп -се тте сеида. С о л сол-ак екен, там imi огаш унмен кущ рене женелда. Окыс шыккан дыбыстан шошынып, бойын epiKci3 урей алып, аркасы шымыр ете калган К,улан 6ip т о ер л еген к у ш калт турып калды. 0зге адам болса, бет алды лагып каш а женелу! ыктимал еда. BipaK eMip бойы на ж ападан-жалгыз дала кезген, мещ реу дала туш гац кущ ренген, кикулаган, б1лмейт1н адамга кейде галамат сум ды к KepiHeTiH ундер1не кулагы канык, ол дыбыстардын иелерш дел басып тани- тын К,улан селден со н бойын жиып, ж урегш токтатты . Сол журюшде eMip бойына 6ip рет те карада бойы н, карда i3iH кермесе де, ол сок ы р сен1ммен ш айтан, ж ы н-nepi ба- рына сенеттн, 6ipaK байгыз, жылкы ш ы к у с си якты ундер1 гана кулакка жат болмаса, оларды да адамга зиянсыз женд1ктер icnerri деп ойлайтын. Сон ды ктан ж анагы шаж еткен сенген оттьщ дыбысы екенш, мына кущ ренген ун адамнан ш ы кканы н да ан ы к сезд1. Б у л , ш ам асы , езш урютпек болган 6ipey. Баягыда керкап болып Ж эуке ба- тырды шошытпакка эрекет еткен Карта урынын энпмес1 де есше тусе калды. Зыгырданы кайнап Kerri де, К улан eciKKe жетш барды. К апсы рул ы eciKTiH ар жагы en i де ба- кырып-шакырган айгай. — Э й , KiM де болсан, 6epi шык! Ш ы к, малгун! — деп акырып ж1берд4о л eciKTi камш ысымен 6ip тартып. — Ой, найсап, аруакты корлап, карашы муньщ! Там imiHfleri дыбыс су сепкендей тына калды. EHfli там- ды 6ipeyfliH паналап отырганына К ул а н ш е к келйрмед!. М умк1н, е з в д е й басына ic тусш каш ы п ж урген 6ip байгус болар. — Ш ык, эй! Тимеймш , ш ы к 6epi! — дед1 К ул а н жайы- рак, 6ipaK ызбарлы унмен. Там eciri кулак курышын кесе шакыр erin жартылай ашылды да, ар жагынан 6ipeyfliH басы кылт erri. — Корыкпа, ей, KiMде болсан. Ш ык, кене! — деп буйыр- ды Кулан ектем унмен. Сол сет тамнан келенке кусап калтандай басып шыга келген адам: - 21-

— О йбай, ci3 екею лз гой, -К,улан ага! К,удай сактап, К,удайдьщ кез к е л п р уь а й , — деп мурнынан манкылдап куана сейледа. — Т у у , зэремшн зэр тубш е кеткеш-ай. М е т кара басы п, ci3fli бетен адам деп, коркы тайын деп н е т т ... — О й, токта! О й, сен М айлы кпысын?! — К,улан ай- ран-асы р болганын жасыра алмай, алпамсадай е л п адам- нын бетше ущлдь — И э, К,улан ага, сол езщ н щ М айлы гын гой баягы. Kaaiinri манка Майлыгын- К,удайдын дес бергеншде, азбен тап б у п н осы молада кездеспргенш карасайшы. MeHi кара басы п... е л п жын айналдыргандай ci3fli бетен кара 6ipey ме деп... А л KipiHi3, К,улан ага. О йбай, Майлыгын,ыз бупн байып жатыр. Д ел келдвдз. — Ай, М айлык-ай, ауру калса да, едет калмайды-ау. Ж арайды, дабырламай, езщ бара бер. О ты вды кайта жок- М ен 6ip д ер ет алып, кур ан окы п ж 1берей1н. — О й, А лла-ай , К,улан ага, к е звд з encip-ay, е тк 1р-ау. М ен eciKTi 6eKirriM, отымды еш к1м керм ейд1 деп. K,a3ip жагайын, каз1р. EciKTi жапсам кайтедк К,улан aFa, 6ipey- Mipey байкап, н е т т ж урсе... — Бай каса, негылар neftciH, ж анган ш ы рак дер. BipaK жапсац, жаба сал. К,улан М айлы кты н одан epi куан а манкылдап не ай- тып жатканына кулак койган жок, ордан етш , топы- р акпен д ер ет алды да, кайтадан там алдына кеп ттэе бугш , е з б 1л г е н 1н ш е «a ry 3 iH i» т а р т ы п ш ы к ты . Т а м iuiiH KyHipeHTin м а н гы р -м ан гы р е тк е н М ай л ы к ты н у н ш е epiKci3 е л е п з ш , 6ipep рет ш ала б ш е т ш ж алгыз аятынан жанылып та калды. Тамга Kiprenae кердк он ж акта от лаулап жанып жатыр екен. Кдрангы дан енгесш , ж ары кка K63i уйрене алмай, жанары камарта, босагада сел турып калды. — Bepi 6TiHi3, К,улан ага. А н а eciKTi капсыра салыныз- шы. Лапылдаган от журт назарын тартар, — деп Майлык тагы манкылдай женелдь К,улан eciKTi мы ктап ж апты да, eHfli айналасы на кез ж у г4ртт4. М ундай мазар тамдар, эдетте, 6ip руды н алгаш кем1лген басты адамына багышталып салынса да, артын- да кал ган ет ж акы ны , TinTi KeftiHri ypiM-бутагы на орын сай лан ы п кой ы латы н . К,атипа таки ядай д еп -д ен гел ек - 22-

кылып, куйд1рген юрппитен ш ебер е р т г е н зеул1м кум безд1там iiui аса к е ч екен . Тер ге таман катар л аса eKi узынша темпеплк жатыр. Одан 6epri ашык, жерге М ай- лык келдщ кек курагы мен когасын аткешр кылып тесеп тастапты . 03i о н кабыргада токы м т ес ен ш , отка т е н т отыр. Талдан киган мосыга куйелеш -куйелеш кара ш еупм д1 min, ас nicipin жатканта уксайды . Bip ж ак б оса- гада касы сынтан алкам-салкам уйр ек бас epi, кой TepiciHe оралган ет жатыр. — Т ерлетвдз, К,улан ага! — д еп саны рая KYЛдi М ай - лы к мергенге карап. «Бетшагардын ускыны н-ай, адам шошитын» деп мырс erri К,улан торге карай озып. М ай- лыктын бетш жасында шешек жеп, мурнын да тацырай- тып кеткен болатын. Табактай жап-жалпак бетшде сау- тамтык жок, саздауыт жердщ мал баскан шокалагындай шункыр-шункыр. Сол бетке ортан белшен арба басып кеткен Tepi3fli уш бурышты танауды саздан и леп жапсыра салгандай. Балпанактай иепндеп ш анжау-шанжау ескен сакал-м урттьщ эр талы 03i е ск е н ш ун кы р ы н ы н ьщ гай ы - мен ер ж акка ш анш ы лап тур . K,a3ip ба сы н ке к ж и тш к у л 1мс1реген элпеттвде сы ксиган K63i онан сайы н ж ум ы - лып, танауынын Teciri онан сайын санырайып, катар казылган зорман шше уксатып екеткен. К,улан жайланып ш е ш ш т отырды. У щ рей ген карангы даладан шаршап-шалдыгып келгенд1к1 ме, жалыны 6 e ir i шарпып маздаган оты бар, кен, жарык осы н ау там imi оган уйден артык KepiHfli. К,ара ш э у п м бу р к -сар к кайнай бас- тады. Ж ас сорпаньщ nici там imiH алып Kerri. С о л Hie шыкканда К,улан карны ебден аш каны н ce3in, тамсанып, TyKipiriH жутып койды да, М айл ы кка карады. — К,удауанда, урыга кары екш д1 мен акш ам ны н ара- сында кездесед1 демекш 1, К,удай айдап екеу!м 1зд1ж олы к- тыруын-ай, — деп ащы мыекылмен езу тартты ол, — сен болсан аты шулы урынын нагыз 63iciH, MeH-6ip жер жуз1не сыймай журген кашак- — Рас, рас. Ce3iHi3 м1рд1н огы ндай-ау, К,улан aFa-ай. К,ык! К,ык! К,ык! — деп М айлы к каркы лдап елд1 де кал - ды. К,уланнын муны ез1мен тен есп р е сейлеген1 оган м у л ­ ле унап кеткен сиякты. TinTi уры-кары дегенщ дуниедег1 ен зор бак-дэреже кер!нгендей кы сы к кез! жумылып ебден - 23-

мэз болды. К улан оныц тамды басына кетерш сонша да- ракы ланганы на, 6ip жагы нан, ыза бол са, 6ip жагынан, 1штей MycipKen те отыр. «Эй, байгус-ай, к е ш е п сардардын cepiri, куралайды кезге аткан мерген атагым ш ы ккан езшд1 уры санатына к,осып, езш е иык, тен ест1ргеш м е куа н ган ы -а у бул цпркш нщ . Солай гой, ом1ршде муны ш MeHciHin керш ед1, к,ит етсе еститЬи «манка М айлы к, уры Майлык!..». К улан муны алгаш атакты бай Шарбакбайдын уйшен керген. Д алага келген 6ip шеш екте эке-ш еш есш жалмап алган жет1м бала бай уш н щ отымен Kipin, к у л 1мен шы- тып ж ур екен. EciKTe ж урген санда бар, санатта ж ок кеп малшы-жалшы сиякты мунын да ата-анасы кастерлеп койган аты умытылып, кожыр-кожыр бет-аузы, унем1 уйпа-туйпа, 03i казанны н туткыш ы ндай кап -кара болга- сы н, жарым мазак, жарым ш ы нды к М ай лы к атанганы да сол кез болса керек. К у л а н ол кезде сокталдай ж т т . С о л к у з OKeciHiH анта MiHin ж урген к о с аты ньщ 6ipeyi сакаудан ба, кара екпе- ден бе enin, кыс бойы багар мал двулетт, ютер ici болмага- сын, амалсыздан жалшылыкка туртан. Алты ай кы с ол Аксуатта байдын жуз каралы опзш багып шыкты. Сонда- гы жэрдемш 1н щ 6ipi осы М ай лы к ед1. Э й , сонда eKeyiHiH hti ш ы кты -ау. Тан ертен кулкы н сэрщен кен-к.ордадан согып, аккаламен биж теткен албарта. ог1зд1 ш ы тару, ш еп ш аш ы п, корадагы киды сыпырып, шанамен сыртка апарып тегу, кырдагы маядан шеп тарту, о й ы к ойы п, мал су гар у, кеш ке ж айлау — 6opi ездер1н1н мойнында. Т ун ем ел1кке булар сурш е жыгылатын. Бала ж п т М айл ы кты н MiHe3i алангасарлау болганы - мен, ж ум ыска жатшы л efli. Бойында К уд ай берген кара куш бар, кеш ке дей ш салпактап журе беренн. KeftiH Ш ар- бакбай муны атакты кеззэптарына косып, урлыкка салды да, бузып ж1берд1 гой, эйтпесе, ез iciHe 6ip тога, мыкты ш аруа осыдан ш ы гатын ед1. «Адам деген де ны сапсы з болады -ау, байлы ктан Ш1р1п жаткан осы Ш арбакбайлар 6ip жагы Троицк, Жаманкала- га еп з айдатып сатып, 6ip жагы ана шет1Карсакбай, мына шет1 А ракарагай, TinTi т у у К орган нан ж ы лкы алдырды- ау. Элде урлыкты теп н олжа керд1 ме екен. EipaK Шар- - 24 -

бакбайдын Heci к у й т барады, елее, е л е тш мына М ай л ы к сиякты 6ip ecenci3 жан» деп ойлап койды К,улан, сол бай- дьщ м уньщ G3iH де ур л ы кка ж екпек болганы н е сш е алып. BipaK бул каракш ылыктан ат-тоны н ала кашты. Жасынан кукайды кеп коргендш ме, М айлык езш ен улкен-киш болсын бетше жасканшактай карайтын. Онын сол ыцгайын танып алган бай уш нщ бала-шагасына дейш, TinTi бул ж ш т агасы болган кездщ о з в д е , «0 й, м анка М ай ­ лык» деп шыга келетш . «Ага» д еген сезд1 б у л ол кезде еепмеген де шыгар. 0 п з багуга KipicKeH кезде М ай л ы к будан да и м е н т , куб1ж ж теп, ж агы нуга тыры сы п ж уредй BipaK К,улан езш е зеюмей, мазактамай, тузу карагасын, етене жакындасып Kerri. К,оркатын адамы болм аса, ба скан ы н ce3iH ж уре ты н д ай ты н , не к о р е eTin Tepic а й н а л а т ы н М а й л ы к елш лдеп, м уньщ ce3iH eKi е тп ед г С ы р т кезге ж ары мес, даракы , ойлаганы 6ip TeciK тамагы, м е щ р еу жан KepiHce де, бу л неше тур л 1белеш iuiiHe ундемей т уй е 6epefli екен. Бай уйш щ талай-талай кембелерш ашып берген бул К,уланга. К е й т eKeyiHiH жолы eKi б а ск а Kerri. Э й тс е де кашан кездессе де буган эман жалпылдап туратын. Бул сол М ай лы к едо. — 0 й , e3iH ет асып ж атырсьщ ба? М ы н ауы н 6ip жас малдын eTi гой, — дед1К,улан дэмд1 HicKe TymipKeHe тана- уын тесеп. — Д ел таптьщыз, К,улан ага, уетш ен т устц ц з, — М ай ­ лы к езше e3i риза болган кейшпен корсылдап кул ш кой- ды, — уры азыгы мен 6epi азыгы ж олда деп... Сосы н жана ымыртта мына Сагы р байыньщ 6ip токты сы н котаны нан алып шыгып, кептен етке TiciM тимей, аш ы гы п ж ур efliM. А пак-сапак ВДрде алдым да к е та м коганьщ арасына. С о - дан 6ip калтарыска сойы п, жуып-тазалап... TepiciHe орап, осында экеп... от жагып, ж ана асып ж атканда... — Эй, Майлык-ай, баягы reft-reflfli коя алмагасьщ-ау?! — Рас айтасыз, К,улан aFa, рас айтасыз. А у р у калса да, едет калмайды деп... Аяймын ба байдьщ малый... Байдан керген корлыгым... 03iH кайдан кeлeciн? Эл1 кезбе боп, тур актай алмай журещ бе? — Э кеннщ аузын... Шарбакбайдан керген корлыгым... - 25-

Майлыктын бет-аузы элем-тапырак боп кетп. Иненщ жасуындай сыксиган кез1нде от жалынына шагылысып 6ip зэрл1 уш кын ойнады, шамасы, тарткан жэб1р-жапасы еан е тускен болуы керек. Сосын мьщгырлап, ашуына как.ала сезш жалтады: — У й щ куйп р Шарбакбай, акырында, мен! уры деп ошметке устап берпзш, дуаннын турмесшен шыгып ке- лем... Айналайын Совет актыгымды б ш п , коя бердг Шар- бакбайдьщ да талай коясы н актарып берд1м. Ж азасын тар- тады, — деда. — Э й, кайдам, Майлык, сен соган сенген шыгарсын. BipaK жана низам орнагалы бес-алты жыл етп , сол байла- р ы иньщ эл1 шалабы да шайкалмай, толы ксы п отыр. — Э й , бш м еймш -ау, К,улан ага, — М айлы к эцпрлеп тамды басына катер®. Tiirri копандап та кояды. Шамасы, дуаннан 6ipa3 хабарга канып келген Tapi3fli. Енда соны тын- дайтын адам табылганына куаны п, айтуга асыгы п-ак отыр. — Торгайдагы вз!м1здщ елден барган кызметкерлердщ уй ш 6ipa3 сагаладалм гой, К,улан ага. MeHi ж урт елей кой- майды. М ен сездерш кулагыма куя беремш. Сонда конак к у л е ш ж ур ш , терелердщ сезш сеидам. 03flepi сполком дей ме, ул кен мэкэмада ierenai екен. Сол ар айтып отырды гой, «байларды енда кы спакка аламыз. Олардьщ кун1 е тп , туны- гын шайкаймыз. © юметгщ берген багдары солай» деп. — Солай де. А л абактыдагы жагдайьщ калай болды озщнщ? — Айтары ж ок, К,улан ага, абакты жаман гой. ©ftreyip тамагы ток, урып-сокпайды. 0 к ец н щ атымен атайды. 0 м1р1мде ондайды кергеш м осы . BipaK 6i3 сиякты шет жайлап, ки ы р кы стап е ск е н адам im куста боп елш кете жаздайды екен. К ун санаумен дщ кем курыды, — Май­ лы к мурнын коре еткш п тартып, катгы курешда. — Несш айта берейш , К ул а н ага, ofrreyip аман-есен куты лды к кой. Басьщньщ азатгыгына не жетеш. — И э, дуние дуниеде калар, экен влее, шешецщ 6ipey алар деген. в е т ш ж урш влем1з гой 6ip куш . К у л а н к у р а к у с т 1не ш ы нтактап, ж анган отка карап томсарып ойланып калды. Шегтр квз1нде от алауы мын кубылып ойнайды. Мандайы бшеудей боп кыртыстанган, урты ш пне кетш , бет суй еп шодырайып шыгып кеткен. - 26-

Майлыктын ецшде онын мына кейшне тавданган калып бар. Bip кесек ет сиякты т ем ен п epHi салпиы п, K03i жы- пылыктап, ун-туныз отырып калды. Bip заматта К у л а н ж ерден басы н ж улы п алы п, М ай- лыкка тесше карады. — Эй! С ен шы ккан жерге мен e3iM барып туссем к,айтед1, оган не дейсщ? — Ci3 бе, К ул а н ага! Елде ж ок 6ip сумдыкты естш отыргандай, М ай л ы к кез1 уш бурыштанып, буган карап катып калыпты. Аузы анка- йып, epHi онан сайын салбырап кеткен. — О у, неменеге багжиып катып калдын? Аганньщ ба- рар жер, басар тауы таусы лган сиякты . К аж и ы н дед1аган- К оп болса, абактысына жабар. Адам уш кун н ен кей ш керге де уйренед1 деш ц гой. Оган да уйренерм1з. Э й тп есе, тер- геп-тексерер, сардармен аз жолдас болганы м ж ок. Ж анкелдшщ Э ш бш де 6ineni меш , ецбегйий ескерер. — К ул а н ага-ау, — М айлы кка енд1 гана тш б1ткендей болды, — К ул а н ага-ау, онда... э л п абактыга неге барасыз? — Кеще немемкяц езщ! М енщ белсещп мен милиция- ны сабап, кашып жургешмд! еспмеп пе едщ? — Оны естуш естцпм гой, 6ipaK-- — Не 6iparbi бар. MeHi осы к у ш 1здеп ж урген керш едг — BipaK абакты жаман гой, ага, жаман. У л к е н кы лмы с- тыларды imKe, одан да opi итжеккенге айдайды, эйтпесе, атып тастайды дейд1. Сакты кта к ор лы к ж ок деп... езппз барып торга Tycin кайтесю, ага. Заман озгергенше артын кутпей... капы кетш... вш пекен душпандарьщ аямайды гой, аямайды. О з д щ уствдзден елдщ малый, д ун и е сш талады, тонады деген KepceTiitni, домалак арыз коп деп естщпс тур - меде жатып... Bi3re экеп косатын шыгар деп к у т ш ж урдж . Атака н элет Ш арбакбай мен! де к о р се т а гой. Ci3fli де корсеткен шыгар ол. — KiM айтыпты мен елден мал тонады деп?! — T y ci бузылып кеткен К уланн ьщ у ш ащы шы кты . М ай лы к аб- дырап сасып калды. А узы балжырап, TyKipiri отка шашы- рай манкылдап кета. — Мен емес, мен емес, К улан ага. Камауда... Абактыда отырганда... Сонда тускен дер айтады. Бврш ecTin жата- мыз, 6opiH, елдщ вцпмесш ... - 27-

— Солай ма ед1?! Куланнын enceci rycri, тунжырап, туй ш п калды. Жа- нагы эз1рде айнымалы от жарыгында оба басындагы туздщ кара б у р к т н д е й комакталы п отырган ол ешп б1ртурл1 Kimipeftin, ш егш кеткен T9pi3fli. — Барсаныз, барьщыз, ага, е к 1мет едал гой. Сардардьщ cepiri екенодзд! елдац 6ep i бшеда. К,улан мерген деп... Атагьщыз шартарапка жайылды гой, жайылды. Мына мен де жаладан кутылдым агарып. О з де акталып шыгарсыз. Ш арбакбай и ттщ кезш куртып... Сазасын тарттырар ма еда!.. — деп м анк-м ан к етш ж убаныш айткан М айлы кты н C03i мергеннщ кулагы на гармеда. — Ж е! — деп токтаты п тастады ол уры ны , — не де бол са, пеш енем1зге жазганды керерм1з. А сы вд ы камда. — K,a3ip, К,улан ага, каз1р. М арканы н eTi деген ппркш 6ip кайнаса, туырылып тусе калады гой. Ilicin капты. М айлы к ебедейЫз тонкацдап турып, калбалактап ш е у п м ш отган туырда. Efceyi том ага-туйы к отырып ет жеда. М ай лы к жампан- дап erriH майлы Ж}л1к, ж амбас, куй р ы к-бауы р сиякты сыбагалы, субел1жагын Куланны н алдына карай ысыра туседг 03i ш ек-кары н, кекбауыр, омыртка-сомырткасын каузап жатыр. К ар а ш эупм ге сыйганша аскан екен. К ул а н ­ н ы н ш уб ер ек белб еуш щ ус тш е теккен де 6ip тебе болып уш лш калды. Манаты ез1рде 6ip токтыны 6ip 63i ж ейпндей ашыгып-ак келген сиякты едк эйтсе де алдына тамак тар- тылганда, К ул а н н ь щ ж ур егш е б1ртурл1 ас батпады. Ш а- малы кауж авдаганнан кей ш , ысырылып шыга берда. — Жемедшдз гой, К улан ага, — деп М айлык Ke3i сык- сывдап 6ipece буган, 6ipece уй ш п жаткан майлы етке кара- ды. Осындай Terri тамактын енештен етпегенше айран- асыр болгандай. — Болдым, М айлык, езщ жеп кой. Маган ана сорпа- сы н ан куй ы п ж1бер. У н сепкен коймалж ы вдау жас сорпадан уры ны н кетйс аягы мен 6ip-eKeyiH тастап алып, К ул а н тагы жантая Kerri. М айлык танауы шуылдап, ракаттана согып жатыр. Сар- гайып таттанган каскырдын тгсшдей encip азуга боркемж су й е к п салы п ж1берш , к у т 1р -к у т 1р шайнайды. М авдайы - нан тарам-тарам агып, ж алпак жагына соргалаган терге де - 28-

карайлайтын емес. Ш ьщай алмаган К,улан: « Т уу , батш а- гардын ашкарагын-ай!» деп , Tepic айналып Kerri. Кулан шалкасынан тусш , кумбездщ буршген жершдеп казан аузындай тесж ке карап жатыр. Сол тесж тен зерл1 такия келем 1ндей болы п аспан керш едй К ар а м акпал шапаннын еш рш е кадалган бурама KyMic туй м елер тэр1зд1 жулдыздар жаркырайды. Э лд еб1р уакы тга аккан ж улдыз жалт eTin, аспанды кигаш тай сы зып е т п . Т у н м унары н - дай ауыр ой Куланды жан-жагынан каумалап, 6ipece со- нау жулдыздай жылтыраган умггке жетелегендей, 6ipece тунгиы к аспандай т у п а з теренге батыргандай бул арадан алыстатып экетп. Ym iHm i тар ау О йлап оты рса, ш е к а з eMip сурген T9pi3fli. Б ал ал ы к шактын да елее! есшде калмаган. Тек сундетке отыргы- зарда кожадан коркы п, элденеше к у н елепзш уйы ктай ал- маганы ойында. А т устауга жараган кезде eKeci м уны жаз- дай касына алып журетш болды. Ж арыктык, куралайды кезге аткан мерген аншы едг Аузынан окталатын сирак- ты шитгамен анды кан-жоса кылатын. К ус устап керген адам емес, каршыга салу, буркгг, и тел п устауды бай -баг- ланны н ерм еп деуцп его. Ж ене к у с деген кы мбат м улш , муны н eKeci сиякты ш и п мылтыгынан езге деулетт ж ок адамнын колы оган жете де коймайтын. Ауламайтын аны ж ок efli маркумньщ - ETi ж еуге жарамды ан мен к у с ез алдына, Tim i зорманга дейш анш ылайтын. Зорман Tepici де эжeптeyip п ул болып ж урдй Рас, ана 6ip акси рак коя н жылы булардын зорман eTiH ж еген кездер1 де болды. И е, айтгы-айтпады, килы-килы заман еткен екен муны н басынан. К ул а н к ещ л ш д е осы KyHi ж еп курттай iiiiiH KeMipreH 6ip гана екшшг бар. Э л и т таяк деп бшмейд!. 0Keci маркум, обалы не керек, канжыгасына 6ip iiniKTiK тул ю TepiciH байлап, жасында муны молда алдына ертш баруын барды-ау. EipaK ес бш геннен 6epi иен далада ем ш - epKiH ескен бала «би мен тидЬ> ежелеп отыруга шыдамы жетпед1, 6ip жагынан, молданын к е к шыбыгынан да 3epeci ушып болды, 6ip жум а етпей-ак, 6ip кеш жердеп ауылына жаяу-жалпы кашып барды. 03i кара танымайтын eKeci, - 29-

е н курыганда бу л б1рдеме б ш п шыксы н дед1 ме, елде мол- дага берген imiKTiK TepiHi кимады ма, урсы п-сабап, тагы да молдасы бар ауылга апарып тастады. Б ул жасынан 6ip6eT ескен кияс ед1, кайта-кайта каш ы п бара бердЕ Жаяулап каш амын деп ш елдеп катып еле ж аздаганы да бар. Акырында 9Keci, «балам жазым болар» деп к а у т ойлады ма, елде кажыды ма: — Э й , мундар-ай, осы кеж1р л й щ н щ жазасын тартар- сьщ -ау тубш де, — деп, «оку окы» деген с е з т сап тыйды. «Жарыктык, бурынгыньщ адамы-ай, осындай боларын болжаган екен гой», деп опына ойлады каз1р К,улан. Ен болмаса он-солын танитын окуы болса, бул осылай жер­ дей жерге, керден кврге тыгы лып, i3iH шалдырган кекш у- лан тагыдай ж осы п ж урер ме еда. О й, д уние-ай, каз1р ш м берер адам табы лса, К,улан жон тер пд а сыпырып аламын десе де кенер е д ь а у. Э ттен, не керек, мезгш eTin кетп. Тебш гш ей т ес1ктен ке р ш ген аспан ш ы ны рау куд ы к сиякты теревдей TycinTi. Ж улдыздар тунжыр кара суга сунгш шыгып, селкш деп тонып билеп тургандай. Мана- гы дан саны да к е бей 1п калган Tepi3fli, жыпырлап жыпык кагады. К,улан, жер баткасы н, басы н бы лайырак койып жатып efli, жулдыздардын cypeTi ки 1к тек е сш щ TiK м уй1зд1 басы на уксап Kerri. А н а у д ен ки ген тум сы гы , анау муй1з, анау уп -уш ы р к ш кен е кулагы кудды акбекен гой. Дел- диген тан ауы н ж елге т есеп , кез1 еж1рей1п, бейне аспанга шапшыгандай. С ол сэгге К,уланнын ойына элдекашан ум ы т болган балал ы к ш агында керген 6ip огаш ic сап ете калды. Онда буларды н уй1 ж ападан-жалгыз К,абырга езен1 бойы нда оты рган. К у з п ж эр м ен ке кез1. Батпаккарага Трои ц кщ ен керуен к елд 1дегенд1е сп ге н eKeci жаздан жи- ган-терген ан тер 1лер1н , kh ik Myfti3i, тагы сондай затта- рын алды да, аттанып Kerri. Ертен1не суы т кайтып келдг Ж ен е атына тен деп м ол олж а д а экeлд i. К,ант-шай, без матасы, тузы , ок-д эр кл, балаларга базарлыгы — 6epi бар. Буры н ciHipi ш ы ккан кедей анш ы мундай дун и еге кене- ле коймайтын жене базаршылап кетсе, сол жактагы агайын- ажы н, куд а, тамыр дегендей ж екжаттарын аралап, 6ipa3 кун журш алатын. Куланны н iueiueci маркум, жер хабар 6epMeciH, ан к а у -а к адам efli. А ттан Tycin ж аткан куй еуш K ep in : - 30-

— К екек, келш те калдын ба? — дед1аман-сауы жок. — Келдж. Ундеме, катын. Буйырса, осы жолы 6ip мол олжага шаш-етектен кенелейш деп турмын. Ж ол азыгынды дайындай бер, акта шыгамын, — деш э к е и муртынан кулш . — О л не олжа? — дед1 nienieci тамсанып. — К,уданын K yflipen, о заманда бу заман т ек е н щ Myfti3i пул болганын корд1м. 0 зш су й ек деп KeMipyre тастауш ы едж . Мыналар, К,ашк,ар д ей ме, жер т уб ш е н к елген с э у - дегер екен, устага пыш ак сапка сатармын деген мушздерд1 кагып алды. Тагы экел, жас муш з экел деп тапсырып ж1бердп — Енда сол м уй 13 i3fleftcin бе? — Ж ога... — BK eci абыржып калган тэр 1зд1 к у б 1ж ж теп, муртын ттстеп отырды да, кенет аш уланы п, кы ры п жiбepдi: — Бу катын и тон ce3i таусыла ма, тукы м -тукияны н- ды тугел тексеред1гой. Жана азык дайында деген кайда калды! Ш еш ес1 узын ке й л е гш щ етепне cypiHin, о ш а к басына карай далпылдай жонелд1. Эдетге, осындай жылдьщ 6ip мезпл1нде oneci KHiK ат- пайтын. «K,a3ip акбокенн 1н у й е п келш, обалы бар, о да Кудайдын жараткан жэнд1п, api текесш щ 6opi Ka3ip ш убы - рындьша журген кызылмай. Em Kiciran eTi ж еуге харам» деп айтып отырганын К,улан талай есттген. Ещп ойда жокта ки1к аулаймын деген1не iuiTeft тавданы п, сурам акка октал- ганда, OKeciHin ш ан шыгарганын керд1. Сод ан с о н аш у усинде таяк жеп калармын деп, свз1н жута койды. — Эй, сен негып кулагы н салбырап отырсьщ? — дед! экес! enai Kopi буган Tycin, — бар, анау атты эк е п , ерттеп бер. Туйе кайда, туйен1 де айдай кел. — К,ай атгы ерттейш , эке? Торы ны ма, к ул ан ы ма? — Е кеуш де ертте. С е н де барасы н м ен 1мен 6ipre. Т уй ен 1н буйдасын устайсы н. Бар тез, мен 6ip дара о к жа- сап аланын шай кайнаганша. Бул аттарды алып келгенде, OKeci бармак басы ндай гып кескен коргасынды балгамен урып жумырлап, eKi таба- нын арасына салып шыкырлатып, домалактап отыр екен. Ана жакта memeci к е т р с т п бауырсак nicipin, шай ко- йып жатыр. К,арындасы да 6ipfleMeHi жамап-ж аскап отыр. Эйтеу!р, yfliHiH адамдары ipi o6irepre TycinTi. - 31-

Т у е эле-лиде б улар атганып та Kerri. «Ж урндаре, кона- га Сорелйе ж е т т алайык!» — деп, э к е а мунын, жетегшдеп атанды ж амбаска ш ыкпыртып урып кояды. «Апырмай, буры н асыгыс жургещц жаратпаушы едь Бул Kici неден ширыкты екен!» деп тандана ойлаган, он ею жасар Кулан атына Te6iHe туеш . 0Keci жолай эн пм есш айтар деген у м т акталмады. Ш ал 6ipece аспанга, 6ipece e n i кашып, суп- сур боп жаткан будырсыз далага карап, селд1рлеу саргыш муртынын ушын т!стелеумен келедь — Мына булт т у ш л т келедь.. Текен щ буркагы больш, кырсыгы тимесе... И э, сэт! Булан атам эр уак, езщ жолды онгара кор! — деп т у е ш ж а з 6ip нэрселерд! мщ прлеп, ез- езш ен сейлесш , сыйьшьш келе жатканын гана ecrini Кулан. Сонымен, булар суы т журюпен конага Серелйге де ш ккен болатын. Жасесп1р1м баланьщ бул араны тунгыш рет Kepyi, кез байланып кеткен, жер бедерш де тустей алмады. 0irreyip, езен бе, кол ме, курагы сыбдырлаган 6ip ойпаннан етш , кырга ерлеп, одан кейш сайга тускендерш гана бшеда. Буры н акб екен аулаганда экеЫмен eKeyi 6ip кез таса жерге к о с тйтп,чж аксы ж айласатын. Содан соц мацдагы ки1к суатына барып, тандаган ацын атып алып кайтатын. E rri кебейтш туздап, тун ге карай KenTipin, апта жатканда д ун и е н щ ет1н алып кайтуш ы еда. Б ул жолы OKeci кос ттк1зген жок. Межел1 жерше келгесш , буган туйенщ у с п н д е п ж у к п rycipyfli буйыры п, e3i жаяулап елдекайда жогалып Kerri. Содан сон к е п уакыттан кеш н кайтып келш , ы кшамданып uieuiiHin, кетпен алып, тагы женелдь К улан барлыгып келген атгар суысын деп, кантарып тастады да, от жагуга Kipicri. 0 y e n i тастай карангыда отын табы лм ай ма д еп кор кы п efli, ай т уы п ж аксы болды, TeHiperi ш о к-ш ок тал екен. Сипалап ж урш кураган бутак- тарын Kecin э к е п , табы лгы ш ауып алып, тамызыктап от тутатты. Ай жарыгымен сай шпнде жаркырап кершген карасудан океп шай кайнатты. 0лден уакытта э к е а келдь EHTirin, eKi иыгымен дем алады. О тка жакындаганда жылт- жылт eTin бетш ж уган тер Kepimii. Каны ры гы Keyin, eKeyi де каталап калган екен. YHci3 отырып, сыкпа курттан тютеп, кырык курау кесемен кара шайды уза к сораптады. М а н а ш е ш е а nicipin берген етке ершдерш де типзген жок. - 32-

— Bepi кел, балам, — деда э к е а т а й г а каны п алган сон. EKeyi 6ip б т к г е у жерге шыкты. Ай жарыгы т у сыртгарынан урып тур- Келецкелер1 зорайып-зорайьт, едэу1р жерге кета. — Сен ертен, анау аргы бетгеп топырагы кызарып турган кабак бар гой, сол арага барып бой тасала. М ен соньщ он бетщ деп суат басында боламын. Берденкещц алып, сол жерге жат. Ш етке шыккан к т к т щ TeKeci болса, атарсыц. BipaK менен бурын мылтык атып, анды уркггупй болма. Тусшдач бе? Ал атгы тан асырармыз. Эбден Tepi кепкесш , осы e3iMi3 тускен сай табанына отка коя саларсын- EKeyi отгын шогын сыпырып тастап, орнына токымда- рын т е с е н т , шекпендерш жамылып жата Keiri. Ш аршап калган болуы керек, axeci жамбасы тесекке тш ам ен кор ете туст1. К,улан к еп ке д ей ш е л е п з т , уй ы ктай алмады. Бурын кормеген жат жер, айдын ол1 жарыгы себездеген мещреу тун, окта-текте естшген тун нщ ж ум бак дыбыста- ры уйкы сы н шайдай ашып лоберген сиякты . 0 pi жылан-шаяны бар жер ме деп те, ш еп арасы сыб- дыр еткен сайын, ж уреп кеудес1н токпактап, элс1н-эл1 шошына бердь Акырында, жата алмайтын болгасын, ат- тьщ терлйтн бас жагына жастап, тесепн1н айналасын кыл арканмен коршап барып жаны жай тапты. Буркыраган ат TepiHiH nici ayen i 6ipTypni ж ат Kepinni д е, сон ы н ан танауы уйренген сиякты болды. А т терш щ nici ш ы ккан жерге жылан жоламайды дегенда ол талай ест1ген, Tim i ж ылан ш аккан адамга аттын кебйс терш сы пы ры п im Ki3y керек дегещц да кулагы шалган. К е ц ш бул жагынан тынышталгасын, enairi ойы ертецп аншылыкка ауды. «Мундай мезплде экем анга шыкпау- шы efli, шамасы, сэудегерлер пулга катгы кы зыкты рган- ау, — деп топш ы лап жатыр, — онда муй1з ymiH ылги текес1н ататын болдык кой». Элде 6ip сэттерде кез алды- нан колденендеп KHiKTiH TiK муй1зд1 кы зылж он кулж асы ойкастап eTin бара жаткандай болды. Акбекенн1н не малга, не жанга жолын KecripMefliiHiH ол талай рет керген. Мше, кылан бауыр, кызыл жен теке кыр успне ойнап шыга келд1. Алдынан cap ж елдарт Kecin eTin бара жаткан муны керш , теке денкиген тумсыгын желге тесеп, танауы делди1п, аспанга шапшьщы. Алдьщгы аягын бугш алган, т р е с т е кызыл ж ун койдырган жебе д е р л т, - 33-

атылып барып анадай жерге топ ете тусп , кездд ашып-жумган- ша тагы кекке ы ргады. Солайша е ю -уш рет ойкастап алган акбокен келденендеп зымырай жонедщ, енд1 жермен жер болып твселш агып барады. М уньщ да торысы барын салып келед1, жел гу-гу е т т , козшен жас парлайды, теке алдын кесш отетш тэр1здд, алагызып ерепске тускен бул атын тебше туседа. Bip кезде е к ш е а шыгып кеткен узецпге таре ете кал- гандай бодцы да, бую л денега шым е т т , од козш ашып алды. Ko3i uimin кетнгп, елгш щ 6opi Tyci екен. Аяп>т Ty6ipre со- гып, жаман ауырткднын ещЦ бищ . 0Keci ерте тур деп тапсырып койган, соган елепзш ме, эйтеу1р ол 6ipey туртш калгандай тан саз бергенце оянды. Жерге ш ы к туеш калыпты, экесш щ KyniciH жамылып жат- к,ан ол жылы тосектен турысымен калтырап жаурап кетп. Атгар да ашыгып к,алган екен, окыранып, тыпыршып тур. Д1рдектеп ж урш eKi атты сугарып, отка койды. Сол е ю ара- да айнала жарык, тартып, шыгыс жак, белдеулен1п, бозара бастады. Сай кабагына шыгып, тощрекке коз салды. Бул 03i ойлы-кырлы жер екен. Ш ыгыс жагы ойдым-ойдым курак ескен кен арна, шамасы, булагы болуы керек, жалтыраган су квршедц, шет-швтшде ш ок-ш ок талы бар, 03i турган кыр арканьщ Tycriri ойпанды шалкар жазык, Tepicriri терен сай, табанында шетше кайм ак муз каткан кара с у бар. А ргы бет кы п-кы зы л жаркемеш, онан opi карай 6ipTe- 6ipTe жалданып бийстей бер е^ н жайкы н дала. Боз ж усан, кара к о к коде ж апкан сол кара отты ещ етен К,уланнын OTKip K03i кы п-кы зы л боп ш убарыткан элденен1 шалган- дай бодцы. BipaK онын жусап жаткан кш к екен1н, элде жер1н1н топы рагы кызыл болгасын, солай KopiHfli ме, ол арасын анык б!ле алмады. А л ещц ол коршген акбокен болса, шамасы мын каралыдан кем емес. «К,анжыгамыз майланады екен» деп ойлады кенет аншылык кумарпаз- дыгы бойын билеп алган К,улан ж уреп луп-луп согып. М уны 1здеген OKeciHin даусы ест1лд1 де, бала кабактан томен карай саптама етич тарпылдап ж упре жвнелд1. EKeyi асыкпай отырып, тан ер тен п астарын imTi. — К и1к к е л т калмай ма, оке? Ж ана мен Караганда анау кырдын бауырынан 6ip кып-кызыл боп жайылып жаткан норсе KopfliM, сол ки1к емес пе? Bepi карай ауган бетт шыгар, — деп асыктырып кояды 'экес!н К,улан. - 34-

0Keci rnerip кез1 сыгырайып, буган кул1марей карады. — Болса болар, — дед! ол шайын урттай тусш , — ап- тыкпа, балам, кш к ешкайда кашпайды. Кеш е кун кыза- рып батып едь н эп бугш жалтандау, аш ык болар. С еске туске жетпей-ак кш гщ осында кулар. Атты ерггеп кой, р еп калай келе кояр екен, 6i3re к ерек кипел аты п алма- сак, куы п алармыз, — деп ш ал сезш жумбактап тэмэмдады. KeKip-myKip шаруасын б т р г е с ш , К ул а н экесп нускаган жерге женелдг Ш ал да куракты алаптьщ шетш жагалап, су ат басындагы селд1р талга карай аявдап барады. Сайды колденен кесш етш, Кулан коздеген жерше одан бурын ж ето де, жар басына ермелеп, кы рга бетш 6epin жатгы. К у н бул кезде аркан бойы кетершген, едэу1р кызуы бар, кальщ кшнген бала пысынай бастады, epi жер шынтагына батка- сын, шапанын шешш, астына тесед!, октаулы берденкесш жанына койып, кылкындап айналасына кез ж упрп. Ен алдымен м анага ещ еп шолды, 6ipaK дала жып-жыл- магай, акбэкен деген атымен кершбейш, э к е а ж акка наза- рын аударды, мше, суат басындагы селшр тал арасынан ш ал- дын карасы кылт етп де, содан сон жерге сщгендей ж ок бол- ды. Тал шогыры ете сирек, оньщ арасында адам жасырына- тьш калка ж ок сиякты. «Апырмау, экем кайда кетп , елде сол жерден алан казып алды ма екен, сэйткен шыгар, т увд е кет- пен алып, 6ipa3 жогалып к е т т едд» деп ойлады К улан , кун кезше жауырынын тосеп, ракатганып ж атьт. Элден уакытта ол маужырап уйыктап кеткенш де сезбей калды. Дур1лдеп жосыган туяк дыбысы оны шошытып оятты. Басын KeTepin алып, жан-жагына карады, эуел1 бу л арага калай кел^п калганын б1лмей, ан -тан болды да, содан сон б1рте-б1рте уйкысынан сер п п , езш щ ки1к атуга келген! есше тусп , экес1шн тапсырмасы ойына оралды. «Кара басып уйы ктап калы п, ки1к im ep суы н iuiin, epin кеткен шыгар» деген куд ш кещ л!не келгенде, 39peci уш ты , ал ак- тап жан-жагына карады. Тек кыр беттен yftip-yftipiMeH ойга кул ап келе ж аткан к и ж п K03i шалганда, к э н ш демделд!. К и ш м уньщ жаткан жершен 6ip 6yftip е п п , кигаштап суатка карай топл!п келедг М ше, уй1рдщ алды суатка да жето. Букш мьщ сан ки1кпн басшысы болу керек, 6ip зор теке танауын желге тэсеп, су басына ен алдымен ж ето. Б1раз уакы т жан-жа-

гына сезжтене карап, содан сон суга бас койды. Калкиып ecin калган лак теке, туш алар сол белп болысымен енте- леп суатка умтылды. «М ынау текеш неге атпайды екен экем, онтайга ебден келген ж ок па. У йы ктап калды ма, нем ене, 03i!» — деп шы дамсы здана тыпы рш ып койды К ул а н . BipaK оны н ойы н езге нэрсе белш к е т . К улан 6ip кайран каларлык жайды байкады. К и ж у й р - у й р больш б е л ш й т , бес-он еш кш щ ортасывда Myftbi кара- гайдай 6ip-6ip теке, 6ip уй р д ен 6ip уйрда айналшыктап жо- сып журген жас текелер жолап кетсе бодцы, м уй зш ала жуп- pin, куьпт тастайды. Ж ас текелердщ e3i карадан-карап 6ip- 6ipiHe тшсш, муйэдер1 от шыккандай сатырлап с у з и т жур. Элдеб1р кезде у й р ш онашалап алган дэу теке 6ip жас шы- бышты шекелей бастады. Шыбжындаган шыбыш 6ip орнын- да турмай жылыстап, акырында уйрда айналып жоси женедщ. Танауы шелектей больш делдиш, K03i eжipeйгeн текенщ оньщ сонынан куы п бергенш К улан аны к керш жатыр. Осылайша теке еш кЬйц жанын коярга жер тапкызбай 6ipa3 куды , ешн 6ip заматга шыбыш дел э к е а жаткан тал- ды н т у сы на барып тура калды, ентелеп келген теке де он ы н аркасына ш апш и бердь С о л сетте eKeciHiH шит1 мылтыгы гурс ете TycTi. Ешк1 турган жерд1, тал манайын кек тутш жауып к е т , урж кен кижтер дурйреп кырга карай зымырады. d neci ж акка карауга муршасы келмеген К улан катар зулап бара жаткан кос жас текеш екпенщ тусы н ан кабаттай алып тартып ж1берд1, мылтыгын асыгыс октап, узай берген тагы 6ipeyiH т у а р д ь 0Keci де солай жеделдете атуга тию сиякты efli, 6ipaK мылтык даусы шыга коймады, танданган К улан суат басына карады. Ш ал тал тубшде тецкиген текенщ бауы- рына т е н т , кунж ы ндап б1рдеме ютеп жатыр екен. Ещц ататын ки1к болмагасы н, epi ек есш щ мына э р ек е в н е кай­ ран болган бала мылтыгын алып, туйетайлы сай кабагы- мен солай карай ж уп р е женелд1. О л ентптп жет1п барган- да керд1, eKeci камш ы сиякты салавдаган б1рдемен1 киж тщ бауырынан суырып алды. — Б ул не, еке? — дед1 К ул а н шалдын касы н а келш журелей отырып, — сойып жатырсын ба? — Ж ок, балам, камшысы гой, камшысын алып жатыр- мын. — Э к ес ш щ ж уз! ж адыраулы, ез1не e3i риза болган - 36-

кейгл бар, — жолын жещл екен, балам. Б ул 6ip онтайы келген ic болды. — Оны кайтеЫз, эке? — atai К,улан ш алдьщ э л п кам- шынын ак ipiH жы лтырап турган уш ы н ш уд а ж ш пен тас кылып байлап жатканына тандана карап. — М уны ма? М уны ем кылады, балам. — Бурын куй ек кез1нде KHiKTi атуга болмайды дейтш едвдз гой, еке? О бал емес пе! — Зэру болгасын, атпаска шара не, балам. Обалын TanipiM Kemipe жатар. Емге алдык, ш ипасы ти се, К уд ай каргамас. Йемене, б1рдеме туй р дщ бе? — Е кеуш ж ыктым, эке! EKeyi де нэн сер ке, Myfti3i кара- гайдай. — 0 -е! Ендеше, азамат болганын, балам. Бар, ж упр, атты экеп, олжанды кос басына тевдеп апара бер. М ен мына текен щ Myfti3i мен сирагын алып, TepiciH т у а р е й ю . К,атын 6ip нан илейтш ж аргак керек деп ж у р ед1. — М унын етш алмаймыз ба, эке? — дед1 К,улан аппак танына карайып-карайып кан шашыраган текеге б!ртурл1 сескене карап. — Ж ок, осы жерге кемш тастаймьш. K m icii апаргасын, шпн жарып, екпе-бауырынан куырдак куырып ж1бер, бш дщ бе? — Жарайды, эке. Бала KHiKTiH ш абынан кэзш аударып, басы на карады да, буры ла 6epfli. М ойны бураты лса да, теке тумсы гы н mrepi умсынып жатыр. TiK тускен куннщ ceyn eci бады- райып уясынан шыгып кеткен кезше шагылысып, кеплж1м ушкын шашкызады. Bip сэт К,уланга осы нау теке Tipi сияк- ты KepiHin к е т а . K,a3ip орнынан атып туратындай, K03i канга толып, танауын желге тесеп, кекке шапшитындай. «Т екетц камшысы да ем болады екен-ау. Оны нендей ауруга колданады екен, э? — деп ойлады бала ат экелуге кетш бара жатып. — Ж ана екем нен сурамаганымды кара- шы. Эй, журттын да ем-дом кылмайтыны жок-ау. А ккуды н OTi, борсыктын, зорманньщ майы, малдын шел!, ш еп-ш ен- re, TinTi и т а к богына fleftiH дэрп е жарата 6epefli, om ey ip , екем муны К,ашкардьщ сэудегер!не сататын болган гой. 0й тпесе, 6i3fliH елде мундайды flepi кы латы н дар ж ок сиякты eni. 03i де д э у теке екен. CeMi3-aK шыгар. ETiHiH рэсуа болганын карашы». -3 7 -

Т екен щ сирак, Myfti3i, TepiciH алып axeci келгенде бул атып алган кш ктерш щ акпе-бауы ры н к!ш кене казанга шыжылдатып куы ры п жатыр eni. К,ара ш еуп м д еп шай да буркылдап-саркылдап кайнай бастаган. Шал келе салы- сымен кетпещй алып, анадай жердеп шубардан тобылгы шауып екелдь Содан сон белек от жагып, устш е жасан тобылгыны уйщ, сонын усш е талдан мосы орнатып, ма­ наты камшыны астына байлады. К ер м ектеу Hici буркыра- тан тобылты TyriHi мосыны жауып Kerri. — Ы стайын деп жатырсын ба, эке? — дещ К,улан тэты тан-тамаша калы п. в й т к е ш ез ел1нде кымыз Ky6i, саба болмаса, ет ыстаута онша мен бере коймайтын. — И е, балам. М уны н машакаты кеп кершед1 той. Эуел1 ыстап, одан кейш ебден сурленш , мешздей болганша кеппреда дейдп — Онда муны жейтш болды гой, еке? — М ум кш , жесе, жейпн де шыгар. — М уны калай жейда, еке? Ж ш ркенбей ме? 0 3 iH нен- дей ауруга ем кылады екен? Ш алды н мурты жыбыршып Kerri. О л аш уланганынын белпсп — С ен де 6ip к е к мылжын болмасан Herri, балам, — дед! ол ул ы н а ажырая карап, — неге дер щ бар ма, eftTeyip ем кылады да! Ж октан езгеш ш укы лап сурай бергенше, алдындагы тамагывды дайындасай. Бул бала деген итге ес болсайш ы, ер н ем еш 6ip казбалай береди казбалай береда. К ул а н жым болды. Ш ал кун кш д еп урсы п, бул атып алган KHiKTiH TepiciH Tycipyre KipicTi. Одан кейш талай заман етп. Ш и п мылтыгын бутан мурага калдырып, execi де erri дуниеден. К д ш к а р д т ме, К у л ж а н ш ме, eftTeyip ит аркасы кияннан келген теке са- кал кызыл кез селдел1 саудагердщ колкасымен Кулан- н ы н e3i де к уй е к Ke3i текенщ буркаты д ей п н карлы-жан- бырлы м езплде к ш к аулаганы бар. Мойнын салып жгёерт, euixiHiH жанын коярга жер тапкызбай куып келе жаткан теке eni кез алдында туртан- дай. Тумсыгы денкшп, танауына кос жудырык сыйгандай теке Ke3i шатынап зулап келедь Алдында от пен су турса да тайынар емес. Неше ыкылым заманнан берп сокыр ce3iM бойын ебден билеп алып, eci кеткен жуас ан Ka3ip айбар-

лы да озгеше сымбаггы. Осынау алдында 6e3in бара жат- к,ан шыбыштан озге e n i-ripi д ун и е н щ бэ р ш ол умытып, баскага карайлауга да, карауга да мурш асы жок,- Там тебесш деп тесжтен керш ген от орнындай аспан келемш е карап ж атып, К,улан сол 6ip ум ыт болтан елестт есшде кайта жантыртып еда. «Апырмай, кейде адам да сол к ш к к усап кете ме, — деп ойлады К,улан. — Б 1р д ем ет ойы на алса, солай ш ы- тар-ау... Э й , 6ipaK, адам адам да, тэты тэты той». — К,улан ага, кел, шай ш гейж , — деген М ай лы кты н мыцгырлаган yHi он ы ц ойын бузы п Kerri. Эз1рде уры 6ip сы ртка шыгып кеткендей болып ед1, кара ш эуп м м ен су экеп, шай койган екен. — Ау, осы сен суды кайдан алып ж урсщ , келден бе? — дед1 К,улан. — Ж ок, мына кыстауда куды к бар, содан аламын. — Е, е, ендеше, мен сеш келге барып ж ур ме десем. — Алла сактасын! — деп шошып Kerri Майлык, — тун шлнде келге барып, nepi согып кетсе... — А л иеиз кыстаудан, мьша моладан неге корыкпайсын? — Будан коркып... аруакты жер гой, К,ошкарбай батыр- дьщ еруагы желеп-жебер. Эй, сол киллер де нагыз журек жуткан ер болган-ау. Ci3 еспдащз бе, есим едвдз бе, бшмеймш, 6ip жолы сол Kici жорыктан талып-шарш ап келе жатып, 6ip булакты н басына ат шалдырыпты дейда. 03i ба­ тыр адам неден коры ксы н, токымын тесен ш , ерш жаста- нып, мызтып алайын деп жатып калса керек. О л Kiciлер уйыктаганда к е у д е а KepiK кусал к е т е р ш т Tycin, дем1мен жер Komipefli екен гой. Содан 6ip кезде б4рдеме жыбырла- гандай болгасын оянса, д ел кеудесш щ усп м е н вйдак кара шубар жылан жоргалап келеда дейдг Б елен щ бетш аулак кылсын, батырдын ацырайып аш ы к жаткан аузын ш дед1 ме, KiM бигеда. Bip еспгеш м, ол пэлекет адам аузын ашып жатса, соган Kipyre кумар болады екен гой. О л юргенде уйыктаган адам суы к су ж уткандай ce3in, тырп етпесе ке­ рек. Сонымен, е л п Kenip жылжи береда. Батыр козгалса, шагып алатынын бшед1 де, кыбыр етпейда. Сонда деймш - ау, кайтш Mi3 бакпай, корыкпай-уржпей шьщап жатты екен десейци. Bip заматта э л п пэлекет жарыктыктьщ аузына басын тыга 6epinTi. С ол -ак екен, батыр да KipT eTKi3in (ол -39-

кгсшердщ Tici каскырдын нсш дей гой) жыланнын басын тютеп бел in алып, «как тшу» деп атып ж дбертп. Сонда дейм ш -ау, тулаган жылан шарт етг а з т, куйрыгымен ба- тырдыч карнына салып етш н. Сонын танбасы кекпенбек боп OMip бойына тэш нен кетп епп гой. Ж арыктыктардьщ, жер хабар бермесш, журегшщ туп бар гой. К з болсак, сон- дай окига кездессш бар гой, ж ур епм з жарылып елш кетем1з. — И э, баягьша нелер сабаздар еткен гой, — деп костап койды К,улан, к е й к аяктан кара шайды ракаттана урттап отырып. — Бала экесш ен ш и рек ел1 тем ен дейд1 гой, 6i3 олардьщ ширегше келмейм13. М ерген, мерген лесе де, мен оз1м экем маркумньщ манайынан ж уре алмаймын. Ол киллер аузынан окталатын жаман ш ип мылтыкпен-ак дуниеш ц ацы мен кусын алушы едг Кездеген1 мулт кетп ей тш ед1 гой, топырагы торка болгырдын. О сы лайш а К,улан мен М ай л ы к терлеп-тепш ш кара шайды сораптап отырып, аргы-берпш козгап тушмен энпм елескен болатын. E xeyi де туш бойы кэд1р тун1н кузе т к ен дш дарларш а к е з 1лген жок- Т ан кы лан бере К,улан кош тасы пч атганып Kerri. М айлы кка риза болып аттанды. 0зге журт сиякты уры мунын кайда барып, кай- да коятынын сураган жок- К улан 6ip кайырылып кара- ганда, М айлык корбавдап, кел жагасында журген атына карай ке тш барады екен. С о л сот «осыны неге касыма eprin алмадым екен» деген ой сап ете калды. «К,ой, кесел1м rain, обалына калармын. О л болса тазарып акталып кеде жаткан адам, мен каш кы н, оным жарамас» деп ойлады ол артынша. Сол бепмен токтамай жортып, Шошкальшагы байдьщ уй1не согы п, кымыз im in, байлаган атын алып, осы К,огалыеткел басьгаа кулаган. «К,ап, куданьщ кушреп, сонда ейме келмегенш карашы», дсп ойлады К ул а н су басына карап аяндап келе жатып, — пайдасы тиер-тимес, oftreyip еркара боп касымда журер еди гой. Мьша заманда серисаз ж уру катер екен. О лп кайыршы сиякты каш кан-пыскан 6ipey андып турып жайрата салса, KOMyci3 каларсьщ. Айтпакшы, сол неменщ 03i кайда кетп? Э лде зытып отырды ма? К °й , кашып кайда барады. Мейл1, ез обалы езше, барса, барсын. Менщ нем кеппп». О сы ойга токыраган К ул а н букпалап сайдьщ шепне жа- кындады. Оредйкте с у бетш сызып 6ip-exi каскалдак пен - 40-

кегер уйрек жур. Мше, камыс арасынан коныр мойын жал- пак, тумсык. уйрек шыга келдг К,улан мылтыгын умсына берд) де, токтай калды. Э л п уй р ектщ соцы нан шубыры п, тырнактай т а ы ге н бала уйректер Kopirmi. «М уны н аталы- гы да осы манайда ж ур ме екен ? 0 й , Kepiнее... Bip жас ет болып калатын. Элде анау каскалдак, кегерд1 атсам ба екен. Бфак шемшиген немелерде женш ет те жок-ау». К,улан осы лайш а дагдары п тур ган д а суы л д аган кан ат дыбысы ecTinfli де, 1ле 6ip к е к а л а м ойы н е тк е л басы н айнала бердг Анш ы жерм ен-ж ексен боп жата калды. К,оныр уйрек к ы рк е тп . С о л с э т к е к а л а да кам ы с басы н жанай тем ен куйыла бердь К,улан енкевдеп кеш н карай ж уп р д г EHTirin кеп косардаты атка арткан ж у г ш ц ар а­ сынан берденкесш суырып алды. О зш щ бала кунш ен 6epi тутынып келе жаткан жиырма сепзйш п калибрл1 дара ауыз затворлы берденке. Винтовкамен атса, кустьщ пар- ша-паршасын шытарары анык- К у ск а осы бытыралы мы лты к лайык- Бул суат басына кайта келгенде, кустар едэу1р узап кеткен екен. Берденке огы жетсе, еларен ^ реп жететш Tepiaai. К е к ала мойын алдыга т у е ш алыпты , кигаш тай тартып, аргы бетке карай ерлеп барады. К,¥лан берденкесш октап, сарт enciain затворын жапты. Ж т кимылмен мыл- тыкты да кетере берда, сол к е з ш де жумтан ж ок, о н кезш сел сыгырайтканы болмаса, Tiirri кездемеген си якты , дум1 иытына тие бере-ак тартып ж1бердг К урс еткен дыбыстан езен басы т т р е н е женелдп 0лде- кайда кустар шулап, кеп канап ъщ сатыры естиад, куйры - гы шоштавдаган кегер, каскалдак, уй р ек балапандары су астына су ц гщ . К,оныр уйрек канатымен су сабалап, ж ан- таласа кекке кетерщщ де, езен бойлап зулай женедщ. Тутш сешлгенде, К,¥лан сон ау алыста су беттнде такиядай б о ­ лып жаткан карайганды кердк «Бесе, кара мылтыгым ж1бермесе керек-ау, — деп куб!рлеп масаттана езу тартты аншы. — Буйырса, 6ip Heci6e болып калды. М ун ы енд1 алып келу керек. Атпен барган жен шыгар. А у, айтпак- шы, жанагы кайыршыны неге жекпеймш. Тамак керек болса, екелсш. Оны сырттан торытканша, кез алдыма устайын. 0л1, к ус екелем ш деп жургенде, 6ip атыма MiHin кашып кетер. К,ой, сол немеш тауы п алайын».

TepTimui тарау — А л жаркыным, ж ош щ п айтшы! Негылган жансьщ? Кдйдан келш, кайда барасын? К,улан таякка шаншып уй тш отырган уй репн щ твсттгш отк,а тосы п, ш еп р K03i шакырайып, бейтаныс жанга коз TiKTi. М анагыдай емес, м усэш р дщ м усйн кезш е кэд1мп адам сиякты танылды. Cyra Tycin, юр-к,оцы, жол шаны- нан ада бол гандш ме, бейтаныстьщ бет-бэдеш эжептэу1р к ер ш ей . К,у ж ак келген к у с тумсы к ш иы л сэры. Бет-аузын жауып кеткен жш-жирен каугадай сакал-мурт болмаса, жас шамасы кырыктардьщ о жак, бу жагында сиякты. Тек а к сабан т у с п кас-кабагы , KipniKci3 кез1 ж т т шырайына GipTypni peneTci3 он 6epin тур. С о л онган сабан кабактьщ асты нан бейтаныстьщ туздай K03i, тэты д а ур ж кен бе, сезж тенген бе, б е л п о з 6ip рай байкатып, жер шукылап Kerri. К,улан оны асыкты рган ж ок. Ш ыны н айтарына да кумэндн Агынан жарылса да, элде киыстырып кайдагы ж окты сок са д а, буган 6opi6ip. «Bip кездескен Myconip, ол оз жолымен, бул оз жолымен кетпей ме?». Ж аймашуак отыр. К,ырдан Tepin келгён ак жапа к ун кезш е какталы п, обден Keyin кал ган екен, елэтрген аш утас сиякты аппак кул1 т е г ш л , лаулай жанады. У й т л г е н сем1з кустьщ майы ш окка шыж-шыж тамып, аранды ашыргандай дэмд1 т с от басын алып Kerri. К,арны аш борщей ш улаган К,улан жутынып кояды. М ы на м усэш рдщ де кезш щ астымен уйрекке када- лып, жуткыншагы жогары-томен ж упрш , сшекешн там- сана жутып влш отырганын байкады. — Алы стан келемш , ага, — дед1 ж т т тамагы ш и к етш, — К,останайдьщ ар ж агынан. М ен Троицкщ е туган. К,оста- найда Ю лдашевтщ магазиншде приказчик болып жумыс кылдым. — 03iMi3flin К,останайдагы а к дукен де ме? — И э, иэ, дал солай. — Бейтаныс «сенш отыр ма, жок па» дегендей К,уланга коз TiKTi. BipaK ацшыньщ к ун какты жузшен пэлендей сыр бш н е коймады. Ko3i сыгырайып, от кары ган бетт катпар-катпар боп кызарынкырап, уй рекп айналдыра бердт Эйтсе де бурынгысынан вщ жылыган сиякты . Э лде буган сол ай керщ щ ме? — Байлар мен копестерден мен’кеп-квп кор лы к корген. - 42-

— О ны ц рас, Kici есптнде ж урген онай емес, — деп калды осы сот К,улан элдеб1р нерсе е сш е тускен д ей ш о к талды н устшен жилистей болып кетершген тутш ге карап. 8 р сакка жулрте булталактатып, энпм есш уздж-соз- д ы к айтып отырган м усэш р тумсы гы н омы рауы на кем1п, жымьщ ете туей . 1лгешек тапканына куангандай. — К,ожайын маган дала казактарьш адца аейт, — деп созш жнерл1рек сабактады, — но мен кенбедам. С о л уш ш меш урды, жумыстан куды. М ен баска кож айынга бардым. Ол да жаман. Ештене ютей алмайсын оларга, ж ум ы с кы л- дым. Революцияда кожайындар кашты. М е н ш к ез ашылды. — Йемене, кемессар болып кето н бе? — дед1 К,улан буган каталдау к ез Tirin. Анш ы н ьщ кем ессар дегенд1 ун ат- пайтынын бейтаныс тусш е койды. — Ж ок, ж ок, — дед1 ол саскал актап, — м ен комиссар болмаган. Ж эй банкада кассир... калай айтады, иэ, акша б е р еги адам болып ж ум ы с кы лган. Ж алакы аз, семья к е п , содан кеш н нэпмандар... — Непмен1н немене? — Ол бай, кепес, тагы да магазин, лавка аш кан, ха- лыкты жеген адам. Ж ана поли ти ка бойы нш а сол ай еткен. Совет оган право берген. — Э , е, ещц тус1нд1м. С е н е л п ж ана низамды айтып отырсын гой. Э л п 6i3fliH байлар да былтыр, алдынгы жылы «уюмет байды, малды, егщщ кебейт деп айтты, нэп, нэп» деп 6ipa3 KyniHfli гой. О сы к у ш «салыкпен жанымызды шыгарып барады» деп ещрегенде е те п толады. — Иэ, иэ, нэп, солай нэп. Вот, сол нэпмандар магазин, ресторан ашты. Семья кеп, акша ж ок, мен соларга при­ казчик болдым. — Тагы да байдын кол астына туспм десейпи. — И э, ие. Бай жаман, халыкты алдайды. М ен к ор лы к керген. К еп корлык. — А л бай жаман болса, мекемеге, советке неге кы змет кылмадын? Неменеге корлык керш журесщ? — М ен кызмет кылдым, 6ipaK бакы т болмады. Ж аман жагдайга кездесим мен. — О л немене жаман жагдай? — Мен айттым гой, семья кеп деп. Вот, Kepi ата, еже, катын, eKi бала, карындас бар. Кдрындасым жаксы кыз. - 43-

С улу, акылды. Вот, соган комиссар катгы кызыкты. Онын катыны елген. М енщ карындасыма тамыр бол дейдь Ол багынбады. Сосын комиссар ашуланды, катты ашуланды. Тартып аламын дейда. М е т чуть тюрьмага отыргызбады. — Тап айна к а т е а з 6i3flin ауылдын агаш белсещ иле- рш дей бодцы гой, б1рдеме десен, борж ой, кентр деп шыга келетш. — Дурыс, дурыс, дел солай. Сол комиссар карындас кызды урламак еткенде, мен оган пышак салган. Сосын мен каштым. — К,айда каш ты н? Ш амасы, бетщ ауган ж акка журе бергенс1н гой. — И э, иэ, мен Тургай, Иргиз бармак болдым. Онда татар ага бар. BipaK караган ж ок, караван Батпаккара журда. М ен соган мшд1м. Ж олда коп кор лы к керд1м. Тамак жок, акш а ж ок. К,айыр сурадым. Ж аяу осында келд1м. — Адаскансын гой нен? Бугш де ел журмейтш есю сурлеуге тусш кеткенсщ гой. Эйтпесе, бул жерге келе алмас едщ. — Дурыс, адасканмын. EKi кун жургенмш Батпакка- радан. К,атгы к е п шаршадым. — А лда, MycenipiM-ай , сол ай де. EKeyiMi3fli К,удай кездеслрген екен. 1штен кашкан сен, кырдан боскан мен уеделескендей жолыгыппыз. 0зщн1н де карнын ашкан шыгар. М э , же! — деп К,улан коны райып п1скен уй р екл к а к бе л in, жартысын MycenipfliH колы н а устатгы. К,аш- кы н каскырша ауызды салып ж й е р т , майын омырауына тамыза-мамыза к у с е л н TiciMeH ж улы п жей бастады. — Э н п м е н ен п м е-а к , — дед1 К,улан аузы компандап, уй р е к п н су й еп н к уп рл ете шайнап, — тек yHaecTipin со- гып отырмасан. — Жок, жок, — кашкын e n i туйше жутып, — менш OTipiK емес. К,удай б1лед1, оллахи, биллахи. Сенбесен, мен1 ел Tip. Н еге мен eripiK айтамын? — И е, бесе, eripiK айтатын не р ел н бар. Мана естщщ гой м ен щ К у л а н атымды. K,a3ip мен К,удайдан болмаса, адамнан корыкпаймын. Басып салып журш кетсем, куны н- ды сурайты н emxiM жок. Ж е, оны кояйы к. Ш ошымай, тамагывды im. К,уланнын Mycenipre ю тей л н и тп п , кияна- ты ж ок, TycumiH бе? Ел аралап келе ж атканда К,уланнын KiM eKeHiH е сти ен ш ыгарсын? - 44-

— Естщш. Бек жаксы естщш. Ci3 батыр. Патшага кар- сы согы скан батыр. — Дурыс, дурыс. бзщ мусэш р болсан да, б1рдемеш сезед1 екен сщ - О кы ганы н ба р -ау , кан ш а деген м ен . А л енд1 ук1меттен мен де каш ы п ж урген адаммын, оган сенесщ бе? — Сенем аксакал, сенем. — С ен сец, сол. М ен де сенщ сезщ е иландым. М аган 6ip ой келш тур. С ен матан ер, cepiK бол. ©лмесще мен кепш. ©йткега Торгайга барсан, усталасын- Онда милица бар, еткен-кеткещ й тексерш турады. Н ака сешмда адамьщ, э л п агам дедщ бе, KiMiM бар дедщ , жасырып устай алса — ж ак­ сы , ал жасыра алмаса — елген щ , MycenipiM. Ойлан, ада- мым дшше 6epiK десен, онда ж олыннан калдырмаймын, тарта бер. Turn жолга да салып ж1берейш, астьща анау атты да мшпзейш, жаксылыгы К,удайдан кайтар. Ж аяу-ж алпы- лап, ит елген жер Торгай, онан api Ыргыз, Актебеге жете алмайсын- К,абырганмен кецес, MycanipiM. М ен шай ко- йып ж!берейш. К,улан дак етш орнынан кетер1лд1 д е, коржынынан кара ш еупмш алып, суат басына карай женелд1. Мылтыгы тал басында 1лул1 кала 6epfli. M ycanip от басында ойланьш оты- рып калды. Анда-санда басын кетерш, су жиегше шекеле п отырып бет1-колын шайып жаткан К,уланга карап кояды. «Ал егер мына винтовканы алып, басы п салса, калай болар efli, — деген ой ед1 ен алдымен он ьщ кец ш ш е орал- ган, — жарайды, каруын, аттарын аламын. Сосын кайда барасын? Ж апан дала, жол таба алмай, адассац ше? Ел imiMeH тагы ж уре алмайсын. К ,уланнын атын 6ep i тани- тын болар. Егер орманды, тау-тасты жер болса 6ip cepi. Мына тактайдай жазык далада кайда бой тасалайсьщ. Ер- тен-ак колга тусесщ , эйтпесе, какпалаган каскырдай етедг Сосын... жок, ол жарамайды. Тура тур, бул советген, ми- лицадан каш ы п журм1н деп e3i айтты гой. Егер даладан устап алдым деп калага, Торгайга айдап апарсам ше? Сене ме, сенбей ме? ©зщ юмсщ деп TeKcepyi м умкш гой. Буган нана коймас. Оларда менщ сурет1ме дей!н бар шыгар. К,алада агенттер т1м1ск1леуде гой, мунда да хабарлаганы сезаз. Ж ене муны калага калай жетк1зес1н. Жолдын бэр1нде езш щ киргиздары. Екеу1м1зд1 де милицияга устап - 45-

берер. Tiirri м е т устал 6epin, муны кашырып xi6epyi де тажап емес. Ж ок, ол эдю те жарамайды екен. А л амал жок., сотник мырза, ещй ci3 киргиздщ айтканына KOHin, соган к у л боласыз. Б елю м , алдап-сулап, муны оз1ммен 6ipre шекарага д е й т алып кетуге жагдай туар. Сосын шекарадан етерде 6ip айла табасы ц гой. Талай какпаннан куты лган 6opi eMeccin бе?». Осы куралыптас ойлармен отырып, ол кунжывдап кал- тасыньщ туб1н кага бастады. Кдлган-куткан махорканын кикым-сикымын уысына жинап, газеттщ жыртындысына орай бастады. Темекесш шаладан тутатып, ракаттана сор- ды. Сол сот К,улан да от басына кайтып оралды. M ycanip оган карал ыржиып кулдг Ж узшде ш ексй риза болган адамныц кейпш беруге тырысып: — М ен ойландым, аксакал, мен азге кызметкер бола- ды, — дедг — Э п-бэсе, айттым гой, туйЫгщ бар адамсын дел. Мен де ризамын саган. Эйтпесе, агымнан жарылайын, жана осы неме мылтыкты алып, жазым ете ме деген ой да буШрймде турды. Рас, мы лты к октаусы з гой, 6ipaK бшген адам ш окпар кы лса да 6ip хайла жасамай ма? — Ж ок, аксакал, мен мы лты к устамаган адам. М ен счет устады м, кагаз жаздым. — Солай де, — 'К,улан Myconipre елеус1з гана коз тас- тап койды . Э л п сезш е онш а сенщ юремегендей. BipaK ол жайында бэлен деген жок, енпмеш баскага аударды. — Н енщ nici десем, мэк1рке тартады екенсщ гой. Вагана кор ген де-ак м у н кш коя 6epin ед1-ау. Неменеге тартасьщ осы бэлен1, екпе-бауырынды ыстатып? — Bi3fliKi уйренген, аксакал. Кещ лд1 кетеред1, жаксы болады. — Ой, кайдан жаксы болсын. Хак тагала эуелде он сепз м ьщ галамды елш еп жараткан гой. А дамньщ оз Heci6eci бар емес пе. Темек! мен арак сон ьщ кай жер1нде. А та- бабаларымыз арак та imnereH, т е м е т де тартпаган, сонда да елмеген. Адам 03iHin TipniriHe каж ето н эрсеш гана пай- далану керек емес пе? — Р ас айтасыз, ага. — Рас болса, сол. Мысалы, сен т ем е т тартасын. Арак та ш етш шыгарсьщ? - 46-

— 1шем. — Ал сен осы шс-к.онысьщмен анга шыгып корил. Жошп ан ала алмасына мен кешл. Ол неге десен, ceHiH Hicinai 6ip шакырымнан ан ce3in турады. Сосын ол ceHi манайына жолата ма, жолатпайды, эрине. — Жарайды, бэр! курсын, — дед1 Кулан сэл ундемей отырып, — шай кдйнатып iuieftiK. Содан сон 6ipa3 жатып, демалып аттанармыз. Айтпакшы, атын KiM езщшц? — MeHiH бе? — деп кайыра сурап алды мусэшр, темею- ciH соргыштап, 6ipa3 Myflipin барып жауап каггы: — Абдул. — Абдол? Жарайды, Абдол болсан, Абдол бол. Бестия тарау Куланныц 6ip 03iHe гана мэл1м багытпен eKi атты жор- тып келедг Булар еткел басынан кенна алагеу1мде атта- нып KeTin efli. K.a3ip кез байаланып, айналаньщ 6api кекшш мунарага бектг Аттылар бейне кел-Kecip болып жер- дуниеш алып кеткен шетЫз-шеказ тещзщ Kemin келе жаткандай, К,улан еткел басынан шыкканнан ат тумсы- гын туст1к-шыгыска ripen ед1, содан 6ip ауган жок, ер устшде коладан куйган мусшдей 6ip козгалмастан алга тусгп, шекгге бердг Иесшпц мшезше сыралгы акбоз да riariH кактырган жок,, жоргага 6eprici3 аянмен алшан басады. К,улан кещл1 каз1р жайланган. Багана шайдан кешн, 6ip жагы, кажыгасын, мызгып алмакка, 6ip жагы, cepiKKe алган мынау сонында копавдаган бейтанысты тагы 6ip сынамакка жата калган. Каны бузык уры-карыньщ бет- пе-бет келуге жок, кебше бейкам, уйкыдагы немесе жал- гыз-жарымды жем кылуга жакын туратынын ол бтетш . Сондыктан 6ip сыр алдырсан, осы жерден алдырарсын деп, уйыктаган калып байкаткан. BipaK 03iHiH ежелп аншы- лык дагдысымен кыбыр еткещп ce3in, сергек жаткан едг Эйтсе де бейтаныс буган кастык кылайын деген ьщгай байкаткан жок. Кара сэтенмен тысталган кырык жамау шапанын басына буркенген бойы кунысып жатып е;и, сол калпынан тырп етпедг Уйыктады ма, жок, ол да мунан KayinTeHin, багып жатты ма — ол арасын Кулан айыра алмады. ApariaiK K©3i miHin KeTin, тагы оянып, ейтеу1р - 47 -

ж енш уйыктамаган тар1зд! болса да, аншы кеп ceprireH екен. 03i ниет кы лган мерз1мде турып, атка конды. Енда, MiHe, ойда жокта серж табылганына риза болып келедк Ерте заманда ол ацга сока басы шыгатын. T u rn жеке- дара жургещц Teyip Kepym i ед1. О н алтыншы жылгы дур- белен айкастан 6epi к е п imiHe уйренш кал ган д ш ме, элде картайганы ма, жолдассыз жорту мергещп кей-кейде камыктыратын. T im i мына кугында ж ургеш де соган 6ip жагынан ce6enmi шыгар. «BopiMi3 де пенделпз гой, — деп ойлады ол, — бул бейшараны мен атып та тастай жазда- дым-ау. К,олымды К,удай каккан екен. Аманшылык, бол­ са, осьщан барганнан барып отырып, К,остебешц окпе тусы- нан куласак,. Сон ьщ колатында Ш арбакбайдьщ ауылы бар гой. Кузекте отырган шыгар. К,ар 6ip жауганша малсак неме тырысып кыстауына кош е коймайтын эдетз емес пе efli. Э й , 6ipaK сол и тгщ ниетт жаман efli. О н кабагын корсете кояр ма екен. Бугш де бурынгы жалбактайтын жандардьщ 6ipiHe сенуге болмай калды гой. Тагы ю м бар efli, К,удай- ау, бу л манда. Рустембай болмаса. Сон ы н уй ш е Tycin, ат шалдырмасам. А ун ап-кунап, 6ip бел босатып алмаса, адам азып кето. М ен барсам, ол байгустьщ жаны калмас-ау. Олде ол да кобецсш , кдш кы нсьщ деп одырая карар ма екен. К аи ­ ды кой лек жолдас efli гой, неге ойте кояды. О й, шатастырган К,удай-ай, мен де сол сиякты ш аруа багып уй д е тыныш жатсам, эуелден жагам жайлау, TociM epic болмай ма? Э лш тщ артын бак деген бар емес пе. Мен батырмын, мен мергенмш деп кеуш , аккезденш, журтка октемдж ж урпзпм келдь Ой, карангылык-ай, баягынын батырыньщ заманы откенш бшпзбед1 гой. Эгген, дуние- ай десейпп, Сардар мен Жагордын баласы Апанас он сеп зш п и жылы дуанда кал деп осы нш а жабысып, уп тгеген де конбей кетш ехЦм. «Bip кы зметпн басы н уста- тайык, елге беделщ журедд атагын бар адамсын, Советке тагы 6ipa3 кызмет кы л, патша мен э л п , KiM efli, К эренски кул аганм ен , бай -багл ан ны н бел1 on i сы нган ж ок, ecKi торгаш каусату уппн талай арпалысамыз» легенде, кула- гыма KipMefli-ay мен мигуланьщ . Кдйдан бш ейш , ендо 6opi орнына келд1, кой устш е бозторгай жумырткалаган за- манды орнаттым д еп 6ocin ж урд1м-ау. М ен де eHfli ак уй Tirin, байларша 6ip ш алкиы н деген ой кекеш ме к ур т боп