Тұрманжанов

0ТЕБАЙ Т урмамжанов <5>л е н с) <?р ч # '* 3 ifП О ? м й Л -o a v К А З А К Т Ы Н М Е М Л Е К Е Т Т 1К J C e f> к е л г Э д е б и е т БАС ПАСЫ ьЙ л.иат ы • 1951

к.

6ТЕБАИ ТУРМАНЖАНОВ Будан кырык жыл бурын аткан Октябрь таны ра- сырлар бойына кулазып келген кар анга к азак сахара- сына да азаттык шурласын, ерк1нд|‘к куанышын ала кел- дй Еркждж алган енбеккер казак адамы да вз жершде адамгерш шк, эделеттш катнастарра нег!зделген жаца дуние жасай бастады. Тарихтыц осы жана геройынын ой-арманын, сыр-сез!мп| тунгыш рет бейнелеу бакы- ты казактыц революцияшыл советлк эдебиетннк neri- aiH салушылар — С. Сейфуллиншк, I. Жансуг1ровтык, Б. Майлиншн, С. Мукановтык жэне баскалардык сыба- расына тидь О лар вздерниц творчестволык кызметзмен де, азаматтык енбепмен де социалиста жана вм|'р куру icine белсене араласты. Республикадагы эдеби козра- лысты врктетуде, эдеби куштердл топтастыруда да олар- дын en6eri ерекше. Жиырмасыншы жылдарда халык ара- сынан шыккан талапкерлердщ жас эдебиетке молынан араласуы — осынык айкын afiFaFbi. Турманжанов ©тебай— каз^к совет поэзиясынын осындай алгашкы карлыташтарынын 6ipi. Эдебиетке жиырмасыншы жылдардын бас кезшде келген ол совет­ и к улттык поэзиямыздын туып, калыптасуына вз кала- мынын куатына лайык улес косты. B ip aK кездейсок 6ip жэйттерднр салдарынан сонры жиырма жылдай уакыт бойына втебай Турманжанов шыгармалары окушы на- зарынан карас калып келдй Онын творчествосы жас- TapFa эЫресе бейтаныс. Сондыктан да акыннын eMipi мен творчестволык жолы жайында 6ip-eKi свз айта кету кажет сиякты. ©тебай Турманжанов 1905 жылы Октустж Казакстан облысыныд Арыс ауданындары Жалрызараш деген жер- де Беген езеншщ бойында туран. Э кеа Турманжан — сол Бегеннщ жарасындавы кеп жатакты к 6ipi, аздап eriH erin, оран коса ет1к Tirin, ер-сайман жасап кол- внер1мен кун керген адам.

1917 жы.пы ©тебай эке-шешес1мен 6ipre Ташкент ка- ласына барады. Кун керштщ киындыгынан эке-шешеа ж ас ©тебайды нам niciperiH— наубайханада мастер бо- лып 1стейтш нагашысыныц колына береди Коп узамай нагашысы Кызыл Армия катарына алынады. 1919 жыл- дын, жазында кеше кез1п журген баска кептеген пана- сыз жеямектермен 6ipre ©тебай да балалар yfliHe алы­ нады. Ол балалар уйшде 1922 жылга дей1н болады. Сонда окып, кара таниды. Сауатын ашканнан кей1н оныи бойында эдебиетке деген куштарлык сез!м! ояна бастайды. «Жас журек» атты кабырга газетше ол елен, шарын энлмелер жазып турады. Балалар уйшде тэрбиеленген кезшде ©тебай ана т ш MyraniMi эйгш Мэшйур Жусш Кепеевян Эминдейян акын баласынан д эр к алады. ©тебайдын эдебн-твор- честволык жолга калткысыз бет буруына, бурын-сонды басылып шыккан шыгармалармен танысып, таглым алуына ол кеп эсер етедк ©тебайдын елендер! газет-журнал беттер1нде 1923 жылдан бастап жарияланады. 1922— 1925 жылдарда ©тебай Турманжанов Москва- да Куншыгыс енбекш!'лер1 университет!нде окиды. 1925 жылы Москвада казак акындарынын Ленимге арналган елендерйпц жинарын бастырып шыгарады. Бул жинак- ка ©тебайдын ез елендер1 де енед1. Осыдан кей1н ол узбей api мол жазады. ©. Турманжанов тек поэзиямен гана шектел!п кал- май. энпме жанрымен де шугылданады. 1927 жылы К,ы- зылорда каласында онын «Кошан кедей» атты эцг1ме- лер жинары, 1929 жылы «Тан сырлары» деген елендер жинагы басылып шыгады. 1930 жылдары Ташкент каласында 0 . Турманжанов- тьщ «Ак алтын». «Шыршык сыры» поэмалары, «Тез адым», «Социализм жырлары» атты елендер жинактары, «KyMic кылыш» деген прозалык шырармасы басылады. Ж алпы алганда 1937 жылга дей!н 9 . Турманжанов- тын поэзиялык жэне прозалык шыгармаларыныц жиыр- MaFa тарта жинагы басылып шыгады. Казактын бай ауыз одебиет!н!н алуан турл! улпле- piH, макал-мэтелдер мен аныз-ертег1лерд! халык ара- сынан жинап, жазып алып бастыртуда да 0 . Турман­ жанов кеп енбек а'шрдй Б1рак онын творчестволык кы зм еяiiin д е т поэзия саласында. Ол калын журтшы- лыкка еналдымен акын рет!нде танылды. Онын окушы- 4

ларра усынылып отырран тандамалы шырармаларынын, бул жинарынын тутастай алранда поэзиядан куралуы- нын да сыры осында. Ж инакка KipreH влендер мен поэмаларды окып шык- канда еналдымен, бэршен де бурын ангаратынымыз — 0 . Турманжановгын халык т ш н жаксы б м е т ш д т , оны мол баурарандыры жэне орнымен, оралымды пайдала- на алатындыры. Бул — б1рсыпыра акындарымыздын, TinTi Kefl6ip москал авторлардын да творчествосынан та- была бермейтш касиет. Халык. тш н , онын ерекшел1ктерш, шешещик эрнек — накыштарын жаксы 6iayi 0 . Турманжановтык еленд! халык урымына TyciHiKTi, карапайым eTin жазуына мум- шндж береди Мысалы, «Сол Октябрь куш екен» деген елешнде акын балалык шэрын еске ала келш былай дейдк Журепмде жырланбаран жыр жатты, Кешпмде айтылмаран сыр жатты. Квздеп жас, кешлдеп кайгы-шер Ж ас журекп улатты да тулатты. Коштастым да ак сут берген анамен, Жолбарыстай жортып кегпм даламен. Бойда куат, лаулаган от барында Табайын деп журектеп жарара ем. Осы шумактардагы ой айкындыгы, сез1м шыншыл- дыры, елен тш ш и жатыктыры мен оралымдыгы сияк- ты, жаксы поэзияга тэн сипаттар — жинактын этап ай- тарлык кунды да кунарлы касиет!. 0 . Турманжановтык жиырмасыншы жэне отызыншы жылдардары елендершн леш Октябрьдщ карапайым енбек адамына берген азаттыры шадыман-шатты- FbiH, езгерген ел к е н т келбетж суреттеуге, жана дуние орнатып жаткан курескерднг ой-армадын бейнелеуге арналран. Бул такырьптар сол кездеп поэзиямызрэ ту­ тастай хас едй 0 . Турманжанов e3iHiH ен Tayip еленде- ршде творчестволык сол ортак icxe ез улеан косты. ©. Турманжанов лирикалык шагын влендермен, тол- Fay сарынындагы узак жырлармен катао б1рсыпыра поэмалар да жазган. Солардын кейб1рлер1 осы жинак­ ка да KipreH. Б1здщше, акыннын ж и н а к к а енген поэма- лары мен сюжетт1 шыгармаларынын ш ш д е п ен T9yip_ лер1 — «Кыран кыз» бен «Пулемет». А замат сорысы-

нын окигаларын баяндаура арналран «Кыран кы з»дас- танында акын жаца, эделета дуние орнату жолында- ры курес арайындас, 6ipaK эр максаттас адамдардын тардыры мен талайын эркилы етш аныктаганын, азат- тык таны талай-талай курбандыкты бастан кенпру ар- кылы аткаиын бейнел! турде андатады. Сю жетпк жел1сшде, они Faлык ербушде схемалылык- тын салкыны барлырына карамастан, бул шытарма ын- тызарлыкпен окылады. Мунын сыры поэма тш ш ц мол- дыры мен суреттш пнде, акыннын вз кешпкерлершн жан сарайын, сез1м куйлерш эсерлi eTin аша алуында. 0 . Турманжановтын елуЬшп жылдарда жазган влен- дершщ сапалык, керкемдж дэреж еа эралуан. Ертеде жазылран, кезшде 6ipa3 кызмет аткарган шыгармалар- дын кейбф олпы, солпы куйлерше кейде б е л гш дэре- жеде KemipiMMeH KapayFa да болады. Ал у акы тозган . сайын талап та кушейе бермек. Бул айтылрандардын барлыры ©тебай Турманжанов­ тын алдында толассыз api тапкырлыкпен !здену, клас­ сик акындардан, acipece орыс поэзиясынан жемкт1 уй- рену, сейтш акындык мэдениетп будан да жорары ка­ теру мшдет1 туррандырын андатады. Талай жаска ке- лш, талайды бастан кенпрген, 6ipan жаны картаймаран, каламы караймаран, творчестволык дер шарына e iw рана жеткен акын бул nri талаптын бшгше кетерлетш- airi кумансыз. Айкын Н уркатов.

ОЛЕЦДЕР



Б 0ГЕ Н , МЕН CEHIH, БАЛАН.МЫН Беген, Беген, Бегенсш! Валдай тэтп езенсш. Валдай тэтп суынды Балама болсын дегенсш. Беген, мен сенщ баладмын, Ж ас гул1м1н жаганнын. Жазыннын жаршы булбулы Жырымын ж аца заманнын. 1924 О

Л Е Н И Н ИЗМ — МЭЦГ1 ШАМ (Бip пионердщ дэптершен) М ен пионер ж ас улан! Жалындаган журепм; Ленинизм — м энл шам! Сенбес жарык, б 1лем1 н. ©3iH, еккен мен 6ip дэн, ©сем, ©Mip сурем1н! ©CHeriiiai орындау От жалындай — т!лег!м. Мен пионер жас улан! Уэдемд1 ал, бас урам! ■924 10

Л Е Н И Н ГЕ Тум анная квз'ш л1 ашкан кедей халкым, ¥стазы н улы — дана ураны айкын. Ж ол бастап, журтшылыкка жен сштеген Ленин ед жандай досын жуз1 жаркын. Адамнын аскар тауы данышпаны Э й г ш залымдыкпен алысканы. BepiK устап адамдыктын алтын туын Дуспанын жыланша e3in жаныштады. О, Ленин, адамзаттын данасысын, Камкоры ез1лгендер панасысын. KepiKTi кундей раушан бакыт туы Бастайтын болашакка санасысын. К ун-TyHi корлык nepin, арып-талып Шыкпады бейнеткорлар бойын жазып. Как жарып кара туши нурмен сонда Сен едщ ж ен Ылтеген тем ip казык. Ал б у п н мэнг1 уйкыра к езщ жумдыц, Ырза емен кылырына тагдыр сумнын. Коштасып сен1менен кайрыланган К ез жасы дария болды миллион мыцньщ, Калдырран кеменгердщ ici еле ме?! KeKTeri жаркыраган кун сен е ме? 11

Нурынды кундей жарык, маяк етш Адаспай алга ж узер б1здщ к е м е .. Кош, кош бол! Кез1м нуры улы кесем! Жадырап жарыгында гулдей есем! Сункардыц баласы ндай шытщы суйш , Тулпардьщ баласындай терен кешем. Ею етпей осиетщд1 орындаймын, Сескешп\" сест-i ж аудан корынбаймын. Косылып жолдан ж олдас дос кебейер Болгаш сон жарык ну'рлы жолын айдын. 1924

ИНТЕРНАТТА к е з АШТЫМ Интернатта кез аштым, Орындалып тклепм. Аяларан, e c i p r e H — Анам кенес бктемш. Балапандай баулынып, Тас тулектей тулед'|.м. Алыска карай аскарлап, Кыядан тоят Т1лед1м. Сондыктан кенес сен, анам! Бойымдары дар саран, Суйемш ceni, суйемш! Сэулеленген — нур толран Жалындаган жыр толган Ж урепм сёндш журепм! 1925 13

Г¥ М Ы Т К А М Ж О К Коштаскалы коп заман еткенменен, Айтыскан серт ecKipin кеткенменен, Шьшар емес еЫмнен мына сезщ: «Сен мешмен, eMipiMme мен сешмен». Сол сезщ мойыныма таккан тумар, Kipci3 сез KipreH iiune калай шыгар?! М енде жок, айнымалы ала мшез ©М1рлш 6ip кун унии ceprri бузар. Умыткам ж ок ешмде айткан сырын, Н е бетчммен карармын оран кырын?! KyHi 6yriH жанымды толкытады Саган арнап сагынып ж азган жырым. Ет бауырым елж 1'рер, eciMe алсам, ©3iM гана б и ем ш , куйш-жансам. Bip арманым кешпмде б1тер ед1 Окуымды 6iiipin елге барсам. 1926 14

ЖУМЫСКЕР ЖОЛ САЛАДЫ Айкын дала, ай дала, Айдалада — кеп кала! Tecenirrri ж ол — сэра. Жакарыпты айнала. Курск устап, кайла алып, Жабылыпты жумыскер. Ыстык кунде ж ан салып, Мацдайынан арып тер. Тастьг Twin, тау тесш, Тетелей ж ол тартыпты. Енбек eTin, ел ecin Куанышы артыпты. Эр жерге жана уй орнап, Катарларын тузептк Кызыл ж алау колына ап, Кыркада жур кузетпл. От шайнаран паровоз, Осы жолмен агады. Кулпырады кула дуз Жайнатып кен даланы. Кыр оянып куанып, Кырда дабыл кагады. 15

Тулпар мшш, ту алып Тойта журтым шабады. Туйккенде Турксиб Той кылады ел1м1з. Кы з-бозбала булыксып Кызарады жер1м1з. Курыш болат коспак. жол Косьш киыр араны. К,ырдан енш байлык, мол Куантады даланьи. Адаспайды б 1’здщ кеш Осы жолмен барады. Кец даланы кестелеп Жумыскер жол салады. 1926 16

ЖАС КАЙРАТ (Жастар влещ) Ж астар умтыл алга бас! Жалпы елмен аралас. Ей, ей, ж ас кайрат Ж ана турмыс кур, жайнат! Жастар алга, жарыкка! Нурынды шаш халыкка. Ей, ей, ж ас кайрат, Ж ана турмыс кур, жайнат! Bi3 ж ана куш — ж ас эскер, Шз ж ас батыр — жауынгер. Ей, ей, ж ас кайрат, Ж ана турмыс кур, жайнат! Каранрыны как жарьш, Кол Fa кызыл ту алып Ей, ей, ж ас кайрат, Ж ана турмыс кур, жайнат! 2 в. ТурманжаЬЛ!'.

ЧЕМБЕРЛЕНГЕ ЖАУАБЫМ Ескен желдей еркгн ел1м бар, Енбекшщей аскар 6ел1м бар. Каркьшы кара дауылдай Егессе, ел> бермес epiM бар. Сап тоген юлен жасым бар, Айбатты алмас асылдар. Ж ау дегенде жайнаган Ж ай отындай жасылдар. Сан сайыста шындалран КаИарлы кызыл косьш бар. Куйреткен жауды шырмалран Куйд^ре жанран отым бар. Канды кезбен кадалып, Карайсьщ юмге сен мундар?! Батарсын жерге бадалып Сумырай, азрын, жын-сумдар. Шеру тарткан, Чемберлен! Шекец кызса м а й д а н а ен! С'ен uiipiK тал — 6i3 дауыл TipecneKciH гаммен сен?! б л ещ м менщ жанран шок, Ш ок емес, шоктай аткан ок! 18

©лешм ерт, ел1м ер, MeHi женер кушщ жок,. 0р т болам, ершш жанамын, Ж ер танабын аламын. Тоот жагым тугел кубыша Ж арык жолмен барамын. Бепм кайтпас майданнан Тауды жыккан талабым. 1шщ куйсш ку жылан! Ал, Чемберлен, жауабым! 1927

ЖАС ЭСКЕР (К,азац жастарыныц эскер татарина туцгыш рет шацырылуына арнап) Mi не мекен! Мше жер! — Мше майдан! Mine аскар! М ш е ел! Канат жайран! Осы ел кеше кул едк бугш ерюн, М ен д е epKiH еркемш, ж аудан тайман! А зат таптьщ алып куш еркеамш . Ел — Отаным, ecipreH ел — бестпм. Жаркыратып жиЬанга жарык, жарып 0 з колыммен ашамын дуние eciriH. Кащы кэне жолымнан карацрылык! Туншыктырып болып ен надан кылып. Карацрылык, Keri ушш кун шапарын Кызыл тудай устайын жанар кылып... Басшы алра лек-лек боп ж ас, эскер1м! 0 з улдарын куанып керсш елщ! Сакшы болып, ел коргап сендер турсан. KiM басынып баса алар Отан жерш! 1928 20

КАРА ЖЕР Аш койнынды, кара жер! Алтынынды алайын, Сан казына зейнет-зер Сактап едш талайын. Кез келсе Kecin бшк ер, Жолымды тете салайын; Кайратымды» enzti кер! Тебещ и топтай кагайын! Актарылып алтын мыс, Арып жатсын калайын. Сап алтыннан canai eTin, Салайын ецбек сарайын. BocaFacbiii борлатып, Алмас дшгек орнатып KeKTiH Кызыл жулдызын Мандайына кадайьш. Аш койнынды, кара жер! Эбден анык карайын. Купия койман юлтш бер, Колымды кесей малайын. Кулдыкка емес шындызда Койманды жумсап багайын. KepiKKe емес, ержке, Ж елжке емес, сержке, 21

Бар адамзат бципп Болсын туран агаиын! Ж ердт жузш дос етш, Кешлдерш хош етш, Bip жердей тутш тутатып. Бар байлыкты бал етш, Бакыттын от-ыя жагаиын. 1928

TAFАШЫ Ей, тагашы, такашы! Ершбес карт накаты. Кущйз-туш тыкта-тык К,ур мазаны алмашы! Кайратывда каркын жок, Каркын козар калпын жок. KepiriHHiH жел1 жок, KeMipin кул, сенген шок. Ош акында э л а з от, Дукеш щ й баскан тот. Бар казынан баралы, Сынык тем1р, cbiHFaH шот. Атаннан калкан кэр! тес, (Kopi тесте енбек еш!) Сокканында тем^рд! Ушкындата ун бермес. Сыкырайран дукенш Сокыр кемшр секй ш , Сыксыя карал кун бермес. Тасбака табан тар капас, Бойынды еркш жазрызбас, Д ем п до ерк1н алрызбас. Жулматайлак — кедейлж Жиын-тойра баррызбас. Курмеуге жетпей кыска ж ш Киналар жаньвд жалгыз бас. 23

Ей, тарашьр, тагашы! Енбектщ шебер агасы. Тар капасты тасташы! Ж анадан ©Mip басташы! Басынды кос жиынра М уше болып уйымра. ¥йым болган Kicire, ©Mlip сур у киын ба?! Жалрыз жанка жанбайды Жалрыз тал орман болмайды. Жалрыз журген адамнын Eu6eri ©Mipi онбайды. Басынан кайры мун кетш К енш не шаттык конбайды. Бел буып, бшек сыбанып, Заводка баршы аршьгадап. Кеш'лщ кетер куанып, Кулерсщ кеппен жаркылдап. Бой жазып сен де куйлешш! Ж еке ©м1рден жиреншП Енбектщ тауып тэсш н Уйреннн ©нер, уйреншИ Солкылдата соккан жел, Толкындата аккан сел. Д ауылдаткан каркьгнмен От ойнаткан жалкынмен, Акылды алтын кольщмен Ж урсгщ мен жаньщмен, Ж ана ем1рдщ тарасын Сом болаттан сорып бер! 1929

КЫСКЫ ДАЛА Кыраулы кыстын K©3i айнала аспан, Аппак кар ак мамыктай жерд1 баскан. К ул1мдеп квк жиектен кун анасы, Бетше акша кардын меруерт шашкан. Т ебе куз, камысты ©зен, карлы кыя, Болыпты бугш танда HypFa уя. Ак жаркын женгейдей-ак жылы ушырап, Жаркылдап жатыр анау Сырдария. Ойнакшып кар бетшде сэуле кулген Мойньша маржан таккан бота, бурген. Жазыкта ел, жагада ауыл, кырда кыстау, Ж аналай, жадыранкы ©Mip сурген. Койшы анау енил алган, койын баккан, Ежелден койды 6aFbin бабын тапкан. KyaHFaH eKi e3yi кулагында Курыпты Карынбайлар елд1 шаккан. Ж асарран, жаналанран, е с и коныс, Жойылран елд1‘ жеген би мен болыс. Keraert кер заманда кырын кабак Коныпты ауыл-уй боп казак, орыс. Yfinmin iHi-арадай канаттасып, Сейлесш шуНркенш кендл ашып. 25

Шырарып 6ip ж ердей бас, 6ip женнен кол Калыпты катар ел боп алга басып. Keiueri меипт орньг мектеп болган, Бу дагы 6ip бакыт кой елге конган. Орнына каранрылык, жарык жанып Д еген се з осы емес пе нурра толран?! Окудан елге кайткан бала анау! Карсы алып кушак жайран ана анау! YpTmreH орыс корсе кеше рана, Бала ед!-ау осы окыран кара танау. Осылар ж ана ©м!рдщ куш ем ес пе?! Осьмар ж ана 0м1рдщ гул! ем ес пе?! Жанрыртып cap даланы энге салган Осылар келешектщ yHi емес пе?! Карашы енд! енбект!н кайнаганын! Кулпырып TipuiuiiKriH жайнаганын. Эл!нше эрк1мдер-ак енбек етш ©з!нше OMip тонын сайлранын. Шык к©рмей ш!лдес!нде сорлы болган Кедейдщ ошак бутын майларанын. Барлырын осылардьщ кезбен к©рт, Тоймаймын кызырына айналанын. 1S29

*** Кун мйнезди Kyjncici бар, Гулэшм! Жаным суйген, жан журепм жубайым. Ынтыгы арткан ж ас кещ лдщ iHKapi Сыры 6ipey, сыпайы муп-мулэшм. К ен ш м н щ Kipuiiri жок, Гулэшм! Ж урепщ й жанымменен сылайын. К ездеп нур, кешлдеп жырымдай Сырым да сен, жырым д а сен кун-айым. Саган деген Kip6iHi ж ок жаным бар Саган деген ж урепмде жалын бар. Сенен аяр не бар мен'щ бойымда?! Керек десен журепмд1 ал, жанымды ал! 1930 27

Т1ЛШ1ЛЕРГЕ (Жас т1лш1лерге арналган) Каламын, болат найзац колындары Кас-душпан бай мен кулак жольвддары. Кырары енбеюш елдщ сакшысысыц TycipreH ой сэулесш орындары. Елде сен еюметтщ кулак-кез^ Таразы эдш заннын алтын ce3i. Сыякты ж аман арба ж ол бузатыи — Тузейтш кисыктарды тем ip Te3i. Адал бол, кызмет ет халайыкка! Эдш дж адамдыкка лайык та. Е нбеп жанбай журген сорлы болса Н ак солай занныц кезш бурайык та. Елде коп толып жаткан шылык, былык Соларды тастау керек тезден сылып. Атаиын я рудыц атын тартпай Айта 6wi эдш билш анык б ш п . Bip пэле елде журген «пара» деген Кулар бар жен ушынан пара жеген. К уда, ж екжат, арайын, тамыр болып Парамен 6ipre журер пэле деген. Булардын былпын келер сырты майлы, Тайранап жыгылура аса ыцрайлы. 28

Кейлер! кез алдыцда тулгаше алдап Бие алып, саран «сыйлар» кулын-тайды. Тулкшер кунде келер ecirine Лайык мынау ед деп неабщ е. Айламен тузак курар аздырура Бышрмей тамарыцньщ теагш е. Мол жеген момындарды молда да бар Олар да ел устшен олжа табар. BipiH «уп», 6ipiH «суп» деп жыланша арбап Квз1вдд булдыратып алдап алар. Тары д а толып жатыр ecKi кылык, Сумдар бар сикырланран im ien тынып. Ботана лай судан балык аулап Эр ж ерде-ак алдырмастан кургак шырып. Корсегпм душпандардын кыяпатын, «Сый» менен 6i3re деген сыяпатын. Как, тостен каламынмен кадай шаншып Кастарын осы айткандар кирататын. Жаршы бол, ураншы бол ж ана ©Mipre Жалшылар урандасып болсын 6ipre. IciMe HruiiKTi ^ rim болмай EcKUiiK етек басты KipciH жерге. 1930

\\f Жандырма, сулу, жанымды Ж анарлы кара козiимен. Ж урепм саган барынды, К,умарлы ыстык. сез!ммен. Кормесем ceni кун сайын, BipnapceM мешн жетггейдк Ойнакы кезщ мулзйьим Ойымнан cipa кетпейдк ©лмещи ж анда тоз1мд! — ©iMipre дегеи кумарлык! «С'уйемш!» деген сез1нд1 Ж урем ш тарып тумар рып. 1932 30

БАЛК.АШТЫЦ КАЗН АСЫ Балкаштыц эдем! емес, ж-epi такыр, Э дем ш к тыста емес, inrre жатыр. Бейне оньщ казынасын коррап, сактап, Туррандай найза устап «Bip Tic» батыр1 К!м бшсш, батыр ерд! таныды ма?! Кызырып кайраты мен каруына. «К,ашаннан саган арнап сактап ем» деп К ш тш берд! ецбектщ алыбьша. Аштык 6i3 алтын е а к казынасын, 1здесен не керегщ табылатын. Толыксып мынау жатыр мыстьщ келП Айнала ж и еп KyMic, каймагы алтын. Туррандай «ала бер» деп батыр мецзеп KipicTi кызу icKe асыл енбек. От жанды. К,ала салды. Халык орнадьк Жаркырап жайнап Kerri барлык тещрек. 1933 1 «Bip Tic» Балхаш келшщ шыганарында су iiuiHAe найза устап турран батырдай — судан сурыла шыккан тас шок,ы. 31

КАНДАЙ КЫЗЫК, Ж А 3 ДАЛА Ашып аппак KepneciH, Оятып жер еркесш, Кун ана куле карады, Кушактап алып кулынын, Сыйпап алтын тулымын, Ждбек шашын тарады. Отпен сылап бебегш , К ипзш гул ж1бегш-. Орандырды булдеш; «Ж ас баладай куанып, Кызгалдактан ту алып, Кулнп, сэулем, кул!» дедь Кулд! сонда жер бебек, Ж омарт жанды ер гедек Аузынан гул теплдд Нурланып барлык. TeuipeK. Ыргалып гул байшешек Д ал а гулге кбмьпдо. Гул-гул сайын кебелек, Гулеп ушар децгелеп. Гул-гул сайын бал ара Бал жалаган 6ip бала. Гул кызгалдак, кыз бала, Кандай кызык, ж аз дала. 1933 32

Е К П 1 Н Д 1 М Е Н Ж А Л К, А У (Кырман 6acbindaFbi айтыс) Екпiнд i Жалкдулыктан журттан калып epiHin, Туске дейш жатушы едщ кершп. Ецбекке елшеп ж урт улесш ал-ранда Енд1 калды imKi сырын KepiHin... Ж ата-жата жанбаска да обал деп Ж урт карайтын кылырьща жершш. Ж а л к.ау Ж анды барып жай етк1зд1м жазымды. Ж аткан кун1м книжкеге жазылды. Арка суйеп, еркел1к кып ж у р т ем, Арайын р о й кетерер деп назымды. Е кпi нд i Ецбек етсен едбек саран арайын, AFa-iHi, колхозшы ел манайын. Ж алкау болсан. ж ан жуымас жанына Жалрыз калдын жар басында Сазайын,!.. Элде ceHin аярына эдепс1з Арсыздыкпен деп пе ен, азык табайын. Жалкау Арайын-ау! Keiuip 6ip ж ол кунамдП 3—в. Турманжанов. 33

Аш калганым болмас Ырэ унамды. Тупке ж еттщ Kapi кесел, ж алкаулы к— Э зэзш боп акылра сап ыланды. Е кпiнд i Кырман басы — енбек асы — мереке. Кап-кап азык таусылмайтын береке. Топтан uibiFbm, тойдан калып жырылып Кепке мазак кулш болдын келеке. Ж атып irnep жалкауды жан аяр ма?! Ойланшы езщ ершшек жан — Епеке! Ж алкау Екшщц дос! Ce3in рас, вдим бас. 0 з обалым ез1ме ещй елеем аш. Керенаулык, кертартпалык, жалкаулык. Екешщи енд1 бклд!м ерге кас. Ж ауым болсын жалкаулык пен сыркаулык Экел, досым, колывды бер! Койнынды аш! 1933

ГУЛ МЕН к ы з Кызыл гулдщ iuiiMeH кыз келед1, Кыздын 63i сыякты гул денелк Жасыл баркытка уксайды жапырактар Денгеленген устшде кыз кейлеп. Салтанатпен бурандар нэзш бел! Самал сокса гул суйтш тербеледк Кыз бойынан тегинп 6ip хош Hie Сезклгендей болады уж м ак лебк Гулден киген тэр1зд! кыздыц бер м Кызда турган секш и гулдщ ерю. Калайда кыз бен гулде уксастык бар Осы eKeyi секш и ем ip карм. 1933

СОЛ О КТ ЯБ Р Ь К YН I ЕКЕН Ж урепм де жырланбаран жыр жатты, К ен ш м д е айтылмаран сыр жатты. К езд еп ж ас, кошлд е п кайгы-шер Ж ас ж урекп улатты да, тулатты. Коштастым да ак сут берген анамен Жолбарыстай жортып кетпм даламен. Бойда куат, лауларан от барында Табайын деп журектег! жарара ем. Айлар журд1м, жылдар журд1м жалыкпай Кен, дуниеш кезд1м кешш талыклай. Ж уз буралып жолдар жатты алдымда Айтпаса д а талай сырдьг аныктай. Ж ол айрылса бастым ылри кещне, Таршылыктын тарыктырран кегше. Тар жолменен ypbi-6epi журедн Ж ол торыган ез басыньщ жемше. Тастар тш п жаралады тэшмдк • Ж ол азабы кинады да жанымды. Б эрш е д е те зд 1м шыдап, ширалып Ашылар деп алдан !здеп барымдьг. Тан алдында келд1м бшк калага Кенш мнен коштастым да далара. 36

Kipin кегли сол каланын койнына Дегендей-ак жанра пана бола ма. Келед1 екен кызылтулы кеп халык. Б1рде ж урш , б1рде жайлап токтальга. Сол халыкка мен д е Kerriм косылып Ж урепм нен ж алау eTin отты алып. Арка-жарка журттын 6api кеныш, Кешлдещим кайры-шер1м теплдк Кол устасып, урандасып кеппенен Кез1мменен керд1м кулген OMipAi. Ещц ойласам сол октябрь куш екен, BypbiiHFbi еткен куншн 6api тун екен. ¥лы кунде еске алайын еткеши ¥мытылмай эл1 е а м д е ж ур екен. 1933

КЫРЫМ (Янка Купалата елмтеп) Ей, Кырым, тула бойын, толрэн ертек, Васырдын ертедег1 жырын шертед. Бул жырын 6ipeyre ж ай тарих сынды Кей жанньщ imi-баурын кетер ертеп. Bipeyre вткен KyuiH кызык, зейнет, Bipeyre кайры, к аар ет берген бейнет. Карасам турпатына ертегщей Тургандай барлырын д а е з 1 свйлеп. Еасырдын журегшдей дурсш канкан ©ткен кайры, келешек умгг жаккан. Тарихтын таудан аккан буларынан Сен бейне алтын езен мэнг! аккан. Канымдьг канап ед1 хан мен 6eriH, Сондыктан еткеш нде кеп кой KeriM. Жан сая, жупар ауа, жан лэззаты, Ш зд ш сенщ 6yriH келешегщ. 1934 38

К 0 К Т Е С А Л Ы П К Y Н О й ЫН Кумк: аспан, ж ер ж1бек Жер1 кунге елж1реп. Алтын канат атар тан Атар танды сагынып М аржан шыкка малынып Жым-жырт турар барлык ман. Жапырак, гул сыр, сыбыр, Ж асыл к и т жатты кыр, Ж азга 6epin журепн; Кектем тойьрн тойласа, Гул, кобелек ойнаса, Жанымменен кулемш. Квкте салып кун ойын, Ж ерде жасап гул тойын, Ж айды ж1бек юлемш; Бол шаттыкка суйшш, Кус атаулы жилып, Айтты ж аздын елен1н. Мен де айтайын ж аз жырын, (Мундай ма ед1 ж аз бурын?) ©зен, орман тындасын Жарыскан булак баладай Ыргалып кайын, карагай, BipiHe-6ipi ымдасын. 39

К унд! салып мойныма, Гулд1 устап колыма, Бшк кырга шырайын, Тасында булак сеюрген, Тауында тары ек1рген Табират т ш н урайын. Коктен нуры тегшген, Жер1 гулге комьлген, Кызык кой ж аздын даласы! Табираттын тершде ©Mipfliii нурлы ©ршде. Бакытты колхоз баласы. 1934

САИРАН.ДАР СОВЕТ Б ¥ Л Б ¥ Л Ы (БукЫодацтык, совет жазушыларыкыц Bipimui съезше) ©кйрдщ енер бакшасы Жапырагын жайды бэйшешек. Сол бакшада сан булбул, Сайрады сэнмен « л безеп. Зор мереке той екен, Жарыска тускен сан дулдул, Ж ел жетпес жуйр!к npaFbi, ©нер алды — кызыл тшТ ¥лы жиын куаныш Бас косыпты сез шебер. Ж асампаз куш жалындьг Ж ан, рухка инженер. Жаньщнын Kipi« тазалап Жалынмен жуар жаксы жыр. Квленкесш кашырып Кещлще тусер созден нур. Жайнады совет бакшасы, Сайрады совет булбулы; Ашык рып барлык адамды Ашылды ж ана жыр гул!. 41

Расырдьвд шаттык, дауысын ¥гына бш, тывдай бш! Bi3 жаралдык. жыр у ш н Жыр кундагын шындай 61л1 Миллион журек тербеткен, Мын салалы, дарынды ун. Куресте туып ер жеткен ©м1рл! оттай жыр б!зд1н. Ж уз турл1 тш, мен турл1 ун,— Толкыны тутас — Ty6i 6ip. Кулл1 адамзат музыкасы,— Анасы ецбек аты жыр! Сайрандар, совет булбулы, Сайрандар, совет корю ушш! Ж ырландар, совет жыршысы, Ж ырландар, бакыт epici ушш! 1934

ГОРЬКИИГЕ (Горький цолы цойылган жазушылык, билетш алганда) Кол к,ойып Горький берген осы билет, Койрандай ж уреплш жырра белей. Ж азушы жаксы жырын жазран сайын, Туррандай бидртшщ акын телеп. Горькишм керкем сезд щ кектем! рой, Ког1нен ж ерге конран кектег1 ой. Коркем с е з Горький жазран жаныменен Адалдык эдьлджтщ — мектеб1 рой! Горькишм адамдыктыц аскары рой, Горькишм бостандыктын дастаны рой. Ардактап адамзатты суйе бьлген Бар улттын, бар адамныц мактаны Foft! Ол терец маржан кел! тартылмайтын, Маржаны канша алсан да таусылмайтын. Сол келден сусын iuiKen мен жолаушы Сан рет журег1мен алрыстайтын. 1934 43

Кара кек туннщ Kepiri — Жылтыраган жулдызы. Кара ж ердщ Kepiri — Кызгалдагы кырмывы; Ата-ананын Kepiri — Ай мен куш — ул-кызы. 0зен-суды ц Kepiri — Курагы мен кундызы. Аскар таудын Kepiri — Кыясы мен шын-кузы. Акын жаннын Kepiri — Басылмайтын ж е л т ©лец — деген 6ip «кызы». 1934 44

БАЛА МЕН АР А Л А Р Топ шенгелдщ пшнен ¥ясын Kepin аранын «Алсам деп бальш ш ш ен» Ансары ауды баланыц. Ептеп басып аягын, Крлымен ашып шенгелдй Кенеп койып тамагын Салды уяга шенгелдк Кайдан шык,ты, ш <Нлсш? Кайнап Kerri кеп ара. Урлыкпен корген кун курсын! Жабылды келш балага. Ж ан калдырмай жанынан, Аралар нуды азаптап. Шымшылап калып санынан Шенгел д е жатыр мазактап. Бала шыкты ыршынып Шактырып санын, мойынын. Д е н е а турды Typniirin Аранын керш «ойынын». Жапырактап, жыртыстап Шенгелге сыйлап жейдесш. 45

Д енесш тырнап салып да к. Алауратып бейнесш. Ойнаймын деп от басып, Бала зытып барады. Ею ара «коштасып» Шыгарып та салады. 1934

М V НД А й М А ЕД1 АУЛ Ы М Жаркырап мш е ж аз шыкты Жырласын акын ж аз жырыи. М ундай ма ед1 ауылым?! М ундай ма ед1 ж аз бурын?! Керьпген байтак кен далам, Kepin пе ед1 мундай ж аз турж?! Айтшы, туран-дос-жаран! К улш пе ед мундай ж аз бурын?! Каская кабагы ашылып Кулш пе ед, мундай кун бурын?! LLIaTTbiFbiH Ш агган1 асырып Жырлап па ед жасын жыр бурын?! EH6eri еш, куш кеш, Kemeri ecni ауылым. Не кундерд1 кермед1 Ауылда жарлы бауырым?! Толтыра алмай тыртындап, Кекшолактын сауырын. ©KiHim ед1 enipi, Bip ж аза алмай бауырын. 1 Ш а т — таудыц аты. 47

Кабыррасы кайысып, Бейнеттщ тартты ауырын. Б т р е алмай келш ед Ж ел к есп ш ж ауырын... Катарлы yfli каладай, К араты , мынау кай ауыл?! Erini 6iTiK, малга жай Бул бугш бЦ дщ бай ауыл! Te6eci кун, Tepi гул, Тескеш малга тола ауыл. Ел1 колхоз, жер! нур — Бакыт конран бул ауыл. Жасарран eMip жанарлы, Ойын, сауык жыр ауыл. 0Mipi тойлы, базарлы Бакыт конран бул ауыл. Ж аркырап MiHe ж аз шыкты Жырласын акын ж аз жырын. М ундай ма ед1 ауылым, Мундай ма ед1 ж аз бурын?! 1935 48

К Е ШЕ МЕН Б Y Г 1Н Ойра алсам е к ш ш пен еткен кунд1, Зш баскан коркынышты ауыр тунди Кез1мнен ушкын ойнап, жалын шашып, TicTeHin еске аламын элде юмдь.. бткен кун не салмады бюдщ баска! Толтырып eni кезд1 канды жаска Жазына OMipiMHin кыс орнатып, М езп л аз жаудырды кар сакал-шашка. Ол кунде емес пе ед! кушм кар ап, Кайгыдан кара моншак т1зд1м санап. Байлары, бектер1мен елд1 тонап Хандары iumeAi ме каннан шарап?! Олардьщ отына мен куймед1м бе? Ж урекке отты шерд1 туймед1м бе? Кызына келешектщ ашык болып Сол ушш ардан сауыт кимед1м бе? Bip еркш — каптараи куш кайнап тасты, Жаркырап жарык сэуле нурын шашты. Кеменгер Ленин бастап тунд1 куып Ж ас келш ж ана тарих бетга ашты. Бул тарих тартыс туран ж ана тарих С'эулел1 кундей раушан злемге анык. 4—в- Турманжанов. 49