Әбілев Д. Махаббат құдіреті

Я, сэт! Жолда калмайтын болтаныма шуюршшк. Солдаттын 6api осылай ма екен! Элде менщ бакытыма жанакыдай кайырымдылары кездест1 ме? Meitai, калай болса да маган енд1 6api6ip... Мереке ашык вагоннан жан-жагына квз жупртедь Ржев немштердщ ен ipi б а й т е жасаган каласы. Бул кала ушж кеп-кеп айлар шайкас болган. К,ала катты куйреген. Уйлер ертен!п, пеш мойындары сорайып-сорайып тур. Бомба ойран орлар, кул-KOMipre айналган кнарталдар жан туршнепреда. Жау огына опат болган жазыксыз жандар каншама? К,арт ата, KOpi ана, уыз жастар, бобектер. Бул халды Kepin Мерекегул демж iuime тартып, ауыр куреждь Поезд зулап батыска майданга тартып барады. «Заула поезд, заулап бац! Заула! Заула!» TeMip жол бойын аспаннан уры иттей суганак сыралап бакыстаган жау самолеттер1 кезге шалынбас бижтерден шыцылдап... коз ашып жумганша сангып лактырган бомбалары жерге Tycin, гурс етш жарылып жатыр. Эшелон талай токтады. Эскерлер вагондардан cexipin Tycin, элдене 6ip op imiHe, тогай муйктерже жасырынады. Булар не icTece, Мереке де соны icTen жан ушырады. Bip жерде TOFaftpa карай жупрген торт жауынгердщ 6ipeyiH бомба толкыны естен тандырып тастады. Енд| 6ipi жараланып калыпты. YuiiHiui вагон медицина адамдары екен, жаралы- — 0M ip мен ашм деген осы-ау,— дей;н Мереке.— Ажал жетсе уйде отырран Kici де елмейд1 ме. Ал мен Айтанымныц жолында, арманымнын жолында ак тьлекпен каза болсам бола-ак берейш. Болмаса, кудай сактар!— дейдь — Великое Лукигё жакындап калдык. Содан етГамен б1здщ эскерлер турган аймакта тексерк болады,— дед! 6ip лейтенант. Солдаттарга 6api6ip. Бул ескерту Мереке- гулге арналган тэр1здд едь — Ci3fli Tycipin алып кдлуы мумкж. — Неге дейаз? — Солай. BipaK, аш ы к вагондар рой, документ тексер- мес. Сырткы бейнеге карар. — Олай болса жолдас лейтенант, руксат етодз, мен ши- нел1’мд| берейш,— дед1 жакын отырран 6ip жауынгер. — Мен пилоткамды! Сонда бул Kici туп-тура медсестранын 03i бола калады. Мерекегул куана келккен еда. Вагондагы солдат ж1гггтердач эркайсысы-ак белдактерш агытып, шинелдерж memin: 202

— Мешкш ки!ц]з! — Жок, мешкш ки1ц1з!— десть 8не 6ip узын бойлы, саргыш жмтт басындагы пилотка- сын шешш, Мерекегулге кипзш те улгердь Солдат OMipi «Жан Tipi болей жалганныц 6api тугел» деп бьпедь Дуыл- дасып, эзьядест, эн салып та кояды. Мерекегул солдат- кшмш киш, «медсестра» болып алды. Поезд заулап келед1. Алда нендей тагдыр бар, оны- мен Ka3ip жумысы жок. Мерекегулд!н арманы Невель кдласында, одан сон Дятлинка деревнясына, Айтан'ына жету боп поезбен жарыса зулайды. — Великое Луки!— дед1 манаты лейтенант. Орыстыц ежелп карт каласыныц 6ipi ед1 гой. Бомбалап куйретш, вртеп кулге айналдырып кетш'п нем!стер. Эр жерде кадама-кадама сорайып калган пештершщ мойны лагнет айтып турган тэрЬдь Сонау 6ip шеттеп 6ip уйден жалгыз тутш булыгып шыгып, булкына кетеригедь Будан баска урер ит, мияулар мысык та кершбейдь Мерекегул TiTipen кетть Кезш алаканымен баса калгысы келд1 де: «Ж ок,— дед1 езш е.— Баспаймын кез1мдк Керем.» 0 3 i жок орны гана калган каланын аруагына сиынгандай курс1не мвлд1реп: — Сумдык-ай, мундай да жауыздык болады екен?— дейдь Будан кешнп кала Тарапец де тап солай куйреген екен. Акыры Невельге жеттк Будан манаты кайырымды шофер Дятлинкага жетмздь Айтаны эйнектен Kepin, жупре шыгып, карсы алып, кушактап, аймалап турган шагы ешнде емес тусшде керген бешш iuiiHAeri eMipi Tapi3fli Мерекегулге. Айтанмен 6ipre жатым туратын терт б1рдей офицермен 6ip белмеде тунеу Мерекегулге ете ыцгайсыз. Сонда кайту керек? EciK алдында бурын мал камайтын кора бар екен. Оган жатып туруга болмайды. Соныц ycTi — камыс шагырдын асты ше? Айтан ойына сол тусть Мерекегулд! алып шыгып Kepcerri. Мерекегул: «Болады. Осында жатып турамыз. Аман болсак болды. Кдмысы —'скалы шатыр, саломы — мамык тесек екеу1м1зге! Салом ycTiHe еенщ •гесек орнынды экеп жаямыз. Басымызга сенщ шинелщ, уепмйге сенщ одеалыц мен менщ пальтом. EKeyi кул!сш: «Тапкан акыл»— десть Сейтш Мерекегул eneyi бурынгы мал коранын тебесш- де, камыс шатыр астында тунедь Астарында — ecKi салом майдан жагдайында кус тесекпен бфдей мамык. «Дуниеде

б1зден бакытты жан жок»— екеущшц журепнде уназ талк.иды. Узак уакыт сырласып, эцпмелесш жатады. — Уйкы табылар. Осылай энпмелесе берейж, Айташ! — Дурыс айтасын, Мерекем, уйкы табылар Tipi болсак. Сотые 6iTce, Жещс кунше жетсек, кандай гажап eiuip болар еда. Bip кунда 6ip жылга балар едак. — Сез бар ма олай етет1шм1зге. Айташ. Майданнан аман-есен кайтсац, 6api тугел. К,азак редакциясындагылардын ш жде тэж1рибел1 журналист Айтан гана. Калган тертеушц exeyi педагог, 6ipeyi шаруашылык кызметкерь Макала, очерк, эцпме, фельетон, елен-жыр дуниелерц кроссворд 6ap-6apici Айтан каламынын кызмет!. Булардын кепшшпн «Шэй- мерден», «Баян», «Жауынгер», «Мойылды» деген лакал аттармён жариялайды. Майдан жауынгерлершен тускен материалдарды ipiKTey, редакциялау жэне Айтаннын сыбагасы. Алгы шепте, шайкаста бомбаныц эуе толкынынан кулагы мугедек боп калган ага лейтенант Аязбай да газетте ктейдк Байгустын каламы ra3erriK дуниеге шоркак-ты. Бунын сол жайын бшген редакция адамдары- нын Keft6ipeyi: — Айту керек бас редакторга. Масылды устап кайте- Mi3. Алдынгы шелке xi6epcin! Ротасына барсын полит­ рук боп. — Ж ок, жолдаст^ар, ол болмайды. Жэрдемдесешх. • Кулагы мугедек сорлы-алдынгы шептегГ айкаска 6ipiHmi енгенде-ак жазым боп KeTefli. Не снарядтыц, не бомбанын, не октын ыекырыпян женд! еепмейтш адамды олай етпелж. Сакталык. Ауырласандар, Аязбайга тшеп жумыс- ты мен ктейш. Койындар ондай кункицп,— дед! Айтан. Сейтт,- Аязбайга THicTi редакциялык жумысты ез мойнына Аязбай Айтанды ажалына ара тускен перштедей кард!. Дэу колыныц улкен салмагын нэз1к денел1 оныц иыгына салып, аялал, одан соц кеудесш кеудесше басып, мандайы- нан суйген. Буган мше жылдан асты. Аязбай да «б1рдеме^ лер» жазып сызайын дейда. BipaK, каламы ыркына кенбей «оекырына» ypKin, журналисток сездердщ енер-ернектер1- не жанаспайды. Онысына алгашкы кезде катты кысылып, уялып журдй Кейш eTi уйренш алды. Баскалар газетке материалдар эз!рлеуге >— жазуГа xipice бастаганда •- ол Айтанга жапактап карайды да: — Карал отырганша уйыктап алайыншы, Айтан!—

дейда. Сейтед! де не карапештщ устше, не aFaui кейкесше, не саломга к е а л е жантайып, басын буркенш ап уйыктайды, Аязбайдын Мунысы acipece Кенетай ефрейтерге унамайды. Бас редакторга шапям жасапты. Ол казак редакциясы адамдарын шакыртып алып: — Оздерде Аязбаев деген aFa лейтенант бар кершедк Неге устап отырсыздар? Олай болса езш щ бел1мше ж1беру керек!— дейдь Бас редактордын казак газетт жёнш деп орынбасары жапалак коз, -узын мурын майор шеппмаз жЫ т болатын. Айыпты адамдай кысылып, тип байлангандай, каны кашып отыр. Айтан шыдамады: —' Руксат болса мен айтайын, жолдас полковник!— дедй * — Айтыцыз! Ж олдас aFa лейтенант! Айтаннын «Правдада» ею елеHi 6ipiHeH сон 6ipi басылып шыкканын пблковник бшетш, колын алып куттыктаганы да бар-ды. «Талант», «жауынгер акын» екен деген пш рде болатын. Айтан тамагын сэл кенеп алды да сейлеп бердк — Аязбайдын кулагынын аздап м угедектт газет жумысына нуксан келт!рмейд1, жолдас полковник. Шабуыл басталып, айкас болып жаткан жерге Аязбай ж1бер1лмейдк Редакцияга тускен хат-хабарды корытады. Согыстын 6ipiHiui ку,ншен алдьщгы шепте от кешкен рота политруп Аязбайдын ерлж жолы майдан жауынгерлерте енеге. Аязбай соларын жазып жариялап жур. MiHe, солары басыла бастаган газет номерь.. Полковник газеттен «Аязбаев» деген фамилияны окып, материалына да кез жупртп де: — Да! Да! Правда, поздравляю Аязбай! Продолжай!— деда. — Корыткан хат-хабары каншама дещз, жолдас полковник! — Солай ма, жолдас майор?— дед1 полковник. — Онысы рас! Расын айтып тур жолдас ЭдФев,— дед1 бас редактордын орынбасары. К,абыгы uiipH бастаган сыргауылдай сержант корректор: «неправда» деп едь Полковник зекш тастады: — Молчать жалобщик! За клейату надо отправить тебя в штрафную работу. Мерекегул алгашкы келген!нде-ак езж щ api ежет, api ешк1мд1 жатыркамайтын кшмпей1л мшез!мен осындагы майдан адамдарыныц бiразы мен таныскан. Онын пшнде acipece редакциянын секретарымен, машинисткалармен 205

ушр-шушр болтан. Кдзакша материалдар орысша эршп машннкаларда басылады. Онда казактьщ -apinTepi жок, Солардьщ езгешелжтерш казак редакциясындагы журна- листер колдан жендеп женелтш отырады баспара. Бул ез! етс укыптылыкты, сауаттылыкты керек ете-пн тетж. Мерекегул осы жагдайды корд! де: Жацагы xapimepfli машинкадан кешн мей женде- йжпн, Айтан! — Женде! Мерекегул пединститут бтрген. Комсомол газетшде бел1м баскарган. К,айтканша жэрцемдесма келедк Айтан бас редакторга осыны айтты. Ол руксат erri. Мерекегул машинкага басылган кейбгр материалдарды окып, орыс алфавитшде жок казак эрттерш щ 'ерекше тацбаларын жендеп, баспа цехына да барып журдк Бул ic ефрейтор корректорга «кектен 1здегеш жерден табылгандай» материал балды. «Жолдас полковник!» Бдедщ бэр1мгздщ де.елде эйел1м13 бар. Олар неге келмейф мунда — майданга? Эфлеванын екшип. рет келушде баска. 6ip «максат» болуы керек. Редакциянын газет-материалдарын окып, эрш тузет1скен болуы жай емес болар! Сак больщыз, жолдас полковник»,.— деп жазыпты. Полковникке Мерекегул Айтансыз барды, в з жайын кыска гурде нак-нак айтты. Партияра мушелжке кандидат- тык карточкасын керсетти ; — Менщ болымсыз жэрдекпмаз де газеттер|фз шыгып жаткан гой. BipaK, мен йнешц жасуындай болса да кемепм — ce6iM тисш деп ед1м. Кейб1р эрштердщ\" Фзесш тузеп, белдж салып бергешме «кудж» болса кояк-кояйын. КайтайЫн,— деда. . . . ..i- ’ r '. Полковник Мерекегулдщ сезшен де, жузжен де рентген айнасынан кергендей шындыК таныды. — Газетке кемектеспей-ак койьщыз! BipaK уакытыныз бггпей кайтпауьщызга болады!— деп сэл Фд1рф де.— Ci3 Merlin K03iMe: казак халкы батыр уддар рана вармеген екен. Махаббатка берж, ерге cepiK кыздар да еарген ел екен. Meiiin осы ризалыгымды Алматьщызра барганда да умытпачыз. Айта барьщыз! Ал, сержантты алгы шепке ж1берем! ' . . \\у Мерекегул шошып KeiTi. у. . Жолдас полковник! Маган ризашылыгым бар -дефшз. Соньщыз рас болса, сержантты «штрафка» »i6epe кермефз! Жас болсам да анамын рой. Аналык хакысымен ез анацыздай- тыек етем азден! Ол 6ip сорлы адам рой.'

шагымсыз карай журе алмайтын. Мен себеп болмайын, онын «жаза» алуына. Бас редактор каракды адам. Мерекенщ соншалык егш п, аналык журекпен OTinin отырганына ойланып калды. Кундер етш жатты. Мерекегулд1ч бул жолгы келгешне бупн он сепз кун болып капты. «Американын сыйлык кшм-кешектер! келш калган болар. К,айтканым жен шыгар»,— деп ойлай бастаган едь — Айтан,— дед! Мерекегул.— б зщ бурын Kepinciii гой. MeHi Мэншук пен Эбглкдйырдын Ka6ipi басына апар! Баргым келедк Екеушщ жаткан жерш Kepin, гул койып кайтайын! — Куп! Полковникке айтып, руксат алым шыгайын! VI 1944 жыл, майдьщ 21 куш Мерекегул мен Айтан Невель каласына карай беттеп барады. Ак бораннан айыгып, ак тонын устжен сыпырып, кектем жел!мен желшнген дала дидары жас калындыктай кулпыра жайнап, кулыншактай куанышка беленген шак. Жау артиллериясынын алыстан аткан снарядтар ыскырыгы, элдене 6ip жерге тусш жаткан бомба rypcLni сэл-сэл ест1лед1. Он жактагы кальщ орман от жаккан пеш imiHae калып, жун1 куй1п-ертен!п пеш мойнынан шыккан таргыл мысык Tapiafli сорлап калган. Енд1-ен;и гана жас бурш1к- тер1мен, жана жапырактарымен жаракатын емдей баста- мак тэр1зд1. Бомба ойган, танк табандары айгыздаган. снарядтар жулкындаган жер тест Мерекегулд! элсйн-алсйн курсшд1редй — Мундай да жауыздык болады екен?— дейд1 ол. — Жер ана жаракаты жазылар-ау, каншама кыршын жас, жазыксыз жандар каза боп Kerri гой. Соларды айтсаншы,— дейд! Айтан. — Айтан-ау,— дейд| Мерекегул.— Ол жен1 айтып болмас кайгы гой. Оны айтып сен! куранд1рпм келмсй/и емес пе?! Адам болмаса eci3 жер не? Каланын онтуст!к iprecine келденен тартылган тем ip жол |>ельстер!н!н кейб!р1 шалкасынан TiK койылган когадай и1л!и, eKi ушы кекке шаншыла KeTepuin капты. Энеб!р жакта куйремей аман калган 6ip-eKi Кызыл вагон терезесь нен тем1р труба-пеш мойны кылтияды. Сол трубасымактан ытки булыгып, ащы кек тут1н шыккансиды. Teri ол вагонда мына кираган тем1р жолды жендеуге, калпына 207

кел-ripyre Kipicin ж аткан тем1ржолшылар болар. К,олдарын- да тем1ржолдыц курылыс аспаптары. Жол бойын багдар- лап ж ур. Жендеуге шыккан Typaepi бар. Айтан мен Мерекегул тем1ржол линиясына жакындай бергенде: — Мэншук пен Эб1лкайырдыц ка(лрже гул коюымыз керек, Айташ!— дед1 Мерекегул. — Гул кайда? Ж ер ада тугел кектеген де жок,— дед1 Айтан. Кирап жаткан рельстерден вз а м е н каланын ен шетда ipreciHe Ш1ккендер1 сол едь Жарылган жангактай как айрылган еда белмел1 уйдщ жарым шатыры калыпты. Сол уйдщ шырыс онтусттнде а г а т кададагы тактайда жазу тур. — Окиыкшы, Айтан! Анау не жазу? — Жарайды, окиык! Exeyi кадага жакындай барса: — «Ибрайым Сулейменов кешесЬ»,— деп жазылыпты. Тем1ржол 1ргесждеп бул кешенщ бурын узына бойы •каз-катар т1з1лген тургын уйлер болганын енда мынандай кул квм1рге айналып жаткан орындары айтып жатыр. «Сумдык-ай»,— дед1 Мерекегул. — Согысты жед1спен аяктасак бэр! де каз-калпына келт1р1лед1, Мерекеш! Сол кезде сеш осында алып келем. Сонда бул кешенщ кандай кеше болганын керсен куанга- ныцнан эндетт, билеп те ж]бересщ. — Сол кун тез болса екен. Тарыгып та, )арыгып та болдык кой эбден. EKeyi каланын ортасындагы, каланы -азат ету ушж сурапыл шайкаста каза болган ерлер жерленген аланга келда. Аланнын шыгыс жак Kipe бернлнде казактын уш каЬарман перзенп Эбткайыр Баймолдин, Мэншук Мэметова, Ибрайым Сулейменов жерленттк Эркайсысы- нын каб)ршщ басындагы ескертдаш тактайга аты-жеш жазылгаи. — Арманда кеткен арыстандар-ай!— деп Мерекегул eruiin жылап ж1бердь — Дауыс шыгарма, Мереке!— деда Айтан. — Жылама демепй, Айташ, дауыс шыгарма демеин. Мен де анамын гой. К,азак даласынын аналарынын б>р|мж гой. Кдбырларынын басына 6ipiHiui боп келш, 6ipiHiui Kepin турганда жыламай калай шыдай алармын... Мерекегул KipniK тамшыларын бшепмен cyprri. Колындагы 6ip шогыр кек ineirri, жана шыгып келе жаткан 208

гул туптерш уш «сыбагага» талдап б ел л , гул е т т , уш бауырыньщ кабырыныц устле койып жатканында epiHi кемсендеп жыламсырап «топырактарыц торка, жаткан жерлерщ жайлы болсын!»— дедк Эаресе Мэншуктщ кабырына ботасын жоктаган нардай eruiin тур. Айтан уцйшш кабыр басында блокнотына б1рдемелер жазып тур екен. Мерекегул акын жаныныц теб1рент кеткенш сездь «Дэуде болса елец жазып турган шыгар. Ойын белмейш» деп, ун-туназ Айтаннын касына кеп тура калды. Едау1р уакыт erri. Айтан жазып болды да: — Мерекеш, тыцдаймысыц? Эбшкайыр туралы елен туды,— деда. — Окып ж!берцп, Айташ! Рухы Te6ipeHciH! Айтан окып тур. — Жаксы екен. Мыкты жазыпсыц,— дед1 Мерекегул. — Сыншым касымда турганын сезгенсш, мыкты жазбаска бола ма! EKeyi косылган тогыз жылдан 6epi эуел1 Мерекеге окып бермей 6ip де 6ip елецш баспасез бетшде жариялаган емес-Ti, Айтан! «Eipimui сыншым» дейтш эзищеп. Шынын- да да Мереке елец табигатын жаксы танитын. Айтанныц жазганыныц бэр!fi щетшен мактай беруден аулак-ты. «Мынауыц жаксы жазылыпты», «Мынауыц нашар», «К,айта ойлан» деулер!нде шындык дэш жататын. М1не, енд! кун ецкейе бере exeyi каланыц шет!не шыкты. Шыга 6epicTeri шлагбаумда, ет!п бара жаткан машинага кол KOTepin, Дятлинка деревнясы тусына келгенде Tycin калды. Деревняга карай жаяу, катар ж у р л келедь . — Шаршаган жоксыц ба? — Ж ок, Айташ, неге шаршайын. Бугшп осы сапары- мызга сонша ризамын. Сенщ аркац гой, эйтпесе ез бет1м- мен кайдан бара алайын. Мерекегулдщ 6yriHri сапарына ризалыгы зртЫмен сабактас екен. Енда сонысын айтып келеда. Майданга келш турып, Невель каласыныц туб!нде, сенщ касыцда жиырма куннен ею рет жатып жацагы Невель каласы ушш coFbicTa каза болга н б!здщ жацагы уш батырдыц жаткан жерш кермей, кабырларына гул коймай кетсем, OMip бойы екшер едш. CypaFaH ел-журтка не айтар ед!м? Ризамын. Айташ езще, шынымды айтайын, ез1ме де ризамын. Жатуым жегп. Кдйтуым керек кой. — К,айту? — Я, Айташ, кайтуым керек. Москвага. Алматыга. Улкен Дятлинка мен юш! Дятлинка деревнясыньщ аралыгында катар журш сейлесл келед!. Б!р жак кабырга-

сынан баска туп калмай кираган ecni кораныч тусына жете бергендержде аспан зацтарынаи б1рдемелер шыч- шын ете калды. Айтан: «Жау самолет!...» дегеншше болтан жок, кастарына бомба гурс ете Tycri. Eaeyi де жата калды! Самолет шьщылы лезде батыска карай узап узишь Айтан- нын денесш топырак басып калыпты. Bip кезде колын топырак асты жерге ripen, кеудесш KOTepin, жан-жагына караса, энебф жерде Мерекегул сулап жатыр. — Сактай гор! Сактай гор! Етпетшен судатан Мерекен1 кырына эударып, бетше ун<лд!. — Мереке! Сэулем... Мерекеипм! — К,асыцдамын, жан саям, касындамын! Айтан жан ушырып бшегш Мерекенщ мойнынын астына салып, басын квтердь Бомбанын ауа толкыны согып кулаткан екен. Талыксып калыпты. Bip колын жерге ripen: «TipiMiH бе, Айташ!»— дейдь — TipiciH, сэулем! — Тургызшы менП Айтан суйемелдеп KOTepin тургызып ед1. — Жараландым бшем... — Жок! Жараланган жоксьщ. — Мына сол жак аягым... балтырым аман ба екен? Айтан урейлене карады. Сол аягындагы eriK конышы- нык уст! кан шимай. — Ойпыр-ой, сэулем-ай... Майданга... маган келем деп не куйге ушырадын? — Сынбаса болды. Деревняга жетк!з! Айтаннын иыгына 6ip колын артып, сол аягын сылтып басып деревняга жетть Уйге Kipri3iciMeH Айтан онын eTiriH, шулыгын uieuiin, балтырынын канын cypTri. Простинясын узынынан жыртып алып, орап танып тастады. Bip жауынгер кел!п, Айтанды полковник Рамзинге шакырып Keiri. — Бар, Айташ! Бар! Т ез бар полковникке. Мен ештеме етпеймш. Бар!— деп киылды Мереке. Айтан барса, полковник кабыргадапя картага карап тур екен. — Шакыртуыцыз бойынша, жолдас полковник! Полковник кезш картадан айырып, бетш жайлап 6epi бурып: - Келдщ бе? Келсен, ага лейтенант Эдалев, эйел!н!зд! 210

бекер 6ipre алып журеаз. Эйтеу1р, аман калыпты. К,аза боп кетсе? Айтан neuiipiM сурады. Эйел1м 6ipep кунде кайтатын болгансын Баймолдин, Мэметова, Сулейменовтердщ жерленген жерше барып, кабырына тарзым е т т , гул койып кетуш тшек еткенсш... жолдас полковник... — Гул бар ма? Гул шыккан жок кой каз1р. — Жолддс полковник, жаца шыгып келе жаткан шептерд1, болашак гул сабактарын жулып, терш, гул етзп, ушеушщ кабырына да койып кайтты эйел!м. — бнбесп ешнретш, болмасты болдыратын, я TinTi жоктан бар жасайтын кызык адам екен эйелщ1з. Жаны адал, ары биж келед1 екен рой, казак эйелдерй— дед1 полковник суйсЫп. Урсатын шырар деп 6apFan Айтан, полковниктщ аузынан жацагыдай жаксы свз шыкданда: — Ракмет, жолдас полковник, ракмет!— дей бердь Уш айдан 6epi улкен кимылга дайындалып жаткан 1-Балтык майданы жаппай шабуылга шыкпак,. Жорарры командованиенщ буйрыры бопты. — Жолдасыцызды тез кайтарыныз елге! 03Щ13 эз1р турыцыз! Барьщьп! — Кун, жолдас полковник! — Токтаныз! Полковник Мерекегулдж хал in сурады. Егер жарасы ауыр болса госпиталга жаткызбак ойын айтты. — Ракмет, жолдас полковник. Жарасы — осколка сызып кеткен рана. Госпиталь кажет болмас. Кайтарам. Каз1р барып б1пейж. Ci3re содан соц баян етейш. Руксат етсед1з! Айтанныц полковникте болып, кайтып келе жатканын керген Мерекегул тахтадан ептеп туеin, сылтып басып ес1кке келш карсы алды. — Мунын не? Турып кеткенщ не? Ренжужен куануы басым Айтан Мерекеж кушактап, бетжен суйш-суйш алды. Суйеп апарып, тахтара жаткыз- айын деп efli, Мереке: «Жатпаймын. 0 зщ де отыр! Мже, тап осылай катар отырайыкшы»,— дедь Айтан полковникт1н «эйел1ч1зд1 госпиталга жаткы- зайык!» дегешп айтканда Мереке: — Рас, сэуяем. Рас. — Коп жасасын полковниктерщ, Айташ! Мен айтайын саган... Москвадан осында «огып-бугып» жеткен!ммен. егер

осы полковниктерщ руксат етпесе осынша уакыт жата алар ма ед1м?! Сеш де ешкайда жумсап ж!бермей касымда болгызганын кайтерсщ! Жэне... Жацагы жан ашырлы- FbiH — госпиталыа жаткызайын эйелнод деуш карашы! Асыл анадан туган адам гой деймш, осы Рамзин жолдас! Сен калай ойлайсыц? Бэсе! Mine сол. Ойымыздьщ 6ip жерден uibiFa беретЫ Heci екен! — Бабаларымыз орыс халкымен — Россиямен бекер дос болмаган. К,олтыгы кен, колы узын, кед тынысты, 1ргел1 патшалык деп таныган гой,— дед! Айтан. — ¥лы халыктын улылыгы а'здщ полковниктерщ13де де бар екен! Мьщ ракмет, аман болсын. Майданнан аман кайтып, суйген жарыныц, бала-шагасыньщ кызыгын кер- ciH. Разымын жолдас! Арада тврт-бес кун вткенде Айтан Мерекегулд1 Невель каласына, теьпржол вокзалына экеп, шыгарып сап тур. Мерекегул сэл аксай, сылтып басады. Айтанга култЫрей карап: — Эльак Tayip боп, сауыгып кетедк Балтырымда тыртык калса мейлк Майданный естелж «Mepi» гой ол — мен уинн. — Умытылмас уйпн адеж басып берген согыстын «Mepi» деп журетш болармыз,— дед! Айтан. — Солай, Айташ, солай! Поезд ж ы лж и бергенде вагонныц eciriHen: — Айташ, сау болГ Саларыма ризамын. Олжасыз кайтып бара жаткан жок сияктымын. К,урсагым кур емесш айтам. Есен-аман дуниеге кедсе, атын Невель кояйык, дурыс па! Келйгесщ бе? — Келгспм, сэулем, келкгпм! Атын Невель кой! Невель! Невель! Поезд жылжып узай бердй Мерекегул терезеден эл! кол булгап, жадагы айткандарын кайталап, дауыстап айтып кетш барады: — Атын Невель деп коям! Невель! — Невель! Невель! * Поезд да, Мерекегулдщ даусы да узай бердь — Атын Невель коям! Атын Невель коям!— деп кайталап айтып Айтан тур. 212

Э Ц П ME Л Е Р К, ы 3 К, У У Туе ауар кезде, acipece, жастар жагы Шею мен Жумат- ка epin, кектемде келге ансап ушып кеп жаткан алуан- алуан кустар тэр1зд1, кикулай Aypairin, ауылдьщ солтуст1- гшдеп дыр басына жиылып жатты. Шек! мен Ж умат- бастайтын бул сауыкка Акжанылын Исабек те ж!берген. Кдракек доненш кербез желд1рш, колындагы тобылгы сапты камшыны булд1ргесшен уш саусагынын ушымен ойната устап, кыр мурныньщ ушы бшнер-бЫнбес тершш, кундыз 6epiKTi, ер бала кшмд1 Акжацыл Шею агасыньщ каеына келдь Экесшщ тапсыруы солай едь L Журт жиылып болган кезде Шею 6ip ж1птке жар салдырды. — Алдымен «К,ыз куу» ойынынан бастаймыз! Содан сон курес. Содан сон кекпар... Содан сон... Жптгтер жаты «К,ыз кууга» шыгуга асыга ынтыкты. Аттарынын айылын кайта тартып, бастарына орамал байланып, камшыларымен жел ыекыртып, туйгын ойнакы- лык жасап жатыр. — Ал, кыз \"Кайда? Шыгатым кыз мм? Адыр басына Акжанылдан баска атка Minin шыккан кыз жок. Шею ауыл жакка адамдар ж1берш алып ед|. Bip топ кыз-кел!ншек алуан туст! гулдей толкып, ^ я ц басып, уяла' карап, адыр басына кел/р де, сол тобымен еркектер кауымына косылмай, ауыл жак шетте окшау ; турып алды. Агалары, замандастары канша т1лек етсе де «К,ыз куу» ойынына шыгатын кыз болмады. —. К,ыз бала шыкпай тур гой? Жумат турып, LIIeKire «Акжанылды шыгарсак кайте- 213

u \" деген еда. Шею Акжанылга карады. Акжацыл amir гопты бикештерге ыза болып тур екен. Шыгамын! Мен-ак, шыгайын, Шею-ага!— деда. 'К ы з куу» ойынына щыгатын кыз Акжацыл!— деп жар салынды. Басе, содан б!рдеме шыкпаса, ана счзылган- дарды кой... j Жнзттер: «Мен шыгамын, мен куамын Акжацылды», деп таласып жатыр. . ^ <'К,ыз куу» ойыны Майкынын eciTyi болмаса, керген жокты. бйткеш елден жырак «Торыат» бекетжде, 6eKeTmi! агасы Майсордыц колында есть Анда-санда елге келш- кет(п жургеж болмаса, ауыл ем!ржен сырт калып койган- ды. Майсордыц дэулет1 калыцдап, жер-су керек боп елге кешш келгеш — еткен жылы гана. Майсор осыдан ею кун бурын Эбунусжтен езже жеке жайлау сурай кеткен. Элi кайткан жок. «Мен де Ж1пт боп калдым»— деп e3iH-e3i серинкке барыстай бастаган жас ж ш т «К,ыз куу» ойыны болады,; оган шыгатын кыз Акжацыл» дегенд1 eciTin, 6ipece, кул1мдеп, 6ipece сурланып, 6ipece кызарып, умгг пен : кудак тайталасында турды да, экесшщ досы Ш емге келдк Бул Майкы едк Акжацыл «К,ыз куу» ойынына шыгатын болгасын каракек денешмен дец астына барып кейлегшщ етепн ! шалбарланып, балагын етж конышыныц imiHe ж1берт KHin' келдк К,амзолыныц белж Кызыл шуберек белбеумен кынай буыныпты. Ж житер элде-кайдан киыстап кеп, Шеюге сэлем беруд! сылтау eTin, Акжацыл тецгрегшен етю ш те йдк — Мен куам! — Мен неге кумаймын?! — Олай болса жеребе устайык! Кушмен кы мы з iuiin, кызып алган ж ш т г е р осылай, «Кыз KyyFa* таласы п дуы лд аса бастаганда, Шею: — Тоцтацдар, тиышталыцдар!— дедк Ыкпалды, унмен айтты. Дуыл-дуыл басыла калды. — ЖЫттер, жол мына Майкышкк «Кыз кууга» сол шыгады. Бэр1м1з жаксы квретж Шагыр аганыц кенжеЫ жене елге биыл кеш in келген конак. Ер жеTin калган жас!— дед1 Шек1. Keft6ip ж ии тер буран _риза болмай дау айткысы келгешмен Шею Tepeairi — берж байлам; Сол кезде толык денел1 бойы орташадан астам, кою муртты, кара курен K03i аялы уясында бейкам Айтпакы- 214 [

ньщ Шайкысы астындагы езш щ К ек ж у й р тн Акжацылга MiHri3in, онЫН караквк дененше вз ертокымын ауыстырып ерттеп, MiHin жатты. Шайкы адквцш жан. Исабек тзр1зд1 мунын да ер баласы жок, уш-терт зйел балалары рана бар-ды. Кекжуйрж, врен жуйрж. Эйгин Айтпакы куреннщ тукымы. К,оянды-Бокырау жэрменкелер1нде жуз аттьщ алдынан жалгыз кеп журген жуйрж! Майкыныд онымен жумысы да болмады. Онын бар арманы «К,ыз куу!» К,ыз болFanда юм? Акжаныл гой ол! Шок! Акжаныл мен Майкыны. eKi жагына алып, ден басынан шыгыс етекке карай журе бердо. Топтан алга карай белЫшмен атынын басын тежеп, тобылгы сапты камшысын буктеп квтерш, кетерш ею жаска кезек карап: — Ал, тартындар!— дедо. К,амшысыи алга карай ыскырта cepnin калды. К^яз бен яйпт уша женелдн «Шуу!» дегенде Кекжуйрж eciK пен тердей узап едн Майкынын жиреш босатар емес. Кекжуйржтщ куйыскан- дыгына жакындап барады. Денде тургандар: — К,айтед1 ей, «бекетнй жирен?» — Суйедо-ау, качiр Майкы... — Шею ага дурыс 1стемед1? Эуел1 кызды ж1берт, ол узаган сон барып ж ш т п ж1беру керек ед1 гой. Енд| не? Эне! — Сабыр! Сабыр! Титтей гана тез, содан сон Кекжуй- piK карасын корсетпей;н Майкыга! — Эй, б1лмейм!н-ау?! — К,ызы TycicipiH, бетшен суйпзгелк Кекжуйржтщ т1згшш эдеж тежеп бара жатпаса?.. Эйтпесе... бекеттщ боштасын тасып тыртактаган жиренге Кекжуйрж шалды ратын ба едД?! — Акжаныл ондайыдды б1лмейдН — Пер1ште деп пе едщ? — Перште! Журт осылай да осылай сан сакка сез ж у п р т т, сан килы ззш-оспак айтып гушдесе бастаган: eHfliri 6ip сэтте Кекжуйрж кеп жулдыздыч шш ен аккан 6ip жулдыздай суырылып агып, дара зулап шыгандап шыга бердк.. Акжаныл енд1 шыгыс беткейдеп кен жазыкты койып, солтустжтеп колд1 айнала шаппак ойы бар тэр1здн Солай беттеп барады. Аралары алыстай беруде. Майкы ызалана камшылайды жиренш... Тен-тен пошта журектер1 тиелген корапты трашпенкеш тартканда (ем бекет арасын- да) божы кактырганы болмаса, камшы салдырмайтын жирен ат, ендр мына, салты мен сайраны мулде баска cap даланыц туйгын кызы астындагы терт туяпя артка

лактырган шанга какалып, пыр-пыр етедк Табанына тас байлап шапкандай. Жирен ат еонда да (устшдеп жас Ж‘Г'ТТ'Н алып ушкан ум тндей) езшше аянбай шауып бара жаткан сиякты. «Жалрыз шапканда жуйрж екенсщ гой?» деген Майкы- ньщ алгашкы кекесш кулюа аянышты бола бастады. Тула бойын ум1т, намыс, уят каны сапырылыса шымырла- тып куйш-nicin келедь Жиреннщ сауырына, уеп-устшё камшы басып барады. Кыр басындагылар керш тур-ау? Кел жиег! — жазык. Акжаныл кол жиегш алыстан орагыта узап кетш барады. Bip уыс ак куйын куйгыткан Tapi3fli. MepreHHiH огына дарытпай айдыннын бетжен анырай ушып кекжиекте кезден гайып боп бара жаткан ажалсыз акку сиякты. Оган жетер дзрмен^жогын Майкы­ нын такымы да, акылы да сезген. Алайда, 'аралары сонша алые болса да кыз бетшен «суйш» бара жатканын киялдай- ды... LUipKiii ум1т, цпрюн киял! Акыры неш1к болмак? Курсжедк куйшедь Алдында зулап, узап кеткен Акжанылдан баска кезше тук керш- бейдь Мынау кен жазык, квк буйра кел, кикулап ушып- конып журген кус, кыратта жайылып жаткан мал — 6ipfle-6ipi жок тэр1здь К,ыр басында ёздерже кез m in турган кауым журтты да умыткан! «К,ашан жетем?» MyMKiH ол кыз Акжаныл емес, акканатты перште шыгар, э? Осы 6ip сэтте Майкынын есше: деген Султанмахмуттьщ 6ip елещ т.усть — «К,ыз кууга» шыкпа, шыктын екен, куып жетш кыздын бетшен суй, жете алмасан кыз оралып кеп сеш шыкпыртып етедь Осы екеушщ 6ipi болмаса, кайтуына жол жок! — Акжаныл! Кайт 6epi, кайт, Акжаныл! Кел де шыкпыртып ет м е т камшынмен!— дейш Майкы. Даусы шыкпайды, шан жутып, уHi б т п калган. Ендап 6ip сэтте Майкынын кезше бала кунп Акжаныл елестеп erri... Ж аз. Коныраулатып кос ат жеккен трашпенкеюн корабы тер1нде ауылга алгашкы келе жаткан жйчт — осы Майкынын езк Козлода — божышы шал. Жас Майкы кен далага кез жупртедь Кеш жолымен келш, Ащы взешнен ете бергенде, езен жагасЫнда ойнап журген топ бала екьуш кулынды биесш езеннен суаргалы келген 6ip баланы

алдап устап алып, аттан аударып т у а р т , жанжалдасып — Токтат!— деп шалга пар атты токтаттырды да, жанагыларга карай Майкы жупре женелдн — KiMfli алдамаксыц? ¥ л болсан, кэне, ул бол да б1збен 6ipre cyFa туе жалацаш! Эйтпесе кыз болсан, будан былай кыз кшмш ки!— деп балалардын imiHAeri еч 6ip бузакы, тентеri с е т а танау, жаланаяк, дамбалыньщ балагын ышкырына дейш турген кара бала элпнде атынан жулып алган 6epiKTi баланы жагасынан алып сш кт-сш ап ж1бердк Майкы Kepin те келедк eerrin те келедь Ж упре бастады. Бержп баланы арашаламак. — Ж1бер! Экеце айтып жаньщды шыгартам! — К,ашан зкеме айтып жанымды шыгартканша, мен сенщ жаныцды... — Мэ, мынаган риза бола тур!— С е та кара 6epiKTi баланы уылжыган жагынан алаканымен тартып Ж1бердь Майкы жетш барса 6epiKTi бала 12-13 жасар Акжацыл екен. 9 з жаты на шапалак тигендей бетш алаканымен калай сипап калганын бглген де жок. Сет1к караны ашулы жудырынямен кеудеден nepin ж1бердк С е т а кара шалка- сынан ушып Tycin, кайыра турегел1п жатып: — Сен к1мс1ц ей-й, меш уратын?— деп, Майкыга умтылады. Майкы табандап турып алып жакындай берген с е та караны бул жолы дэл иепнен сокты. Анау тэты ушып тустк — 0лд1м, елт1рд1 менН 0лирдП— деп бакырды с ета — 0лген жоксын. ещн елпрем!— деп Майкы белждеп былгары белбеуж ш еш т алып умтыла 6epin еда, с ета кара каша жвнелдь.. Онын сонынан баскалары да зытып барады. — Кандай эд!л, кандай куши! Кандай мешр1мда! Балалардын 6api осы Майкыдай болсайшы? Шагыр аганын баласы гой. Сондыктан гой... Акжацыл ол сэтте ойына келгеш осылар еда. Майкы взж улкен мещей ceainin, Акжанылдын шапалак тиш кызарып калган жагын алаканымен сипап, «Ауырып калды ма?» деп сурайды. Акжацыл басын шайкады. Дереу аты на Minin, биелерж айдай- жвнелд1. EipaK артына жалт- жалт карай бередй Ол онын Майкыга деген типмен айта алмай, кецшмен бьпдарш бара жаткан алгыс сез!м! болса керек!

С °л Акжаныл енд1 мше ер жетш, Кекжуйржтщ устшде, Маикыныц кол жетпес арманы боп, узап кетш барады. Жетюзер емес. Былтыр бекеттен елге кеилп келген бетте, Майкы' Акжацылды бойжеткен куйде кездеспрда. взшщ де осал жн и емес екенш Майкы жаксы тусшетш. «Акжанылра мен гама тецмш» деген ой кецш желйпнщ Ke6iri емес, карм боп журген кез1 еда. Bip KyHi кешк1 алтыбакан басында Майкы Акжанылга эз1лдеп: Ана жылы алаканыммен сипаган бетщнен енд1 6ip суйсем-ау, Акжаныл!— дед1 ^зищеп. — Арашага акы сурамайды, Майкы,— дед1 Акжаныл. Акжаныл сынк eTin кулд1 де, курбы кыздарынын тобына карай журш Kerri. Не айтып Kerri жацагы кулм? Бупн «К,ыз куу» ойыны басталады. Оран кыздардан Акжаныл шыгады» дегенд1 есигенде Майкы жаны тынши алды ма? Эдептен аттап Шок1ге барып, «К,ыз кууга» иленш шырып еда. Енд1 мынау? Майкы бар тш н астындагы жиреннен алып келед1. — Арам каткыр, будан да арам катсаншы? Осыдан уйге баргасын сен1н басынды кеспесем, тумай кетейш кекемнен!— дейдк Акжаныл келдщ бауырынан солтусик бужршщ орта тусынан да api узап зулап, куйындаткан бойы артына бурыла карап, арттары Майкыра камшысын булрайды. — Ж ет маган, жет! Жаныц бар ма, Майкы? Неге куып жетпейсщ!— деп камшы булраран ак бшепмен, ак журепмен шакырып кетш барады. Сынк-сынк култ, ж т т - Т1 мазак eTin шакырады-ау, теп? ЕндЫ 6ip сэтте Кекжуйржтщ басын к е т нен бурып, орагыта кайрылыгь жйптке карсы шауып келед!. Терт туягын туйдек тас/ап жуйтюген Кекжуйржтщ денеЫ ендь енд! рана кызып, езщщ эдеттеп шабыс шабытынын ерен жуйржтж шагына жетер кез! енд| басталардай едь BipaK, ол 03i бул шабыска риза емес тэр1зда. бйткеш в:имен тайталаса жуйтмген жуйрж жок. Erecepi жок! Акжацыл ат басын 6epi бурып алып, Майкыра карай шауып келеда. Майкы да тайкымай карсы умтылуда. «К,ыз куу» flacrypi бойынша, цыз каз1р колындагы камшымен жЬптп шыкпыртар болар еда. Акжацыл олай етпеда. Зулап жетш кел;б де, камшысын кекке ойнатып ympin, Майкыныц емес, Майкынын Te6eciHeH ескен желд1 осып, шауып ете шыкты. «Неге урмады? Аяганы ма? Акжацыл ат устшен бурыла жалт карап: «К,орлап>1м

келмейдк Сен тусшесщ бе, Майкы?! Ж ет енд(, жете алмайсын- ба? Ендеше мен барайын!» деп атынын басын кайтадан тагы бурып, тагы да кайырыла карсы шауып, тагы да Майкыга келдь Бул жолы да Майкыга камшы сьтгемедк Кекжуйржтщ и зпнш тежеп Майкыдан озып кетпей, кдтарласа шауып келедк.. Адыр басындагылар эртурл1 болжалдап, дуласып тур. — Акжаныл Майкыньщ ит эуресш шыгарып жур! — Шыкпыртпаганда! Ж п т м с т титешп шыгып Heci бар efli? Сол керек оган! * — Эй, бшмеймш-ау, мен баскаша ойлап турмын. — Не ой? — «К,ыз кууга» Майкы шыгады дегенде Акжаныл кулпырып кетт1 гой TinTi. Байкал турдым. —• Онын рас, Майкыга кезшщ куйрыгымен кул1мдеп бара жатты. Шыкпыртканды айтасын, езш щ бетш «ым- Кырттырып» журмесе Майкыга.' — Солай де! — Иэ... Шек1 ага сиггеген кед жазыкка карай шаппай, коз жетпес келд1 айнала шабуы тегш емес екен-ау ол кыздыц? Ку Fofi, кыз деген бэлекеттер. Ke6inece узап, кесигге. шабуы — кеншнде солай б1рдеме болган екен-ау, ол кутыргыр кыздын. — Койьщдар туге, Акжаныл ондай бала емес. Акжанылдан дэмесл бар кеп бозбала Акжаныл туралы бейпсл создерд1 е с т т ен д е enaep i бузылып, ecTi метен болгансып, Tepic айналып к е т т турды. Ана eKeyi енд1 келдщ бауырымен шауып, адыр басында- гы топка карай беттеп келедь К,ашу, куу. озу, калу жок. К,атар шауып келедк Буган Кекжуйрж риза емес. Ауызды- гымен алысады. Акжаныл оны сонда да ыркына ж1бермей- дк Сонымен eki ат б1ршен 6ipi оза алмай келе жаткан Tapi3fli. Майкынын eki кезр ынтызары — Акжанылда. Мелд1ре- ген кезшен у наз ыстык сырлар тер т, уназ 03iMciHe куштарланады. — Онашамыз гой Акжаныл, бетщнен 6ip суйешншП — Bip суйпзуРе болмайды, Майкы! К,ыз кул1мдеп 1айтады. «Майкы» деген уш «жаным» деп келе 'жаткандай, ум1тшен журепне рахат луп1л куйгандай сезшедк — Bip суюге болмаса, мьщ суйешн, сэулетай! KiM Kepin тур? — Олай да болмайды. Менщ бет1мд1 6ip суйген Kici б1ржолата суйедк Акжаныл соны айтып сынк е т т куледк 2IQ

Ж Н т осындай халде Акжацылдьщ жузшен кез айырмай, ендЫ 6ip сэтте жакындай туст, бшепйен шап oepin, езше икемдеп экеп, бетшен'кайтсем де 6ip суйем дел октана 6epin едк алдын байкамай калыпты... Зулап шауып келе жаткан жирен ат алдьщры аярын ecxi жерошак орнына басып кап, мурттай ушты. Майкы анадай жерге ушып туст1. Акжацыл Кекжуйрктщ пзпжн шапшан тежеп, кайырылып кеп аттан Tycin: — MepTirin калган ба? Майкы! Тур, жыгылган жерде кеп жатуга болмайды. Турегел! Эдей1 icTen жатыр ма шм бигсш, Майкы турмады. - Кырынан жаткан Майкыны Акжаныл астыдры колдьщ тусынан катере бергенде, Майкы Акжанылдьщ мойнынан айкара кушактап, бетшен-ерншен суйш-сушп алды. Ак­ жаныл Майкыдан булкына босап: . — Алдаушы! Bip жер1н MepTirin калды ма деп келсем... Кара, мунын пэлесш? К,улап жатып, кулык ойлап... Алдауыш! Анадай жерде шылбырын шубатып кетш бара жаткан Майкынын жиренш устап акеп: — Ма, мш атыца? Ештене болмаран секции. Min.'- деп атынын шылбырын Майкыга лактыра усынды да, «Шуу деп Кекжуйржп ж уйтктп, адыр басындары топка карай тартып бердк Майкы орнынан турып, устшщ шанын кагып, атына мшдь «¥ят-ай!» Кызды куды — жете алмады. Сейтсе де капысын тауып Акжадылдын бедней суйш-суйш алды. Арманынан шыкты. Алайда Майкы енд1 адыр басындары топка кершбек емес, ауылына уйшс тартты. 0pi ызалы, эр! риза. СОП, БОРОЗДА! Балдырган бала кужнде адам тез жетуге асыгады. Ожетке. жарауга кумар келед!. К,олымнан 6ip нэрсе келсе екен дейдк Улкеннщ KymiH де, iciH де елжтеп есуге талпы- нады. Осылар менщ ез басымда да болтаны еамде. Арканьщ кектем! таяу. Кар кексокта. Жаланаштык, аштык-Токтыкка карайтын балалык шак. Тесектен турган- нан кешке д е й т коксоктаны тобыктан кешш, ойын, ойын! Аяк су, жамбас су, кексоктаны жентектеп атЫскан алакан ду-ду... кыза ма, жаурай ма онььтэшрдщ e3i де есепке алып улг1ре ал мае. Сарыадырдын шоктыгынан кун api кулай бере, уй 220

сыртында денесте жайылып журген азгана койымыз imi- нен жагал ешк1м1зд! сакалынан жетелей (ол байрус сондай уйренилкх1 жуас болатын) корага Kipri3in, мардамсып уйге Kipin ем, кундепмнен де усх^асы м ды эбден «келк- xipin» келсем керек, апам еккуш кунг! жазамды 6ip-aK тарттырды. Эжем сабырлы Kici едь — Келш, урсан ур, 6ipaK каргап урыспа!— дед!. Арада уш-терт кун exxi. iHip. Мен келсем акем уйде жок екен. Теменп белмем1зде казандык аузында кайын- ньщ безшен касык, жонып охырмын. К,олымда Ыбырай ycxaFa экем сокхырып экеп берген мушзд1 сэры кездж. Жонган сайын рахахханам. Аузымнан скекеШм шубырып кехкешн де ангармайды екем. — К,уль|ным!— деп эжем келш жаулыгыныц алкым ехепмен ершмд1 cypxin Kexxi. Bip кезде экем келдь Бойы сут ак, кас-кабагына д е ти кдхал, 6exxi Kici ед1. Аз ce3fli болахын. — К,алай карарым, кайхехш болдындар?— дед1 экеме. Уюмеххен сол жылы (умыхпасам 1919 жылы) нашар- ларга еукхж худым бидай бершген. Б1здщ уйдщ буры- шында да 6ip кап бидай аздан 6epi денкшп хурахын. «Кеге 1шпейм1з?» Мен хусшбейхшмш. — Егш салахын болдык. — Кдйырлы болсын! Келж кайда б1зде оран!— дед! эжем бэсец унмен. — Соны мен де айххым. Арайындар б1здщ жайымызды бхлеш гой. К влкщ де, кемегщ де сол болсын. Баланды кос, келж айдасын депхк Экем шеипмд1 адам. Bip сезд! адам. — Жарайды!— деп к е л к т Kenxi. Бул уйдег! жалгыз бала менмш. Жадагы ce3fli ecxi- генде: — Жараймын, ара! Жараймын!— деп экеме мойын бура бергешмде сэры кезд1г1м, жонып охырран кайын касыгымнын сырхынан хайып к ехт, колымды орып алдым. Сол колымнын бармагы дыз exin, кан бурк ехе калды... Эжемнщ де, экемнщ де кездер1 казандык аузынан жылхырагаи ох бДсындагы мендё болса керек. — О не? К,олынды Kecin алдын ба?— деп ед1 eKeyi де. Жай, эшежн!— деп кесшген бармагымды сау бармагыммен басып, шыккан канды керсехпедам. Осалдык б|лд|рсем, erinre eri3 айдауга ж1бермей кояр деген ce3iM лыпылы cefixxipreH болу керек. 221

«Шорабай» тержайлауга жакын ен 6ip биж шокы. TeHiperi буйрат-буйрат белес™ болганымен епн жай ал- каптары да мол жер. «Мойылды» аулынан eriH сала ёрте- лете кешш келген епшш жэлрыз уй «К шпене» келдщ бауырындагы 6ip белестщ астындамыз. Жалгыз уй, жалгыз тутж. Торт сиыр, терт виз. Белш арба басып кеткен сарала ит те елегзищ бием. Жатып алып кекке карал улиды. Кер1мбек ага уй «гжер-тсгшмёстен соканы эз1рлеп жатты. Жер жыртуга куштар.. Мен болсам тырма агашыныц ycTiHe шырып айналага квз жуг1ртем. Кектемнщ жас Hici квк1рек кернейдь Жупары мурын жарады. Квкжиекте кек пен жер epiHi кул!мдеп кауышып, cyfliciir жабысып калган тэр13дь Онтустжте Баянный кектауы кекке шаншылып. мен мун- далап тур. Б1здщ Мойылды, б1здщ ауыл, б1здщ уй сол кек таудын бауырына бггкен Kiimiri T3pi3fli ыстык кертнед) маран. Кёбшесе сол кек тауга юндапм сонда калгандай елж1реп кадала караймын. Кейде KipniriM жыпылык карып, жас ipKefli кез1ме. — Кой, ей, сен!— деймж iuiiMHeH,— 6ip кун болмай жатып муньщ не? «Уйкушжтер» рана уй сэрынрыш келедк Сен не? «Эжетке жарасам» деп асыгатынын кайда? Эжет- ке жарауга айналраныЦ осы. Ертен тацертен «Ооп, бо­ розда!»— деп eri3 айдайсын. - Осындай ой толкыны арпалысында турранымда ден астындагы «к1шкене келге» кектемнщ алгашкы канатты- лары ушып кеп конып, эндерж сайрап берд1 дерсщ. Неткен суду унде[5. TyciHep ме ен тждерж! Не деп сайрайды екен! Келдщ толкын меруерттерж эндете ме! Кек бояк жас курактарын мадактай ма! Элде, булардын бэрж жайнатушы кектем «тэщрге» алгыстарын жыр етуде ме! Ия, дэу де’ болса, кектем туралы шырар булардын KS3>pri вш ?!* • ...\" ' Балан киялым балак баулы балан каршыгадай бул- кынады. K,a3ip *yripin кетш келд! айнала шапкыласам! Солардын 6ipi боп кос колымды канат кып сермеп ушсам. Уша -алмасам шешже сап, келге каргып Tycin, кустармен 6ipre жу-jin журсем... Содан сон кол жагалай жумыртка идесем! Беу. дуние! '\\ Кой оны! Тиыл тез! Кел жакка кете калсан «ойын- шыл неме екенсщ, кайт уйще!»— деп Кераган акырса, -куримым гой... Элде, шын каЬарына Miнее кайтарып та жШередк Ол с езаз. Кераган йпнез! сондай адам. Сонда

бгздщ уйддч eriHi салынбай калады емес пе? Онда, алдагы жылы не iiuiri жейм1з? Тиыл, Дихан, тиыл ондай тентек ойдан! — Bepi кел, бала!— деген Кераган дауысынан селк ете TycTiM де, «эу» деп кдсына жетш бардым. Ол nici соканын л ем тн бемткел1 жатыр екен. — Мэ, мынаны мыктап устап тур. Винтпен бурап бемтем xa3ip,— дедн — К,¥п! Ерте оятар деп ез1м де сергек жатыр ед1м, 6ip уакытта: — Тур бала!— дед1 Керекен. Кез1мд1 укалай-мукалай ‘атып турдым. Такыр тер| шалбарымды каудырата тез к и т, бастамалы ecxi етйтмдо аягыма сура сап далага шыктым. Шыгыс жак аспанга ак сут теплгендей аппак боп тан атып келедк Мен епз- дерд) сокага жеккешмше кекжиектщ жапсары маган жас женгенщ ею бетшщ ушындай кызара жайылып канат жайып калды. — Бол! Тездет, бала! Егшжай е с к алдына жакын алкап. — Соп! Кераган артта. Мен епздердд жетелеп алкапка тарттык- Сока б1ржамбастап жылжып, жана гана кетер1ле бастаган KOKTi танертенп шык меруеттер1мен суртш, эсем сызып — Келдж! Стоп! . Кераган кеше кешкшкте меж касына ертш журш, ею-уш десятина жерд1 сажындап влшеп, торт бурышына терт када каккан. «Стоп!» айтканы 6ipiHuii, 6epri кадада еди Соканы тургызып, жузш жерге кадады да: — Анау кадага октай тузу жетеле епздердь Соп! Соп! Борозда! — Соп, соп!— Кераган колындагы узын кайыс би- uiiKTi ыскырып сигтеп, жерда осып калганда мен де епздер- Д'Н халшдей селк етш, епздерд1 жетелей жвнелд1м. Сока жуз1 алгашкы сыр ете калганда артыма жалт карадым да, епздерда анау кадага карай тура жетелей берд1м, же­ телей бердам. Бойымды 6ip рахат сез1м билейдк Соканын жер жырткан сырылы коцыржай, узын ыргакты эн тэр!зд!. Кез киыгымды сэл сока жузже жупртсем KiuiiripiM казандай-казандай течкершп калып жаткан жер бетш,— борозданы керем... Кара жердщ кыртысын астын устже

аударып келе жаткан епздер де емес, сока жуз1 де емес, сока сабын устаган Кераган да емес, мына мен, он ек! жасар мен (Дихан) екенмш,— деген жалган сез1м мактанышы билейд1 тула бойымды. — Кисайып кетт1, уйыктап келесщ бе? Казыкка тура тарт дегешм кайда, сатан? Ой-киялдан жым болдым. Ею коз!м алдагы казыкта, тура тарттым. «УЫ» акыры жеттж-ау казыкка! ^ — Бул, епздердк ана катардагы казыкка карай жете- Айтканын ктед1м. Кераган сока жузш жыгып, уйден шыккандыгымыздай жамбастатып коя бердк 03i 6ipiHiui шабуылын сэтт1 аяктатан генералдай кошланып сока сонынан жай журш келедк Казыкка жетпк. — Бур впздердк ана казыкка тура тарт! Менде ун жок- Bipax, iurrefl «6ipiHini сынактан еткешм рой жанагы!» карамакпал жал боп тонкерийп жаткан б1р|нш| бораздамызга карап жымидым. Сонымен, не керек, yiuiHiui, тертшин рет боразда жолдарын айдап шыктык. KepaFaH евдн мандай TepiH бигепмен cypTin, рахаттанып: — Ал, бала, ендо жетелеудщ Keperi жок епздердк катар журш отырып айда. Теселдк Emu ездер1 де дурыс журе б тедк Сонда да сен... деп ар жарын айтпады. «Сен жауаптысын» демек шыгар деп туанщм. Солай еттж те: Мен де опздерде катарласып журш отырура калыптаса бастадык. Шанхай тусте уйге барып 6ipa3 дем алып, шай imin тыныктык. 0пзд ер де жайылып тынырып калган екен. Кайыра KipicTix. Сока жуз1 сыр-сыр етш жерд1 бауырдай Tuiefli. MeniH аузымда дамыл жок: — Соп! Соп! 0пзд ер соканы uiipene тартады. Ол куш кас карай- ганда рана сока жузж жыктык. 0пздер жайылымга ж1бершдк Шаршагандыктарынан ба, алде жапан туздеп жалгыз уйдд карасын тарта ма, элде уй ipi-eciHin кеп молдыктан ба, узамай жайылып жур. Кущрз шаршага- нымды сезбеп ед1м. Енд1 мына кшз уй ортасына жагылран тобылры оты басында Магаш женгей адал ыкыласымен берген 6ip тостаган айранды imin отырып калгып кеттшн. Эуеде ушып журген кара торгай, Баласы епншшш кара борбай. деген эндд естжешм бар-ды.' Сол рас екен, танмен таласа орыннан турып, кас карайранда рана сока жыгып уйге кайтамыз. Етжт1 тастап Кераган екеум1з де еюшш куш ак 224

шарке кигеийз. Кераганнын шэркесше менщ шэркемнен repi де топырак мол жиылады. вйткеш ол Kici сока сабын устайды. Жыртылган жердщ, боразданын табанымен журедк Мен — епз айдаушы — швп ус^мен ж у р т оты- рам. Бэрше де кендапп алдым. Bip жетщей e rri. Ойлап карасам сока сабын устау eri3 айдаудан киын емес тэр1зд1. (менщ бала угымыма). Сейтем де... «Мен де Кераган кусап... керьле басып сока басын устап, жер кыртысын сока жуз1мен вз1м жыртып, TOHKepin тастап отырсам!»— деймш iiuiMHeH. Осы 6ip киял эбден мендеп алды. Ол арманымды Керагана айта алмаймын. Именем. Сейтш жургенде 6ip куш Кераган: — Дихан!— дедк «Эу!»— дед1м. — Эне куннен 6epi уйрегпм. Кезщ канды. Ж эне взщ зирек баласын! Бугш епздерд1 еч!м айдаймын. Сока сабын сен устайсьщ. Жерд1 енд1 сен жыртасын!— дедк Калжыцы ма, сынауы ма м е т, мунысы? Элде, сока сабын устатпаса жылайын деп жургешмд1 сезд1 ме екен? Сенер, сенбес боп жузше кез жупртсем, келбетшде тук куд1к жок. Элп айтканын тагы айтты. С ейгп де колыньщ шанын жанбасына сурте сап, впздерд1 жармага ез1 жегш, колымнан бишжт1 ез колына алды. Нанбаска лажым калмады. Сейтш, Кераган епздерд1 «Соп!» легенде, колым сока сабына шап ете калды. Сол сэтте куанга- нымнан «алакай!» деп айкайлап ж1берш... Оянып кет- 0м1рде, килы-килы мшез 6ip езще б1ткен адам да болады. Bi3fliH Кераган да сондай Kici еда. Барынша ак- квно1, адал, сейте тура ызакор, сейте тура рахымсыз, ка­ тал. Кейде мешрман. MeHi кейде ез баласындай жаксы керед1. Аяйды. «Айналайын» деп, кадкам деп, карагым деп отырады. Кей­ де зекш ит-ауремд1 шыгарады. «Еркел1пнд1 экене юте» деп, TinTi орынсыз Minen, cerin тастайды. Мен ше? Мен бэрше KenyiM, бэрше тезу1м керек! 0йтпесем б!здщ жер жыртылмайды, б1здщ тукым себ1дмейд1. Алдагы жылда б'здан уй аш болады. Менщ балапан cesiMfMHiH уясында осындай 6ip кек кауырсын балапандар шырылдайды. Магаш женгем сырбаз мшезди KepiKTi де ecTi ж эне 6erri Kici еда. Адалын айтсам Керараннан адамшылыгы артык eai. MeHiH хал-кушмд* осы нур жаугыр женгем ана журепмен TyciHep efli. 225

•Ал Кераган жецгем1зд! шскс1з жаксы керетш «Бекеши осы кы зы н айтты ры п эпермесендер асы лып елем »— депт1 э к е -ш еш е ан е деп оты ргандарды ест(геш м де бар, Магаш; женгем жайлы, осылар ес|м е тускенде, . маган Ксрагацнан келетш кердщ уын лсецгем кайыратынына сешп журд!м. — Сен. б ала, кеш ке уйге барганда женгене айтып коюшы болма. — Н ен |, KepaFa? ... .< — М енщ ceiii уры сканы м ды ,— дед!. Iпомнен мырс етш кулш коям да «айтпаймын» дейм ш . Расында да айтпайты н ед1м. . . и 'йж Ж алгы з уй. Ж ап ан дала. К е и ш от басында ..женгем ж айлап кана эн салады . Мен кооыла кетем. Кулыншак дауы сы м кунды з кулпыры сындай сулу д а н эзж турлеце толкиды. Магаш женгем атакты Бурмтбай 'Мустафасынын немереск Даусын .ерын шыркап ж'берсе алтыдкырдын асты ндагы елд! энм ен тербейтш эннн. Сезге, уста,, эз^лге ш ебер. Бойы сунгак, ойы сергек эйел. Ж асы нд а еркекшора болып ecinTi деп те айтады . Кераганды кас-кабагымен устай богеди К ерагац аш улангаида «каИ арланьт»: «урамЬи Дейд!. Керег-еде шул! ту р гаи ' камшысын алы п.тусж суншнансып ж ё т т барады. «Ура гой»,— дегендей MaFam женгейде >®31рятн унс!з б ш п р е д ь К ераган тагы да: «урам,/'урам1»-1- деп октаны п, ж енгейдщ койлепнш етеп н •урады;‘«Эй, ка- 1лай екен? Солай манекен?» деп кояды. Магаш женгей i мыскылдап «аямай урганы н не?» деп, сынк-сынк. Kyweai... К ераган «Айналдым! Сэулем! 0 т т кеткен -екен гой денене. Кэне, кай жерщ!» деп абдырап барып жауырынан сипайды. .nw rqw * мир. ж — Е тепм . КейМепМшн' етепГ— деп Магаш женгей. сы лк-сы лк к у л ед г— К,ай жер1мнен урганынды умЫтып капсьщ гой. |, Кераган жалма-жан женгейдщ кейлёпнщ етег)н сипап,: кеш!р1м сурайды... 1 ‘*4 | Ж ер кургап барады. Ё н д|п жыртып жургешм1з тобыл-; гы сайлар мен Караганды тубектер. б п зд ер де арыган.; Ж арм а каж ап бикен мойындары Кызыл шака. Соцаны эрен с у й р е т т , аяктар ы н кыбырлатып кан а.басад ы . Bcipece ж асам ы стау .т ж м ущ з биуирш жур. Кдмщы тиген ардасын кикдндаты п, жур1с1 енбейдп М ш е, е н д г ол «адым басар м урш ам ж ок» дегещ й б й ц ц р л ж а та калды.Д а н ш а урсам да турм ады . Б уган ы за боп К ерагачн ы н 03i ж е т л ДСЛД1 касыма. vssntA . г икяг и • 226

— Ypa бймейсщ! Колыд етпейдН— деп, колымнан бицикл жулып алып, бар ашу-ызасын бшшкке коса орап, TiK муй1зд1 шыкпыртып бердь Tin мушз Mi3 бакпады. Тагы да урды, урды... К,уйрыгын да бурады. TiK м у тз «мен1ц хал1мд1 тусшбесен, ал ендеше?» дегендей, терт аягын бауырынан шьтарып, Ke3i аларып, од жамбасынан Керагац калш-калш етедь Ашу-ыза безгектей без1л- детш турран кушнде лап еткен жалынша: — Арам каткыр, ceHi ме?!— деп тж мужздщ кулагын шайнап ж1берт ед1, сорлы eri3 лрлжж бицйрт, басын энтек KeTepin, Керагацды мушз1мен жагына 6epin ж1берд1. Керагац ушып турды. Т аяк жеген жас балаша exipin кегерген шекесш алаканымен басып, уйге кайтып бара жатты да, артына бурылып маган: — Босат жармадан, жайылымга ж!бер! Жедгеде айтпа,— дедь — К,уп! Керагац 6ip эке-шешеден туган алты агайынды. 6 ii солардыд ортаншысы. Экемнщ, эжемнщ айтуынша 6i3 Керагаца ушшип атадан косылатын туыспыз. Жакынбыз. Олар дэулетл, 6i3 кедейм13. EipaK мен1д экем Эбьл иыгын жанга бастырмайтын ер, тэкаппар, намысты, б егл Kici. «Аз сезд1 Эбьл, эдьл Эб1л» атанган. Мойылды ауылы туги, буки! елге кад1рл1 Kici. Бул менщ, экем/ii мактаганым еМес, шындыгы сол. Керагац алдымен eзiнiд, одан кейш eKi улкен агасыныд жерш жыртып, тукым септь Одан к е тн езш щ Kiuii mi- леpiне сейттк Ал, менщ экем олардыд бзрпТен де жасы — Bi3re кашан?— деймш жаутацдап. — Кешн!— дейдь Келер кундер1 сокага опэдерда жепп жатканда да, сока жузж жерге кадарда да, немесе шадкай TycKi ыстыкта уйге кайтып келе жатканымызда да: — Bi3re кашан, 6i3re деген жерд1 кашан жыртамыз, Керага!— деймш. — Кейш! «Кейш»,— енд! кашан? Топырак KypFan барады. Сока жуз1 таска салгандай тайкактауды да шыгарды 6yriH. Жапан далага жалгыз уй кешш кеп, eriH сала баста- ганнан 6epriMi3fli еске алсам мен эжетке шын жарап кал­ ган сияктымын. Керагац белш жазып тыныкса, eri3

жаиып, не кудыктан су экеп мен журемш шаршау битее кумырска. Сайдан отынга тобылгы жиып экелем. Бузау да кайырам. Сейтш ез1мнщ алдагы eMip жолымньщ окпа- нын белплемек тзр1зд1мш. Ал K,a3ipri бар арманым Кер- агандай болсам деймш. Ауылдын балаларын epTin алып, кектемдеп епнжайды бораздамен кестелеп, кузде алтын баулармен дестелер ед1м. ч и бЛ Ot Кераран 6yriH тусте, eric басында шэркесш жамап отыр едд Колында улкен усю 6i3. Аздан 6epi езш жек кере бастагам. 0йткен1, б1здщ уйге деген жер/ii ani жырткан жок. Б1здщ уйд1н тукым бидайын ала капты тескшел «тышкандар» ойыншык, ете бастады. — Bi3re к атан?— десем. — К ейт!— дейдк — «Кейini» катан? К,ашан? Кераран шэрке жамап отырганда мен кек шелке ар- камды тесел шалкамнан жатырмын. KipniriMAi 6ip-6ipme жакындастырсам-ак болды: бижке тен!здей кып-кызыл толкын тутас тербеледь Кере 6epriM келедк Осылайша жата берйм келедк Ж ата 6epriM келедь Алайда, ойыма егш — 6i3re арналып жыртпакшы жер туседь .. л — Ол кайда? — Жок! Шошынып, квз1мд1 ашып алсам, кып-кызыл толкын ауада гайып бол кетш, кек бояк аспан алысынан алтын — Ей, балакан, жер KypFan барады. Жанын болса жанталас!— дел ымдайды. — Ия! Денем талып, аяк-колымды жазып тыныктырып шал­ камнан жатйр ед1м. — Тур, епздерд1 айдап кел!— дед1 Кераран. Mi3 бак- падым. «0кпел1мш», «eiimiH». .• ■ — ©AiMiciH, TipiMiciH, сен неме?! Еркелесен экене еркеле, тур! Турмадым, касарысып жатырмын. — Тур, айдап кел! — Турмаймын да, бармаймын да. Birri. — Тайталаскышын кара, мунын!— деш де Кераран колындагы шэрке жамап отырган бЫн май екшеме сурып алды. «А!» дел ыршып tyctim. Ата женелд1м, шой- нандап.

Топырагыч торка болсын енд1, аяулы Магаш жечге! Ражап адам едщ-ау! Меш кайнысы гана емес, баласындай аяды. Шаркемд1 ез колымен uieuiin, вкшемнщ кан топы- рагын жуып, кенеп шуберекпен байлап тастады. — Келсж, уйге осыдан!— дед!. Кешке, Кераган меж балараттай келш едк Магаш жецгей: — Отыр!— дед1 Керагана, касынан, от басынан орын усынып. — Улкен аганьщ епнш алдымен салып беру орнына баласын буйтш... Кераган мщпрлеп калды. Ертен!не тан capi/ie: — Тур, кайным!— деген Магаш женгемнщ дауысын естш, кез1мд1 укалай, атып турсам, Магаш женгей квй- лепн шалбарланын киш апты, аягында Кераганнын квне- — Жур! СЛздшц жерге тукым себем)з! — Кдлай? — Кдлайы сол! Bip епздщ устше б1здщ тукым бидайды артты да тартты. Мен сонында, женгей алда. Keuieri жыртып кеткен 6ip десятина кара макпал жер! Мойнына дэл Кераганша тукым дорбаны бауынан win алды, алшандай басып шайкалып, бидайды — тукымды уыстай ceyin 6epfli Магаш женге. Ж ака шыгып келе жаткан кун сэулеш сол сэтте ен эуел1 Магаш женгемнщ гана кен мандайын, ак мандайын еркелете сужп толкиды. Меруерт дэндер нур шомылып, кара макпал жыртыстардьщ жылгаларына ана алаканы- нан алтын боп атылып Tycin жатыр. Мен женгеммен катар- ласа журш келем. Кез1м api себшген дэндерде, api женгем жузшде. Ka3ip мен жетшске келД1м. Талай кызу да кызыкты жылдарды бастан кеппрд1м. Талай аналарды, куралай кез сулуларды да керд1м. BipaK, м енщ сол женгемнщ сон- дагы тукым ceyin журген Магаш женгемнщ сол сэттеп сулулыгынан садага кетс!н! Куи cayneci шагылган аккуба нщнщ алкызыл тарткан рещ мен аялы квзшщ молд!р каракаты акыл еркелнже бвленген шагы ceyin журген дзндер1 толкынымен тербелт, бойшан денесж, ойшан ecTuiiri Репин суреткерлтн гана кажет еткендей едк

Кераган жата алмапты тесекте. Артымыздан келш, Магаш женгейдщ тукым ceyin журген жерже, ягни 61зшн уйдж тукым бидайын ceyin журген жерге келдь — Муньщ не, Магаш?! — Бул сол! Улкен аганын (б!здщ экейдг «улкен ага» дейтж) eriffi!— дедь Сен сеппесен, мен ceyin жа- тырмын! Кераган желкесш касып, Магаш жецгейге карап кул1мс1реп: м ,-,.п «внинвт — Бул сейтедк бул сёйтедИ— дей бердк ■ тдйкек — Эне Бозквл! Келш те калдык!— деген Ахметтщ дауысын естженде Бвлекбай айтып келе жаткдн энпмесж сарыкпастан келге кез ж1бердь , Бозквл, айналасы ат шаптырым айдын шалкар болса да Жанаарканыч жазык даласынын ешрже кадаган кумк тенгедей боп кана кершед1 киырдан. Квл уст'жде кикулаган кустардьщ дауысы, желмен жайкалып тербетшген жасыл курак,, квл манын ■каптап жаткан к,ара курым мал колхоз фермасыныю. Квз той- дырып, кещл тояттатады. — Анау не болды екен, кересщдер ме? Келдщ солтустж жагасынан Арап тауына карай зымырап, карайган ушеу самгап барады. — О не болды екен!.. — ¥ры-кары койылган уакыт едк. дегенмен!.. Кез уш ында уш карайганньщ 6ipeyi ана екеужен ipipeKTey керж едк Ymeyi де аспаннан аккан жулдыздай агып барады. — Дэуде болса осы каскыр кукан адам. — Болса болар!.. — Ал, ендеше айда, ж!берщдер ат басын! — Келге, копага ж1бермейж. — 1Шркж-ай, Тайквк болар ма едП BapiMi3 де лап койдык. Акбакай денежжмен Ахмет «шу!» дегенДе алга шыгын- кырап едк аздан сон 6i3re айналсоктады ма, болмаса «Акбакайдын «аяк алысын»' байкады ма, твртеу!м1з де туйдектесе калдык- Такым каккан сон кужмен ат успнде кажыгандыгын умытылып кетть Двн дурсшдеп ат екшш- нен жел турды.

К,арайгандар 6ip белестщ астына т у с т , коз жазып Л калуга айналдык. ! — Мшер жакка карай!— деген Белекбайдын дауысы 61зге команда сиякты. Каскыр куган адам екенш денге шыгысымен-ак бнвдк: Э лл карандаган ушеу: 6ipi адам, 6ipi тазы, 6ipi I каскыр екен. Yiueyi де жанталас: «кутылам», «куткар- маймын». Bip кезде: тазы жуйткш ж етп де, каскырдьщ а тадынан тартып кап жулып eTTi. Атты адам каскырдьщ г алдын орагытып жур. К,ур кол болу керек. — Атжурпшшен баска Tyri жок-ау колында?.. — Ецкейди узенпс1н агытыи алды бием? — Басыцдар камшыны вне сокты, эне ечкейдН.. Bi3 келеек сулап тускен тайыншадай арлан кае­ кырдын басын ycTiHri жак кулагынан капсыра устап ап, талдырмаштау жас ж И т Жерге урып мыжгылап жатыр. Ек1 кез1 от сиякты кып-кызыл, сэры тазы каекырдын танын сыгымдауды койып, аузын шапка салып-салып ' ж 1берд1. — Бул антурганньщ шап Tepici шандыр ма efli, негып : жыртылмай жатыр,— деймгз. Ж !пт каскырдьщ басын босатпады. Агытып колына : алган 6ip узен па жанында жерде жатыр. Онымен уруга | колы бос емес. Эбдщадыр бэр1м1зден бурын аттан ceKipin тусл де, | узецгш ала сала каекырды тумсыктан nepin-nepin ж!бердк | Сары тазы да каекырдын шабын жарып, пиек-карнын | бакайынын басына 6ipaK туардь К^йтып ауыз салган жок. Эбд1к,адыр к^екырдыц тумсыгынан д1рдектеген кара карга карамастан узедпмен баска, кезге эл1 урып жатыр. — QfJ, койсайшы енд1, елген каекырга батырей бермей! — Ал, жол аздердЫ , улкендете байланыздар!— дед1, каскыр соккан ж1пт. Шаршагандыгы ма калай, дауысы жщшшерек шыкты. К,арыскан колын дамылсыз cumin, канын таратып тур. — Ол калган жол-жора гой. Мез1ретще ракмет шырагым!— деп Белекбай сыпайыгершшк корсетть К,аскыр жайрап жатыр. TeciH жерге тесеп, eKi /кезш каекырдан айырмай жаткан саргаска орнынан «енд1 жумысьщ бггкен шыгар» дегендей алшандап epcuii- карсылы журе басгады. Мунысы кашаннан каскыр алып дагдыланган тазылардьщ салтын сактагандыгы ма екен? 1 — Байланьщыздар, мен шздерге шын айтып турмын, ■гайлар? Тайкек пен саргаска аман болса Бестау тещре- 331

пнде каскыр калар. дейиз бе? Кузден 6epi он алтысын СОКТЫК... Он жетжннсше кездейсокта кездест1м. Кеше ферма табынынан 6ip-eKi жылкы Бестау жакка карай жайылып кеткен екен, танертен соны жиып кайтайын деп камсыз шырып калып ед1м, Жыландынын децшен асканымда Саргасканын артымнан куып келгеш. Бестаудын бектерь нен eai атты тауьш ал, айдап келе жатсам, Каракел мен Бозкелдщ арасындагы шиге карай осы каскыр жортып барады екен... Аттарды бидайыкка беттетт тастай бере Саргасканы жупртш белеске шыга бергешмде о да 6i3fli кврд1-ау деймж. Бозкелдщ солтусттндеп копага карай тартты. Мен копа жагын ала бершм. Кепке дейщ каскыр копага жетсем-ау, деп жанталасты. Тайкек каскырды еркше кайдан жйберсш, бетж келден кайырып алганымда, ол Арапка карай ацырай тартты, теп талайды керген экю кекжал болса керек. — КУР колмын, атжурпштщ де Typi мынау,— деп жнтг агаш сапты, атжурпшж Kepceiri де Белекбайга: — Агай, ci3 байлаиьщыз. — Атай керме шырагым! Азаптануын 6ipey азапта- нып, пайдалануын «келденен кездескен кек атты» пайда- лану б!здщ дэстур1м1зде жок кой. — Аттьщ, тазынын, ердщ енбеп гой бул каскыр. Б1з еш кайсымыз байланбаймыз!— дед1м мен. — Сонда да кез келдщ'здер. Шын ниепммен айтып турмын. — Оныцызга ракмет, жолдас! — Ракмет, ракмет!— дед1 Ахмет пен Эбшкадыр . да Белекбайдан калыспайын дегендей косарлана. Шылбырын шубатып, кацтарулы бойы, омырауын кешк! самалга суйдарж турган Тайкек» жанагы жас Ж1Г1Т кез]'н орамалымен cypTin, кекшн сипал, алаканымен омы- рауынан кагады. — Байланбасацыздар менде кшэ жок, агайлар! Енд1 6eKTepiciH ж1берщ!здер,— дед1 ж)ПТ. Эбдщадыр мен Ахмет exeyi каскырды Тайкектщ бедже салганда, «эуп», деген ундер1 де шыгып кет». Тиыш тур­ ган Тайкек уетше иес1 мжш, бел!не каскыр бектершгесш шерте басып, аяцдай женелдь Аянынын eai б1здер MiHin келе жаткан аттардын жел1сже 6eprici3! Ж ан суйсжерлж жаксы аттын тулга б т ш бар Kepi- недн «Аяны тымакты алшы кипзердей, ккдж бол-бол кагып журпзердей»,— деп, Абай арман етш, «калына 232

6ip типзбей кеткен» осы Тайкек емес пе екен?— деп ойлагандайсьщ. *-т- Ат м1нсен, осындай ат мш, иесш жаура калдыр- майтын, кусач жетш, кашсац кутылатын. Ат болганда будан артык не бол дейсщ буран?! ЦЕрюн-ай, десечий, мал-ак екен!.. Ерге канат болатын осындай аттар рой!..-г— деп Тайкект! коптен бьлетш Белекбайдьщ аузынан ,суы курып, бупн рана кергендей боп келедь Фермата келгесш жшгг бектерген каскырын Tycipe сала уйге е н т кегп, бЙ аттарымызды байлап, одан сон да KiflipiHKipen калдык. Ай сэулеа айдын квлге Tycin, щрйщеп кершедк — KeuiKi самал кызып келген денемйд! желшп тур. Келд1н внип кустары 6i3re кошамет керсеткендей вндетш 6ipi ушып, 6ipi конып a6irep. Ферма орталыры кел жиепне коп болса жуз метрдей рана жерде. Квз1м1збен аралдарды аралап, келд1 жаРалап турмыз. Ecki кыстау айналасы бал курак, бала камыс, кек пулктей квркем! — Жумыртка кандай кеп екен! — К,айык болар ма eai? — взгеш не кыласьщ-ау, тунеп жатып, тачертен шеть нен атар ма ед1 кустарды, десецшП — Квл, кус ату, жумыртка аулау, аралга бару эчпме- лер1мен турран конактарды: — Уйге Kipi4i3flep!— деге?) CepiKTin дауысы селт ет- юзгендей болды. Ауыз белмеде сут машинаныч кулагын бурап тургап кызыл шырайлы жастду эйел, бйбен аман- дасты да сутЫ тарта бердн К,ос шумектен каймак пен сут тынымсыз арып тур. Машина айналасы шелек-шелек сут. Bipey куйып, 6ipey агызып алып к е т т жатыр. Bia/ii CepiKTiH TOpri уйге есж ашып енпзген бойжеткен карын- /1асы ед!. «Амансыз ба, сэлеметаз бе карындас!» десек онымызды свкет кергендей, каймактай жука epHi kyjiiMci- реп ж1бектей толкиды. Элде бул елд1Н с.алтында «айел балага амандасу epci ме екен!»:— деп нитей ойлаган жумбагымды уй очашалана бергенде Белекбайдан сурага- нымда: — Жолдас, олай емес, «амандык агадан» дегенд1 6i3fli4. бул елде жаксы бшедк— дедн — Tyci таныс сиякты рой, кайда керд1м екен осы баланы?.. Эйтеу!р 6ip керген сияктымын,— деп Ахмет ойынан жумбак токып, оны ез! гана шешпек боп эуре- ленд|. 23.3

— Из, мен де керген сиядтымын,— дед1 Эбдададыр АхмегпЦ’сезш бейте.1.. — Сендердщ эдетщ, тек кыз квреечдер «кергем», «бтем»,— деп кепсгге женелетшдерщ,— деп Бекен екеуш де дагытып тастады. — К,алай, агайлар! Шаршаган жодсындар ма? Тыныга турыцыздар!— деп, жастык 6epfli де, газет экеп ауылдык жерде газет Kemirin келеда, дегенмен оки отырьщыздар!— дед! жанагы карындас. Бул жолы Ахмет пен Эбтдадыр карындаска манагыдан да тесте дарады. - — Калдам! Кырмызы, мунда деп кетшг,— дёген lueiueci Балгыннык ушмен гана дыздын аты Кырмызы екешн бтдж. — Манагы дасдыр соддан жжтм13 дайда, квршбей K erri гой 631,— дегешмде, Кырмызы да, Серж те, мырс eTin к у л т ж1берд1. «врескел сез айтдан жодпын гой, неге кулд1 екен булар?» деп ойланганымша болган. жод, Cepik: — «Касдыр соддан жж1т» ездерйизбен 6ipre, осы уйде отырган шыгар, жолдастар,—■дегенде 6ipiMi3re 6ipiMi3 дарадыд. Б1з дерген дасдыр соддан жМ т жап-жас, жиырмалар шамасында гана сиядты еда: Серж болса дырыдты дусыр- ган, сёлд1рлеу бггкен сэры садалына суйыд мурты сай б1ткен, ез1нше, ерекше жан. Сонда к1м? '' ' — Ол лапт онша узап кеткен жод шыгар, бесёу1м1здщ бгржш болармыз,— Дегён Кырмызыньщ свзше бзр1мГз де дызардыд. «Касдыр соддан жцчт»— Кырмызы карындас боп шыдты. Эйел баданы тани алмаганымызга уялсад та, Кырмызы сиядты дайратты дыздын iciHe тары да 6ip суйсшп «ем|'рщ узад болсын!»— деД1 Белекбай риза болгандыгын 6uuipiii. , м/( Cepik осы колхозда мал бригадасыньщ бригадир! екен. Сержтжше келгел1 еепген энпмем1з сиыр жайы, мал жайы болды. — БЬдщ ферма 1937 ,жылы гана уйымдасдан жас ферма. Эуелде 60 дашардан гана уйымдасдай.едк 1939 жылы\" 13 дунажын бузаулап, он ургашы, уш еркед бузау берда... Биыл жетгпс1бузаулы -СИырымЫз бар! Уйде отырган б!зге,\" сиыр кузстшде1журген Шалабай- дыц ынылдап айтдан еледа де естш п тур. .ыг.ны.'вя ц\\п 234

— Т унп кузетте eMipi Kipnirin айкастыртан емес. Оны сыйлаймыз да, ецбегш баталаймыз да,— дедт Cepix. Шалабайдын жайын жол бойы естш келген ед1к1 CepiK онан repi кедейте айтты. — Туталы мал батумен келе жаткан жаннын 6ipi ед1м, мына Шалабайдын мал батысына — баптылытына жан танталарлык. Bi3 оган астар да болмаспыз,— деп CepiK Шалабайды кетере сейлеп отырды. Шырт уйкыда жатканбыз. Bipey эйнек-п тысырлатып, e3i коса дауыстап тур. CepiK атып турып, есш ашты. Аздан сон Сержпен 6ipre dip эйел уйге ендк Абдырап, саса сейлегенш еейген сон басымызды жастыктан жулып алдык. — Не болды? — Жай ма? Бэр1м1зден кеш жаткан Балтын да оянды. Тар эйнектен тапщылау тускен тан жарыгы жарыта коймады ма, шырт уйкыдан оянган Балтын, турган бетшде-ак шам жакты. — Кулнармысын? Байгус-ау, жаймысын?— дед1 ол .ко- быратан шашын кымтап турып,— ецщ бузылып KeTinTi той езщнщ... Не болтан Кулнар сатан?! — Кек сиыр бузаулатан едк Сонын бузауынын...— дед! де уж бэсендей калды Кулнардын. — Фермашю емес пе? Кулнар колхозшы ёкен, колхоздын 6ip сиыры бузау- лап, бузауынын шаранасын жалаганда к ш д т н суырып тастапты eneci. — Бузау Tipi ме? — Тумса бузаулатан ба efli? — Сурак жаудыртпай коя турьщыздаршы? Кэне, журшдер, сонда барайык! Бузауды аман алып калу шара- сын кережк. — К ш дж аз бузаута не ктемексщ? Ж еп койтан кшдж- Ti кек сиырдын енешжен суырып алмак па едщ? — Бул не деген сез, калжьщ ез алдына, кешн табыла жатар? K,a3ip, кэне журвдер, керешк бузауды! Кулнар, К,ырмызы, Балтындар 61зден бурын жеттк Кырмызы кек сиырдыц кызыл бузауынын тумсыгын ус- тап, басын сипап отырганда 6i3 де бардык. Бес-алты жасар 1збасар бузауды аяп касынан кетпейдн Каракаттай молд1- реген сэби кездщ шарасына жас ipxiain бузаута 6ip, бтзге 6ip карайды. 235

— Бул неге буйтш калды? Жзрдем е-пцдер, бузау- канды аман алып кальщыздар, агайлар!— деген сез1 ез1 айтпаса да, жуз1нде турган сиякты. 1збасардын куртым- дай боп кынжылганы кабыргавды кайыстырып, журектщ аяны ш периесш баскандай. — Тэжр-ай, езекп мал ел!мс!з болушы ма ед1? Bip шаранага бола бэрщ б1рдей даурыгып!..— деген Бектер- пнщ евз1не CepiK колма-кол: — Бектерп, тап осы айткан макалын онша орынды емес. «Мал телден еседг, тешз квлден еседш!» бшесщ! бе?— дед!. ; Бектерп жумган аузын кайтадан аша алмай калды. KiHfliriHeH кан кетш жаткан жас бузау мынау, Кулнар мен каршадай 1збасардыц к е й т турганы мынау.— Уйкы- мыз шайдай ашылды. — TyricKeHre мал докторы кел т efli бугш, соган Kici ж^берш алдыру керек тез! — 25 километр жерден бе?! •Ш1 Тайкекке барып кайту кеп болса 6ip-aK сагаттык жер емес пе? . — Ол рас,— дед! Кырмызы, бузаудыц тумсыгынан сулу саусактарын босатып. Тайквктщ туп кетпейд!, мен доктор экелейж!— дегенде, К1шкентай 1збасар: <•Алакай!... Алакай!»— дед! куанып. Кун таластыра отка ж!беру ушш байлауда турган Тай- квктщ аузынан ак сулыныи Ke6iri ак сабындай буркырай бастады. Кек кепкасын, етшн, костюмш киш, Кырмызы Тайкект! ж у йтктп кырдан асып Kerin барады. Кнпкентай 1збасар т!зерлей отырган бойымен к ж д т канга малынып жаткан жас бузаудан кезж алмайды. — К,ойшы калкам, туршы орныннан, тесекке барып отыр. Бузау ештене етпейд!. Кырмызы тэтен докторга кетт!. Казйр-ак кел!п калар!— деп Кулнар (збасарды жуба- тады. Бала телд1 жаксы керед! гой. 1збасар анасынын ce3iH онша елей коймады. Бузаудын касынан шыккысы келмейд!, орнынан козгалмайды. — Булай, карадан карал отырып болмас,— дед! CepiK. — Не дстейм!з, б1здж колымыздан не келед!? — Кжджтж канын тиюга эрекет жасайык, ен бОлмаса! — К,алай? Балгын орнынан атып турды.

— К,ан осылай ага берет!н болса, бузау кансырап калуы мумкш, шапкасынан жаткызайык,! Шекман, Балгын, Кулнар ymeyi Де ферманьщ атакты дояркалары гой, кек сиырдын бул бузауы гана емес, ферманьщ 60 сиырын аман бузаулатып жургендер. Сол yiueyi бузаудын ющигшен аккан канды тию эрекетте Kipicxi. Тапкан акылдары бузауды жергектеген баладай шалкасынан жаткызу болды. Кек ш в \\т KenipTe салып, ортасын бузау денесше сай шункырлап, шалкасынан со- ньщ устше жаткызды. Кшджтен аккан кан бэсендей бас- тады. Дегенмен, бгздер ол бузауды мал болады деп ум1т еткен жокпыз. Тек кана мыналардын кенинн жубату ушш «ештене» етпейд1,— дей салдык. Ала, мама, деген сездерд! косактай сейлеп 1збасар Кулнардыд касынан шыкпай,— бузау жазыла ма,— дей бередк Анасы баласын жубатады:— Жазылады, калкам, бу- зауын алмейдн — Куртымдай боп, телд! бул кайдан жаксы керед1 екен». — Баланьщ эдет! емес пе, твлд1 жаксы кврет1н. — Кулнардьщ Кулнар болгалы 6ip cypiHreHi осы. Жалгыз кек сиыр емес, ферманьщ кеп сиырын да аман бузаулатып алган едй.. — EKi-уш кун уйкысыз отырып, кажыгандыктан кал- гып кет!п, мундай жагдайга кез боп калды гой, эйтпесе... — Кек сиы рга не болды екен, менщ бщу1мше алты рет бузаулады , 6ipim H к1нд1гш жеген емес ед1. — Толгак онай ма, уш-терт кун киналды гой... К,ал- жыраган сон, байкамай... Bi3 далага шыктык. Бозкелден кун леб1мен кетер!лген танертецг1 бозгыл бу баяу кетер1л1п жатты. Мушздер1 карагайдай, к1лен Кызыл каска, ак шубар сиырлар, ак тулек койлар ферма корасынан epicKe карай беттей бастады. Bia кел жиег1ндем!з, кез(м!з келде гана емес, кел жи- егщдеп елде, мьщгырган малда, ушкан кус, жупрген ацда. CepiK серпе сейлемейт!н адам екен. 03i туралы жумган аузын ашпаса да, 6i3 сурап коймаган сон ферманын малы- нан бурын адамдары туралы шым-шымдап айта бастады. ~ Bi3fliH сиыр фермасыныц кашан уйымдасканын айттым гой оздерге. Сол алпысы да аман бузаулап отыр. Бузаудын екшесчне кадалган uierip мандайыма кадалсын дейт1н дояркаларымыздын 6ipi жанагы Шекман мен Кулнар.

— Балгынды неге айтпайсыз? в з жолдасыныз болраны «жазыгы ма?»— дед! Ахмет калжыцы шыны аралас. — Оны сен айта жатарсьщ?— дей салды Серж. Се- ржтщ энимеск фермасынын еркендеу жолдары болды. K,a3ip герепордтан бес бука бар екен. Солардан ерб1ген алпыс кызыл каска бузау торпактьщ ойнактап шыгып, кел жиепнде асыр салганын вз кез1м1збен кердж. Серж свзге саран болганмен, юке жуйрж адам сиякты. Ce3i сейлемей, ici сейлеп жататын кершдк Bip TOFa, мома- кан адамнын тип шабан келетш эдеть Кебшесе тужыра сейлейда. Утымды yFbiM керек сиякты екен оган. Кещлге жагымды бригадирдщ калпын, салтын кердж. Кырмызы осы CepiKTiH туган карындасы екен. Серж еткен жылы Букиюдактык ауыл шаруашылык кермесше барып кай- тыпты. Шалабайдьщ мал багуына ризалыгын рана айтып кой- май, Швкман, Ракила дояркалардыц ж аксы icTepiH де баяндады. Bip мезетте: Бозквлден артык малFa жайлы жер тап осы Жанааркада кездеспейдк— деп келге, жасыл белге, мал каптап жаткан булы денге квз тастады. Шурайлы жерге юмнщ Kenini коштанбасын, «мекендервдз кутты болсын» дегеннен баска жауап кайтпады б1зден. Балгын шай дайындап болгасын, конган yftiMi3re eHin танертенп шайра отырранымызда есж ашылды. — Э, кеп калганыц ба калкам, доктор бар ма екен, экелдщ бе?— деда Серж. — Келдж, доктор да келдь.. Imin отырган шайды тастай сала Кулнарджше барсак, узын бойлы, кезьвдржтц ак кшмдк буйра шашты жшт, бузаудын кшдн'ш кэд1мгщей инемен Tirin жатыр екен. — «Ештече етпейдк мал болады!»— деген yHi Кулнар мен 1збасарга гана арналган едк А з ' кдардж. Бузаудын кш дтнен кан тиыла бастады. «К,утты конак келсе кой епз табар» дегендей, 6i3 де жадырай бастадык. Бузаудын тумсыгын сипап отырган Кулнардын кул1м- cipeyi докторды да, баскамызды да куантты. Кырмызы да кырдын кызыл гул1ндей жайнай тустк — Бузауым енд1 елмейд1 гой, апа? — 0лмейд1 калкам, влмейдй Доктор келген сон неге елс1н ол. Кун туе ауа бер>енде кврсек: кызыл бузау, аягын ба- сып, апыл-тапыл журе бастаган екен. Кулнар кек сиырдын

кел-Kecip уыз_ сутдне бузаудын аузын тигЫп те ,улг!рштк Б1здер аттангады далага шцктык. Кун арайына конак- тауга айнальт калган екен. К,ырмызы уй жанында Тай- кектщ устшщ, терщ щртделеп суртф, жайылымга ж1беруге эз!рлеп ,.тур, еден. К,ошт;асып а'ттана;берд1к, К,имай кетш барамыз, карай-карай кетш, барамыз. , К,аршыга ,кез К,ырмызы карындас ,Т зй кег|н ,.жетедап ферма кд!стагыньщ солтустдк ж,арындары жотага карай барды да, крина жайылымга ж1бердк Тайкрк алгащкы карга аунаган балаша кектемг1 кек пудшке аунап-аунап, рахаттанып алды да, дур сужжш , ,керже аявдап, к,ербез басып, жайылымга кетш барады. Оный, .артьцдан кез айыр- май карап турган К,ырмызыкарьждас батар куннш шэпа- гыда беленген шын басындары щынардай эсем тур, Тадкек тагы да артына 6ip карап алып кербез басып жайд^льдога if^Tin, бдрады,, , ГУЛАЙМАН ,v)iic.i адам?» Ki.M.Miii деи.п? Мэлике. ,эл$ бур^.рзфде рана кайткан. Екд куннен 6epi ,,Ш ддь|рымын алмай к.у|даз'-уу^|; Махмудлыд жзнржда болып шавдддран-ды. £ р д д ^ |£рзф'1,ШхМ¥:Т.:..вз1, Tuiex^ejin ,Мэликен1 п,этрр(нр кайудрран. — Кдитпасан, тыныкпасан, о щ ь мен, ауырла^ тусем, Мэр-Мэр!м, Мэлжедшм! К,айт, тВДык,! Керд1ц, рей| ештеме , ^дЩЦ.-СЭУЧЙЗМ1'Баск,а б(рдеце в д ц ад чц е!!: киш детпеее,., ,д^рты рыскал алмас ,ездддда жадрдтып, ,кете алмайтдодын кердщ ,рой мене^..— деп, ; э д д ..ардластыра, Мэлике квжлже аз да болса сешм сэулесж куйып кай Тэрган. Мэлике ендд ;ертен дана келугр ™ icri. Солай бай- ласкан. Бул эйел адам мм . болды еден? Аз ойланды да, — келсш! Кдм. ,де: болса делсш! Е р тт келф Ы — дед1 сестррга. — СНзге Kici ж!беруге болмайды. „ — Неге? , у id Сауыгыр болгдн жоксыз... Эд-аукатыныз бурышы калпына келген жок, Сестра осы 6ip шындыкты а.йта тура, тап мына келж тургаи эйел адамньщ Макмуллен дидарласуын септест!р- rici де келедк «Ренж1межз, осы мсщен кейж бугж Kici ж1бермеймж, азре, иэ мэ?» Келетш — эйел адам деген сон, алыстан i3flen кеп тур

деген сон, Султанмахмут бойын д е й т устауга, келуппнщ кониин жудетпеске озш 93i нитей эз!рлеп бакты. Сол адам eciKTi майда ашып, жумсак басып xipe бердк Султанмах- мут бе-пн эдеш ecixKe каратып, кырынан жаткан еда. Басындагы коцыр туб!т mamci кеудесше тегте колк1ген, аксары эйел xipin хеле жатып-ак карлыгаш канатындай киылган касын кербез кимылдатады. Ногайша тйтлген квх пулин хамзолынын кеудесш xexipex дем1 булкынтып, мамырлай басып кроватка жакындай берд1 де: — Махмуд!— дед!. Ыстык ун. Кенет узш п кетть Сол беттмен кереуетте жаткан Султанмахмутты енкейе кушак- тап, бетше бетж басты. — Махмуд! Махмутым! Кудай коспаган Макышым!— дейда. Сестра коридорда, ecix сыртында ecTin турыпты. EcixTi акырын ашып К1рд| де, эйелд1 иыгынан козгап: — Муныцыз не, апай? Буйтетш болсаныз, аялдатуга болмайды мунда Ыздк Махмуд Эубэк1ровичке тыныштык керек. Т у а н е а з бе? Мол тыныштык! Тусшешз бе?— дейдь Эйел адам бетж Махмуд бетжен кшт бурып, сестрага ботадай мелд1реп, жалынышты карайды: — Тусжем ciiuiiM, тусжем! Kemip! К,ызгалдак шагыц- да жанын арман еткен адамынды он жылдан кешн кергешнде... Осындай халжде кореец...— деп егшдк Kip- nix уштарынан боз маржандар да сорралап узипп Махмуд жастыгыныц шетше тамып кетть Буны керген сестра xeHmi де босамай кала алмады. Кроваттын аяк жак басын- да rnyni орамалды алып, Махмуд жасдыгына эйел кезжен тамган жасты cypTin жатты. — Суртпесен деп ем, сщшм! Bip керуге он жЫл зар болтан махаббатымнын тамшысы жастыгында калсын... Сестра айран-асыр. «Бул мм? Махмуттын суйген жары Мэлике емес пе? Кешеден 6epi касында болып, элп эз!рде дана кеткен жок па?» «М^хмутпен екеужж махаббатындай ешб!р кыз бен жйтгте махаббат жок тыдар!»— деп ойла- ганым кайда? Жалган болганы ма? Сырт коз ymiH бе efli олары. Ж ок, жок! Мумкш емес! Нанбаймын буган! Бул Kici ондай адам болуга тик емес! Журттан eckyiM де солай. Ьэм... Ьэм... Осында да... Ендеше бул не? Мынау эйел KiMi? Не дед! жаца? Неге осынша ermin Мопледа! Бар канымен, бар жанымен кулай ынтызар, куштарлык сагынышын коз жасы е т т , 'Махмуттын жастыгына Toryi не? Сестра осы 6ip сыр жумбагын шеше алмай, кониине

Е ск жак кырынан жаткан Махмут езш ай-ту й аз бас салып аймалаган жанра енд! рана карады. — Япыр-ау, осы мен шатасып жаткан жокпын ба! Сен осы, токта! Bepi кара! Жакындашы! Сен осы?.. — Иэ, Махмут, мен баяры... езщ «Гул1м!..» дейтш Гулайманмын. — Гулайман!— дед1 Султанмахмут. — Кдйдан келдщ, райыптан пайда болрандай! Мунын не? К,ызыкты шарымда емес, кысылган шарымда жететш К,ызырым ба едщ?.. — Ж ан жетпес аяулым, Макышым! Алкынып каласыз. Ыстык ой алмашы кещлще! Есюрген... ¥м ыт болтан сол 6ip «кургыр» жастык шагымызды еске салмашы! TuieriM болсын акыргы! К,ызуы мен кызыры, кы рсы гы мен кыцыры коп сикыр OMip к1мдерд! еющцрмеген. Сонау 6ip жылдардагы уыз жастык сыры каз1р екеуш де KypciHTTi. Он жыл бурын оттай ойнактаран Гулайман кыз кундепсшен мулде езгерген. Отызга жетпей жатып-ак орныкты, байсалды м1нез тауыпты. Толкын тербелткен талдай нэзж денеа толысып, тертбактанып алган. Кез eTi майланып, шарасына эрен сыйгандай. Саусактары да ceMipe бастаган. Ет женд< тарта бастаган алкызыл бет1 он 6eciHeH толып туып, шарасына эрен сиып турран ай тэ- pi3fli тыгыршык. Султанмахмут 6ip караумен-ак Гулайман керЫсшен осыларды андады. — 03repincin. Сыртым рой, Махмут. KepicnereHiMi3re кеп жыл емес пе? Маркайганым ба, картайраным ба? Соньщ 6ipi- дары, Макыш! Махмут басын жастыктан сэл квтерш, Гулайман жузш кайтадан барлайды. — «Сыртым Foft» деймшщ? Онына кенбесем кайтесщ! Квнш ажарланбай, керш ажарланган уррашы xopinniH бе? Кара бойыннан К,аражанньщ калын дэулет! KepiHin тур десем кайтесщ? Гулайман ещ каяу тарта калды. Ею бетшщ ушындагы шырайлы кызгылт Kepi не ту ст, тещз тубше cynrin кеткен Кызыл балыктай гайып болды. — Махмут-ай, кайтейш сенН Сонау жас шакта журе- riMfli тусшсен де тусшбеген боп едщ. Оны койшы... «жок куар жолаушы болам»— деген талабына киып ем бэрж... Дозакка кенш махаббаттын ужмарымен коштаскан ед1м. Енд1, бупн буйдейс»н? Куйдаргенщ аз ба ед1?— дед1 Гул­ айман. 241

Махмут жауап кэйырмады. Гудаймад кайыра свйлеп Нанасын. ба, дозакта да ужмак, болады екен? Сол ужмагым езщ болдьщ, Махмут. Нансац^ол. . — Ол калай, Гулайман? Дозакта ужмак, бола ма екен? Мынауьщ вз1 мен естш бммеген жаналык- Гулайман сыр шерш шешьпе свйлеуге KipicTi. . — _«Ужмагым* дегешм Келбетжаным сой, Махмут,— деп Kiflipin... Мундана отырып сейледк — Махмут деп оз атынды кайтып жар сап койтыза алайын... Содан сон «Келбет!— деп койтыздым. — Не деп отырсын Гулайман? Тусжсем буйырмасын. — Тусшгщ келмесе де,— деп назданып алып,— вз Келбетщ! Каздр он жасар... • — «Келбет?». Япыр-ай, менен сен озыпСын. Ал мен... Мён.йьа Деп Гулайман алДында Kiuiipemn, кызарандап калды да.— Келбет дейсщ, э? ■ чину 1 ,1ищэд пиут И з, Келбет, е з Келбетщ. Алып келд^М,' Сыртта ша- нада отыр. 1 ■ л и о ад Kfiiurf'jO — КёлНрсеншк Керейж. Мах-йут баскгн ж а^ы к тан ‘к й т ф й ;‘«СсйгТрё! ё её Ш » — леп лауАРтатт жКердМ. '■- Д'.Л вГж« | Сестра кеЛдп. — Неге шакырдьщыз? _ н мн т.у .|днэ.> Далада, есж алдында. шанада келбет отыр. ^ол баланы eptin келщГз осыддда! Сураймын,' Танечка! Жарай ма? Сейте гой... Танечка жак,сы год... Сейтед] ед|. Гулайман кызарагщап калды. Коз алдына ешршш аяулы да, аязды да шактары елёстёд!.,. ^' Гулайманды айттырып койган iHici кайтыс болысымен Каражан бай «калыц малый» курт т.влеп Гулайманды змецгерлж жолымен езд калындык еттд. Узатьдп .уйдне апарды. Vp да жык, дврею Каражан жас суду кызды то- калдукка алганда ересен той жасайды. Гулайман-кеншн ауламакка, букьл Бестау, Шакшан елш тойына шакырады. Ат шаптырды, палуан куресНредк эркайсысына гогыз бастаткан. .бас бэйгелер береди Мырза атын. шыгарып, жомарттытын паш етуд1арман еткен муратын орындайды. «К,удык туб!лде курдым боп суалып бара, жаткан aapi жаны он бесшен толып руган айдай толкытып аспанга бдр-ак шыгады». Жиырма беске канта келгендей, жасарып сала береди Обалы педик, Гулайманды алаканына салып, алтын тенгедей аялап кетерш: «Кершбес ауырлыгыц 6>Р мыскалдай!»— етеди , ., 242

Мал-дэуле-ri тупл жанын Гулайман жолына курбан етуге де бар екенше шубэ келт1ртпедг.. Ылаж не, Каражан тавдыры да 6iTTi. 'К.ыс ортасында кенет сыркаттанып, кайтыс боп K erri. Гулайман «он жактан» курсакты боп барган еда. Каражан маркум «бука болсын, cyTi болсын»— дегендей, Гулайманньщ imi бш не бастасымен eci калмай куанды. Тунде Гулайманнын жа- лацаш карнына бетш типзш , iurreri нэрестесшщ булк-булк еткен кимылын тывдап кул1мдейдг «Гул1мнен туатын нэресте Каражан гой бул!» деп, eci калмайды. Гулайман ун катпайды. — Гулай-жан-ау! Уау, Гулай-жан, неге ундемейсщ? Мынау булюлдеп жаткан KiM? Бшесщ бе? Ол менщ нэресте К,аражаным емес пе? — К.ОЙЫЦЫЗШЫ. —* Же™ ыкылым журтты жиып, той жасаймын. Тек туып 6epm i, Гулай-жан! — К.0ЙЫЦЫЗШЫ. Осылай да осылай, кейб1р тац ататын. Кейде Гулайман оцаша белмеде пеш тубжде, жумсак жер тесекте, ак мамык. жастыктарга жантайып кырынан жаткан шакта- рында Каражан еснстен Kapi мысыктай ептеп басып кеп, Гулайманнын курсакты iiuiHe бетш THri3in, кулагын те- сейда. Гулайман «койынызшы!» деп К,аражаннын тарпял кауындай тасырайган тарлан бетш дестык алаканымен HTepin яйберетш. Каражан соньщ i3iHe де, рахаттанып: «Айна-алайын!»— дейдь Мадацреген квзше тойымсыз карап, мойнынан кушактайды. Дуниеде жар лэззатын жанымен жаксы керетш осын- дай кэршер де болады. Олар аяулы жас жардын к адрш букш сез1м дуниеамен ш еказ курметтейдк БукЫ т1рлшн соньщ лэззатына курбан етш багыштайды. Гулайман Каражан жанын солай тусшда ме! Элде тагдырына табын- FaH сорлылыкпен бе, эйтеу1р «нем!», «кожам!» деп тани бастады. Содан былай Каражан Гулайманнын «он жакта- ™* «от мшездерш» есше де алмайтын болды. 0cipece Гулайманнын Махмутпен араларын: «тату-тэгп, kyp6m- курдастык» Topi3fli ыстык шактары болтан гой. Оныц не секе-ri бар»,— деп жециюйтт, кецш нщ карангылау 6ip TyKnipiHe буып-тушп тыгып тастаган мшезбен Гулайма- нын аялай берда,' аялай берда. С ейтт, Каражан Гулайманды кун орнына курметтеген Kyfieyi болып еда. Ал Гулайман ше? Гулайман Каражанньщ бул жаксы кылыктарын 6aFa- лай да бшедк Сонда да, иэ, сонда да ез журегшде Султан- махмуттьщ журеп жатканын сезшбеген шагы болган 243

емес... «Махмут! Кдйран Махмут! Жудырыктай журепм- Деп сеш жан баласы ауыстыра алмак па? Иманым eTin етер1м дуниедён, 6ip езщ! Тагдыр коспаган таддаулым. Бара жетпес аяулым!»— дейтж ед1 Гулайман шлнен. Каражан кайтыс болды. Гулайман кара жамылды. К,ара квдида, кайрылы куйдег1 iuiTeri нэрестес! булк ете тускен сайын Махмут еЫне тусть Султанмахмут eciHe тускенде, оньщ: «карацры казак копне, врмелеп шыгып кун болам! Карадгылыктыд кегше, кун болмаганда мм болам!»— арманы Гулайман сез1мж ысыта бердь Элденеге алаканын жайдырып, ум1т1не умсындыртты. вз1дде жокты, ел!дде жокты ойландыртты. Содан былай Гулайман киялы бул елде казак эйелдер1 талпына бермейтш 6ip кияра канат какты. — Оку! Орысша оку!— деп канат какты Гулайман киялы. Каражаннан калган кальщ дэулетн бш м жолына жум- сай отырып-ак, оныд шадырагын сактауга бел байлады. Бул оныд Каражан кайтыс болганда айы жетш, куш толып отыррандагы байламы едi. — Жаным калса, сейтем,— дед1 Гулайман езже. — Махмут арманыныд ieiHe тусем, соныд арман жолын куам! Шар-шар ет1п дуниеге жада адам келдь К,ызылшака нэресте! Гулайман жуз1 ал куред тартып: — Шын ул ма?— дейдк элареп жатып, epHi д1ршдеп. — Шын, Гулайман, шын ул! — Ул, ул! — Шын ул?— деп жамырай куанып, жайрад шулайды эйелдер. — KiMre тарткан екен! Typi кандай?— дейд1 Гулайман ынтыгып... Б1реулер мырс eTin кулеш. Б1реулер таддайын кагады. Енд! б1реулер ана журепнщ перзентке деген лупшн ана журепмен элдилеп тербейдк — Кдйтсш, журеп айттырып жатыр рой. — Иэ деймж-ау... Эйтдесе кызылшака шарананыд KiMre тарткдны болып па Ka3ip? — Тумса Foft, бурын перзентп болып кврмеген? — KiMre тартканын HeciHe сонша сурайды екен? — Од жактары «ойнап-кулгешме» тартты ма екен деп жатыр да. — Койшы api, кайдагы сумдыгыдды сен-ак «нрлейсж де турады екенсщ осй? Кересщ ani, Каракеме тартпа- ганда KiMre тартушы efli, кудай сыгыр!? 244

— К,арекеме кас-кабагы да, туп де тартпаса кайт- ciH соныра? — К,ойшы api?.. Онда маскара да?.. Эйелдер Гулайман тещрепнде сыбырлап айткан боп, эртж барын оган естшерде, естьпмес те етш осылай 6ip сыпылдасып алады. «Десе дей бер ет, нэрестесм юмнщ канынан екенш Гулайман 6ip e3i гана бигедь Оган Келбет жайлауы, жазгы тун, жулдызды аспан, ай эже тана куэ! Балага ат коюга келгенде Кдражан Teniperi: «Туяк кою керек. Каракемнен калган туяк кой, «Иэ, шынында солай-ау, взИ» «Солай болмаганда енд! кандай деп едщ1з- дер!» десть Енд! б1реулер1 «Шанырак» коямыз, ещн 6ipey- jiepi «Кара кез» коямыз. Каракемнщ квз! де, ез1 де осы атка сиып тур»— десть Гулайман бэрж тьщдады... Тындай бердь тындай бердь К,аражаннан калган ен дэулеттен eMiHrici келгендер жарамсактанып, балага ат !здеп, «жан ушырган» жанашырлардын сырын кеюрегже туйе отырып, Гулайман езше гана аян жан сырымен кенесть «Мах- мутты кайтып умытармын?»— дейдь EpiHi д|р1лдеп xy6ip- лейдь «Сонын перзени гой, бул. Сонын атын койсам, квкфепме «Махмутым» деп демеу етсем,— дейдь BipaK, мынау ел не дейд> онда? Оным тым огат Kepirep буларга. 1шжде «Махмуты» бар ат койдырайын деп кеп толганды. BipaK, Махмуд атын ашыктан ашык коюдан сескендь Журт сезж алар деп ойлады. Акыры тапкан да сиякты. Ж урт квн1л1не жубаныш, ез кониине куаныш ат ойлап тапты. «Келбет!»— дед1 Гулайман. Осы шепнмш eMip уй- реткен айла-тэсшмен ic етпек. Нэрестесше азан шакырып ат кояр молданы ею кун уйше устап, кемейж куш бурын майлап, калтасын казынамен толтырып койды. Молде- кен азан шакырып, баланын кулагына уш рет «Келбет! Келбет! Келбет!»— деп айгайлады. Содан кейж журтка бет бурып, ала сакалын алакацымен сипай отырып, свйлеп — Алла тагалам тунде туамде аян бердь Ушбу nepiui- тенщ eciMiH Келбет кой молдам!— дедь— Кдракем келбет1! АллаИу акпар!— дедь Кэуюлдеген кариялар жагы: — Садаган кетейж Каракем! Аруагыньщ ез1 аян берген екен дой. — Келбеть иэ, Карекемнщ келбет1 гой. — Т(рлп'жде данышпан ещ Карекем... ApyaFbi да данышпан екен гой. Будан артык атты бул балага, эулие де тауып коя алмас!— десть Гулайманга кырындар: 245

— Келбетч Heci?! Едагенщ жайлауы бар емес пе Келбет деген. Гулайман сонда Султанмахмутпен... Ьым!... Иым!... 6i3 бьпмейд! дейтш шыгар ол сикырын... Б1дем1з... Гулай- маннын... — Солай екен-ау, езь Кдрекем елершде айтып кетсе 6ip capi... Ал жер астында катып-семш жаткан аруак немд1 бшеда? Не айта алатын еди Жалган молданын тш н тауып, eTipiieri соктырып отырган Гулайман,— дести Былай шыра бере-ак кейб1реулер: — Ей, сен оСы... не деп келесщ! Баскашасы да бар ма ед1? — Бшмегенсуш? гУйшен еюкабат болып келгеш кайда? KearipciMe аузымды кыздырып. .4 — К,ой ей, саган не жок,? Bepi карашы екеу!м1зге не жок? Карекеннщ TipiciHfle тупл, артында калган шаны- рагына бакталас ана Эм1рхан, Биекелер айналасы, ана элп белдемеден басканы жемейтж бай... Аты аузыма тус- пей турганын карашы? Ей, токта тустг еаме, токтала кал! Ес1мбай екен гой. Туу, шайтан сары, солар ездерБак дункищетер. :r»r: Дунк1лдетпегенде! Гулайманныц мунда келжшек боп тускенше алты-ак емес пе? ЭмЕрхан, Еамбайлар со- дан-ак ездер1 торамжылап... Eh! >м — Торамжылайтын тук жок. Аныгы сол. Нанбасан сонда Карекец касына энип куйеу ж й т боп epin барган К улаж тттен сурашы? Ертен узатылайын деп отырган Гулайманды Султанмахмут уш кун ж1бермейди.. Эбден... аржагына тиим бармайды! — Кдрекем соган KOHin пе? — Кенгенде кандай! — 0й. ацкау жарыктык-ай... — Анкау ма, жалкау ма, мылкау ма бшмеймш. К,атыр- машы басымды. , Ж урт не десе о десш? К,ойылар ат койылды. Нэресте- сшщ атын Келбет койгызганына Гулайман >штей рахатта- на бердь Тун уйкыдан оянып, тунде беснс таянып, бесж жырын эндетед1: ЭкеЫз туган 6ip же-пм, Ед^жстсд! КелбеБм! Мал-дэуле-ri иеБз, , Алып жатыр жер бетш. Дэулет деген немене, Журек жара кем-кеБк. Элди-элди. элди-ай, Уйыктай гой кулыным-ай. 246

Гулайман нэрестеа 6eciriH осылай эндетш тербетш, тумса емшепжр кытыгын осы энмен баскан. Kapi шалдан калган калын дэулегп жес!р сулуга кызыгушылар да ашкарак к езд ент, жутына жымыцдайды. «Жок! Жок!» дейд1 Гулайман. Жешрлш жалын iiuiH ертесе де ерлптне багады. Енд1 ерге шыкпаска взше 031 ант еткен едк Келбетш элдилеп ecipin отырып алды. — К,ызыгатындарыр Каражанныр мал-дэулеп болса, эне! Bipap, ол дэулет Келбеттж!. Басымда жумыстарыр болмасын. Мен енд1 ешшмге жокпын. Мен 6ip сенген шокпын,— дедь Сейтш еркек «мысыктардын» кыркылын ereyai балгамен урган шегедей тойтарып тастады. Келер жылы Каражанныр жылын беркпмен Гулайман баска 6ip улкен эрекетке KipicTi. «Картайып отырмын ба, неге окымаймын? Кулген куле берсш! Тек жаным тулесш! Учитель устап... Ел балаларын окытып... вз1м де /орысша окып... Келбетжан сен калай K epecip?— деп бесжте у1л- деген 6e6eriHiH жузше уньлед!.— Бебекар, акыл бере алмайсын! Элди-элди, элди-ай! Кайтыс болды Кдрекем! Надан ед1 даладай... Артында калды мал дэулет... Сенщ экер Махмут. Ержеткенде табасыр, сен де от боп жанасын. Солай, солай, солай-ай! Ел онбайды окымай, енер-бЫм токымай!» дейтш efli Махмут. Куле 6epciH кулген ел. Устаймын да учитель. 0з1м де содан окимын... орыс сезш токимын. Келт1ремш учитель. Школ ашып осында... орыс- шага сол кунде тинм келсе, дуние-ай? Келмейтугын Heci бар? Бипм куар — eci бар?— дейтш ед1 Махмут. Элди, элди! Элди-ай! Уйыктай Foft бепем-ай1 Уйьтктай гой кекем-ай! Гулайманныц тунп 6eciK жыры да,. кунд1зп элди эж де осы efli. Осы арман канына да, мшезше де cipin, кумартЧыра 6epfli, акыры солай erri де. Баяннан казагуар Карпов деген жасамыс казак-орыс учительд1 тауып алды. K en 6epin, кемешн толтырып, api ушмет руксатымен зандастырып, учитель етш устады. Терт белмелг ушж’р exi белмесш мектеп .етш бердк ©3i кешкшкте орысша т1п сындырып, сабак алып, кэщмп шэюрт боп мойындады. Келер жылы мектеп салдырды. Гулайман осыларын айтканда Махмут: «0й, жолбарыс! 0йтпесер Гулайман боламысыр! Жолбарыссыр!» дедк Гулайман сулу касын карлыгаш канатынша кербез керш, Махмут жузше каракат кезппр мелд1р1р жаудырата отырып, сейлейдк Султанмахмутра Гулайманныр pajipri ун1 де сонау рыз Kyuri Келбет жайлауындагы айлы тунп алтыбакан басындагы «Махмут» деп сыррылдаганы mpiafli

сулу да ыстык. Султанмахмут Гулайманга бицпрмей ак,ы- рын тана xypciHin койып, тындап жатыр. Бестау Шакшак елшщ бел, беделд1 байлары Гулайман iciri: «Каражанныд калыд дэулетш боска шашып жатыр» деп шенептк Орыс учител1мен кедшдес. Bipi окыткан боп, 6ipi окыган боп ппрден тун ортасына дейш онаша белмеде отыратын кершедк О не кылтан сонша узак, окитын оку. Одашасын айтсадшы! Эне сол... Эйтпесе немене, exeyi сейтш «шайтандарын кытыктасатын болу керек»— деген Tapi3fli алуан кырлы аждаба кауесет, веек таратыпты. Гулайман бэрш де ecTin жатады, сонда да ус- танган бетшен кайтпайды. «Keidperi бггеу, квз1 шел коре алмагандардьщ C03i ол. Десе дей 6epcin! Кенд1м!»— деп бекид1 Гулайман. Гулайман ашкан осы мектепте уш клас- ты oitipin, орысша бЫм алып шыккан балалар, ел орта- сында елене бастайды. Б1рльжарымы калалы жерлерге окуга кетедь Жет1 жаска толысымен Келбетм окыта бастайды... — Арланынан айырылса да, арманынан айырылмаран жолбарыс сен екенещ гой, Гулайман! Мынауьщ 03i...— деп ойга шомып кеткен ед1 Махмут. Гулайманныд жадары кимылдары Султанмахмуттыд кез алдына кара туманда калыд орман шшде жас шарана- сына жан ушыра аузына квтере TicTen KOTepin, жарыкка, кед жарыкка шыгуга жан таласып жортып келе жаткан, тагдырына ызалы жаралы жолбарыс бейнеа тэр1зд1 кв- piHfli. Гулайманныд бул эрекеттерш Султанмахмут есДп, б!лin суйсшш журетш, «Жанкозыда жанып туран жалгыз эйел Гулайман екен рой!» дейтш. Сейте тура «квркуге шыдамаспыз. Керкпешк сол ушш» деп бекшген. КеГпн, ак жолда адамгершипк ic-терге KipicKeH Гулайман игшпне жэрдемдеспей бой тартып жургенше екшетш шактары да болган. Сейтш жургенде Мэликеш суйдк Мэликеш суйген журегш енд1 жуз Гулайманга да ауытпакшы емес. Гул­ айман эрекеттерш оз аузынан естш, api сонша суйснпп, api iurrefl уялып та жатыр. Жасында ожет Гулайман ani етюр еёйлейдо. — Тардыр коспай айрылган бакытымнан бакыт тап- тым, Махмут. Ол — Келбетжаным рой. Е н д т бар кызы- гым соныд амандыгы! Коз жазсам да, кенгл\" жазгам жок, сенен!— дед1 Гулайман. Шынында да Султанмахмут жайын сырттай сурастырып, 6Lnin жататын-ды. Сул­ танмахмуттыд Совет уюметш Керекуге барып карсы ал- ганын да, сайлаушы боп елге шыкканын да, ревкомга 248

сайланганын да жаксы бшедн Алайда, Гулайман ж уperi Махмут ем1ршде« саясат дуниесшен t repi махаббат дуниеф бопты. Осы 6ip жагдайга кулагын кеп TypinTi. Каражаннын махаббат менипп боп атанган, сонау жылда, сондагы сорлы тунде соцгы коштасар сэтшде: «Махмут. мен.-ендо сенген шодпын саган» .деп, flipiji каккан ернш Махмуттын бетше тесеп, коз жасын Kipnix уштарынан узьвдре тамшылатып турып адалын айтк,ан едьау, Гул? айман.1 Кдражанга узатылып барган сон да Махмутын умыта алмаган. «Мен 6api6ip осылай боппын. Тагдырдын салган курыгын бойлап алып, у з т кететш хал менде жок— Кешнм! Кенд1м, ылаж не кенбегенде! Тек, Махмут бакыт- ты болса... взше тен жар кездессе...» дейтш ед1 Гулайман шшен. Ал, кешнп жылдарда «Махмут Мэликеш cyttinii, кешл косыпты»— деп е с т е н д е , жанагы тГлект.ер! кабыл болганына ракаттанып: — Мэлике кыз шолпаны гой. Бш1мд1 де, кор!кт1, акыл- ды да, саиалы. Махмутка Мэликедей жар гана тен!— дей- TiH efli. К,аз1рде сонысын айтып салды. — Мэликен махаббатын узагынан болсын, Махмут!- деди Гулаймаи, соны айтты да теменш1к салып отырган жуз1н жарк eTKi3in KOTepin.— Егер мен сен болсам, мен де Мэликеден баскага уйленбес ед1м, Макыш,— дедк Султанмахмут шыньщ ба, дегенд1 соз1мен емес, кезГ мен сурап едк Гулайман: — Шубаланба, Махмут, муныма! Адалы сол. Сенщ тедщ Малике гана екен|'н шеко'з мойындаганмын. К,олы болса кудайда колын койып, Mopi болса мврш де басар бугаи!— дедн Султанмахмут бетш Гулайманга окыс бурып, тандана карады. Гулайман тусше койды. «К,олы болса» демегенде не дети? Молдалар кудайдыц кулагы жок, мурны жок, адамзат сынды формы жок, туратуплн орны жок, ата-ана- сы жэне жок, катын-баласы жэне жок»— дейтш ед1 гои 6i3re. Есмнде ме?! Ендеше ондай «6api жопл» шын болса, ондай кудайдын колы кайдан болмак? Сонысын айтканым гой, Махмут!»— деп Г улайман сынк-сыдк кулдн «О, К¥Д1рет,— дейд| Махмут щпнен, баягы сьщкыл кулкю взгерсейнп 6ipi? Еркщ еркелпз де сол калпы. Сырткы Kepinici гана аздап взгерген. Ал жан, cam, кулю а, coai, epnin мшеа*, уш 6ap-6apici сол Гулайман. К,удау анда, от пен суды 6ip-6ipiHeH арен ажырата алатын Жаркынбай - дан мырадай Гулайман туды дегенге к|м нанар?!

Гулайман езш e3i токтата алмагандай тагы да «Мах­ мут»— деп, б(рдеме айткалы келе жатыр ед1, Махмут: — Кормей жургешмде бакыттьг ед1м, Гулайман! К,ай- дан келдщ? HeciH келдш? •~ — Кермегешм аз боп па ед1 сеж, Махмут? Уланып калтанынды естненде сен шкен уды ш тей-ак уландым. Жеткешм осы. Ауыр тисем кетешн!.. Гулайман ез болмысында ревком мушесшщ 6ipi болып сайланран. Баянга ез елшен женелткен астыктарын тап- сыру yuiiH 6yriH танертен тана келген. Астыктары жолда, ертецдер тана жету1 мумкж Баянга. Ал e3i Кегенбай жатагында Кегенбайдын ужне тускен. Сол уйде жана гана бой жылытып, шай iuiin отырганында, Кегенбайдын эйел1 (Кегенбай eei уйде жок екен) Султанмахмуттын уланып кап, емханада жатканын айта бастаган, Гулайман колынан шыны-аяк тарелкеа жерге Tycin Kerri. Содан тагат кып отыра алмай, емханадагы Султанмахмутка жеткеш осы едй EKeyiHiH бул кездесушде, тищесужде адал дос-жарлык кана бар. Сонау жылдарда тагдыр коспай ержЫз айыры- лыскан кос журектщ кайыра 6ip кеэдесш, сагыныш анкыл- лымен ескен арка жел!идей тазалык бар-ды. Перщте мен nepiuiTe кездескендей гажап 6ip пэктж шак е/и бул. i АЛТЫН ДЕСЕ... Сезд1 Алтынныц ез хатынан бас.тайын. «К,урметт( Ди- хан ага! К,алай денсаулыктын аркасында ук|’мет пен партияныц тапсырган кызметж аткарып журш жатырсыз ба? и Г Ага, Оган KopFay М1ндетщ1зд| ойдагыдай орындап, жауды ж е1пп, жен1спен аман-сау елре оралганыныз кайыр- лы болсын. .... , , . ..' , юуодщ нэплоуж.'.гыуа Мумкж ага, .есщ!зде болар, 1944 жылы Литва жершдё кездескен едйс кой. Ол ci3 бен б1здщ от 1шшде, ок астында уцпшш рет кездескешм13 болатын. Хат жазып отырган сондагы жерлесйдз Алтын Мухаметжановд деп бшераз. С(здщ жанынызда майдандас жолдастарьщыз бар ед!. Ол Kicmep кайда? Bopi де аман-сау елдерже кайггы ма?„ . Ага, сол киыншылык уакытта аздердщХб^зд!, сондай адамгершшкпен харсы алрандарыныз эл- кунге дейш еамде — коз алдымда елестейдй „ Мен де аман-сау, 1945 жылы январьддч 20 куш уиге келд1м. Содан 6epi осы Совет ауданында кызмет аткарып журш жатырмын, кызмет барысы жаксы. ...... 250

1960 жылы 3 жылдык партия мектебш 6iripin келд1м. К,аз1р Совет аудандык партия комитетжде нускаушы болып кызмет аткарамын. AFa, егер Солтустж Казахстан облысына келе кал- саныз, б1здщ Совет ауданын умытпаныз, конакка келвдз! Ага, хат неге жазды деп айыпка буйырманыз, сек- пешз, жалгыз ci3 емес, майдандас жолдастардын квпшии- пмен хат жазысып, хабарларын битin турамын. s/ x -1 9 6 2 жыл.1 Алтын карындас бул хатында ушшии рет кездесу)мда рана еске салып, ете сыпайыгерипл1к icTen отыр. Ал, менщ коз алдымнан алгашкы exi кездесу1м!з кетпейдь Ол былай болган едй Бгздщ 1-Прибалтика майданынын мандай алдында немгстердщ вте 6epix беюшстер вткен жерлержщ 6ipi Витебск каласы болатын. 1943 жылдын август айынын бас кезшде командованиенщ буйрыгы бойынша Витебск каласын азат етуге команда берглдк Ол уипн сол каланын шыгыс онтуст1г1ндег1 Духовищинадагы ел мекендерш азат ету уипн, онын орман тогайларындагы жау бекЫстерш талкандау кажет едь Мен «Алга, жауга карсы аттан!» атты майдандык газетте ютейтшмш. Жуырда гана Алматыга барып «Майданбек» атты поэмамды (полит, управлениенщ на- чальнип генерал Дребетновтын ж1беру1 бойынша) кггап eTin шыгартып алып кайткан ед1м. Шабуыл басталарда б!зд1 жанагы Духовищина багы- тына ж1бердй Орыс, казак, татар, взбек тглдершде шыгатын майдандык газеттердш эскери корреспонденттер1 — б1здер штабтан кыннан суырылган кылыштай суырылып, суыт журшпен шабуыл басталар жерге ж егпк. Алтынды алгаш кврген1м мше осы урыс даласында. Шабуыл туткиыл болмай шыкты. Экю жау бипп кой- ган терЬдь Алыскан арыстаннын астында жатып exipe бет тырнаган аю тэр1зд1 — тан алдында бомбалаушы само-