Әбілев Д. Махаббат құдіреті

— Айт! Д оспын десен де, каспын десен де айт. Тындай- мын! Айт! — Б эк е н е тж п л эр тш д е кедей болтан адам. BipaK ондай шебер етж пл бул елде жок. Коянды жэрменкесшен Садырбай мырза кызына сатып экелген бэтщке Бэкен тж кен бэтщ кеден сада та кетсш дейтш улкендер. Ш эрбан- н ы н аягы н даты б эт щ к е ж к ер д щ той... Э не сол! вкшесд тырнаньщ сирагындай биж, тумсыгы аумаган коныр к азд ы н тум сы ты ндай емес пе! — Оны не уш ш айтып турсын? — А йтып туртаны м . С ондай ш ебер eTiiuui! Б экен аз ж ы лда д эу л етте н т алган. Баскасы н былай койганда койы ж у зге ж е т е б астаганд а б акташ ы кер ек ем ес пе! К озы бак деген койшы бала устады. Адамнын сурыксызы. Далада кой батып жургенде еш м ж жытып сап емшепн емед1 екен дейдь — С олай-ак болсын! Ал ол неменеме керек?! — Керек! Э цпм е сол К.озыбакта, Айтан! — Э цпме онда болса, айт, тыцдаймын. — Bip кун 1 кеш ю кой в р к т е н котан га кеп, эрк1м козыларын кегендей бастапты. Сонда Ш эрбан шолпысын T ycipin алы пты . Э ке-ш еш ес1нен коркы п о лай 1здепт1, булай 1здепт1. Т у н ортасы н да т ес еп н е н туры п KeTin котанды , кой а р асы н саусаты м ен сип ал ап та 1зд е п т 1. Ш олпы табыл- мапты. Ертен!нде кешке сут nicipin отырганда Козыбакка айткан екен... — Т ау ы п берсем ... акы сы н а...— дейд1 К озы бак. — А кы сы на не су р ас ан д а...— депт1 Ш эрбан. — Сонда Козыбак «акысына» махаббатын сурапты да, ауыл сыртына апарып... Айтан взш е аян. Пэк махаббатымен кауышкан Ш эрбанын нахак каралап, арам кан ж уктырмак боп, мына карапэле лагы неттщ айтып турган сайкал жауыздыгына б у дан api ш ы дам ады . 0Mipi адам бал асы н а кол квтерш кермеген Айтан мына карапэлеж жактан шарт етжзш т арты п ж ю е р д 1. Т узакбай карсыласа алмады. — К айтед1-ей м ы нау? О йнап ай тк ан га о Heci... ей... Айтан аты на калай м1нгенш бшген ж ок, кенеттен дауыл урган в р ттей тутап , теб ш е ж е н ел д 1. — Тмытпа осынынды, ку такым Эдивдн жалгызы,— деп кэушдеп Тузакбай кала берген едь Енд1 6 ip с этте, KeHcipiriHe ку р т Tycin шем1ршек болтан ж ы л к ы ны н тан ау ы нл ай тан ауы сэн ки 1п, каргы с аткан карапэле Тузакбай, куйын уртандай уйткып, корасынан 102

аты н алы п шырып, а сЬ т а е р тгё п ж аты р . TaFbi нендей пэле-жала ойлангаиын м м бшсш? VI Г ; Г928 ж ы л. К а за хста н да бол ы сты к баскаруигы лы ктар ажырат'ы лы п, аудандар куры лды . Б ая р -ау л а н ьщ он бо л ы с eai 6 ip аудЭн — | Баянауыл ауданы болды. БЕПдё’рт! болы сы ньщ кы зм етк ер л ер ш ен Разам Ш окенов Iаудандык аткару ком итепж ц жауапты хатш ысы, Сулеймён Ж амантжов Батырактар комитет!нщ бастыгы боп кызмет | icten те жатыр. Ал Айтан П авлодардагы 6ip айлык мугал1мдер курсшде ок,ып кайтты . Ш эрбан ум ен екеур м ах абб ат тагды рлары н коскан. Айтан бул кундерде Ш эрбанныц уйжде. Ш эрбан- нын эке-шешеЫ Айтанды куйеу бала гана емес, туган улындай ыстык жакындыкпен курметтейдк Айтан бул уйге келгёл1 — 6ip жетк Аудандык оку бел1мшщ тагайындау буйрыгы н — ш акы ртуы н к у п и ж аты р . К,ай ж е р д е п ж эне кандай мектепке ж1берсе де А йтанныц 63i де, ж ас жубайы Ш эрбан да риза. А та-енесМ ч де карсылыгы жок. К а за к ум мет! К д зак стан д а уш ж у з ipi байларды конфискелеу туралы каулы алып ‘жарлык жариялагалы 6ipa3 уакыт болса да бул елде ю мдер конфескеленбег1 мэл1м ём ес-тк Ел аузы н да ко н ф ескеге ж а таты н 0 л ен т 1 бойындагы шылкыган бай Ш ыш. вскеменнен 1920 жылы Жер кайы скан м алы мен Kemin кёлген М акай бэйбГше. Ал, бэршен бурын: оуыз жыл болыс болтан, патшадан шен- ш екпен ал ran Сады рбай б ол ар д еп 'ж уретш -дк Партия уйымыньщ, уезден кёлген уэмлдщ Айтанды асыгыс ш акы ртканы осы ж енш дё' екён. У э к т былтьгргы Мойылды ш аруалары н ы ц ж ер дау ы туралы Келген у е зд 1к аткару комитет! председателшщ орынбасары Кдсымзада Мусылманбеков екен. Сол жолы Айтанга риза боп кеткен Мусылманбеков Айтанды арНайы шакыртыпты. Айтан барганда баска да ш акырткан адамдары Жиылып Калган. Э скёри коМисёар тэр1зд1 Гёйц'йурыс т а тез ш епплуш эдет еткен М усылманбеков уэкш: — Е ртец ж о к apFbi куй! уЛ’кей ж и н алы с е тм эш е д к Коммунистер, комсомолдар, кошш ы-жалш ы батырактар, кедёй шаруалар, орташ алар туп-тугел катыстырылатын болсын! Соган орталык\" кай жер? Ауыл кенес атасы к а й с ы н ? —д ед к

- Мен, жолдас уэю л — дед! Ибат. — Ал сен болсан, жиналысты кай жерде впаду керек? Ел окпаны, жер окпаны алаканынын аясындапядай е зш е м зл1м ауы л кенес агасы : — С ары А ды р м ен К,¥РТТЫ, К ек до м б ак аралыгын сонау Ж арлы келге дешн, солтусип Бекембайга дейш алып жаткан кез жетю шз кец алкап Ащы — осы жер. Ел ортасы да осы. Осында етю зу керек шыгар ондай улкен жиылысты — дедь Баскалар да осыны ж ен кердп — Дурыс! — Ш ы ны нда ел ортасы осы А щы алкабы гой! Б у л елд щ ж ай ы н былты ргы келгенш де едву ip 6 Lnin алган у эи л алдагы болатын жиналыска Садырбай кеген- д еткен, hfhh кегенделген кы ры к yiwi м ам ы ттар тугел келуш , анау э л п , Сады рбай болы с «Т азд ар» атаган К,у- диярлар шакырылуын буйырды. «Сез — аз, кимыл — кы зу да ш ап ш ац болсын!» — дед1 де а з Kiaipin А йтанга:— Сен Эдьлев ж олдас, осы exi елде «Таздар» мен «кегендел- гендерд!» жиналыска алдымен келируге мждетпсщ ! Айтан: — Ж ан агы eKi ауыл 6 ipi — баты ста, 6 ipi — шыгыста. Баска тапсырыс ж ок болса, онда мен аттанайын? Уэкик — Аттан! Ж ольщ болсын. Бул 63i казак даласында Kiuii О ктябрь! О сы ны ту сш етш етш эк ел оларды. — Ал ауы л KeHeci И бат И ш анов, кощ ы уйымынын бастыгы, батрактар уйымынын бастыгы жане белсенд! ж о л д ас т ар кимы лдар к у н дер щ осы кун! Б астары нмен жауап береандер!— дед! Мусылманбеков. Кдсына 6 ip комсомолды алып, Айтан журш кеткен. . 0йткен1 «Кегенделген» мамыттар Кумдыкелде болса, «Таз­ дар», Кудиярлар Ш орабай бектержде. Аралары ж еттс, сексен километр жер. Бакен уй-iiui Айтанды кеп кути . Ш эрбан эке-шешес!не с ез д 1рм еске бекш ш , iurreft «не кып м унш а к еш ж и ?» деп мазасызданады. Т ун ортасы ауганша уйыктай алмай шыкты. Т ан атты . К ун шыкты. Туе болды. Тагы кеш. Айтан ani жок. А уы лдан ауы лга exi куннен 6 epi ш апкы лап, елд1 ж иналы ска шакырып ат уетж де шаршаган Ибат Бэкенд1- кш е келш тускен, Шэрбанга-, онын эке-ш еш есш е куаныш экелд!. А йтаннын м амы ттарды, К,удиярларды хабарлап, ж и н ал ы с ка ш акы р а к етх ен ж естш «УБ!» дед! Ш эрбан да, эке-uieineci де. 104

— С онда да — дед1 Ж у м а б и к е ,— А йтан а йн ал ай ы н- нын о Heci, айты п кетсе болм ай ма уйге согы п ? М унда 6 i3... f Ш эрбан ж аймен рана он ж актагы iprefleri Teceri устж ен эдеппен туры п , том сары сы тар ап , к у л 1м с1реген аж ар л ы ж у з 1м ен э к е сж щ касы на келш : — Уакыты болмаган гой. Тапсырыс асыгыс болтан гой — деда. Буны Ибат мулде куптады. — У акы т кай д а, м ойы н б у р ар ?.. Ж у м а б и к е , эуел1 шай V. б ер м аган, ж а н ш акырайын! ! — О не ж и н ал ы с ? — дед1 Б эк е н аны к тай ту сп ек болып. — У ау, осы ж а з бойы д ер л ж ecTin ж урген ж о к сы н д ар - ма, кампескелеу жиналысы! — KiMfli? — Б1здщ елден, ен алдымен кампескеге ж ататын i Сады рбайдан б ас к а м м б олуш ы еда... — Ана, Макай бэйбш е, Ш ыш тар кайда? — Макай ж е а р эйел. Ж эне малынын саны да... Уш ij ж у з ipi к арага тол м ай д ы екен. Ш ыш к ам п ескеленед и 6 з : ауылнайы нда — Bipimuifle. Ж умабике сап курсж т: : — Айдабол бабамыздын ак ордасы, кара шанырагы...— • дей 6epin едь — Куйремек тугш кул болсын! Не штемед! ол кара- | сакал... адам ды койш а квген деп ...— дед1 И бат. — А п а,— дед1 Ш эрб ан ,— К ен ес уюмет1 е з ж щ OMipre келген кунжен бастап Эдш уюмет! Бул жолы да сол ; эд 1лд 1п н колданганы гой, онысы... Бэкен аузына тас салган адамдай у н аз, сулык отыр. Ертеданде жиналыска да бармады. Ж азды н соны, куздан басы ыстык та емес, салкын да емес, коныр жай кун момакан калпында, бапты тыныста. С олтустж тен э л п эн р д е KepiHe б астаган ж у к а л ац б у л т уз!к устам кете р ж е 6epin , кекж иект! 1ргелей, квлбей созылып кетш барады. Аслан шатырынын бул ел тусындагы шацырагы ашык- К,уртты, Сарыадыр, Ащы е зе ж бойынын алкабында- гы ауылдардын адамдары М алкебай ауылыньщ сыртына, кектемп тау сагаларынан курюрей аккан взендей агылып куйылып, косылып толкып жатыр. Ауыздарында: — Кампеске. — К ам песке деген не? — Бар дэулетж, мал-мулкж еюметке алу. — К1мнщ?

— Eh ipi байларды н. в з д е р ж баска ж а к к а ж ер аудару. —■ С онда... ю м д |? -\"“ ' — KiMai болуш ы едо... Б ел ги ё ем ес пе?.. Сад... Ж у р т -о с ы л а й да осы лай биржей 6 ipi сурап, 6ipiHe 6ipi жауап 6epin рахаттанысуда. - У ездж уэюл, аудандыд, ауылдык басщылар ортага куж бурын койылган, у стж е толкытып улкен кызыл шуберек ж апкан узьж устел басына келдг. П артия уйымы хатшысы жиналысты ашты да: — Уезден келген уэю л Мусылманбеков ■ жолдас сейлейдц— дедй М усылманбеков турекелш б1рден кызу сейледк — Ж олдастар!— деп журтты екпждг де, ашык дауысымен ympin каратып, назарларын аударып алды да сейлеп бердь — О к тяб рь револю циясы есю элемд1 кираты п, жана когам курган кунжен бастап кенес уюмеФ алдымен Р осси я кап и тал и с т ер ж щ ф аб р и к а-зав о дтар ы н, банк, OHfli- pic б ай лы к оры ндары н... Мысалы: алты н, KyMic, KOMip, тем1р, коргасы н ш ыгатын кен OHflipicTepiH м ем лекеттж eTTi. EcTin турсы ц д ар ма?! Е ст ш т у р са ц да р помещ иктердщ , дворяндардын, жер-Суын, мал-мулюн, астыгын кйнфеске- л ед ь М ем л ек еттж eTTi. К ен ес у ю м етж щ туп м аксаты социализм! Б1рдейшЫк! — С оц и али зм ? О не? — Айтан — д ед уэюл халык ж урепне елен сеф етм ш болатынын ойлап.— Сен кеш ш лж ке тусж ж ф болсын, Султанмахмуттын «Адаскан еш рж деп» социализмж ж а т к а б ы е тш е д щ гой. Соны айты п ж1бер. Айтан уэюлдан бетше тацыркай карады. Онын бул карауы нд а «.У ездж эю м е л ен -ю тап “ окиды д е й а ч бе»— деп ойлайтынын М усылманбеков ёзенге лактырган жанка- дай а гы зы п ж 1бердк — Танданба! Султанмахмуттын Казанда басылып ш ы ккан в л ёк ю табы н ею рет Окып ш ыккам. П этерш де сактаулы. Дурыс пайдалана бш сек1 жумыска да, ютап окуга да уакы т табылады... Т усж дщ бе!? !у ' — Окы д е й а з б е?— дед1 Айтан. ! 1 — И э, окьг... Ж ак сы л ап , c e 3in м ы наларды н сана- саны лауы на ж етю зе окы! Окы! Айтан тамагын сэл гана кенеп: — Олай болса, улкен-ю ш г'кёпш Л ж / тындацыздар! ...Жогалсын бул «еиш , MeiliKiiriK» '

— Сонда калай езь..— дед! б1реулер дауыстап. — Ол былай, агасы, тывданыздар! Дауыстар: — Н е дейд1? — К алай Teric керкейед1? Б ай — бай д а, кедей — ке- дей емес пе? Бай да болмайды, кедей да болмайды деген сез. — О, кдйран М ахмут, Махмут. — Айткан екен гой, аруагыннан айналып кетешн. — Ж а с кетт1 гой... кы рш ы н ж ас... — Б iзд1ц К а за к ста н да куш кеш е «жер б ел1а» е т п . Жерд1 бурын аталы, аруакты байлар гана иемденсе, уш жылдан 6epi жан басына елш енш б ер ш т келедь Рас па? — Рас! — Рас! — К а за к у к 1м ет1 К а за к ста н да уш ж у з ipi байлар конфискеленан деп каулы е т т , жарлык таратты. Муны ттт 1 ж аксы бш уге тшст!С1ндер. — Есту1м13 б ар,— дейд1 эр ту ст а н ш ы ккан эр дауыс. — Г азеттен окы ды к т а гой,— десН б!рл1-ж ар ы м сауаттылары. — Ендеше, конфескеге карсы емессщ дер гой?! — К удай сактасы н, о не д ег е ш ш з, у м м етк е к ар сы боп... сонш а... с а м езде н адасы п п ы з ба? — Х ук1м ет женемз айтпайды , ж ен! Ж ен! — Зорлы гы м ен корлы гы -ак е т т еда. С о л керек оларга! Айналып кетсен болмай ма Кенестен! — Олай болса, к!мдерд1 конфескелеу керек дер ед1ндер? Слздщ бул елде уш ж у зд ен ipi к арасы асаты н жэне патшадан шен-шекпен алган эмм-болыс болган, елД'Н ецбегш сорган аксуй ек кон ф ескелен уге ж атады . Ондай KiM б ар бул елде! И м енбеш здер, айты ны здар! 107

Ж у р т 6ipiн с-б ipi карады да, езара: — Сен айт! — Сен езщ неге айтпайсьщ? Э йлп, айдап салманды' кой! | — Е, кой api... Елден алаб етен к езге Tycin жаманатты боларым жок. — А йтпайты н Heci бар, у м м е т су р ап турган да,— деп, арткы жактан дауыстап сейлеп, топты жарып, жаулыгынын у с л н е н е л л р 1 б ер ж б асты рган т ер тп ак дене, б е л не э ж 1м Kipe б астаган, ycTinri курек rici к е л к эйел: — Неменеге мунш а бастыгырылып уйелеген кой кусал ... ундем ей калганды ры ц?.. YKiм етке дурыстыгын айтканга ешюм дозакка кетпейдк Айтпасандар кой. Мен айтам,— дедк Бул каскыр соккан Эбет катын. — Айтыныз! — А йтсам, ж анагы айтканды ры ца, узки! кайны м, 6i3AlH бул елде ондай адам — Садырбай — дед| Эбет. С ол-ак екен тобылгы сапты камшысын буктеп келденец ус та л Т эш узы н ш екпен ш апаньш ы ц onipiH ашып тастап, сейлер алдындагы эд е л бойынша жогаргы ершн типмен болар-болмас жаланып алып, устел басындагыларга карай бара жатты. — Т эш сейлейдк.. С ейлегел! б ар а ж аты р Тэш!! — Е... Т эш сейлейда де! Т эш со йлесе тас сейлейдк.. Сейлесш! Сейлесш! Сол сэтте устел жактагыларга туспа-тус турган бел ж ала кып-кызыл бол тымырайган, келте сакал, купшектей ты гы рш ы к д ен ел1 6ipey: — Тэш сен коя тур. Сен кегенделген жоксьщ, «кеген- делген» мына — мен! М ына к ы р ы к уйл1 М амы т — мойны- мызды кеген киган б1здер.— Мен сейлеймш!— деп киш к еттк Б ул, рас, кегенделген кы ры к ж 1 п т л н 6 ipi Смагул деген Kici ед1. Т ш н б ураулап ш айнап с ей л ей л н . Содан ж урт муны «Сакау Смагул» этап кеткен. — Ж о л д а ста р ,— деда С м агул т1пш ш айнап сейлеп — жолдастар! Буш л К,азакстанда казак байларын кэмпес- келеу рас болатын болса, Садырбайды кэмпескелемегенде т е р т ж ас балам ен eKi сиы р, ж а л гы з атк а к арал отырган... мен1 кэмпескелейм1з бе?! Э лде анау М ойылдынын кедей- лерш бе? Элде мына сорайып турган Тэш кудияр —«таз- дарды м а?»— А з K w p in , алкы ны н б асы п .— Ата мекен1м1з С ары ады рды тарты п алам деп кы ры к уйд1 М амы тты — 6 i3- дерд1 тугел к еген дет1п тастаган Садырбай болыс екен1 рас па? в л р ж пе? 108

— Pad — Pad — Сонда сендерд1 эруагынан айналайын Султанмах- мут б астап кеп, 6мзд1 кеген нен б о сатк ан , осы турган кепшипк е зд ер щ емес пе едщ ? — Рас! — Апыр-ай десейпп, адамды кой орнына кегендегенд: бурын KiM ecTireH? Кез1м1збен соны да к ер д ж -а у ? Н е кермедж, не керсетпед1 6i3re кудайдьщ каЬары аткыр С ад ы рб ай,— деп тан к ы м уры н, б ар егде Kici н азалан ды . Свз1н бел ген оган Смагул рендигеи ж ок, кайта айызы капа тындады да: — MiHe бул С ады рбай сол С ады рбай. Бун ы компеске етпеуге бола ма? Ж ок! Ж ок! K,a3ip ко м п еск е ету керек, мын-мын малы бар, патш адан алган Шеш бар, оты з жыл болыс болып елге жасамаган зорлыгы, керсетпеген корлы- гы бар ма?! Садырбайды компескелемесе не болганы Ук1мет жарыктык! Ал, мен сейлеп болдым. Сурайтыным Садыр­ байды к ом п ескелен 1здер, уэкьт ж олдас! — Оны мен шешпеймш, кепш ш к мыиа е з д е р т з шешесгздер!— дед1 узки!. С м агул с е з ш каш ан 6 iTipep е кен д еп кер м е д е п б эй п атындай тыкыршып турган Т эш , толкынга карсы айда- ган кайыктай есе женелдк Садырбайдын ата-бабасынан бастап... туп тен козгай сей л ед к С ады рбайды н эк есш щ SKeci дуан басы болганы, axeci, одан сон 03i оТыз ж ы л болыс болганы н, сей тш 6ipi нем сон 6 ipi, уш ж у з ж ы л патш ал ы к курган Р ом ан ов тар тэр1зд1, болы с б олы п, куд ай емес, кудайдан былай да емес — багы таймай келген дала кек- жалы екенш айтып дэлелдедк Мыцдаган малы — елдщ, енбёкппш н кан мен Tepi, м ом ы ндарды н к ез ж асы , ащ ы азабы , KyFbm-cypriHi. М ынау о ш ет!мен б у ш етш е к ез ж етм Ы з ж а л п ак ж азы к , к ек езен, кен е лк е Hi азсы н ы п кырык уйл! мамыттын кырык я й т п н сойылга жыгып канга бояп, кегендетт тастап «Сары адырды» тартып алганын, сол жерге алты белмел1 кектебел агаш уй салдырганын калай ум ы та алам ы з. Осы 6 i3, ада м б ы з б а? М алм ы з ба? Кенес у к 1м ет1 берген тен д !п м 1з тусы н д а неге б еге ж ек т е й - Mi3? Ашып айту керек? А ласталсы н, ком п еске етйкнй Садырбай! «К,удиярлар: деген атымызды жойып, «Таздар» ауылы этап к орлады емес ne 6i3fli eMip бойы. «Т аздар» б1здер, бурын есепте бар, еседе ж о к т а р , 6 yriH со л С ад ы р ­ байды су бетЫде mipin жаткан сал кып с у з т лакты руы мы з керек айдынньщ бедней. С е й тт туныкты ластан арылтуы- мыз керек! 109

У эк1л Т эш тщ с е з ш щ д э н д ш п н е , оны ш ебер бейнелеп берген шеш ещ пгш е риза болды. С ей тп де, Айтанра,— Сейлеущ керек! Туган елin, кы змет еткен жерщ буларга сен щ с е з щ ет1мд1 болмак! С вйле — дедь Айтан тары да кепкесж колы на алып, тары да отырган ж урт пен стол басындагылардын арасына шыкты да: — Ж олдастар, акайын, ел-журт! Конфеске туралы ум мет каулысын, конфескеге юмдер жататынын жаца ездерЫ зге уезден келген уэкш Мусылманбеков жолдас айдай айкындап айтты. Ал менщ косарым аз. Бул агайдан а рты к м ен еш тем е айта алм аспы н. MeniH куаныш ым ез куаныштарьщ, менщ куанышым — партия мен уммет саясатын дурыс тусшгендштеродз! Айтылып жаткандар- дьщ 6api айна катеФз, бултартпайтын шындык. Смагул ж олдастьщ , Т э ш аганы н сездер1 а к суттей адалды к. Эддл с ездер. Ал Э бет ш еш ейдщ , 6 ipini3re oipiшч карап отырган кездерщде бултты жарып жарк еткен кектемг1 нажагай- д ай с е з б астап ж1беру1 кандай ражап болды! К едес ук1м ет1- н1н эд ш етш осы Э б ет ш еш ейш е с езш е тш ш еш ейлер, ж ед- гейлер к ебейе б ер етш ж е сенемдз! К а за к ста н да комф еске- л ен е т ж уш ж у з ipi байдыц Садырбай е н ipici екеш не шек кел а р е алмайсыздар! Солай емес пе? Дауыстар: — Рас! — Расы сол гой. Айтан айтар сезж жалгастырып — жана уездж у зки жолдас айткандай, Садырбайдьщ езж е аздаран жиырма ш акты ipi кара, он -он бес кой , к елш тш ат, арба берьпедк Б ас к а м ал-м улж тер! конф ескеленед!. М емлекеттж етмгедк Bipajbi осында гы кедейлерге б е л ж т те бёрш етж ж айтып Элг! эз!рде жиналыстагы топтын ту сыртынан, карында курыры бар салт атты 6ip алпамса адам келш, ат устжен сез тьщ дап тур еди Атынан тусе сап, журтты дэу кеудесы мен, иыгымен кимелеп кеп: — Мен Т аубаспы н...— дедь Айтан тани Kerri, еткен кы ста С ады рбай ж ы лкы сы н сан ай баргандагы аю Tapi3fli жылкышы Таубас.— Ж ылкыньщ барж аласьщдар ма?— flefli. \\ — Б у л KiM?— дед! М усылм анбеков. \\ — Садырбайдык бас жылкышысы. — Bepi кел! — Ал, келд!м. Менщ жиырма терт жыл кысы-жазы бакканым Садекем жылдысы. Мен де жылкымын. Олар- с ы з м енде и р л ж ж о к. Сол ж ы лкы ньщ 6apiH ум м етке но

алсан дар м ен кайтем ? М ен неш багам ? М ен к ай те м ,— дед1 сонгы срзж де жыламсырап. Ж апанда кы сы -жазы .жылкы сонында тары боп кеткен Таубас мынадай сез сейлер дел м м куткен? — У йретш дмберген гой!— дед 1 б1реулер. М усы лм анбеков баска ш а туФндА, д уры с ту сж д к Ешммнщ уйреткен , рез1 емес, езнин жан cesi,— дел таиыды. Бул адамныц жаны жылкыда. Юмнщ жылкысы болса оны н ж ы лкы сы болсы н, efiTeyip ж ы л кы бару. 0 з ем iphi — ж ы д кы eMipi д ел , ж ы лкы eMipiH — е з OMipiM дел к еткен ж ы лкы ш ы екен — д ел б'лдд. - Ж о л д а с, ж ы лкы ш ы — дед1 М усы лм анбеков, жайлы д а, аж арл ы уимен. - С ады рбай ж ы л кы лар ы енда м ем лекет- т|к — ум м етак болады. Сеш коя жылкыра, ум м етак жылкыра жылкышы етш калдырсак, барып-кагамысьщ? ,.• — О йбой-ау, ж ол д ас-ау, е з щ не д ел турсы н , б акп аган - да?Г Ктмдж! болса о н ы м болсы н, тек. сол е з 1м жиы рма терт жыл баккан-каккан жылкыларды баксам болды. Багам! Багам! .. —- А дал багасы ц! 0cipecin! . — Адал баклаганда! Адал барам! Ендеше мен кетам жылкыма! Т ауб ас алды -арты н а карам ай аты н а Minin, куры гы н суйретш , бал ы к торы атк а Te6 iHe ж е н ел д к Е м ш ектеп б аласы н а асы к к ан б ал а ж ан ана т эр 1зд 1 асы гып KeTin барады жылкыга! Ж урт суракшыл боп алган. — Агаш уйш кдйтеди? — Мектепке алынады. М ектеп болады- — Ж азгы он канат ак ордасы, алты канат конак уйж кайтедк — Он к ан а т yfti кы зы л отау соты н а б ер м ед ь Алты канатты сы н ауы л кецес-i e rin пайдаланады . — 03i ше? Садырбайды айтамдагы? — Актебеге катын баласымен тугел ж ер аударылады... — Ы м. 1м... — ТусШ кть.. — «Мьщ аск ан га 6 ip тоскан» деген осы. К,удайын умыткан С адырбай, сайтын сап ал акты ц кул KOMipine айналып солады екен. Сол керек оган! Узки! жиналысты корытып: — Садырбай конфискеленуге эбден жатады, конфис- келенсш, арамыздан аласталсын дегендерщ, кане кол- дарынды кетерпщер!

Конфискеленген Садырбай елден женелтшгел1 бупн уш ш ил кун. А скан е я к и п , api aFaiu uie6epi Бакен содан 6epi плден калкандай томеарыета. 0зш -ез1 ш тей жейдк Tic жарып ештеме айтпайды. Экесш щ бул «езгеркдн» Шэрбан «жай емес-ау* деп: — AFa, бун ы и ы з не? Н еге буйтш ... — Ж а й , Ш эрб ан ж ан , ж ай — дейд1 Б акен камеею унмен. — Ж ай емес сиякты сы з, ага? Айтьщыз, озщ1зде бурын ж ок мшез гой муныцыз? Элде Садырбайдын кон ф иск ел ен 1п, ж ер аудары лганы на « к у й ш т » ж у р а з бе? Оган н есiне б уй теф з? — Ж о к !— дед1 Бакен. Е щ р сурам асы н дегенд1 бьвдь рет1н каткы л унмен айтты . Ш эрбан эк е сыры ньщ 6 ip уш ыгм н с ез ге н д е й . болды д а, айтк ы збай ты нбаска бек1п: — Ол туралы б олм аса, енд1 не? Н еге айтпайсы з? «Эурелеме! А йтпаймы н. А йтуга болмайды» легенда тыжырынган кас-кабагымсн де сурыксыздана калган кез1мен де 6\\лд\\р'т, бетш Ш эрбаннан бурып эке тть Бэкен- нщ бул кияпаты Садырбай ж ен ел я л ген куншн ертеданде басталган. Кайын атасынын кедал-куш взгере бастаганы нелжтен еке ш н А йтан да сурап б1луге октаны п, октаны п... Т о кталган едь Б у п н yiuiHiui кун Б акен эл1 сол калпы нда болгансын А йтан ш ыдай алм ай Ш арбанм ен акы лдасы п ед1, Ш эрбан маган айтпады. Сен сурасан айтар, сура жэне айткызбай коймайтын жайды ойлап... тауып... сура! Сезге шеберещ гой. Конфиска жиналысында кандай тамаша свйледщ. Т ындап рахаттанганым-ай! Сен тагы-тагы свйлей берсе екен, айта берсе екен, мен тыцдай берсем екен деп турдым гой... Сен оны бш емкдц»— деп кул1м с 1реп, Айтанынын мурнынын уш ш кос саусагымен кысып-кысып койды. Т ан е р т е н п ш айдан кеГпн eKeyi он аш а отырганда Айтан кайын атасына: — Агасы,— дед1 кайын атага арналатын эдепялж - пен.— Егер Садырбай туралы болмаса... онда... мен туралы... М етц... Ш эрбан екеу1м1здщ м ахаббат жарас- тыгымызга кенФ азФ з бе? А йтанны н м ы н а сурауы Бэкенда ыш кы нды ры п ж1берда. Шынын айтпаска лаж сы з erri. — Айналайын, Айтанжан! О не дегенщ? Кудайдан илеген кутты куанышым емес пе. Ш эрбанжаныммен екеущнщ жарастыгын! Кос канатым! 112

— Ендо не? А гасы? К ец и 1а з д 1пдда айтам ? Бэкен ек1 баласы н ьщ алды н да кшалп адам д ай тагы да у н аз отырып... отырып, 6ip кезде, устш деп к ш м ш ц шацын емес, ж уреп нд ег! 6 ip ш адды дад д ан д ай , сипсшш далды да: — У эдем б ар еда айтп ан деген. С онда д а... М ы на, кенес умметч жарыдтыд дой «жулыд жалаган» етжип, агаш «шайнаган» балташ ы мен! он жылдан 6epi ел датарына досдан. Осындай уюметке диянат жасап алдым ба, деп туйш п, булыгып далганым. Е к ьу ш би есш щ дым ы зы н беруге Ж у м а б и к е уй жанында ыдыс, аядтарын жуып, суртш , тап осы туста уйге юре берген едн Бэкеннщ жацагы «уюметке диянат жасап алдым ба?»— дегешн е с т т , шошып Kerri. — Не деп отырсыд Ш экенж анныд агасы? Не деп отырсыд?— Ы дыс-аягын кетерген куш Бэкеннщ дасына далай барып далганын e3i де бммей далды. Ш эрбан е з т е с е н устш де, ардасы н дерегеге Tipen, Павлодардан Айтан экелген «Тар жол, тайгад кешудщ» кеш е одып 6 ixipe алм агаи соцгы б еттер ш оды п оты р еда, ю тап ты д одып оты рган ж е р ш е од долы ны д с у д саусагын дыстырып асыга кетерген куш экесш щ жанына — Ага!— дед! экесш щ мойнынан еркелете душып.— Не дед1Д1з ж а да? К едес ую м етш е ди ян ат ж а са п алды м ба дединз бе? О не диянат? — К,иянат емей н е?— дед1 Б экен катал унмен.— Енд1 сендерден жасырганым одан да еткен диянат болар. Айтайын. Садырбай улкен басын кширейтш, елердеп сезш айты п диылып сураган сы н д огасы ны д imiH бургы лап бергенмш анада. Алтындары сонда. Аузын далайымен KOMKepin ж ауы п, ш е г е л е г п р т те алган м аган . Ж ан га айтпасда Сады рбайга берген анты м б ар еда. — Устау керек!— деп, Айтан орнынан атып туре келдь — К ой дарагы м Айтан, оны дды дой! 6 з 1ш ю гой. — А гасы,— дед1 А йтан 6 ip то стаган д ы м ы з iuiin, KHinin.— Ол алты н дар к еп тщ к ез ж асы ... п ара... ж а л а, зорлыд. Оны устамай яиберуге болмайды? TyciHini3, ага? Т усшщз1 Машекеце барып сэлем 6epin дайтам деп ерттеп дойган аты н а А йтан ер тк е ш абардай ш ап ш ад м ш ш «Шу!» деп Садырбайды дуып журш Kerri. Садырбай Адтебеге жер аударылган. Оган Керекеу- Павлодарлатып бармад. Кереку Садырбай Сарыадырынан ар бал ы -к ел 1к т 1 ж ур!ске тер т кундак ж ер. А йтан оны Ертю ке ж етю зб ей , Ертйстен api ©Tin улгертпей дуып

ж етпек. О йларандай шыга берген бе дуние?, Айтан суыт! ж ургспен eKiHiui куш кун б ата р алды нда Ертиже жеткен с д 1. Д эл бул ж е те бергенде паром е зе н жиегш ен аркан боны кашыкта жылжып кетщ барады екен. Сырт кершкнн ani де тэкапнар устагансыгг, алыска карарансып, ншне жел тарткан кара аюдай какшимп тура кеп турган куш Садыр- бай кет1п барады со д п аром да. А т-арбасы н догарм ай ж егуд| куш нде салы пты . « 1ипмде не б ары н б ш е ан д ер ме?» «Айтпайым» деп сырлы кек дота арбаньщ, ем жетепн, колтырына е м жас баланы урлап кыстырып алып, кашып бара'ж аткан каракшыдай, каннен к ап ераз. кацкайып. кетш барады паромда. ,Кудж тукызбаска кек догара кез кырын салмагансиды Садырбай. П аром н ы х кайры лмайты ны н бдле турса д а, .далбаса к еш л А йтан,— К ,айт-кайт, 6epi! Меш а ла кет!<— деп айкайлайды ! П аром у зай б ер д к Н е icTey керек? К е о ойла- нуга уакыт тар. Кек беспш тебш е камшылап Е ргккр койып кеп кеттн .вй ткеш Садырбайды кала 1щше мрпзбей у с та м ас а, кай кеш ед ен |здей д 1? Т апты рм ай кетедк Т асбака .журкпен паром жеткенше арня жиекке мен де шырып улгеру1м керек»— Айтан ж узш барады. атымен. К ун д 1з -т у ш дам ы лы ж о к кы ды рм а ж ел тацертеннен 6epri баяулырына риза болмай элденеден кур калам деп уйкысынан шошып оянгандай кенет екпшдей бастады. E p ric ri елендетш ж1бердд. Су б етш е иегш суйеп, пырылдап ж у з ш б ара ж а т к ан к ек б ес т Ы E p ric агы за женелдн Bip колымен аттын жалынан устап, 6ip колымен.сырт кшмш к ет е р щ ж а н уш ы рган А йтан eHAiri 6 ip сэтте ат-м аты м ен арып барып... барып... ж ок боп кеткен едь Элден уакыттд су 6eriHe 63i рана шыкты. Ж ан ушырып, малтып... суйреть лш ж агага ж еп ч де кулап Kerri. Ж и е к те карм ак салы п оты рган 6ipey Kepin, касына келш , б асы н суйедн А йтан элден у акы тта eciH ж и я бастады. Э лп адам касында отыр едк — MeHi... кал ага... Отарасы! Т е з ж е т м зМ з! — Ж а т а тур, шырагым! М ен Ka3ip... K,a3ip!— деп асырыс ж енелген жанагы Kici 6ip жадагай ат-арба тауып экеп , А й тан ды мпнмзш ж1бердь А йтан ycTi-басы к еппеген су куш нде у езд ж аткару ком н тетш е кел се с ет ж тан ау ксзекип Ж1П т\\к д на бар екен. — «Алтын дога» дейсщ . 0 й гаж ап екен?.. — Раж апты коя турьщыз, жолдас айырылып каламыз! Ол халы к ты н м у л к1. C i3 езщ гз не кы лган адам сы з? ТусщсещзшШ . . , . -„-м. ! С е й т т . турганда тыгырш ык . декель денгелек бет,

ш аш ын ш ал к асы нан кай ы рган ж а ст а у Ж1п т бу л ар д ы н с е з д е р ж щ устш е келдн Д ес 6 epici бу л Kici у е зд ж аткар у к о м и тетш щ eKi оры н басары ны ц 6 ipi екен. А йтан мэн- жайды epi тез, epi кыска баян erri. — К ай да TycTi е кен , ол... Садырбай! Карагай iium e eTin кетпесе, осында б1здщ Б аян-аула- нын алдьдэулетп адамдары Tycin ж уретш К ею ж атагын- да«>1 T y cin каж ы н ы ю деп еступ п ед1м. О ры нбасар т е з кимы л ж асад ы . А йтанны н каеы на eKi милиция косып бер/ii. — Эуелц жацагы... Кею жатагындагы Tycin кажыныц уйже барыцдар! Онда ж ок болса кырдан келгендердщ тэты да кай д а т усе тш ш с у р ап бинцдер! К,ала imiHeH табылмаса карагай ж акты карау керек! Женел1ндер! Тез! Тез! А йтандар б арса T y cin к аж ы н ы ц ко р асы ны н iuii толган Садырбайдын ат-арбасы , жуктерг. Айтан да, милициялар да кездер1мен к ек доганы 13деп е д ь К е р ш б е д ь У йш е Kipin, т е р п б е л м е с ж ж eciriH аш са niurripL/ireH а зб ан д ай карасакал, каратанау Садырбай, ат жакты, таргак бет T y cin К,ажы шай iuiin оты р. — С а д ы рж ан ,— дейд1 к аж ы ,— б у да а лла н ы ц aMipi шыгар, акыры кайырлы болсын! Варган жерщде багын жансын. Баска не айтайын. Сапарыц он болсын! Аллау экпэр!— дей бергенде KipreH ед1 булар. Садырбай селк ете тусть Май куйрыгына ине шаншыл- гандай орн ы нан аты п т ура кеп, iuiKi б о сагад а т у р ган кек догара карай кадам б аса 6ep in едц м или ц и яны ц 6 ipi: — Отыр! Кайда барасын!— дед1 ектем дауыспен. Садырбай шауып келе жатканында ауыздыгынан тартЫп калган аттай куларман боп ш алкалап, калт тура калды. — Экем нен кал ган д ога едо, к аж ы , к е з 1ндей керем . Кез1мнен тас а eTneyuii ед1м каш анд а б олса, TinTi, мен айтайын ci3re, кайда журсем де, кайда болсам да!— деп е з колы мен кет е р ж Kipri3in, босагад ан ж о гар ы к абы ргага ез колымен койган едк «М ы наларды ц Keaici сол д ога туралы болар. Д ога ш ж д е алты н б ары н бш ген екен » — деген ой сап eTin... урей сез1м от боп ертене ж аздады . Сонысын сезд1рмеске орнына кайыра отырып: — Ж огары т ы п ян д ар ! Д астар к ан га к е л а д е р ! — дед1 саскалактап. — Доганызды езщ1зден жогары шыгармай, босага жакка неге койгансыз? Терге шык, дога!— деп Айтан етю р

аж у ал а д ы ,— К,ане, дога ж ур, б1збен 6 ipre бол, Садырбай иен Kaflipinai KeTipin босагага койса, 6i3 сеж торге ш ыгара- мыз. Кенес ум м еп терлетед! ceni.— Дораны он жак колы- м ен KOTepin алды д а к асы ндагы м илицияларра,— Кет- ri к! д е д . T ycin к аж ы уй-imiMeH а н -тан . С адырбай д1р1пдеп- калш ы лдап: — К,¥Рыг,ан уст1не куры ган екем !— деп кущ ренш , кала бердк Содан, уездж аткару комитет! кецсесГйе т а м жара келд1 А йтандар. Кеш ю к ы зм етке басш ы л ар да к е л т ж атыр екен. Б асты к'ты н к аб и н етж щ алды ндары хатш ы кыз Айтанра: — М ынауыныз не? — Дога! Басш ы опнде ме? — б зш де. Токтаныз! Доранызды мунда койып, езщ!з Kipinnl Айтан култ: — Ж ок айналайын, ол болмайды? Мен юрмесем ю рм е й -а к кояйы н , д ога Kipce болды! — К.ы зык адам е к е н а з езщ^з? — Е ндеш е дога д а, м ен д е KipeMi3,— деп дораны иырына асы п Kipin бары п efli Айтан. Б асш ы бажы райып: — Б у не? Н е кылрэн адам сы н? Д о ган не? Айтан бастыкка дога жайын аз сезбен баян erri. — Ci3 сонда... доганын iuiiiwe алтын бар деп сенес!збе? — Сенем! К ерщ !з! К,ольщызра алы п былай... к е т е р т корт^з! эзан П ред седатель доганы колы мен KOTepin: 00 — Болса болар: Д ога е з тулРасына сиымсыз ауыр екен,— дед1 де НКВД-нын, акш а бол!м!жн, банктщ, мияициянын бастыктарын шакыртып алды. Доганын ею басыныц каптама калайы — канылтырын аштырып, одан сон, к ш з ты гыны н алды ры п, доганы cmiKTipin е д г Бес сомдык, он сомДык сэры алтындар саулап Tycin жатты, Tycin жатты. — Актmen банкке тапсыру керек,— дед! НКВД бастыгы. — К райкомга, Кдзаткомге хабарлау, керек,— дед! председатель. Айтанга ракмет айтты. — Ж арайсын ж ж тм ! Жарайсын! Айтан басшылармен коштасып, былтыр Солтан агасы ж а ткан Эбд!рахим деген татар уй!не тунеп ед!. Танертен тесектен турура ж арамай калды. Денес! катты кызып, Пб

куйш-жанып барады. вкпесж е мыцдаган ине кадалгандай, кимы лдап к длса сол и нелер б у к 1л к еуд есш е ш анш ылы п сырт-сырт сынып кетердей 6ip сумдык. Эбд!рахим абзи дэр1гер шакырып каратты. Дэр1гер j ыстыгын олшеп, тамырын устап, тынысын тьщдап: — Ы стыры 40. E xi ex n ec i б1рдей кабы нган. Д ереу емханага ж аткы зу керек!— дед1 flapirep. Сонымен Айтан емханада жатыр. | Ауылдан Айтан кеткел1 он exi кун. Х абарсыз. Ш эрбан I журеп мазасыздана бастады. Тушмен уйыктамай шыгатын ! боп алды. Ж умабикеде урей жок. Бакен езш е-езк кайдан айттым «доганы», догадагы «пэлеж» деп екш е кейидй Bip кун1 а п а к -с ап а к га Т у за к б ай к еле к алды . KipreHneH екшген боп, шымшымдан отырып «Айтан, ат-матымен суга кеткенш » ecTipTTi. — Ж агыц карыссын, Тузакбай! — Мынау не деп отыр? М унын тигейтЫ ел1м гой Айтанжанга. Эншейшде сабырлы Бэкеннщ жаны жалын боп бурк erri: — Ш ы к уйден! Кет! Ш ы к д егенсш шык! Тузакбай: — Ш ыгайын! Ш ыгаиын, А йтандары ц т>р1летш болса... Ж умабике от орнынан кул уыстап алып — Тфу! Кара пэле! Ж олын болмагыр. Ж олыц болмасын!— деп онын артынан кул шашты. «Тузакбай канш а кастыкпен айтканымен, Айтаннан хабар неге жок? Оныц exi куннен 6epi оралар уакыты болып efli рой, аман б олса? Э лде... элде...»— Ш эрбан xypciHe бередд... курение бередц онаш ада. — Ага!— дед! экесше. — Не, Ш эрбанжан? — Апа!— дедд ш еш есше. — Айналдым!.. Н е?— дедц ш еш еа . «Мен... мен... А йтанды 1здеу1м керек!.. Керекеуге баруым керек... Отыра алатын емен...— деп к ез жасын Terin ж!бердк — К аргам -ау... оныцньщ езд... кал ай болар екен? — К алай болса д а конд1м. Ж е р алы стыры н, ж ол киындыгын айты п оты рсы ндар гой... к ен д 1м... Эке де, шеше де келктк Алдымен Ж умабике: Айтан жанды 1здемегецде... 1зде... бар, айн алай ы н, бар! Ж о л ы н болсын! Т ек езщ... Ш эрбан салт атпен ж алгыз журш кетуге де бар. Булар осындай киналыста отырганда узын шекпен

ш ап ан ы н ы н алды нгы e w p i eciK табалды ры гын сипай- мипай, серейген Т эш xipin кеде ж атты. Кеше Баянга барып ш ай-кант сатып алып, бупн кайткан екен. Куана] сей л ей xipfli. — У т м е де сокпастан... Айтанныц хабарын жетюзейш деп, сендерд1 куантайын деп... — Аман ба екен 03i?! — И э, соны айтьщ ы зш ы , Т эш aFa! — А йтан EpTic ж и е п н е ж е т е бергенде паром аркан ' бойы узап кетм тк Сол паром устжде кетш бара жаткан Садырбайды кере сала Айтан ат-матымен ж узш отпек боп езенге койып кеп кетш ть.. 9 з е н ортасы нан api, аргы ж и е кк е ж акы н дай бергенде толкы н уры п а т м аты мен cyFa б аты п ты . Содан, акы р ы койш ы , аты н EpTic ж уты п ты , 03i кудай сактап аргы ж агага шыгыпты... — T ip i екен foh, айналайы н! — T ipic i Tipi. Bipax... содан , су ы к ти ш , exneci ауырып, ты нысы тары лы п , ауы рлагансы н, э л п Эбд1рахим деген ногай б ар ем ес пе ед1, оны н у й ж е бы лты р К ереку барганда мен де тускем, сол xici Айтанды емханага салгызыпты. С ей тш , А йтан x a3ip е м х анад а е м делш ж а т са керек. — Анык хабар ма Тэш , осынын? Юмнен естдан?— дед! Бакен. — Анык болганда кандай! Ж а нагы Эбд1рахим ногай- д ы н ортан ш ы баласы н ьщ эйел1 Б аян д агы О спан касапш ы - ньщ кызы болатын. Алдынгы куш гана кызы мен куйеу баласы келген екен. Солардын оз аузынан естотм. Оспан уйжде, шай устжде... Содан сон ужме де сокпастан А йтаннын хабары н ж е т ю зж , с ен дерш куантайы н деп... сендерге жеткеш м осы. — Tipi екен гой, айналайын!— Ж умабике ана жылап яйбердк — T ip i!— дед1 Т э ш .— T ip i А й тан ж ан, Tipi! Емханада ж а т ы р д ей д 1 д еп, айтты м емес пе! — А ман ба екен 03i?! — Соны ган а айтсан ы зш ы !.. Т эш aFa!— дед1 Ш эрбан к а р а к а т K03i мелдйрей ж ау тан д ап . — «Т эш с ей л ес е тас сейледЬ>— деген б ар емес пе: — Кек серке жануар ею уш кунп толзссыз журютен ш ар ш аган foh. Э йтпесе... — Ж умы рткалы келде Айтан ага кус боп ж узетж , б ы лты р K03iMMeH к ер ге м ,— деп калган ж албы рш аш , коныркай кы з бала Мерекегул, айтуын айтса да уялып, кызарандап калды.

Ш эрбан тез журш кетуш втшдк экё-ш еш еанен. 0xeci де, in d u e d де карсы болмады. Т ек кана: — С алт атпен кетем дегенд1 агама! К асы да 6 ipeyai алып, трашпецке арбамен бар. Алдаберген апарсын, Айтан- нын ж аксы кёретш досы рой. Муны ест1ген М ерекегул Ш эрбанны ц куларына аузын тесеп, акы ры н рана: «меш ал касыца, Ш эрбан ага! Мен де | б арайы н, А йтан araFa!» i 1 — Ж ара й ды , айн алай ы н, ж арай д ы !— дёд1 Ш эрб ан е з ойы нда да: «касы м а ада м ал с ам М е р е к е т ал сам кай те- | пУ!»— деп оты р еда. О сы 6ip Карш адай сэб и кы з Ш эрбан Десе ж эн е А йтан д есе ж а н ы н у зед к Ш эр б ан д ы туган Iапасындай, Айтанды туран агасындай ыстык кередь — Эке-шеш ен р е н ж т журмес пе екен, айналайын?— деда Б экен. — К екем ренжймейдк «Ш эрбандай боп вс! Ш эрбандай ecri боп ерж ет»— деп ылги айтып отырады. А пам ба? Апам... дауылдатады да басылады. Т эш к у л т Ж1берд1 де: — Рас, ол солай. Мен б1летш Ж ам ш ия болса свйтеда. Ертеданде тустен кейш М ерекет жанына отыррызып, Алдабергенд1 божыш ысы етш , пар ат жеккен траш пенке Керекуге Айтанын 1здеп аттаны п бара ж аткан Ш эрбан ж уреп ею атка да кус канатын тйгейдк «Тез жетсем екен, Керекуге! Т ез тапсам екен Айтан­ ды»,— деп кагады журегй А лдаберген «шу!» д еп б ож ы какты . Ecirim H алды н да, каш ан Ш эрбаны к в з KepiM ж е р у з а - ганша: «Сапарын он болсын! Айтанжанды аман-есен алып кайт!»— деп ак жаулыгынын омырауын сонау-сонау Керекуге, емханада жаткан Айтанга шипалы самал жетю- зетш акша булттай желшп, Ж умабике ана эл1 тур, ani тур. Ат-арба узай бердк K aiip ол улкен кара жолга туседь Ш эрбан жаны 6ip ысып, 6 ip суып куднс пен сеш мнщ арпалысында к е т т барады. . — Алдаберген! Айда аттарды, айда! Айда! Т ез ж етейж Айтанга! Керекуге! Айтанды табайык!— дейд: Ш эрбан щыдамынан айырыла кобалжып.

ЕК1НШ Г БОЛ IM Б1Р1НШ1 ТАРАУ Айтан Алматыдаты комм унист^ Ж урналистер инсти-| туты на Tycin, окы п ж аты р. Алдында эл1 ею -уш курс бар.! О кудан кей ж там актан ы п, ер те н п саб ак к а а з 1рленш б о л тан ! сон, А лм аты к еш ес ш де п с ту д е н т и к жатакханаларынан c a r a t ceri3 кезш де Ф едерация парю не барады. Cepyenneyi- нен оты руы, ю тап окуы кеп. Ауыр касмретке ушыраган ж аны ньщ к аралы KypciHiciH баск ал ар га ce3fliprici кел- м ей д ь «Н е де б олса, 6ipa3 у акы т он аш а болаиы н»— Айтан- | ды кеш ке там ан буй далы тай лактай жетелеп осында j Ак ж1бектей, акш а бултты Алатау шыцдарыныц тесш э ж 1м д 1 а к эж ед ей а ял ап , сам ал ж елп идк Е нд| 6ip сэтте Айтан квзш таудан айырып, басын теменинк салады. К олы нда KOHcneKTici: «Д иалекти калы к материализм». П роф ессор yHi eerlnin тургандай: «Bapi езгередк 6api ж ац арады . 0Mip де 6ip калы пты каты п турыл калмайды. Т ау да, тас та, жер-су да езгередк Есюнщ орнында ж а н а келедй>. Айтан алаканымен кезш басып отыра калды. 0з1мен- | ез1 ш тей сейлеси, дауласты. — Сонда не? — Я, сонда не? Ш арбан ecxipin, картайып кайтыс болды ма? Ж ок? Ол не бары жиырма ею жасында каза болды. Ж ок! Келкпеймш . — К елкесщ ! К елкп еске ш аран жок! Ол зан — 120

габи гатка д а, ж е к е ада м е м 1рш е де, кауы м е м 1рш е д е о рта к юн- Бултартпас зад. — Сонда не? — «Сонда?» «Сонда не?» М эцпрш кеткенб1сщ езщ ? Е сiнде ме, МзшНур г ул ам а не айтуш ы efli? в л м е й ш десен гума?»— демеудл ме едь Ол ж ы лдардагы А латау аспаны акы н м ш езд ес. K,a3ip ж аркын, к аз1р б ултты . Bip к еш еге б о з м ар ж ан ы н куйып етед1 д е, екш ип к еш еге тасб ау ы р л ы к ж асай ды . Ж ан а ган а Артиллерия кеш есш е куйып еткен булт парктщ Айтан оты рган с о л т у с т т н е тук там ы зб а й K erri. «Мейл1,— дейд1 Айтан,— «келесщ е м унда ж а у ар . Т аби гат эдкп гой». С ей тш турган ы н да 6ip KepiHicTi гаж ап к ер д г «Э н е,— дедд Iез1не,— С экен ага! К урен сы рлы , кумй: таягы н серпе ойнатып кетш барады. К айда? Энеб1р лимонад сататын будкага бурылды . О л Heci екен? М ен С экен а га б олсам сол будканын маны нан ж уруд 1 л ай ы к керм ес е д 1м». Айтан тагы да ез1мен нитей сейлестк _ — Кателесесщ , олай деме! 0Mip сикырынын кыры мен сырын, ыстыгы мен суыгын, лайы мен туныгын, алысы мен жакынын, терен! мен саязы н, ащысы мен тущысын тугел бшу кайда? Соларды тусш уге куш тар болады, ocipece, акын адам. — Ондайды кой! Кияли боп кетесщ ? — Ендеш е, м ынаны м илан. С эк ен 6 ipey-aK бу л к азак та. Оныц ж ан е р к е л т , ж а н л эзза т ы к 1м д1 ьлЬам е тс е — сонда. Оныц акындык шабыт дуниесш е терен бойла, терен ойла! / — Койдык ендеше, койдык! Сикыр екен гой — сикыр eMip, сикы р дуние!? Сейтш , А йтан м ан ад ан 6 e p ri е з 1 м ен е зш щ niKip таласын эрен басты. Алатау зангарларына тыккан алтыны бардай-ак, сол алтынын енд1 алгысы келгендей !здеш сп кезбен элд ен еж тш те к арайды . А латауды ц 6 ip м усш ш ен 03iHiH Б аян тауы н кергендей болады . «К ай ран , Баянаула!» дейд!. Осы 6ip киял — м ае А йтан алак ан ы н аш ы п, к езш жумып, колын алдына жайды. О, сикы р дуние! К езш ашеа алаканына кел турыпты-мыс. Келде толкын ойнайды. А йтан кум арта карап кы зы ктайды . К е л iuiiHAe, толкы нм ен ойнап, батар куншц сэулесшдей кызыл шырай, жайбаракат Ш эрбаны ;ж узед1- м к . О л ж у з ш -ж у з ш ж у р ш 6 ip кезде 121

«Айтай xbiii! М ен en ai ж окпы н. 'MeHriniickfe 'к'ётИЙ!' Хои! кы мбатты м , хош !— деп баты п... ж о к боп кёт*г!:” ' ‘‘-1 -! — О, к уд 'рет? О, сикы р дуние'.’ — деп м ед -зеч бог тур Айтан. I Е н д !п 6ip с этте ж а ч а гы алаканы ндагы к е л 'Ty6iHet кара кат к ез ж ас бикеш шыга кеп, бу да алтын балыкш;* жузш , кек толкынмен ойнайды. Айтан екЫ ип' колымег eySin устаМ ак болады . <ФалыК>>' устатп ай д ы . СаусакТары- ныч арасынан шыгып кетед! де булкына жузед!. '■■■'< — Устаймын! К,айтсем да устаймы н, Сен!!— дейдв Айтан. — 031м де у статсам ci3re Рана устатам , Айтан! ара!— дейд!-м!с, жацагы алтын балык. л — К ай да Kopin ед!М, бул алты н бал ы к боп жуз!п; журген кызды? Анадайдан Kepin, касына келген досын Айтан сезбейдк; — Айтан! Саган не болды? Не деп турсыч? Сагат ceri3 болды? Ж ур, кайтайык,— дедГдосы. — 0!.. Э . СоЛай м а? — дей берд1 А йтан,— жарайды , кайтайык. пI -I- Айтан тушмен уйыктай ал май шыкты. Ш ам сенген j к арачгы бел м ед е, ж а т ак х а н а кереует1нде ш алкасы нан j жатыр. Манаты, алаканындагы алтын балык енд1 балык емес, каракат коз кыз боп елестейдк «Айтан aFa, танымай калдьщ ы з б а? Б у л — менм!н рой, — дейд1 к ы з ерш ж ы м ия кул!мдеп. Mewin к1м? А тычды айтш ы , айналайы н! — М ен...— дейд1 де АйтанРа мелд!реп карайды,— Жанарымдары жазуларды окысацызшы. Сонда бш еаз, Айтан кыз кезш деп жазуды окып жатыр: 1928 жылдьщ ж а з айы. Ж айлау. Ж умырткалы кел!н ж аралай конРан терт ауыл. Келд1ч очтуст!гшдег! Молда- ж а н аулы н ы ч сы рты нда окш ау т 1г!лген f k i Кшз уйдщ улкеш болатком тереагасы Жамантыковтыч кечсёск Еюшшсжде кызметкерлер! — Айтандар. Т у е Ke3i едт Ж ал б ы р ш аш кочы ркай кы з бала кёнсеге келш KipAi де, |рк1лместен Айтанга жакындагп — Айтан ага, Ш эрбан ага ci3re 6epin ж!берд!,— деп буктеул1 кагаз уеынды. Айтан ж азы п отырРан кагазынан бас к етё р т, ж алт карады. К арей алдында жаСу^ы бшмес а лм а сты ч ж аркы лы н д ай оттьг к ез, е ж е т ж уз!нде ётк1рл!к

впей анкы лдаган адал ды к «мен м ундалап» т у р ган балапан кы з сиггенгенш ьпмей тусп ей тш туйгы н т эр 1з д 1 к ер ш д 1 Айтанга. — Айтан aFa, окьщыз! Ш эрбан аганьщ хаты. Рас |айтам, А йтан aFa! ©TipixTi бьпмеймш. М ен О макалды дагы нагашыларыма баргам. Ш эрбан аганыц касында ею кун |болдым. Олардьщ уш нагашым аулы на ipreaec оты р екен. |«Осы хатты А йтанньщ колы на е з кольщ нан тапсы р»,— дед 1 маган.— Окьщыз! Айтан хатты ун -тун аз алды. — Айтан aFa деймш, окьщ ыз, эйтпесе к етп ей м т,— деп етЫ п турып алды балапан кыз. Т а п осы к езде тш еущ 6 e p rip Т у ты кб айд ьщ inici кеп болатком кызметкерлерщ кымызга шакырды. Айтаннан баскалары сонда Kerri. Айтан «кешн барам» деп кала бердь Ш эрбанньщ хатын онаша окыл отыр. «Айтан! Сушскен кос ж у р е ки тэш рден баска айыра алмайды. Ол жакта болсан да касымдасын. Бул жакта болсам д а м ен де сен щ касы цдамы н. TLaeriM — кызмет1нд1 ж аксы icTe! 03ine у я т келм ейтш б олса ган а келш кет! Bi3fliH OMip, б1здщ м ахабб ат 6 ip ку н дж , не 6 ip ай, не 6 ip жылдык емес, мэнплж! Иэ, мэнллж! Сенен акылым асып ж атп аса д а алда гы у з а к OMip бакы ты м ы з, осыны айткы зы п отыр. Айтан, сагынарьщ бар болса сагынган да жаксы дегещ ц вступи ем! Р ас екен! С агы ны сканы м ы здьщ 63i к, андай,l;.ж .а.к..сы едЙ CyudiM. Ш эрбаныц». Айтан кул1мдеп «Дурыс! BipaK та сагыныса бергеннен сагынышты баскан жаксы да!»— деп жымындады. Онысы: Келер жексенб1 куш Боранкелдег1 Бэкенд1к1не, Шорбанга ж ету. К,иялымен каз1рдщ е зш д е -ак уш кан кус, ескен желден бурын жетш Ш эрбанды аймалайды-мыс. Беу, инрюн, ж астык шак: суйккен кос журек, жас махаббат, сенен бакытты, сенен ыстык, сенен Kyfliperri бар ма екен! Айтан осындай ой ертш де отырып калган едк — Кетем , А йтан aFa!— дед1 б алапан кыз. — Э, не дейсщ? Кетем дейсщ бе? Т ура турш ы,— дед! Айтан,— Ш эрбан тагы не айтты? ¥ я л м а айт, Мереке! Мерекегул еткен кыста Белдейдеп нагашысы Сагыз- байдыч уйшде жатып Сарыадырдагы мектепте сауатсыз- дыкты жою мугал1м1 Ш эрбаннан д а с аб ак алган. Осы 6 ip туйгын кыз анкылдаган мшез1 устще сабакка зерекпгш е суйснпп Шэрбан муны туган шнлклндей к ер е тт. Ушне epTin кеп, сан рет кондырып касына алып жататы н. 123

Шашын тарап беретж. 0 зш сейлетш , эн салдыратын, ерю баурайтын. Т уган cin^iiciидей ез1м сж етш . Алгаш кы келге Kyui норде, Мерекегул: — Эн айты п б ерейж бе, Ш эрбан ага! (бул елде ж а к о бойжеткендерд1 «aFa» дейдО. — Эн айтатын ба едщ? Айта гой, айналайын! К,аррам-ау, сен калай сы ц мен дегенде, а К,уриды ы нтык зарым... — Мереке айналайын, эш цд1 то ктата тур!— д ед 1 Ш эрбан. — Неге? — Саган мундай эн айтуга жарамайды. — Неге? — Сен тым жассыц. Ж анагьщ махаббат энь Ересек кыз бен ж Н г п н махаббаты. Сую-куюлерй.. — Е ндеш е... ым, ым... Б урю тбай экем аты М у стаф а атым... Е теш н эн нiц б аян х икаяты н... М ерекенщ даусы да, эн ce3i де Ш эрбанга унаганы: сонш а, TOMenri б влм еде ас Э31рлеп ж урген ш ешесш шакырып келдк — К,айта айтш ы , Мереке, ж ан ап я эш ндк апам' тындасын! К,ысылу, бэлсжуд1 б ж м ей т ж ж а с М ереке «Б у р ю тбай -j ды» кайтадан бастады. Даусы ж ай коныр басталып барып ашылады екен. Б ж к квтер1м толкынды ужр]мдер1мен твмен ж узж , пристанга жакындаган кемедей баяулап жайлы тынымдайды. Ж умабике де Ш эрбан да ыкыластана ты ндады . Соны сезген М ерекегул енд1 м улде ерюн: ... Агайы н б у п н кундеп, ер тен ж октар, ¥ л тумай Ж ангозыда Мустафадай! деп эн д етед к Hipax эн н щ эу ен ж е бо л м аса с е з ж щ магы на- сына мэн беру ойына xipin те шыкпайтын балан зердееже осы бугж п кеш тунгыш ой туордк — Э н щ , даусы н 6 api ж аксы , М ереке. 9 p i ipKbiMefi, api I су й с ж т, сонша беринп айтуьщ — озщ нщ энд1 жап-жаксы айтаты ны н а с е ш м д ш т н . Э н дерщ н щ свз1 ше? — Онын neci бар? — О нын Heci б ар емес, Мереке! Б ар л ы к м эн мен | магына эннщ сезж де. Эн — эуен сонын ж етю зуино, ж эрдемцно гана. Эн — эуен багыныштысы, командирдщ солдаты. Свз1 не буйырса эуен солай толкиды. Элпнде эуел1 «Кдрганы» айтты ц, ж ана «Бурютбайды» айттын ! exeyiHiH эу е ж 6 ip ме? Exi баска ма? — Ею баска. 124 L

— Екеуш щ eKi б ас к а болуы н елж тен? Екеуш щ с е з йаксаты, сыры, мазмуны , ею дуние. Eipi — махаббат, m m u ici — адам eMipimn баскаш а 6ip сипаты. Эн — эуеш- }пн екеуш де ею баска болуы с е з м агы насы нда... Т у сш д щ tie? А дам ойын, арм аны н , е м 1р ж ай ы н сы ртка ш ыгараты н оз. С ол сезд1 энге-эуенге б елеп бергенде TinTi эсерл1 Гюлады. Э уен — эн с е з м азм ун ы н а кар ай туады . Ж ацары |<К,арранын» с е з ш «Б урю тбайды ц» эуеш м ен, немесе «Бурютбайдыц» сезш «Карганыц» эуешмен — эшмен дйтуга болмайды, айтса тьщдаушысыныц ж уреп кабылда- майды. TyciHceH эннщ анасы — сез. Эн — сездщ ж урек уш. С ездщ дыбысы толкындарынын эуень Тусж бедщ бе? Гуандаре алмадым бшем. Иегш алаканына салып, шынтагын Ш эрбанныц дзесш е суйеп, тацыркана тьщдап отырран Мереке: — Т у а щ ц м , Ш эрбан ара! Ту<пндам. — Тусшсец, жацагы: Арайын 6yriH кундеп е р те ц ж октар, ¥ л тумай Ж анрозыда М устафадай... «Бурютбайды» баска энмен айтсац тук шыкпайды. — М устафаны несше кундед) екен? «Бар болса кере алмайды» дер;пк бай емес, кедей е ке н ,— де/ii Ж у м аб ике. — Апа, Мустафадан бай бул елде ешюм болмапты, болмайды да? — Не деп отырсыц Ш эрбанжан? Э кеа Бекенф керген кез1 Tipi ул кен дер б ар емес пе? С ол KicLnep Б у р ю тбай кедей efli деп оты рганы н тал ай ecTireMiH. — Апа,' М устафаныц байлыгы )иал-дэулеттЬпк емес. О ныц байлы гы кею регш де. А т б асы ндай алты н Fa да сатылмас асыл байлык. Оныц жацары «Бурютбайы» бар гой, апа, мыц ж ы лдарга баратын байлыгы! Ж аяу атаныц, Matuhyp атаныц, Султанмахмут аганыц елец жырлары да гондай алтын. Булар журек казынасы. М устафаны кундегендер оныц осы «байлыгын»— ездерш де жок байлыкты кундеген. — Тууу айналайын, буларыцды бурын нарып айтпаган- сыц 6i3re! Б угш TifiTi е зщ 6ip... - Мерекенщ «К,аррам-ау» мен «Бурю тбайды» айтуы- нан ш ыкты. TyciHciH! ЕсМ де журсш! М ереке «тусш емш », «умытпаймы н» д егенш eKi-уш рет басын изеумен бивдрдг Ж ум аб ике тш ек етш М ерекегулге тары 6 ip эн салды р- ды. Бул жолы «Кдраторгайды» айтып ед!, бунысы да унамды болды. Ш эрбан оныц жалбыраган шашынан сипады, бетш кеудесше басты.

— Эншп екен сщ гой, М ереке айналайын! Сагьпбай нагаш ы н нагы п эн айтты ры п койып ж у р ?— дед1 Ж ума- Мереке басын теменппк салып, сэл курсшдь Сагызбай ата-бабасынан дуанбасылык, одансын болыс- ты к кетпеген Ш онжар Садырбайдьщ аталас туысы. 0здер1 еспеген тукым болса да Акбеттау eai Садырбайдьщ ашса аясында, жумса жудырыгында болып келген. Сагызбай сонын ыкпалындагы пенде. Булар эн-куй дегенге руксат етпейдь Домбыра мен сырнай, эн буларша жын-шайтан- ньщ азгыру куралы. Ал, мына каршадай жиеш Мерекегул- д щ ж ан ы — эн nepiuiTeci тар1здк К,ыс бойы Сагызбайдьщ уй!нде ж аты п , Сары ады рдагы м ектепте оку окиды. Ол уйде эн сала алмай, ш ку с а боп журген бе? Ж ок! Мектепке бара жатканында, кайтарында да ат устшде эн салады. Ш эрбан га М ерекегул бурынгы сы нан да суйк1мд1 квршдк 03i эн салмаганымен домбыра шертетш Ш эрбан' кыз балапанын бауырына тарткан жас аккудай баурап Мерекегулдд ш аш ынан сипады. — Бул елде 6ip кыз бала бакытты болатын болса, ерж ете к еле сен бакы тты болуга THicciH- Мереке! Соны тщ ейм !н с аган ,— дед1 Ж у м аб ик е ана. Содан бастап мына о ж е т те, а к к е щ л энш1 б алапан кы зды Ж у м аб ике ана ез1н1н Ш эрбаны ндай керет!н ед1. Ал М ерекегул Ш эрбан дегенде жанын узед!. Оган тенер адамы ж ок. Улкендерден е ст1гендег1с1 р ас б олса «хордьщ кы зы » осы Ш эрбан ага деп бшед1 Мерекегул. Ш эрбаннын суйген ж 1 г т Айтан болганына куанады. Bipi-6ipine тен деген сезд1 улкендерше айта алм а са да, iuiTeft куптайды . Айтанды осы ж азд а б олатком к е н с е а ауы лдары нда болгалы бш едк Оны алгашкы коргеннен бастап Ш эрбанды жаксы кергендей А йтанды да ж ак сы кередк KiM 6 wefli, эйел бала д а сез1м ерте оян ад ы деген бар. Элде... TinTi. Ой, бэлекет, кутыргыр, ж ал бы р ш аш кы з. Он уш тен асар -асп аста, карай кер... Айтанды Ш эрбаннан басканын бэр1нен кызганатынды ш ыгарып ж ур. Сол 6 ip im Teri «жарасы н» кешег1 кеш те сы ртка д а с ез д 1рш алды. Ж аз г ы ж ай л ау Kemi адам ж ан ы н кытыктайды. Ж астар ж а гы уш ш ж а з Kemi — ж а н н а т т1рлж, ойы н-сауы к думай. М1не, М олдаж ан аулы ны н кы з-бозбаласы , ж а с кел1ншек- Tepi баска ауылдардын жастарымен кел ж агасында сауык курып жатыр. Айтан Алдабергенд1 касына алып ауыл сыртында серуендеп журджжурд1 де сауыкшыларга карап б еттед 1. 126

— Айтан келе жатыр. — Келсж. — Кел1ндер! А лты бакан т ерб ел ш ,,,эц ш ы ркала тусуде. Эдепт1 эз1л, жас кулм ойнайды. Ал келдщ аргы жагасында кыстыгуш ганаганда байлардьщ артык шыккан малдары. Сот умкпмен у м м етк е алы нган. К,аз1р косш ы ны н к арауы нда. Анау жылтыраган сол малдарды баккандардын оты. Таяуда кедейлерге белш щ бержмек. Б1рсыпырасы косшы уйым- ныц карауында м емлекеттж бодмак. Олардын оттары мол лапылдап жанады. Айтактаган дауыс, жалкы эн' еспледг Т ерт канат уйдщ терш де баягынын, «батырларынша» Тузакбай хатшы жатыр. ¥йкысырап сейлейд]. Кундгзп ж асаган т 1з1м д е п а дам д ары н ьщ аты , оны н к ай сы сы н а кандай мал б ер1л етп й н айты п сан ды рактай ды . | — А йтанды осы ж ол ы енд1 к айты п т у р а алм айты н дай етш . суршдфмесем Тузакбай болмай. кетейш! Экесплн атына отыз кой, терт жылкы ж азы п койдым. Ш акырттым. Содарды экес! алсын. Содан сон Т узакекен ауданга, уезге жазып... Айтанньщ мойнын астына калай келНргенодд) кара да тур! — Аунап Tycin кырьщ нан жат. Т у за к карагым,- дей/й ояу ж аткан кара кем ш р.— О да езщ дей ж ас адам гой, жамандык ойлама, Айтанга! Тузакбай шошып оянып: — Н е, не? О не дед1м? А йтан д ед 1м бе? — Д едщ карагым, дедщ. Bipeyre op казсан. oaine кор казганьщ деген бар... — Т у у , е зщ 6ip eTipiKiui к е м т р екен сщ . К а т а н айтты м . Ж ап аузынды, уйкымды белмей. Тузакбай керпеж басына буркене жамылып уйыкта- гансиды. BipaK ояу. К ем ш рд щ c e 3i м ен е зш щ ойы куйын урган шандай сапырылысып тыншытар емес. Айтан мен Алдаберген сауыкш ылар ортасында. Айлы гун. Кень'ЦЙ кеш . Ж у л д ы зд а р букш асп ан эле mi не алты н ернектерш курып жаркырайды. — А йтан aFa!— деп б ул ар келе бергенде орны нан атып турган жалбыр шаш Мерекегул Айтанды ез1мсшш, колынан жетелеп, ыгы-жыгы топтын ш пндеп немере агасы Н укаж ы ны н касы на оты ргы зды . Б у л а р 6 ipiH-6 ipi Семейде окып журген кундерЫен бглетш. Нукажы Семей партия мектебшде, Айтан ауыл шаруашылык техникумында окитын. Нукажы жазгы демалыста елге, уйше келген. Мерекен! еркек баладай керед1. Е р к ж а те д к еркелетедй Н укаж ы гарм оны н а ла ш ы кп апты б у п н . О л ез1 сак а 127

б ой дак ж нзт. А гасы ны ц уйш де турады . Мерекегул б\\\\ шынтагын Нукажы агасыньщ, екж ил шынтагын Айтанньи ri3eciHe Tipen еркш оты р. Б ул отырысында балац кьг журегшде мактаныш лупил бар. Баска кыз-келшшектерп «Кврд1ндер ме мен1! Кайда отырмын?!» дегендей кул1мдег карайды. Бу не отырыс? Медптте отыргандай? — Эн! Эн! — Орамал тастам ак ойнау керек! Мерекегул орнынан турып кетш барады. — К ай да б арасы н . Мереке!— дед1 Н укажы . — Гармоньщды акелем уйден. Айтан агага эн тартыг 6epecin. Н у aFa! Ж ар а й ма?! Ж у п р е баскан М ерекегул гарм онды алы п келш , Ну-* каж ы агасына устата берд1 де, аз! бурынгыша Айтан eKeyiHiH арасы н а оты рды . Н укаж ы А бай эндерш ен бастап, «Ахау, Семейд1» де умыт калдырмай, жэне эр турл! эн тартты. Арканыц кеч тынысты, 'эсем ыргакты, алуан толкынды эндер1 гармон даусымен ты ркала ыргалып ж ай л ау KemiHe сам ал ж елпидк — Эн керек! — Эн! — Эн! А к сур келщ ш ек «Кызылбидайды» айтып едк даусы цпцш лдек екен, ж е н д 1 ш ыкпады . BipaK онысын елеген! ол жок. Kyfieyi кооператив дуниесш ысырап кып, сотталып кеткен к е р т е д к Bip ж ы лдан oepi «Tipi ж е а р » . Exi иыгын ж ул ы п ж ердей , таб аны кы зы п ж урген кез1 екен. Айтанга кез кырын тастагыш боп отыр. Айтанды мана Мерекегул колынан жетелеп. Нукажы агасынын касына экеле жатканында: — Нар ж Ы т ж ас ботаньщ жетектеген жагына журген! кал ай ? 0 з б ез м е н ... е з Ti3riHiH алы п ж уре алм ай м а?— деген осы Ж амал болатын. Айтан оган: — Ж а с ботаньщ с эб и л ш н е берглген Ti3riHfli шан баспайды,— дедк Т у ш м е н ж ай л ау KeminiH ойын-сауьщында болган Айтан катты уйыктап калыпты. — Э кеч келш отыр! А йтан тосектен аты п турды . Yft хвленхесш де отырган экеге барды. — О ятпа деп ед1м,— дед! a x ed . — О не дегеш ш з, aFa! Ci3 келгенде... Т у н де кеипрек жатып калып едщ. 128

8 д1Л кы ска свзд1 адам: — Маган мына косш ыларын отыз кой, терт жылкы алы цы з, ci3re солай лай ы ктады к. Слз белru n к е д е й а з |гой, сол м алдарды т е з келш алы ц ы з!— д ел ' Kici -Ж1б е р н т влп Тузакбай деген хатшы. | — 0зщ1з калай к ер еаз? Алганыцыз ж ен бе? — 0 з ж е оп а бермеген С ады рбайды ц 'малы м не кы лам. Алмаймын!— дед1м. М енен де кедейлер б ар , соларга бер1ндер,— дед1м. Bip ж у м а болды Т у з а к д е г е н д е р щ усты уст1не адам хи берш кой м агасы н саган тш десейш деп... Маган б1реудщ м алы ны ц Keperi ж о к. Сен ам ан болсац мал д а, дэул ет те сол. С онш а малды не кы лам ? Энтёкей, Куаныш бай, К,айырбек, Д ал абай сиякты кедейлерге бергешндей бес-алты к о й бе р се болады. Мынауы «Батпан куйрык, тепннен тегш негып жаткан куйрык» кой езь Ертеден аз-маз сауатты экенщ журек дэрменше жасынан тандана ескен Айтан: «Экемдей эдш, экемдей 6ip с ез д 1 болсам» д еп арм ан ететш ед1 ж асы нан. — AFa, д уры с, осыны цыз дурыс!— дедк Суйсшш те куанып айтты. Тузакбай кел ж иегш деп мал басында. Эдекенд1 курак ушып карсы алды. — Быкып жаткан мал дегешшз, мше! Отыз кой, терт жылкы а зд Ы . Эдеке! Тацдап-тацдап алыныз! — К арагы м , Т узак! Эда-вд эке-ш еш ен бш се д е сен б ш п болмаган жассын гой. Маган мал керек емес, ж ан керек! Тугщдз де алмаймын! Соны ауызба ауыз езщ е айтайын деп келд1м. — О не дегещщ з! .Тегш малдан eci кеткен адам гана безеди Туршбе/цм? — 03iM TyciHceM, ж ум ы сы н не? Хош! Тузакбай ацтарылып турып калды. III Айтан бупн де Ф едерация napxi ш ж д е , тагы да шыгыс солтустжтеп узын отыргышта отыр. Кун сэжде ететш софы дай арайы на ецкеЙ1п барады . А йтан осыпан т е р т кун бурын кешл/ц едк Институттыц уш таганы институтка белшген Стали ндж степендияны Айтанга берудг уйгарган. Д иректор п риказы н берйт, к аби н етж е Айтанды ш акырын алып куттыктаган. — Эд)лев жолдас, ci3 будан былай да партия тарихы мен ф и лософ ияны ж аксы окиды дСген сеш мм ен кутты к-

таймын, жэне баска пэндерд1 де солай. Институттеп; когамдык ic-терде де алдагы уакытта озык улг! керсетерс1э деп бьземш. Жолдастары кинога *кеткен. Айтан парк шшде аш отыр. Апрель басталгалы, Айтан ойбасты болып кеттй KypcinicTepi кебейш, дел-сал. Алайда сабакка катынасуды, дайындалуды босацсыткдн емес. Сабактан кейш осы парктщ 1шш, осы отыргышты «тэн1р тапсыргандай* отырыс мекеш eTin алды. Алатау шыцдарына 6ipa3 карап отыр едь Онын карлы зацтарларынан 6epri жоталарынын 6ipi бул жолы да! езш щ тукан тауы Баянаулага уксап кеттг «Умыттыц 6aj мен1 де, Шэрбанды да» дейдк — Жок! Неге умытайын тау таксыры ceHi де, Шэр-| банымды да. Сен1 екеуиип умытсам тэц1р алсын меш,—| дейд1 Айтан. С е й тт отырып, колын батар кун сэулесше| карай созып, алаканын ашып, ед! тары да, тап знеукунпдей, о сикыр дуние, алаканына кол турып, толкын ойнайды- мыс. Толкын iiniwie Шэрбаны жуЗедг • — Шэрбан! Сэулем! — Мен енд1 жокпын! Хош, Айтаным, хош!— деп Шэрбан узап жузш барып-барып, теренге баты п. кетть — Уа, куд'рет, бу не раламат? Айтан алаканына кайыра уц1ледь «Таты 6ip кёржсе. Шэрбаным». Мэнпге кеткен Шэрбан енд1 кайтып кершбе-[ Д1. Онын орнына кол тубшен, кез1 мвлд1реп, шашынан! толкын тамшылап Мерекегул шыга келд|. Айтан селк| етш: «Бу не? Е ам дурыс па менщ! Бу не сикыр дуние!»— i деп жан-жагына жалт караса жана FaHa алаканындагы толкын iuiiueH кержген кыз касында тур. Айтан шошына шепндь — Айтан ага, буныныз не? Мерекегулмш foA. Танымай калдыны 1 ба? — Шын Мерекегулм1сщ? — Шын Мерекемш. Айтанды колтыктап суйеп, отыргышка Кайта отыр- гызды. — Жумырткалы кел1 есщ1зде ме? Сонда Шэрбан аганын хатын экеп бергешм ше? «БуркНбайды» айтып j бергежм де еащ зде болар?— дед1 де акырын гана, жайлы J унмен «Буржтбай экем аты»... деп бастады да токтата койды. — EciMe eHfli тусть.. Даусын ондарысынан ересек тартыпты! — 0M ip зады Fofi, Айтан aFa. Одан 6epi алты жыл еткен... 130

Солай де! Туу езщ т н т б'ойжеткен, ~ой жеткен «Шпт» боп алыпсын гой. Мереке жузш теменшж салып кул1мстеп: — Ж ш т боп дейЫз Айтан ага, «житг» болагыныма ана жылы сейбедщ1здер гой. Айтан тусше койды. Жиырма сепзшип жылы жайлауда комсомолга альщыздар деп бсьг Мерекегул Ажабаева етЫ ш берген. Анкета да толтырган. «Жасын толмайды. Комсомолга 16 жастан бастап кана алынады. Солай, карындас. Ренж1ме. Бара бер!»— Деп шыгарып ж1берген. Комсомолдык ячейка нын хатшысы осы Айтан Эдшев болатын. Сонда жылемсырап шыккан Мерекегул кайта Kipin: «Комсомолга алмасандар да комсомолмын» деп eciKTi катты жауып, шыгып кеткен. — Айтан ага, енд1 шын комсомолмын!— дед1 Мере­ кегул. — Ол жылы жасын жетпейтш. — Оган кейш тусшд1м Foft, Айтан ага. — Мереке, басканы коя турайык, айналайын! Бул б1здщ едэу1р жылдан кешн Kepicin турганымыз гой!.. Олай емес-T i.„ Мерекегул терт куннен 6epi осы паркте, узын отыргыш- та отырган Айтанды сыртынан керш... 6ipaK OFan сокпай ет1п к е тт журетш. Шэрбанды жаксы керетш журеп бугш «Айтан агага да» бурынгыдай жылы ушырады. Терт кун кере тура кермеген боп е т т к е т т жургеншде мэн бар едк «Ержегпм, жалбыр шаш балан шагыма 6api KemipiMfli болган шыгар. Енд1 баскаша ойлап калар Айтан aFa. Канша дегенмен мен кызбын да, ол еркек кой»,— деп тартынган едк ByriH ол ойына тыйым салды да Айтанмен кездестк Дэл солай боп шыкты. Сол куш, сол кеште Айтан Мерекеш ушне дейж шыгарып салып кайтты. Ол Пушкин кеш еа 9-уйде турады екен. — KipiHi3, Айтан ага! Апам да ез1Ч1зд1 жаксы бьледк Сыртыдыздан айтып отырады ылги! Журщ1з, уйге мрщгз! — МезгшЫз гой. Баска 6ip куш... Мерекегул ауыл шаруашылык комиссариатында кызмет ютейдк Кунде кызметтен кешн паркке кёлёдь Сол 6ip агаш отыргышта отырган Айтан мен Мерекегул eKeyi осы бактьщ талай кешш 6ipre ётк!зт, талай тунд1аударып, талай рет Пушкин Keuieci тогызыншы уйдщ какпасы алдында коштасып айрылысып журдк.. Мерекегулдщ баягы балдырган кунп ацкылдаган ак мшезк Выдай Караганда ойында баска ештене жок сиякты. «Айтан аганы» анау жылдагы Шэрбан жаксы кергенждей

жаксы керей. Ал, Айтан ше? Ж ум бак?' Ал, Мерекегул ше? «Жарлы байып, жас ертед ержетпей ме! Айтан ага негып тусшбейда? Меш сол баяры «Жумырткалыдагы» он уш жасар бала кыз коре ме?— Мерекеш осы 6ip ой мазалайтынды шыгарды. Тундерде уйыктай алмау пайда болды. «Шэрбан aFa кайтыс бопты. Ендеше, Айтан аганы енд1 ешюмге кимаймын. 0 й , не деп жатырмын осы? Акылым ауысканнан сау ма? Акылыннан ауыскан жоксын. Айтан eHfli сенЫ рана болуы жен. Шэрбан аганыд аруарын сыйласац Айтанды суй, курметте! Баскара кима! Соныд дурыс!» — Солай ма? — Солай! Шын солай! — Ендеше... Шэрбан кайтыс болранда Айтаннын кемрепне кулагам к аарет тасы ani козралран жок-ты. Мерекеш кергенде Шэрбанын кергендей болгысы келгешмен туман кед1л, ауыр кайры булты айыкпаган кез ед1 бул. Ж ас житгтщ KeKiperi мунша булыруы тым ауыр хал. Айтан сосан тезуге бекшген. «Енд! маган махаббат дуниес! карац. Шэрбаннан кешн жар суймеймш. Жалгыз етем». «Жок ж !г тм , елген кайтып оралмайды. Tipire т1рлж зады — зад. Ж ар суюге де, перзентп болура да тшссщ. Мойында». «Коя тур ондай акылыдды!»— дейд1 ез1не-ез1 штей тойтарыс жасап. Мерекегул ауылдан Кереку барып, педтехникумде окиды. Одан Алматы ауыл шаруашылык институтынын екжил курсында жургежнде ауыр жыл кездеседь Ж еар шешесш, mi-ciiyiLnepiH xeiiiipin экеледь Соларды асырап- сактау уилн шарын болса да кызмет ететш кершедь Бурынры ацкылдак ак м!нез1мен осындай жайларын Айтанга oipiHiui кездесулершде-ак 03i айтты. Экесшщ ел1мше эл1 катты куйзеледк Огызыншы жылы Сагызбай кулакка тартылранда Кереку техникумында окып журген Мерекеш сагалап кешш келш, одан Славго- род жакка жылыстайды. Мерекешд эке-шешеа Сарызбай- мен 6ipre журсе ж у р т, отырса отыратын келедке. Сагыз- байга сорымдык жылкы i3flen, поселкелерге барып, жылкы алып кайтып келе жаткан Мерекенщ экесш бузыктар елт1р т кетедк — 031Д13 6Lneci3 Fofi, Айтан aFa, кой аузынан шеп алмайтынын... гармоннан баскамен ici жок момын экем, «кулак» кайнагасынын жумсауымен ж у р т е л т кеттк Олай да, булай жан ушырып i3AecTipin, суйегш таба алмадым.

Апам кшэлк Момын экем/ii агасыньщ «карпябаулысындай» жетектеп жумсап... жок кып тынды. — Агац, шын жаксы адам еда. Л аж не? бздерщ аман болыцдар!— дед1 Айтан. Мерекегул кезше жас алды. Айтан аяп Kerri. Шашынан сипап, кез жасын алаканымен cy p iri. Уатты да, жубатты. Мерекегул серги бастады. Айтанныц кеудесше басын тесеп, кезшщ жасын cyprri де, Айтанга мвлд1рей карады. Айтан оныц сол сэттеп кезшщ жанарынан анау жылгы езше таныс кызык 6ip cyperrepfli кердй ... Ж аз. Жайлау. Жумырткалы. Молдажан аулы. Болатком кецсеск TycKi толаста 6ip уйден кымыз imin шыгып кенсеге кетш бара жатыр ед1 Айтан. Улкендерд1 окытып жаткан агасыныц мектебшен ушне карай жупре баскан Мерекегул Айтанныч алдынан ете 6epin, колындагы мтабын Tycipin алды. Т ура калды. Ею квз1 кггапта емес, Айтанда. К1табын Tycipin алганга кысылып турган сияк- — Мунын калай, Мереке!— деп Айтан ецкешп жерден ютабын алып 6epin еда, Мереке тагы да «Tycipin* алды. — Непяп турсын, Мереке? Муныц не? Мерекегул Айтанга кадала карай капты. — Жарамайды муныц? Сен пысык едац гой. Мунын не элде-KiMre кусал ыбылжып, колындагы ютабыцды Tycipin алып турганын? Мэ, енда Tycipin алма! Шац болады. — Ci3fli керген сон, Айтан aFa, кггабым 03i гой колым­ чан Tycin кеткен. Шац болмайды. Ютапты cuncin, аузымен ypin, алаканымен сипап, колтыгына басты. т г Шан баспайды кггабымды, Айтан ага, OMipi шац бастырмаймын. Шан бастырмаймын!— деп сеюре басып, ойнактай женелд1. Анда-санда токтай кап артына бурылып, Айтанга ест1рте: — Шэрбан аганыц ютаптарындай тап-таза е т т устаймын, кггабымды! — Туу, бэлекет кыз. Шэрбандай болгысы келед1?! Уйше Kipe бере-ак Мерекегул ic Tirin оты рган шешесже: — Таста icinai. Айтан aFa б1здшне барып шай iuieM. Апаца айт, шай эз1рлет!— дед!.— Тур, апа, туршы деймш, iciHfli коя туршы! — Айтан? К,ой api! Оны кайда кердщ? Тары да солардын KenceciHe бардыц ба? Сен кыз ба, сен кыз, кагынарсыц? Желшлдеме!? Кдгынбаймын, апа! Шэрбан аганы сагынып журмж. Барып кайтайыншы!

— Айтанын не ендеше? — Айтан aFa, Шарбан агамен б1рдей маган. — Жайына жур лепшдемей. Отыр. К1табынды окы онан да. — Апа, деймш, апа! Коя туршы icintti. Кейш тшерсщ. — Катырма басымды. Жалгыз атты Эдомич жепмеп жетшген екен? 1с1мд1 тастап соган шай кайнатам, а? Шошандама! «Агузы биллэ!1и»-ден баска намаз сабагынан тук уйренген жоксыц,— деп iueiueci машинасын токтатып, бет1н кызына енд( рана бурды да: — «Кулку алла ахат!» Кане айт деймш, айт кане? Уйрен! Жамшиянын эке а осы болыстыц указной молдасы болган кария екен. Садырбай болыс бабасы Шортаннан алган таглымы бойынша эммдж пен дшбасылык б1рдеченщ exi колы, ягни eri3i деп бшген. Кара халыкты мейлшше билеп-тестеу ушш езш щ немере туысы жанары Жамшия­ нын думше молда экесш указной молда еткен. Жамшия бул елде кудареттд куш болыста, указда деп ескен жет1м кыздан бул жылдарда кедей Ажыбайдын келшщеп, уш- торт- бала тапкан сака эйел. Момын куйе>ч Жамшиянын «келенкеа» icnerri efli. Келтелеу б т м /ii мурнынын TepiH бшепмен шапшан суртш, шеше'анен мшез1 де, сипаты да баска жас Мереке: — Апа,— деда — намаз сабагыцды уйрет! Уйренем. «Кулку алланды» айтайын ба? — «Кулку алла ахат. АллаЬу самат... — Мше, осылай уйрен. Дш аздерге елжпе! Аллатагала- ны умытпа! Мерекегул 03iHiH дан туралы ойын айтайын деп окуалды да токталды. Ka3ipri арманы «Айтан аганы» уйше кел- Tipy — шакыру, «кулку алланы» еы-уш айтып, шешесш риза еткенш сезд1 де: — Апа, самаурын кояйыкшы. Icinfli Tire бер, мен кояйын! Шешесшщ жауабын кутпестен самаурынды далага шыгарып, су куйып, от салып, 03i кайнатып журген Мерекегул 6ip сэт уйге Kipin efli, iueiueci 03repin капты. — О л нем еш н есш е iuafiFa ш акы рам ы з, анад а ceHi комсомолрэ а лры збаган сол д егенщ кайда? — Апа, жасым толмарасын алмады меш комсомолга. — «Жасым», «жасым?» Журттын сендей кыздары баягыда... ceniH осы жасында куйеуге бершген. Перзентт1 де болган. К азак кызына он уш жас — аналык жас, б ш п кой! 1-34

— Не дейсщ, ana? Не деп отьгрсын? МерекегуЛ Ткылап шыгып кеттк Шеше шыдай алмады. Р е н ж т п алганына екшдн «Заман1 баекаша рой. Бекер 1айттым». Yft |ргес1нде жылап отырган Мерекенщ бетгн [кеудеане басып, шашынан сипап аялап: I — Айналайын! Ш акы ра гой Айтанды шайга. Qyeai |Мэрпугадан кант сурап экел. Оларда бар гой, 6i3 сиякты I : — K,a3ip, ana, Kasip! Мерекегул кант алып ушне келсе' самауырын эндете |бастапты. К,антты шешеане берд! де, асыга жонелдн Болатком кецсесже келдь — Айтан ага! Жалгыз екенеЬ гой... — Иэ. — Айтан ага, апам шай кайнатып, дастаркан эз!рлеп койды. Ci3fli Шакырып кел Деп яиберд! мень Айтан Мерекенщ бетше TyciHiKci3 карады. — Айтан ага, шын айтам. Жур1ЩЗ, журш шай iiniHi3 б!ЗДжшен. — Ракмет, айналайын! — Ракметтщ кереп жок, Айтан ага. Журщ'з! Жу- piHi3iiil! Айтанды колынан тартып, орнынан турпдзып, суйре- гендей етш, уйше апарды Мерекегул. Баска 6ipey болса мэселе баска. Шэрбанныц жаксы корет1н бу-адрипн Мерекесшщ кещлш калдыргысы келме- генджтен барды Айтан. Сейлеуд1 жаксы керетш Жамшия шай устшде ананы- мынаны айтып отырды да, 6ip кезде: — Мына карындасыц,— деп Айтанга Мерекегулд1 мезеп,— тубшде юм болатынын капдам бшейш, осы куш бузып-жарып к и т кетед1 анкылдап. — Ол жаксы Foft, апай! ¥яцдыкты тек б|здщ казак к.ыздарына жазып па? — Комсомолга жасын жетпейд1 деп алмасандар да метЧ тусЫ пм бойынша, менщ Мереке жаным, комсомол болмаса да комсомол. Айтан кызарацдап калды. — Сопда,— дед! Жамшия,— бул e 3i кейде... — Апа,— дед1 Мереке, ар жагьш айтпай-ак койыныз дегендей. — Алдынгы кун1 тунде ауыл жастары, acipece кыз- келшшектер! алтыбакан теу ттк — Тан ата бере 6ipeyi: ~ Мереке, булд1рген теруге барайык!— дептн Сонымен арбага eri3 жепп, Бекембай бектершдеп

булд1рген езекке тартыпты. Сыйганы арбада, сыймаганы жаяу убап-шубап эндеттти Сонда Мерекегул уйшен 6ip топатай каймак, ,бф дорба ipiMuiiK алып шыгыпты, шешеа- нен руксат сурамастан. Кердщ бе, жудырыктай боп взг билеп... Бул кыз ба, бул кыз?!— деп тына калган Жамшия-1 нын жузшде режш жок, суйсшу барын сезд1 Айтан. • Осы 6ip туста ауылдьщ 6ip шетшен шан-шун ecrumi. Сезкумар Жамшия: иг/гнА — Айтанга шайды куйып бере аласын ба?— дед1 Мерекегулге. . ■ ■• ■ ii эмтахднагв I —^ К,уйып бере аламын, апа! ц»вд Жамшия шан-шуц жакка тура женелдк Lileuieci кет1с1мен Мерекегул ши шпнен тостаган толы кып-кызыл б1рдемеж алып келд1 де, дастарканга, Айтаннын алдына! койды. — Булд1рген, Айтан ага! Ж ежз. Т эт+i: Жанагы апам-j нын айткан менщ «бузакылыгымнын» булд|ргеж. Жежзши; Сондай тэттк — Ракмет! Жемеймш, айналайын! — Жени, Айтан aFa! — Ракмет! xu.i - - - Ракметтщ кереп жок! - гад- . ; Мереке он колынын алаканына салып алган ал кызыл булд!ргенд! Айтаннын аузына тосып, ернж е рж аз ашкыз- ып жепзш ж16ерд!. — Туу, айналайын Мереке-ай, мынау e3i шын тэтп булд1рген екен гой. — Апам к е л т калады!— дед! де Айтаннын шие жуккан ержнщ кызылын алаканынын кырымен суртть Тостаганды шидщ iiuiHe — орнына апарып койып келт: — Апама айтпаныз, Айтан ага! Жарай ма! 0з алаканында калган шие кызылында жумысы жок, шай куйып 6epin отырган efli гой сонда. Каз1р ше? Ka3ip Алматыда, паркте отыргандарында будан алты жыл бурынгы элплер ecTepiHe тусть — Кудай-ау,— дед! Айтан Мерекенщ алаканын ала­ канына салып,— сондагы алаканын гой. Сол шие кызылы ani кетпеген бе? Саусактарыч да сол... Содан кейш не болганын Айтан эл1 де есше туаре алган емес. Мерекегул кушагында. Коз жумулы, кежл мае, гажайып 6ip он мен туе арасында, бакша самалына махаббат лэззатын аялата бердй Канша отырды? Ece6iH 6ip тэжр бшеш? Жулдыздар кул1мдеп жымиып, кок шымылдыгына а н т , ай калгып кеткежн сезбед! eKeyi де. 136

— Айтан ага! Бак imiHfle манадан 6epi катар журш . келе жаткан Мерекеге Айтан жалт карады. Онын бул, жодгы, «Айтан ага!* дегеш Айтанды езЫсшген, ермн де ерке унмен есплдь Содан .сон.* ол айтып келед!, Айтан тындап — Айтан aFa, мен бэрш бшем;... Есщ^зде ме, « з Болдейдеп Бакен атанын ушне кеп, Шарбан аганы узатып алып кеткел1 турган сэтщ1зде нагашым уйшен Сарыадыр- дагы мектепке бара жатканмын. Долбакай - екеу1м1з аадерд1 Kepin...— дей бергенде: — Э, не дейсщ1— деп ынтыга туст! Айтан. Од кун, ол сэт Айтаннын OMipiне ешпес арштермен жазылган ыстык бакыты, алгашкы махаббат жулдызы едй — Бул 1929 жылдыц куз1 болатын,— деп бастады Мерекегул, сол жайын энпмелерде. Айтан тыцдай бердк — Бакен уйшщ алдында, трашпенкеде тосек-орын, керпе-жастык тиелген пар ат жегул1 екен. Мектепке ок>та бара жаткан .Долбакай екеу1м13 коре сап, тура калдык. Ат устшен карап турмыз. Аксары ж т т божы каккалы козлада эз1р отыр. Уйден ci3 бен Шарбан ага екеу1ц1зд1 бастап кос балапанын ерткен ата каз Tapi3fli мамыр басып Бакен ез1 шыкты. Одан сон Kipniri шыланса да, KOHUii Kip6inci3 ак тьлеул1 Жумабике апай келе жатыр. Екеушщ да тобылгы туст1 шцнндер], шагын денелер1 коргасын куйган кижтщ асыгындай шымыр, — Кдрашыгым, Шэрбанжан, бетщнен жарылкасын! Бакытты болындар, Айтанжан екеущ!— деп Жумабике екеущЬдщ беттерщ!зден суйда. Сол 6ip сукннен ананын ак cyTi, адал TUieri, жан MeftipiMi, журек оты бержгендей болган шыгар-ак с1здерге. Шарбан арбага жакындай бергенде Мерекегул шыдай алмапты. — Долбакай, анач кара!— дед! Долбакайдын жауабын кутпестен атынын басын тез бурып алып теб ж т, енд1 жургел! турган Шэрбандарга келдк Анкылдаган бет!мен атынан cexipin Tycin, Шэрбанды кушактап: — Шэрбан ага!— дедк Уш жыламсырап шыгады. — Мереке! Баска сездер1 айтусыз TyciHiKTi 6ip-6ipme: «Жаксы ос, Мереке айналайын! Окуыцды жаксы окы, жаксы адам бол! Сен де ержетесщ элБак! Бпдер томен етек тз, жат журттыкпыз гой. Соны тусан. Еанде бапсын, айналайын!— деген ойлары кездершде мелд1рейд1 Шзрбаннын. 137

Божышы acbiFbic. :'ixat(aM — Шуу, шуу! Ат-арба журш бердк Багыты онтустжтеп — Квктау. Ka3i p ' Кеш жолына тусёдг. 1Сял анырып турып калган Мерекегул атына шапшац мщда де, тебше женелдь Айтандарды куып же-rin, катарласып Журш отырды. Еда K03i Шэрбан мен Айтанда. Ауылдан eflSyip жер узанкыра- ган сон: «Сау ббп тур, Шэрбан ага!»— деп кемсендеп кала бердгДе, катардагы денге шыгып ат устшен карал тур. — Анан кара, Шэрбан!—- дед1 Айтан, Шэрбан да бурылып карал керш: — Мереке Fofi, Айтан! Эй 6ip туйгын кыз гой ол. Мшезшде жаттык жок. Анкылдаган адал. Бауырмал! Тек Tipi болсын. Ер жете келе тамаша адам болады. Неге екешн бшмеймш туган спнл1мдей жан тартамьш езш. Денде, ат устшде турган сондагы Мерекегулдщ ек1 кулагын артына кайырып киген тулкГ тымагы кекшында енд1 ушайын деп комданган туйгын тэр1зд1'еда. Ал eHi — енд1-енд1 шшшденш келе жаткан жас алма дереin- «Мезпл- ci3 у зш п туспей, сабагында толысса!» деп кана ти:ер ед1 оньщ бул бейнесш керген ак жандар. K,a3ipri Айтанга каз|рп ересек кыз Мерекегул, будан алты жыл бурым ездерш шыгарып салып, жолга жакын адыр басында, ат устшде тымапянын мандайын камшы сабымен кетерш, узап кетш бара жаткан Шэрбанды кимай карап турган каракат кез, булд!рш!н, калпындагыдай суйммда еда. ,, ■ — О, тоба, бу не? ш* Батар куннщ сэулеамен таранган к1ршктершщ арасы- нан Шэрбан жарк етп де: , -у\" — Айтан,— дед!.— Мен десен MeHiH рухымды сыйла- сан сешн ендап мерекен.де, берекен дё осы — Мерекегул! — Не дейсщ? 1' . . . ап, /. Шэрбан гайып* болды. К,атар журш келе жаткан Мереке: — Айтан ага не деп келедаз! ■ — Жай, эншейМ,— деп Айтан бетш суртКён боп кезш cypTTiV l. .bib и ’., Айтаннын есше Шэрбан Tycin, к ви т тблкып кеткенш Мереке сол секундтта-ак сездк Айтан ага, мен барыгГ Гулбарамды алып кеЛейш. Мен тэрбиелешн. Шэрбан ага мен екеуЫздщ Гулбэрамы- ныз Foft. MeHiH де Гулбарамым болсын. Жарай ма? Иэ ма?

Мерекегул осы ойын Айтанньщ алдын орап токтатып, карсы тура кап айтты. Mine, гажап! MiHe, тары да сикыр дуние. ■— Гулбарамды кайдан бмгесщ?— дед1 Айтан салкын унмен. I — Ci3 болмасаныз?! Мен Шэрбан aFa екеуж:зд1 сурап I бш п журд1м. Айтайын ба? Ендеше... Ci3 Шэрбанды сол J жылы Бвлдейден Мэдени кжджке экегпж з. Онда интер- ■ натта мектеп директоры екеназ. Ею жылдан кейж аудан- I дык газетке кызметке алындьщыз. Ауыр жылда Алматы !бардыцыз. Москвага окуга аттанган жолыцызда Павлодар- да уш ай ауырып жаттыцыз. Бара алмай калдьщыз. Содан соц К,ызылжарда газетте кызмет еттийз. Иэ ма? Содан а газет кызмет1мен жет1 ай К,ызылту ауданында командиров- када болдыцыз. Шэрбан ага сондаты мектепте сабак ( бердь Тулбарам сонда туды. Терт-бес айдан кейж Кызыл- • жарда Шэрбан ара кайтыс болды. Осында окуга келерщ1зде I Гулбарамды К,ызылту ауданындагы апацыз Зыкыштын ! тэрбиесже 6epin кетпжз. Менж OMipiMfli неге осынша тэптш тей бергенсж, ! айналайын! — Неге екенж кайдам? Эйтеу1р...— деп аз юд1рд1 | де,— Ci3fli б1здж елдж коп адамдары жаксы кередь Bipey | ест1генд1 6ipey естид|. Bipey бшгенд! 6ipey 6uiefli дейд! I рой. Иэ ма, Айтан aFa?! Мерекегулдж бул айткандарына сенбеске шара жок. Bapi шындык. Ол 03i жас куншен солай болатын. Ал 6ipa3 куннен 6epi осында к ездест жургендержде, Мерекенж жан адалдыгы бурынгысынан озгермеген1не суйсжген ед1 Айтан. Алайда, Ka3ipri сэт кенет... Айтан журеп берштене калды. Орнынан турды да журе бердк Мерекегул езже-ез1 кейт, «ренж тп алдым-ау» деп OKiHin: «Айтан ара, Айтан ага!»— деп жупре басып, парктж какпасына жакындаган Айтанды куып жеттк — Муныцыз не, Айтан ага! Айтан Мерекегулдж бетж кеудесже басты да: — .Тулбарам! Тулбарам мамасыньж сонынан мэцгшк- ке кетжть Жездемнен хат алдым кеше. — Не дейаз? Не деп турсыз, Айтан aFa! Шэрбан агадан 6ip «коз калмау» неткен ракымсыздык ед1?! Кезше жас алды. Айтан Мерекегулдж де, езж ж де коз жасын алаканы- мен сурттк

Дуниеде ен KyflipeTTi нэрсе ушеу-ак деп б1лед! Айтан. Онын 6ipiHuiici — туу, есу, eKiHuiici — махаббат, ушшшь ci — елу. Туган адамнын ешдайсысы мунын сонры екеужен орагытып ете алмак емес. Шэрбаны кайтыс болганда кеюрепне тускен ащы кас1ретте енда жар суйем деп ойламап ед1 Айтан. Оран, мше, жылдан асты. Аздан 6epi Алатау аспаныньщ кектемг1 SMipi ме, элде Алматы табигатыньщ тамылжыган керкем MeftipiMi ме, кеюрег1ндегр KaeipeT музы Самарканныц кектасындай жыли бастаган тэр1здк Шындыры — ол j KaeipeT музын ж1б1ткен де, балкыткан да Мерекемен: кун-кун кездесу сэттер! болатын. взш е e3i каншама тыйым салын келсе де Мерекегулмен 6ipre етюзген | шактарда кайта оянган махаббаттын жалынына бой | алдырды, ой жандырды Айтан. Махаббатсыз OMip тул 1 екенже тагзым erri. Мерекегулд! суйгенш бьвдрдь Желд1 кун1 KayFa тиген ерттей кенет лап еткен ыстык кан, махаббаттын от толкыны ужрш, элдене 6ip теречдерге батырып шыгарып, элдене 6ip алыстарга агызып, алыстарга бастап бара жаткандай сезд1 Айтан ез!н. Мерекегул. де осындай халде едк Б1рак сыр бермеске бекin жур. Суйтш кос журек, кос кеудеден 6ip-6ipiHe махаббат саусарын жайды. 0м1рде exi сую болмайды дейд1 Foft эдетте. Алайда, журек адамнын т1рлж моторы — от алмаса муздайды, j суйте-суйте кеюрек бос куыска айналады. Tipi адамга т1рлж керек. «Жастыкта еткен шак жок махаббатка». i 0M ip заны солай болтан сон махаббат екшип рет кайта тумак екен. Енд1 кайтып Т1рлжке оралмайтын Шэрбаннан кейш Мерекегулд1 суйсе, Айтанды жазгырар тэщр болмас- ка THic. Мерекенщ бейнесжен Шэрбанын кергендей болтаны акикат. MiHe, с е й т т енд1 Мерекеш cyioi шекжздж- ке айналады. Bpi Шэрбаным, spi Мерекем деп вида Айтан. Мерекегул Айтанга шынында да солай едк — Мереке,— дед! Айтан.— Будан api кешнге калды- pyFa болмас. Шэрбаннан кейш мендеп махаббат елген шыгар деуцп ем. Сен т1р1лттщ. К,°сылайык! Мереке булт астынан жарк еткен айдай толыксып Айтанга нурлана карады. YHci3 мвлд1ред1. Келер сэтте курешш-курршт ж1берш де, басын теменшж салын, унс1з отырып калды. — Мунын не Мерекеш? Мунын не? Алаканынды алшы бетщнен!

Оныц алаканын бетшен алып, вз алаканына салды iАйтан. Ж узше унищь Мерекегул каяу жузбен мун шаккандай. 0зш е 63i кенлрмес екпппп бардай. Айтан оны ;тамыршыдай сездо. — Жацсылыктьщ ерте-кеш! жок, Мерекежан! ! — Солай eKeni солай Foft, Айтан ага. Сонда да... аддамай баскан аяктыц журег1мд1 мэдп жараларын бЫпшн бе? Мше, ещн, Айтан aFa, Ызге... Ci3 меш,— деп, Мереке ауыр курсшдй Жан куйнпин кезшщ аясында мелтищейдь Сол 6ip молд1р жастык 1шшде езше o3i кенирместж оюшш epTi j жангандай. Айтан Мерекегулдщ кез жасынын мелд1р!нде, | будан алты жыл бурынгы Жумырткалы кел1 басындагы балан кыз шагындагы пэк шарын кергендей сезждк | Кдршадай болып алып ересек кыздардан, жол керген сауыкшыл кел1йшектерден Айтанды кызганатынын, ез1м- сшетшш, 6ip FaHa Шэрбаннан баскага Айтанды кимайтын 1пэк кызранышын, журегшщ Kip шалмаган бейкунэ лупилн сол куйшде сезшед1, сэби у!лiniH жарык, дуниеге жайган ушндей, эппак алаканындай керед1. Журегж калай «жаралап» алганын сурамады, айткыз- рысы да келмедк Ол жайды 6ip сежмд! ауыздан бурын ecTireHi барды. Оны кайталап есту Мерекегулге емес, Айтанныц ез журегже аю тырнагандай тиер едк Eneyi парктен шыгып колтыктасып к е т т барады. Berrepi тагы да Пушкин Kemeci 9-уй. Аптека жанында токтап, айырылысып, кайтадан 6ipiH 6ipi шыгарып салып, сагат тогызды он exire апарды. Айырылыскылары сонда да келмеуде. Bipax, уакыт — танертен 6ipi окуга, 6ipi кызметке барулары керек. — Мен, енд1 сеназ... — Мен де ci3ci3... EKeyi тап>1да уназ. • ■ iv Ак кежл Мерекенщ андамай басып арандап, уыз махаббатын жаралап алганына шешес1 Жамшия катты куйiнет1и. Mine, OFaH жылдан асып барады, жатса-турса ойлайтыны Мерекегулдщ келешеп, бакытты болуы. OFan коса 03iHin жан-куш, кун Kepici. Мерекёден кейжг1 жалгыз еркек баласы он уште гана. Тым жас. 03i болса ecxi ауылдын шаруа эйель Мусылманша шала хат таниды. Намаз сабагынын кыска-кыска жаттанды дугаларын гана бшеда. Эуел1, туу сонау Баянауладан Керекуге, одан осы 141

Алматыга экеп, ауыр жылда аман сактап калган, зл( де сол ж уки мойнына KOTepin журген жалгыз кызы осы Мерекегул. «Ертен бул турмыска шыгып кеткенде кушм1з не болмак? Куйеу ж т т дурыс кездессш де, TaHipiM! Б1зге карайласатын, сыйлайтын, момындау ж1пт болгай. Олай болмаган кунде... Жок... Жок...» Мерекенщ аз гана енбекакысына карап отыра алмай Жамшия азык-тулж базарына да, кшм-кешек базарына да баргыш боп алган efli. Кездеме сатып алып кеп, кшм- 1 кешек Tirin, жайма базарга шыгарып сатып дегендей кун керкш де журген кундердщ б!р1нде, сауыскан тустес ала такиялы, бузау тумсык, денгелек сакал, бидай толы капшыктай тыгыршык денелк eKi 6eTi шикандай кы п-; Кызыл 6ipey, анадайдан елшлдеп кеп амандасып, таныса I — Бэйбше, «Tyci игщен тупите» деген. Kepin тур-1 мын... теп... Т еки жерден боларсыз. Жамшияга унайтын сез. — Тврк1н жагым солай екеш рас, байеке. Енда мше, KHiM Tirin, базарга Tycin жургешм,— дед1 Жамшия. Байекен сейлеп бердi. — Атым Бедене. Менщ де аталарым эруакты тукым. Конфиске болар жылы алдында взбектер арасына жыл- жып кеткенм{н. Содан тастай батып, судай андж . Аллага myxip, Ташкентте алты белмелi кектебел уй1м бар. Даласында жазгы жайлау ymin «дача» дей ме б1рдеме ] дейд! гой Ka3ipruiep, соным бар. Бар екенмж деп, мол | екем деп карап отырайын ба! Кдйратым да, каражатым да | баршылык болган сон 6ip жагы пайда табу, 6ip жагы I саяхат... осылай жур1п турам, 6afl6ime! Алматыда жокты [ Ташкенттен экеп, Ташкентте жокты Алматыдан апарып, дегендей... туащ цф з бе, бэйб1ше... Сапырып... — TyciHfliM гой. TyciHin турмын, Бедеке. — KyfieyiHi3 жок шьтар. К1мдерййз бар? Жамшия жас ер баласы мен ержеткен кызы барын айтты. — К,ызьщыз ержеткен болса бакытсыз болмайсыз, бэйб1ше. Аты Мереке дед1н1з бе! Аты .кандай жаксы efli. Жасы нешеде? — Он ceri3fle. V — Уай, онда бакыт деген 03iHi3fle екен. Каражаты кеп, колы узын адамнын баласына 6epin, келдей шалкып, айдай балкып, кольщызды жылы cyFa малып отырмай- сыз ба? Бедене осы танысканнан KeftiH Жамшияны «карманя- 142

нан» босаткысы келмеди Сол .куш Ж амшияныд ушнде болды. Мерекегул ушнде жок едь Фрунзе каласына кэсшодактар жиналысына кеткен. Бодене коярда коймай тщек етш Мерекегулдщ суретш таптырып алып керш отыр. Коп к,арап кул|мареп: — Айтам ба, мынадай тамаша бойжеткен кызыдыз бар, неден кем, кор болам, деп ойлайсыз, бэйбше! Аз ойлана калып: — Кудай косса жакын. бодайык,! Менде де 6ip жалрыз бар. Маскеуде окыгнбшрген. Бойдак,. Суйек жакын болсак менщ барым шздйа гой. Ж алгыз улымныд.кайын журты- нан аярым болып па? Бодене р?л курсшдн Ёр баласыныд жадрыздырына, бэйбшесшщ куреакты болудан токтап калганына кайгыра- ды екен. Тары да 6ip перзент керуд1 арман етед1 екен. Ол уднн.,. — Бул арманым да орындала жатар. K,a3ipri арманым ол емес, бэйбше! Эуел1 жалгызым Табанталымды уйлен- дорсем. Тэшр жазса баска ешш'мге емес, жадары Мереке- гулЫзге. Сурет! мундай болганда, ез1 кандай екен, уа! Жалгызымныд косылуына жазсын, тэшр1м! £едене осылай да осылай... Шым-шымдап жан шымырлатып, •; Жамшияныд iLui-бауырына Kipe . бердк Жамшия оц мен туе ар.алагында отырган ана тэр1здк ©3i Алматьта келге;п таныекан ташкенгпк шала казак осы Бодене рана. Содан былай таныстык узымедк Бодене келген сайын бул уйге шай-кант, ерж-мешз, кездеме «кыргауылдай коргалап», «Беденемен 6ipre жоргалап» келш жататын болды. , — Бойбние, озщ Ж базар адамысын рой, булардыц 6api де ез саудащныд кусептгшен дей салдызыдызга! Кейпн бите жатар. 03ip сыр б|'лд1рмещз! — Ол не дегешщз, Мерекегул жанымнан жасырам ба? — Бэйб1ше, жасыру емес, акыл асыру. «Эз1рше» деп, койын калтасынан 6ip жас жшптщ суретш: «Мынау менщ Табантал ж ыл ры зы м . Баладызга! Баладызга деймш-ау, Мерекежанга... Болашак келш жаныма KopceTin койыныз. BipiH-6ipi сырттай да болса бше 6epciH ек1 жас. Мереке жанныд 6ip сурет1н маран 6epin койсадыз. Жалгызыма корсетейш. Жастар 6ipin-6ipi суреттершеи коргенде кашан дидарласканша кумар болып, рашыктык у тарайды бойларына. — Не деп отырсыз, Бедеке? «У» тарайдыдыз не? — Шошынбадыз, бэйбше. Bip-6ipiHe махаббаты лау-

лайды дегежм гой. Ci3де, 6ia де 6ip кезде жас боп кермеп не е;пк! Сейтш, Беденекен майдалап, жылымдап отырып баласынын суретш «Мерекеге керсетМз!»— дел Жамшия- Fa 6epin, 83i Мерекенщ с-уретш суpan алып кеттк Содан 6epi келу1 тым жишедк Жамшиянын агасы Сагызбайдьщ 9йел1 Д1мкардыц да аузын «майлап» коюды умытпады. Оган да «Базарлыгым» дел кант, шай, кездеме экеп, «балаларына нэфака ете тур, улкен сыйлык кешн. Мереке- жанды балама косеак— ынша алла, солай болмак кой»,— дел лепищеп Д1мкарды да езше тарта бердк «Мерекегул- жанга тапсырыныз!»— дел хат 6epin Kerri. i Хат сезк «МеЬарман гашысым! Экемд1 ж1берш отырмын. Ci3ci3 маран eMip харан. Мен кызмет адамымын. Такдыр жазса барлык гумырымыз 6ipre. ЖиНаздарым мен дэулет1м, бар бакытым а з д ш болмак. Экемнщ айтуы бойынша ананыз кандай акылды адам! Т энф жазып, cis екеу1м>з косылсак Фздщ ананыз менщ де анам. Менщ экем, азд щ экещз. Рас айтам ба, жок па?! Бул xici ci3fli Алматыдан Ташкент- ке узатып алып кеп маран кауыштырады. Б1зде бэр! бар. Мен — экемнщ жалпяз улымын. Слз жалгыз , ,ке.«ш боласыз. Ci3бен б!з екеу1м1з араламаран жер-су, шабарлар болмайды. Кдласаныз алгашкы айларымызды К,ара тещзде етк1зем1з, аяулым! Мен шет мемлекет тилн бшем. Шетелдж мэхкамада кызмет етем. Шетелдерге де апарам ci3fli, аяулым! Ci3 келгенше менде кущпз кулкк тунде уйкы болмак емес. Танп>1 куяшты куткендей езибзд1 кутем, жан жарым! Булашац ян ярыц Табантал Боденов. Апрель, 1935 жыл. V \" ... \\ Онаша уйде exi эйел жерге жайылган дастаркан басында сей л ест отыр. Энпмелер1 Бедене мен онын баласы жэне Мерекегул жайында. Бул екеудщ 6ipi — Жэмшия, eKiHiuici — онын женгеФ Д1мкар. Д>мкар келжшек боп тускен сонау кунжен бастап Жамшияны «кыз» дейтш. — К,ыз-ау,— дедк Дш кар.— Мерекежан кандай жнзт- ке де жар болуга татиды fo6. К,удай тек 6aFUH ашсын! Бедекен жаман Kici емес. ¥ л бала экеге тартатыны рас болса баласы да мынау деген Ж1г1т-ак шырар. Кудай айдап келген бакытты баска теппеу керек деуил емес

Жамшия ойлы. в з eMipiHe кез жупртеди. Сонау алые кырдан, Баянауладан ауыр жылда жел аударган канбактай осында кедда. К,алт-култ кункерк уетшде ж етш балалы жеЫр эйел болса да кеудесшде «мен кёшеп Шортан аулеть нен емес пе ед1м»— деген угым ipkiiriinH 6epiiui бар. 03Ш тэкаппар устагысы келедк Ол ушш турмыс молшы- лыгы керек! Ол кайда? Ic T irin , соларын. базарга апарып сауда icTen кунелтедП вйтпеске лажы жок,. Жалгыз Мерекегулдщ шагын ецбек акысы «баска тартса.етекке, етекке тартса баска жетпейдЬ>. Ал ертец ол турмыска шыгып кетсе ше? Сонда хал1 нешж болмак? Гэп Mine осында?! Енем деп меш сыйлап, балдызым деп баламды сыйлайтын колы узын 6ipey болса 6ip capi. Алда-жалда тж | мшез, дуние коныз, кансыз-селаз, катырма калпакты 6ipey боп... Ой, жасаган-ай, сактай гер... не деп отырмын? Жок! Мешц Мерекежаным вйте коймас. Шолак ойлы шолтан- дардын 6ipi болса 6i3fli туу сонау Баянауладан Керекуге, ! одан осында Алматыга xeuiipin экеп, аман сактап кала алар ма ед1? Институтын ш унпн тастан... кызмет е т т жур. Айналдым, ак супме адал ак перштем! Мен лайыкты кермеген ж к к к е шыкпас... Элп 6ip жалац аяк комсомол- дын, эне 6ipeyi к е л т те журедк Аулак журеш ол неме! Оку акшасына вз кунш эрец Kepin журген шиборбай...» Осы 6ip оймен о-дмен ез1 болып, штей толганып арпалысып отырган Жамшия Д1мкардыц жузше енд1 гана карап еда. — Иэ, женгей, онын да рас-ау. Ж анын ашыган сон айтасын- EKi уйдац жЙйын екеум1з ойламаганда жастар не бигеда? Менщ багдарымша Бвдекен 6ip таптырмайтын адам сиякты-ау езк Солай емес пе? Мынадай экеден туган улы да келкткак шыгар. Мерекежанымньщ да, б1здщ де багымыз ашылар! Айымыз онымыздан туып, жаркырар! взгеш былай койганда Бедекеннщ езш айтсайшы! Сым- батына кайраты келккен адам Fofi. — Рас, онын'рас, кыз! К егеназ калган котанга актылы койды тэдардщ 03i айдап кеп берд1 деген осы да. Босатпау керек Бедекенд! «курыктан». Мерекежан акылды бала гой, типнда алады. Кенер. Бедекеннщ жалгызынын суйген жары болса, кудай-ау, деймш, одан артык к1м керек?! — Кенеди— дед1 Жамшия сешмд! унмен,— кенбегенде oiafoi кайтпек?.. Ж асы жеттк Отыра бермек пе? Айтанмен кездесетщ кундеп уакыты жакындап уйше . шай iuiin шыгуга келген Мерекегул кыза свйлеп отырган uieiueci мен Дшкардын даусын ecTifli де, eMipi ктемеген K3ci6iH ктеп, есж сыртына тура калды. Тура калмас еда: — Айттым гой, Мерекеге лайык жкгг тек кана Беде-

кеннщ баласы... Табантал. Ж аксы жЫ т екеж суретшен-ак KepiHin тур, мынад карашы, карыс мандай, каз мойын,— деп отыр екен Д1мкар. — Менен туканы рас болса кенедк Байладым сокан,— дед1 Жамшия ерлент. Мерекегул будан api шыдамады, Kipin келдь — KiM/ii саудалап отырсыздар?— дедк Мына eKeyi селк ете тустн Жамшия тез ширап, жуып-шайды: — Айналайын, кел! Отыр! Шарщап кепсщ,той бупн Мерекегул жауап'катпады. 1. — Bi3fli асырап, сактаймын дей-дей эбден жудеп бптщ-ау, каргам! Bip уйл! жан 6ip озще сдай ма! Соны ойлаймынддгы... ■. Кереует астынан алып дастарканка epin, мешз, алма койып жатыр Жамшия. Шай да мулде куп-куред. Бодене таныскалы, бул уйге ол келпштегел1 осындай 6ip молшы- лык пайда бола бастакан. ‘ Энеб1р бурышта жумарлап буктеулд тадуы шешшмеген юлем шашактары да кершедд Такы 6ip шамадан кездемелер де кездерж ж1,1пыдыктатады. — Мыналар юмдЫ? К,айдан пайда болган?г-т-дед1 Мерекегул. • -г — TaHipiM барын ашсын, Мерекежанмм бакытты болады!— деп нарашьщ маркум айтып отыратынын озщ де естунп едж. Нагашьщ т1пеп ак тдчек. Вагын ашылкалы тур, айналайын,— дед1 Домкар. Жамшия жайлап свйлеп, Беденеж айтып отыр едд — Ассалаумагалейкум, алтын шадырак,— деп Бодене Kipin келе жатыр. Bip-ею жэипк буйым жэне капшык кетерген eKi-уш жылпосы да KipAi. — Жамшия бэйбше, бэйбше дегежмд1 гафу етндз, кудай коскан кудагиым, есен-саусыз ба? Уагдалы кунге жегпм. Уэде кудай аты рой, бэйбше! Мерекежанды эз1рлеген шыгарсыз, бэйбш е,— дед! де Мерекегулд! манадан кермегенсш, жалт карап,— 03i де.мунда тур екен рой, айналайын! Маддайыднан суйейж айналдым,— Мерекегулге езеуреп умтылып келедд Мерекегул ол кел- геннен юршдей жиырылран. «Осы сумныд вз ойы бузык болар»,— деп ойларан анада 6ip сезжтешп. Сол ойы врт тигендей лап етсе де, маддайын усынып едд Бедекед «Сарындым рой, калкам» деп маддайынан суйем деп алдаусыратып, Мерекегулд1 шап 6epin, маддайы­ нан емес, ернжен кушырлана суйш-сушп алды. «ТЫндд сэулем, тЫ нд1 экелшд перштем, тшдш!» дейд! куб1рлеп.

Мерекегул жанып кегп. Кеудесжен итерш, булкынып босап: — Kapi каскыр! Каскыр!— деп кеудесшен итерш тастап шыгып журе бердк — Мереке! — Мерекежан, мунын не? — Ойбай, кудай-ай, енд1 кайтейш?! - — Бет1м-ай, енд1 немд1 айтайын! — Рафу ет1н1з, Бедеке! Бодене жыгылган орнынан турып жатып: — Тура тур, сен к,ыз! «Экетайым, кекетайым д е п зт , I тшмнен суйпп, Бедеке»,— депзбесем, Бодене атым j курысын! I Содан сон Жамшияга з1лдене сейледк — Кызьщызга ие бола алмайтыньщыз бар, буйтш... маекара erripin, сыйга — сый кайда? Жамшия енд1 тусшд1 де: — Сыйга — сый ана жаткандарыц сой, мэ, аксакал, э к е т т з , экет1н>з мыналарьщызды, экеишз! Кереует астынан ерж, межзш, бурышта октаудай етш буктелш буылган юлемш, элгшде рана юрпзген шамаданын Бедененщ алдына лактырды! — Ж ок, бэйбше! Бул не кылганын? Ашу не депзбейдк Мерекежан акылына тусер, табысармыз, кудай косса... — Кудай косса баскага косар! Сумырай ойыц кандай арам ед1? «Жалгыз улым бар. Мерекежанды соган коссам арманым болмас ед1»,— деп... Экет мыналарьщды, экет!— деп Д1мкар да айкайга басты. — Карай гор, елден безген алаяктын... Кармапяна бал шаншып, у жуткызбагын? Жамшия мен Д1мкар шепне берген Бедененщ сыйлык- тарын алдына лактыра бердк лактыра бердк Ол артымен шепне бердк — Кайтып алам деп бергем жок. Калсын, осында калсын!— деп артымен шыгып барады. Кора жактары ашык эйнектен eKi эйел Боде ненin сыйлыктарын далага лактырады. — Экет, сумырай, экет, мына пэлелер1ндй Бодене кайтерш бмшей сглешп турып калган. Kepmi уйлерден балалар шулап жупрш кеп капты. Шашылган жемктерд1 Tepin жатыр. Кара кулак каншык ит кеп, какпагы ашылып кеткен сэры чемодан шш ен аКтарылган ет, май, тэти нан тарьзд!лерд1 жулкылап, суйрете-суйрете эжетханага карай экетш барады. Осыларды Kepin Мереке­ гул мырс-мырс кулд1 де:

— Саган сол керек, ку какбас!— деп ж у р т Kerri. Beri Федерация бакшасы. Айтанмен кундеп кездесетш уакыты erin барады. Аптеканыц алдына келдк Осы аптека Айтан екеуше ыстык кершетш. Тустен кеЙш бакшада отырып, exeyi коштасар сэтте осы аптеканыц жанынан айрылысар еда. Мерекенщ есше осы ыстык минуттар тустг де: — Айтан кутш калды-ау!— деп аягын жеделдете басты. Неге кеипккешн Айтанга айтпаска, сыр бермеске 6eKin кёлёДк «Апама кецин калар. Д1мкар жецгейд1 жек Kepin алар. вй , осы не деп келем? Айтаннан жасырар сыр болмак па менде? Болмак емес! вМ1рдёи бар сырымды, ш ынымды нуктесше дешн оныц журек айнасынан KepyiM керек. Оныц да бар прлиз мешц журепмде болуы керек. Екеу1м1здщ OMip бакытымыз солай болады. Сонда да из, сонда да, Бедененщ алаяктык сикырын, апам мен Д1мкар жецгейд1Ц ой epeci тарлыгын Айтанга бмд1рмеу!м жен. Ол айтып салма ацкылдак жан емес. Арамдыгы болмаган- мен, аузы саран. Сейте тура сез1м купи от тиген ок дэрщей... BipaK. адал! Адал! Махаббатымды, OMipiMai Айтанга тзц1рдей с е н т тапсырам. Тапсырдым да гой, ByriH кундеп кездесулершен 6ip сагаттай втш кетсе де, Айтан ani кутул] ед1 Мерекегулдь Бакшаныц солтустж какпасынан эдеттепсшен де шапшац журжпен жакындай — Айтан aFa! Айтан aFa!— деп айкайлап ж1берд1 Мереке. Айтан Мерекегулдщ алаканын алаканына салып, салалы саусактарынан аялай бердц аялай берда. Ал Айтан- ныц 6ip ауыр ойга шомып кеткешн Мерекегул тез сезди — Айтан ага, турыцызшы! Турайыкшы. Ана 6ip музыка ойнап жаткан жерге барайык. — Жок! — Ендеше мына шайханага! Exeyi шеткершеу 6ip столга барып отырды. Даяшы келгенде Айтаннан бурын Мерекегул: — Ею котлет, нан, 6ip бетелке сыра. Маган 6ip стакан шай. — Сыра екеу болсын! — Ж ок. Айтан ага, мен eMipiMfle аузыма алып керген eMecniH. Exeyi тамактанып отырганда, eciK жактан: «Айтан!»— деген дауыска жалт карасты. BeTi урген куыктай тырсыл- даран, кара торы Ж1п т ентелей басып келе жатыр.

— Сен кексокканды жатакханадан таппадым да, бакшадагы элп отыра беретж же piднен де... содан сон осында келдйм. Ж ур, б1зджже жур! CeHi «алып кел»,— деп 0м1ш ж 1берд]. Бул Ж1п т Айтаннын 6ipre окитын студент жолдасы Толкынбай едь 0м1ш — эйелк Айтанмен таныстыгы инсти- туттан бурын басталган. Будан ем жыл бурын Айтан К,ызылжардан Алматыга команднровкага келгенде «Ленинипл жас» газет] редакциясында таныскан. Толкын- бай Балка шта шыгатын газетте 1стейд1 екен. Ж айлы да, карапайым анкылдак ж ш т кершдд. Ал биыл exeyi институт­ ка тусу емтиханында кайта кездестк Толкынбай «артык K erri, кем кетпщ» есептемейпн ж ш т. Айтанныц Мерекегулмен таныстыгын, таныстыгын гана емес-ау, махаббатын будан ем-уш кун бурын эйелше айткан екен. Айтан алдымен Мерекегулд} Kipmfli де: — 0м1ш! Танмсып койындар! Бул Мерекегул... Менщ Мерекем!— дедк Мерекегулден уш-тврт жас улкендш бар, жэне 6ip бвбектщ анасы боп калган 0 miuj Мерекеш бауырына тартып: — Келий, калкам! Мандайыннан суйейжий! Мерекегул мацдайын тосты. Кдзактьщ жас келМ мен бойжеткен кызы екеужщ дэстурл1 мына таныстыгы квк1репне нур боп тамгандай Айтан жаны рахаттануда. Студенттж семьяда дэулет те, сэн-сэулет те бола алмак емес кой. Жалкы TCMip кереует. Ж айдак стол. Ем-уш орындык. Бунын 6ip де 6ipiH олкысынбайтын студенттж OMip кандай тамаша едж, ийрмн! Дастаркан жайдак, кенгл бай. Ж айдак столда 6ip жартылык, капуста, нан, туз. Ем рюмка, 6ip стакан. Осылардыц ез1 молшылык едк Мерекегул табигатына б1ткен — эдетжше кысылмай- кымтырылмай ермн отыр. Оныц езгеруда бжмейтш бул мжезж жалбыр шаш куншен бжетш Айтан штей куптауда. Мерекегул кептен таныс уй1ндей Kipicin кетп. 0 м ш к е жэрдемдесзп, дастаркан шаруасын жабдыктасты. 0мш назарын Айтанга аударды да: — Айтан, сенщ кайгы-каарет1нд1 ез кемрепме кабылдаганымды жаксы ce3eciH. ByriH сол ауырлыкты жечищетейж деп... ©ткен келмейдд вмшштщ ортin сенд1ретж eMipl 0м1рдщ жалгасын KacipeT баспасын. М ен- мен, деп Айтанга карады да,— еркектер езде piн бш ндер, ал, мен мына Мерекегулдщ денсаулыгы ушш! Айтан

ж уреп мен М ерекегулдщ ж уреп м эц гш к 6ip еогатын — Уау!— деген. — Айтам ба, б1здщ катын осындай, тауып айтады. ИлаИим солай,— деп Толкынбай орнынан атып туре кеп рюмкасын кетере 6epin еда, Мерекегул ш еказ ризашылык- пен, жуз1 бал-бул жанып: — ©Mini! Бул кездесу1м1з азд щ журепдаздщ тазалыгы Айтан алаканын мацдайына Tipen, ойлы отырып калган едь Мерекегул соны сезд1 де: \\ — Айтан ага! Айтан aFa!— деп оныд алаканын мандайы- нан алып, алаканын басты.— Айтан ага! «Бурютбацды» айтып берешн бе! Тынданызшы!-' Айтан ундемедк Мерекегул эндетш коя 6epAi. Бурк1тбай экем аты Мустафа атым, — вй . пале! — Уау, дегешц! Шырка! Шырка, Мереке! Айтан 6ipTe-6ipTe серги бастады. Бiраздан сон коныр- жай даусымен энге косылды: Турмайды жер казырый айналмай жай, Дуниеден 6api дс втер кедей мен бай. Агайын бупн кундеп. ертен жоктар, ¥л тумас Жанкозыда Мустафадай! Эн тындаудан repi капустаны уйпай сопап отырган Толкынбай, эн аякталган кезде «Уау, уай! Мына кексоккан калай-калай шыркайды»,— деда. Содан сон взшщ кедал- денгенде айтатын взбекше 6ip ауыз еледан эндет-ri. — Агай,— деда Мерекегул Толкынбайга, «бай» дегенда атыныздан алып тастап, ci3fli «Толкын» десек! Бул Kicire сол лайык- Солай емес пе, Айтан aFa? Айтан бас изеп куптады. — Комсомолдар суйтедк — Ж ок, агай, ci3 бар гой, мешмше, кунэдаз де, кшэс13 толкынсыз. Ci3re сол ат лайык. Манадан ундемей отырган тапалтак, узын мурын Эбдар: «Мереке дурыс айтады. Байды кою керек. Толкын деген дурыс»,— д ед. _. — Ендеше,— деда Айтан,— сенщ атын ©одар емес, Габдуррасул болу керек. — Неге? — Л о,ика бойынша солай. Б1здщ казактын квп eciMi 150

«Ахмет», «Ракмет», «BiciMuiaa», «Ракман» араптан алынган. — Беу деген! Баска аттар ше? — Баска еамдер де мапянасыз койылмайды. «Кошер- бай» кеш устшде туга» балага, «Айтбай» айт куш туганга койылган ат. Сэрсенбай, Бейсенбай сол куш тугандарра койылады. Немесе баласы турмай жургендердщ баласына, немесе тым сагынып картайганда керген балаларга «Жанузак», «Тарамыс», «Турсын», «Сексенбай», «Алпыс- бай» Tapisfli eciM береда. — Тамак iuuejjik! С е й тт сейлесе отырарсыцдар!— дед! 6мш1. Тамак устшде, тамактан кешн де анпмелерш токтат- пады. Айтан отырып, Султанмахмуттын акындыгын сез erri. «Тек дешмд1 сау кылшы» дейд! акын. Рас-ау e3i. Ден сау болса бопты да,— дед!. — Рас,— дед1 Трлкьщ,— «влдщ Мамай кор болдын» бекер ме? влмеу керек! Айтанньщ eciHe Шэрбаны, Гулбарамы Tycin кеттк KypciHfli: — Мамай туралы дурыс. Барша адам туралы дурыс. Т1рлжке не жетсш!— дед!. Эбд1р: Сендер кайдагыны айтыгт... Ал, онанда KOTepin коялык мелд!ретпей! Ие, дейм ш -ау, елмей турганымызда KOTepin тастайык «квктентект1». Айтан: влмеу деген болмайды. Тудын, влдщ. влмеймш десен тумау керек. Мерекегул:— Махмут aFa айткандай адам эбден картайып, жасы эбден жетш, тозып, таусылып барып олет!н болсайшы?! — Ол тек арман рана гой, Мереке! — Арман болса арман шыгар. Б1рак, жаксы арман гой. 0Mip мен ол1м задал тап солай болса, онда жас бебек Тулбарам мен Шэрбан aFa Tipi калар еда бупнде. Мен Шэрбан аганын касьгнда отырар ед!м. Кдндай курметтер ед1м. Ж ас Kerri Foft. Шэрбан ага иешесшде жайтыс болды, Айтан aFa! • Жиырма ушшде. Мерекенщ жуз!нен ешб!р жалган айтпаганын сезд! Айтаи. Шэрбанын ойлап курсшдк MepexeniH ак кониине риза болып KyaiMCipefli. 'С одвн1сон барша табигаттын диалектикалык занын свз еттЬ Бупнг! бар, ертен жок. ByriHri жок, ертен бар.' Мысалы, кар жок едк жауды. Жерд1 ак кар жапты. Кектемде epifli. Оньщ орнына жер 6eTi коктед!, гулдеда. Ecxi кетедк Ж ана келеда. Адам OMipi де солай. Bip OMip вшш, 6ip OMip туып ocin, бурынгыньщ