Әбілев Д. Махаббат құдіреті

орнын толтырЫп, молайтып, жанартып жатады. Бурынгы- ны жоктатпайды. Мумкш Tinri бурынгыдан эсерл1 болады. ■Ирак, ескшщ орнына келгён жацаныц да жаныцды тулететш жайсацы бар да, жанынды жабыркататын жайсызы да болады. Айтан осыларды жайлап айтты. Мереке мен 0 mi'iu ден койЫп тыедады. сил Мереке кеюрепне нур куйгандай, коныркай жуз1 KypeHiTin ажарланып алыпты. Айтан айта берсе екен, тывдай бёрсем екен дегендей бетш Айтанына бурып кулак коюда еде «Бурынрыньщ орнына келген жацаныд жаныц­ ды тулетеpi де болады, ж удетеpi де болады». О не? Егер сен, Шэрбанньщ орнына жана махаббатым болсан — тулетунпм боламысын, жудетуинм боламысын?— дегеш ме? Мен жудетудн болмаймын, тулетуиннщ 631 болам, Айтан ага!»— дёйдГ Мерекегул шннен. Осы cepTi мен сешм1н жанарымен уктырып отыр Айта ига. Айтан тагы сейлеп бердь — Айталык,— деп бастады,— адам кауымы эуелде ан тэр!зд1, тагылык дэу1р кешкен. Одан сон Энгельс айткан- дай: Адамды адам еткен — енбек npoueci. — К,ойшы, Айтан,— дед1 Толкынбай,— арагымызды iniefliK! Кдзакта бурын'арак болмаган.' Бу да сен1н 'жанагы фэлсэфаца лайык жаналык. Кел, свзд1 кой, квтерт хйберейж! Рюмкаларын KeTepicTi. Eimi сезге 0бдip Kipicxi: — Осында, 6i3flin институтта, атын айтпаймын, фило- софиядан сабак беретш xici: «бардын» жокка айналатынын, жоктьщ бар болатынын дэлелдеймш деп «мше, мен бармын, керш отырсьщдар» дейд1 де, алдындагы улкен столдын астына Kipin кетш —«жоктыгын» дэлелдейдк одан шыга келin, «жоктан бар болуды» дэлелдейдк Нанбайсыцдар ма? Ендеше мен сол окытушы боп кврсетейш,— деп столдын астына Kipfli де, элден уакытта кайта шыга кеп, достарын кыран-топан кудщрдк ' 0M iiu былайырак, окшаулау барып сорпа сапырып жатыр едк Мерекегул соньщ касына барды. EKeyi inyflip- келесе кегп; . . . п н« — К,алкам-ау,— дед! Омшг,— жанагы Шэрбан ага дегенщ к1м? Айтаннын кайтыс болган эйел1 емеС пе? — Иэ, 0 м ш ! Сол Шэрбан ага. Б1здш елде жаксы ержеткен, акылды кыздарды езжен Kiini кыздар «ага» дейдь Шэрбан ага «ага!»— дёуге гана лайык кыз ед1,— дед] Мерекегул. — К,алкам, солайы солай шыгар. Оныца таласпаймын. Адалын айтканга не жетсш. BipaK—Айтаннын сенде кенин

бар. Суйед! деп Толкынбай айтып еда. Бурынгы эйелш айта бергенщ, мактай бергенщ калай болар екен? — Онын, neci бар, 0Miui|— дед1 Мерекегул,— расымды айтсам: мен Айтанды. рн уш жасымнан жаксы бгнем. Жаксы кврем. Расымды айтсам, Шэрбан агадан баска кыздардан кызганатынмын, к а р та дай кушмщн езшде-ак. б м ш Мерекенщ жузше карайды. Расын айтып отырганына сенед1. rrv Онынды Айтан сад куддерде-ак бшетш б е еда? , — Жога. — Кдлкам, Мереке, саган акылым: Шэрбанын Айтан- га, acipece журт кезшше айта берме. Оган Шэрбаннын аруагы ренж1мейд|. Эуел1 Айтанмен турмыс куруынды ойла! Бул e3i естд,, бшмд1 .жшгг. Тэрбиел! ж1пт,-^-дейдд 6ipre окып журген жолдастары. Менщ кдрапайым KOHwiM- ше де солай. Мереке ундемедк Тердеплердщ шннен Толкынбай даусы кетерщю шыгады. Азырак кызьщкырап алган тэр1зди — Бул кек сокканныц пэлсафасын кашангы тыцдай берем1з. Институтта кеб1м1зден бинмд1 екенш б!лем1з. К,ой сен ендИ Токтат палсафанды! Ертен аудиторияда профессордын аузынан тыцдаймыз. Сен содан бшпр емессщ . Кенпмгзд1 квщлд1 еткгзейщ. Бул институт емес, б1здщ уй гой. ©лен айтайык. Солай ма, 0Miui, э! 06flip косылып KOTepin экеттк Оныц бойы аласа болга- нымен даусы зор болатын. Айтан тау шшденщ: деген кайырмасына гана косылып отырды. Эбд1р де студент. Айтанмен 6ip курсте одиды. Айтанмен 6ipre бул уйге де к е л т журедк 0м1штщ кед пейшнщ кедей дастарканынан дам татып, шай iuiin к е т т журедт Ой-санасы орташа. Бой ускыны, кескш-келбеэт кораштау ж т т . Танауы кысыктау б1ткен узын мурыны устщп ерн1не кона тускел1 турган каракус тзрдздк Анада Айтан Мерекемен eKeyi бакшадан кайтып келе жатканда осы Эбд1р жвнекей кездест, 6ip сыпыра уакыт 6ipre журген. Ертефиде Айтанга: — Keiueri кызды маган кисайшы! — Не деп турсын? — Саган кандай кыз болса да кызыгады гой. Суйед! де тиед| гой. Аягы кандай октай тузу, кешеп кыздын?

— Сонда не? — Айттым гой... М&ган кисацПГ ,и‘‘ч — Ол кыз MciiiH журепмшц iuiiwie жаткан кыз. Журепмнен суырып тэцфге де бере алмаймын, тусжж- Ti ме? Айтан бул жайды Мерекеге айткан емес. Айтпакшы да емёс. Ал Эбд1р содан былай ондай ойдан пышак кескендей тиылган. Енд! Айтан мен Мерекегулдщ косылуларына шын т1лектес — осы Эбд1р. Айтанныц адал досы. — Ертен 1-май... Танертен парадка шыгамыз. Сагат он ек1 боп калды. Аяктайык, жатайык,— деген де осы Эбд1р. — Иэ, солай екен гой. Суйтейж. Далага шыгындар еркектер. Мереке екеум1з тесек салайык.— дед1 0м1ш. ’ ©Miurrep уйде тесек салуга Й рккендё, уш еркек далага шыккан. Айтан тес ж тау жактан ескен самалга желшп, коз in аспанга жупртть Бултсыз аспаннын ш еказ биж шатырында сан миллиондаган алтын шамдар 6ipixe 6ipi гашыктай жымындайды. Аспаннын мундай сулулыгын eMipi кермегендей танданады. Жогары балконнан: — Толкынбай, Айтан, уйге юрвдер!— деген 0м*п1гпн биязы унж Айтан ест1меген тэ р ;Щ Ана eKeyi «жур Айтан, уйге Kipetfikt* десё де Айтан 6ipiHUii рет аспан элем1мен сырласкандай эуестенш турып калды. Эбд1р мен Толкынбайдын кетш ка.нанын сезген де жок. — Айтан кайда?— дед1 0м1ш куйеуже. — К,ияли емес пе, ол кексоккан, жулдыздармен сейле- cin, аспанга карап тур. — Акындардын эде'п дейд1 Foft. Айтан да Шрдемелер ж азы п , газетке шыгарып жургенш бш емЬ. Тубжде... и м б)лед1,— дед1 0м1ш. ...................... — T y 6inae, туб|нде, маган туб1ндегкп емес, бупндепа керек. Оны кой, элпдем калган ештеме жок па, бмни? Экелин. 0бд1р екеумгз н е тт тастайык,— деп Толкынбай терезе алдындагы капуста салынган тарелканы колына алып.— Аспан, жулдыз... кай жулдызды суйед1 екен Айтан акын? — Зура кыз деген жулдыз бар гой, сол шыгар,— дед1 Эбд1р эзщдеп. . \\ . мы.... — Бос, 0бдар, ббс,— дед1 Толкынбай арёктын рюмка- дагы кнддыгын кагып салЫп, нан Hicfcen турып,— ей, аспанщыл кексоклан, азан шакырып ат койгызатын молдасы бар ма екен аспаннын? «Зура», «Мура» эншеиж киял... 154

— Олай деме, Толкынбай!.. — Ендеше мен 6ip жулдыздын атын 0м1ш коям. Барам да тандап келемш. Bapi кулГсш жатыр. — Олай болса, Айтан жулдыздардыц шш ен Мерекеш таба алмай турган шыгар? Кектен 1здеген MepeKeci мунда емес пе?— деп Эбд1р жалт караса Мерекегул жок. Мереке- гул бул сэтте аула алацында турган Айтаннын касына барып: — Айтан ага! Журиизни, уйге юрешк. 0м1ш тесек салып к,ойды. Журщ1зил! — Э!?. Солай ма, Мекеш! 0Miuj ез1 жас келшшек болса да, Мерекегулге сака эйелдердщ калпын жасайды. Элпнде еркектер далага шыгып кеткенде тесек камына Kipicin: — Мереке айналайын, калай кересщ! Bis Толкынбай, Эбд1р бэр1м1з балконга жатамыз. Айтан екеуще мына кереует1мгз... Мерекегул унс1з жымиып, бас изедг Мерекегул мен Айтан eKeyi уйге Kipfli. Жалгыз Kepeyerri мына екеуше эз1рлеген 0 м ш ракат сез1мде. К,¥Дай-ау, бар эйелдер осындай зерек неге болмайды екен! Омштщ «К,ой деймш, Толкынбай, iuiyiH ж елт, балконга жур, жат! ¥ я т болады»,— дегенiне кызьщкырап калган Толкынбай кайдан кенс1н: — Ей, кексоккан,— дед1 Айтанга.— Неке киярларын мына Эбд1р екеумгздт. Керпе кимылдатарьщ О м ш тш . Жуп-жуп! Куп-куп!— Электр шамды ceHflipin шыгып Тацертец Май парадына шыгулары керек. 0м1ш шай дастарканын эз1рлеп алып оятты бул екеуш. Дастаркан басына жинала бернпмен Айтан: — ©Mini, сен мына Мерекегул екеу1м1зге ене болдьщ. Ал, Толкын — кайын ата,— дед1 кулш. Ацкылдак Мерекегул нурланып, Айтаннын мойнына бглегш салып: — Иэ, онын рас Айтан! 1-май парады ерте басталды. Парадты ук1мет басшы- лары Коминтерн алачында кабылдады. Айтан мен Мереке eKeyi езд1 ездершщ коллективтер1мен ж у р т erri. Парадтан кейш тагы да ТолкынбайдЫне келдг Жакын магазиннен кеп кып ет сатып экелдк Мерекегул: «Апама айтып 155

келем»,— деп ез уйше кетп. «Кешей Бедене булкжен кешн апамнын жан-куш куйзелш калган болар?»— деген мазасыздык парадтан кайтып келе жатканда пайда болган! е/ij Мерекегулде. — Апа,— деда eciriH аш ы п уш не Kipe 6epiciMeH, томсарып отырган шешесже. Ол жалт карап: — Айналдым, Keuiip! Бшмеген у циедь 0з1м шкен уды саган да iuiKi3e жаздаппын. Keiuip! — Апа, Айтан аганы быеЫз гой? — Б1лем калкам, б!лем. — Мен сол Айтан araFa турмыска шыктым. — Не дейсж? Акылдаспастан? — Айтанга косылу epKiMfli журепме гана бердам... Ш ешесжщ кониине турлытурл! ойлар жупрдк Айтан бурын эйелд! болган жизт. Анау жылдары елде, болыста кызмет icTereH. Окыган. Тагы окып жатыр. Бурынгы айел! Шэрбан ИПдерт1 болысыида кыздардьщ алды болатын. Мерекегул болса Айтаннан 8-9 жас Kiuii. Экеа елген. Ж е а р шеше, жет1м iHici бар. Мерекегулдда сымбатты сулулыгы да жок. К,азактьщ келте мурын коцыркай кыздарыньщ 6ipi. К,ызмет де эншейж гана. Осыларды 6ip сэт оймен шолып, Жамшия: — Кдйдам бглейж, карагым?— деп кезже жас алды. — К.ОЙШЫ кыз жай сез шыгар,— дед1 Д1мкар. — Не деп отырсыз, Д1мкар апа!— дед1 Мерекегул шытынып. — Еркектерге ceniM бар ма? Жыныстык сез1м деген nepuiepi болады дейд1 гой олардын. ИлаЬи тек солай болып журмесе, Айтан татырлык ж т т кой 6ip кызга,— дед1 Д1мкар. 0ж ет шеиймда, ак кедал Мерекегул Айтанга тэдарже сенгендей барынша адал сенген. — Кдайдан бшейж, карагым!?— деп Жамшия тагы ауыр куранда.— Байкай турсан кайтеда! Шыдай турганьщ жен болмас па ед1?.. Мерекегул ку р ен кейлегжщ eTeri самал желшгендей бЫнер-бшнбес толкып, балконда ойнап отырган тунгы- шы — терт жасар Атланасын сейлетш отыр. — Кус калай ушады? — Канатымен. — Адам неге уша алмайды?

— Канаты жок. — Папа неге'уйде жок! — Курортта. — Папаны мм сагынады? — Ал, мен ше? — Сен де сагынасьщ. — KiM коп сагынады? — Екеум1з. — Кай жерщ сагынады? [ — MiHe, мына жер1м, мама, мына жер1м! I — Ол жерщ журегщ гой. [ — Иэ, мама, журепм. КелЫ Мерекегулдщ де, neMepeci Атлананьщ да Айтан- ды сагынатынын аталары Эдекен ж т сезедг ■ — Мереке, айналайын, мшкентайынды алып, Айтанга барып кел!— деп отыратын едь Ал бупн: «Кышкентайынды |уйде калдыр. Ат арба кездеспесе калай KOTepin бара аласын,— дейд1 де, эйелже: — Бэйбше, Мерекежан Айтанга барып кайтсын. Кшкентайды алып кал! Эншейжде вте балажан Мерекегул куанып кеттг Агаштан агашка ыткытып журген тиын T3pi3fli, Айтаны жаткан «Каменское плато» курортына кетш барады. Ол кеткес1н Эд1л карт бэйб!шесже: — Бэйбш е,— деда,— 61зд1ч осы келж сэнд1 кжнуд1, адс-кабанян бояуды бнлмейд!, каланын жас эйелдержше! Бала кунп, баягы ауылдагы'калпы. Сонысы дурыс кой. — Маган да сонысы унайды, сонысы жаксы. К,ылтьщ- сылтьщсыз,— дед1 бэйбшеск Эдекек ундемедк 0M ip сынагы алда гой д е ге т кесм- н1нде тур. К,анша аз свзд1 болса да эйелдщ аты — эйел гой, кенищепсш айтып салады: — Сонда да,— дед1 жаймен,— б1здж келж тзр1зд| куйеужщ бурынгы эйелж жаксы Kepin, оны куйеужщ алдында мактап отыратын кел1ншект1 кврген де, естжен де емесп1н. — влген адамга кундес болмаганы TinTi жен. _ 7 Э, кайдам, anri осында Бекбай баласынын екщип зйел1 бурынгы зйелжщ атын ататпайды дейди Ол турсын суретщ жыртып, отка жагып Ж1б е р тт1 дейдк Ой, сумдык- ай! Ал, б!здщ Мерекегул болса: «Шэрбан ага жаксы ед1 гой»— деп отырады. Кереуеттерщщ тусында Шэрбанныц cypeTiH Lain койганын айтсайшы!? Рамасын ез1 ш тетт экелдй-ау жэне. Ризамын! 157

— Tipi болсын, косагымен коса агарсын!— дед1 д, Эдекен балапанын ерткен ата каз тэр1зд! немересш жете леп шыгып Kerri. Мерекегул каладан Медеу сайына тартатын улкег! жолдын «Каменское платога» баратын жол айырыгыш дейш журлнпп арбакешпенкелдг. Аржап>ща жаяу тарттц тау тесще ерлей басып, курение тергшп, асыга лыпыг Айтанына жетть Exi жетщей дем алган Айтан курек1т!п онала бастады. Мерекегул Айтаннан сепз-тогыз жас Kim болса да оган мешрбан анадай: — Айташ, жап-жаксы оналып калыпсьщ. Алацсыз дег. ал! Bi3Ai ойлап аландама! Б1з жаксымыз. Атам барыг кайт дед!.— EKeyi булак жагалап, орман аралап, одан соц кек тастарда кектемп кшктей ойнап... ж у рт-ж урт оралды. Айтан бшктеп корпуста емес, темендеп торт-бес кшз уйдщ б1ршде жататын-ды. К,анрде солай беттеп келе жатып, курортшылар жиылып энпмелест, эзищ ест отырган беткейге келдк — Келшжан, ecTin жш келш турмасан, Айтанынды осындагы сулулар урлап экететш Typi бар,— дед! куакылау егде Kici. — Урлап экететш кыз емес кой Айтан шщю, агасы. Урлык Ty6i — екеу1не де корлык емес пе, агасы?— дед1 Мерекегул. Сойти де, артык кетим бе деп кызарандап калды. Айтан иыгынан сипады. «Дурыс айттьщ» деп тур.! Жанагы куакы Kici тагы да эз1лдеп: — Кунд1зд1 койшы. Гэп кешке, мына баганнын басын-i дагы калкан кулак узын ецеш радио эидетin сынкылдап... би кетед1 былпылдап, сонда Айтанды кай бикештщ... хи-хи... кудай e3i бглсш? — Ci3 де карап калмайтын шыгарсыз агасы?— дед! Мерекегул. '• Ж урт xyAicin, ракаттанып жатыр. Батые жакта, волейбол ойнап жаткан жастар осындагы | элем ирлшшщ кызуы мен кызыгы тэр1здк Тещрек, жайкал- ган орманнын жас бутактарынын, жасыл жапырактарынын жупар HiciHe жас немересше кошланган ата мен анадай мешрленедк К,ызыл-жасыл гул жамылган бел-белес, сай- сала, тау булактары сылдырлап буландайды. «Б1зден сулу KiM бар!»— сынкылдайды. — Тьщданыздар! Тывданыздар, сойлеп турган Москва! Курортшылардьщ кулагы елен ете калды. — Сейлеп турган Москва! Тьщ даны здар, тынданыздар! Германия 6i3fliH Отанньщ шепн бузып жер!м!зге басып xipfli. Герман фашистер!... согыс бастады. . 158

Муны еслген журт: — Не дейд1? — Сотые!.. Жана тана Айтаннын кезшде, сез1мшде шалкасынан жаткан кызыл шака нэрестедей кун кез1ёнД5 кунпрт тарта калды. Алатау шындары улдарынын тагдырын ойлаган ак сакалды кариядай ойлы томсара капты. Тае булактар су'йген жарынын басына кун тутанын есл ген арулардай ышкынып Ж(берд!. Ж ана тана жайнап турган элем тем1р сауыт киген кекл батырдай сустана калыпты. — Кетлк!— дед1 Айтан Ме'рекегулге. — К,айда? — Алматьна, уйге! — Демалысын бар емес Не? Уакытын б!ткен жок кой, эл1 6ip-eKi жел... — Демалысын не?.. Сотые, Мерекё, сотые! TyciHe- cin бе?! Мерекегул курешдх Ж айбаракат туратын кос танауы- нын шем1ршепне дешн шымыр ете туСл. — Ойпыр-ай, Айташ-ай, бул не’сумдык?— деп анырып турып калган едг. — Жур, Kerri к, Мереке! Ем жаяу суыт ж у р т, калага келе жатты. ЕК1НШ1 ТАРАУ Айтан курамына барган дивизия алгы шепте, Ржевск каласынын солтуслк шыгысында, api вёкгте жасап, api шабуылга эз1рленуде екен. Айтан 6ip батальонный торлннл ротасына политрук болып тагайындалды. Бул рота сол ез1 турган ж ерд т жау жак беттеп алдынан траншея казуга KipicKeH. Айтан жауынгерлер арасында. — Каза JYciHflep! Траншея терен казылса, брюетвер бшктейдь Kici бойы кершбейлн болады. Biare сондай траншея керек! Т у сЫ к л ме! — Т у с ш т л , жолдас политрук! Айтан бул ротата келгел1 ем -ак кун. — Бул им? — Жана политрук. 1з-жолы кутты болсын ротата!.. Бэр1м1зге!.. — Маркум бурынгы политруг!м1з кулатына кол 159

жолатпайтын асаудай тентек те, алас-кулес киянкы жнмт еД1 гой... Мына' политрук сабырлы, ecri адам-ау деймж. — Кайран, Баянаула!— дейд1 6ipeyi.— Соплстан аман кайтып, ceHiu кок пулш жоталарьщды керер кун кашан болар ма екен? Кдсындагы 6ipeyi: / — Мылжьщды кой... каз! Траншейд1 каз!; Айтан осы арата келдь • — Сэлем жолдас, жауынгерлер! — Сэлем! — Салем! Typlne б1ткен жорарры epim калин,. тертпак xdrirri бфден тани Kerri: — Алдаберген!? Ол жалт карал: — Иэ, мен... Алдаберген. 0зщ... ей, гажап-ай, Айтан емессщ бе! EKeyi кушактаса Kerri. — Кешке блиндажда сейлесешк Алдаберген, жарай ма!— дед1 Айтан. — Жарайды... Кеш. Ею жактыц да алыстан аткан шолгыншы зецб1- ректер даусы. Снарядтар жаркылы. Ею жактьщ да: «К,арсыцдамын! Кддам басып кер!»— деген катал ескерту- лер1 тэргздк Айтан Алдабергенд! блиндажынан ертш шырып, acbiFbic сейлесш тур: — Кашаннан майдандасын? — К,ырык 6ipiHtni жылдын ноябршен. Москва тубжен. Тумсыгын канжалатып согып 6epin едок.:. Эл! бой беретж емес, HeMic деген дулей. Мундай жан к е а т боларма ездерь..— аз юд1рт,— кашан 6нтед1 бул coFbic!? — BiTefli, Алдаберген б1тедП Жауды ез жер)нде жаныштап, Берлинд! алЕанда, жен1с туын Рейхстапнде кетергежм1зде б1тед!. — Мейль.. Э т -eyip, бэлемдерд1 кызыл жосын кырып б тр се к ... женсек... одан артык не керек! — Солай, Алдаберген! Ол акикат!.. Уйленш пе едщ! — О, не дегенщ?! Сен езщ елден кеткенсш астанашыл болып алдьщ... елге 6ip келмей... ел ж акты,умыттыц гой. Тэштщ кызы KaycapFa уйленгем... Кулме! Каусар таз емес. Ж алпы ол ауылда ecKi таздар болмаса, жана таз жок! Каусар екеу1м1здщ ею юшкентай улымыз бар. Сарынып жур Foft олар меш, э?! 160

— Жауды женейж. Сотые 6iTciH. Сагыныш басылады. Сагыныштын орнына куаныш толады. — Шэрбан...— деп Алдаберген атын ес!ркей айтты да тЫ н кыршып алрандай ышкынып калды. — Иэ, Алдаберген, Шэрбан — Шэрбан ед1 гой... 0Mipi кыска болды. Tipire ирлж заны — зад. Bipeyre уйленгем. — KiMre? Мен бигетш адам ба оныц?— дед! Алда- — Бшесщ. Кез келгенге неге уйленейш. EKiHuii Шэр- банга уйленд1м. — «EKiHuii Шэрбаныц» мм? — Мерекегул! - — Мерекегул... Кэдамп ез!м!здщ Ажыбайдын Мереке­ гул! ме? Оны б!лмегенде. Шэрбан жаксы керет!н. Шэрбан тэрбиес! бар болатын Мерекегулде. Эн салатын ед! гой. Дурыс болтан екен. Ол каршадай кун!нде сеж Шэрбаннан баскадан кызганатын ед1-ау, эль Айтан, сен Мерекегулд! <<6ipey» демекин, ол рас Шэрбан орнына — Шэрбан гой, жасында жаксы бала болатын. Тузакбай да осында. Kepin журем. Уйде одбатан тузде она ма? Елде онбаган мунда... эй-б!лмейм!н-ау?.. Сол сумньщ ш ж де не барын?.. — Мен де керд1м — дед! Айтан.— Амандастым. EKiumi взводта екен. Сейлесюс! келмед!. Tyci де, iuii де унамады маган. Баягы кулык-сумдыгы KipniriH урлана бурке1пп, кез1не тасаланган тэр!зд!... — Мама сен келгенде 6i3AiH сол жагымызда о да траншей казысып жаткан. Сенщ келген1нд! Kepin... Tepic карап кермегенси калды. — Оны ез1м де сездш. Содансын... эдей! касына барып амандастым,— дед1 Айтан.— Тэш ара бар ма? Tipi ме? — К,айтыс боп кеткен. Ел болып жиылып, курметтеп арулап жерлед1к. — Ой 6ip, жаксы адам едь Адалдык... Тапкыр шешен- д!г! кандай ед1 ол к!сшщ?! Арада кун вткенде катты шайкас болды. Ж ау жаралы жырткыштай ызалы шабуылдауда. Айтан бел!мдерден бвл!мдерге тараншеяньщ !ш!мен хабарласып жур: — Шепну болмасын! К,олма-кол айкаска да эз1р турьщдар! Гранаталарынды да 33ip устандар!— деп буйырып кадагалайды. Bip кезде брустверден иек артып жау жакка коз кырын салып едк Сида бойлы 6ipey жау шебше еткел! кет!п барады. — К,айда барасын? К,айт! К,айт 6epi!— деп айкайлады Айтан брустверден шыгып.

Анау кайтпады. Айтан мылтык, атып, ескергу жасаса да токтар емес, кайтатын д а емес. Кдшкын. Алдынан жау шебш керген болу керек, ек! колын б1рдей KeTepin, жупре бастаганда Айтан дэл кек желкесшен атып-атып ж1бердк Кдшкын сулап туст1. Алдаберген келш капты, Айтаннын жанына: —- Кершде OKipripfli квр1нде ешрттщ, Айтан. Ол Тузак,- бай опасыз. Баска ешюм де емес,— дед1 ол. — Итке кашанда ит aniMi,— дед1 Айтан.— Сен бел!мще бар, тез! Шайкас катты болады бупн. Алдаберген жонеле бергенде окка ушты. Шабуыл катты болды. Т ан биннер-биннбестен басталган шайкас, meriHic, бемжс, кайта шабуыл... «Хош, жан досым! Хош!»— деп Алдабергеннщ манда- йын сипап, бетiне пилоткасын жабуга рана муршасы келд] Айтаннын. YcTepiHe гонт кеп калган кан!шерлерге карсы — Алга! Алга! Жолдастар!— деп жауынгерлерж бастап карсы шабуылга умтылды. Жау шабуылы тойтарыс тапты. Айтан бел1мшщ катары сиреп калган екен. Рота командир! байланысшы ж!берш бекнйске кеш!рд|. Сактык жасап, алдын карал отырган полихрукт!н квз!не жау танктер! Kopiiifli. Kopiui ротамен eKi арадан е т т , бул багыттагы 6i3fliH жаяу эскерд! exi бел1п тастамак. Ж аяу эскерлер1 ол беттеп келед!. Алдынп»1 6ip танк Айтанга бетпе-бет. —- Алындар, колга гранаталарынды!— деп буйрык берд1 де, 63i exi граната алып, «келсен-келге» эз!рленд1 Айтан. Сынар муЙ13 тарлан букадай дэу танк Айтанга тура келе жатыр. Ол тайкыр емес. Ж ан деген есжен шыгып кеткен. 0лт1рем деп келе жаткан ажалды бул елт1рер KyflipeT бар тэр1зд! бойында. вйтпегенде, егер бул шег1нсе, егер бул тайкыса бетпе-беттен, барлык жауынгерлер! шепнед!. Тура жашады. вйтсе, мэселе 6 irri деген сол. — Ага лейтенант! Танк жакындап калды. Лактыр- санызшы, грапатацызды,— дейд! дауыстар. Оны ecTip кулак Айтанда жок Tapi3fli. — Жолдас политрук, не болган ci3re? Лактыр граната- ны... Кермей де еспмей жатырсыз ба! Сабыр, достар, # сабыр!— дейд1 Айтан вз!не де, жауынгерге де. Айтан жау танкшщ жакындай TycyiH кутш жатыр. Алыстан элс!з тиген гранатаны таудай танк шыбын курлы коре ме! — Не де болса жакындасын. Bipax туу, 6ipax елу... 162

Жайрату, не ез1м жайрау!— Шыкырлаган тктер1н тас кем1рердей датты басып, вш 6ipece ку шуберектей бозарып, 6ipece дуылдап, алысатын ажалын кутуде едд Он жадтан езше карай ж у п р т келе жатдан узын жауынгерд1 кез1 шыддыр фашистщ 6ipi жалды одпен сулатып Tycipren кезде, езше те nin дел in далран таргыл танкке Айтан ею гранатасын 6ipiHeH. сон 6ipiH ладтырды. Танктщ екпесшен од тиген жыртдыштай 6ip рет шыркебелек айналып... куйреп, езш щ кара ту.тшше дадалып жанып к е т а . Тап сол кезде аспанда шын-шын еткен некие самолеттершщ 6ipi зулап твмендеп кеп бомба тастап ж1бердк Эр туста баска бомбалары'да Tycin жатдан болар. Ал 6ip бомба Айтанньщ дасында гурс е т т TycTi де, бурд eTin жарылды. — Айтан Tipi далмаган болар!— дест1 жанагы бомбаны керген жауынгерлер. ■Б1зд!н жауынгерлер жауды едэу1р шепнд1рш барып тодтады, Айтан басдарган бёжмнщ бес. солдаты манаты бомба тускен жерге к ел т, Айтанды жер бетшен таба алмады. — Топырад астында болар,— дед1 6ipeyi. Басдалар да coFan тодтап, бомба ладтырган уй1нд! топырадты куреп, Айтанды тауып алды. Айтан еш мен TipiHiH арасында, дур шыдпаган жаньг, халсыз еден. Санбатда жетюздг Арты — дуаныш. Bip жумадай санбатта жатып, дайра вз бел1мше келдь Ж ай делген жод, кеудеанде «Epniri уцнн» медаль- мен келдг — 0лш TipLireH политрупм!з!— дест1 ж ауы нгерлер эзшдеп... ___ Конынан од тиген дуланДай 6ip екшесш жерге тиер тимес eTin сылтып басып Госпитальдан шыддан ашан тулга ага лейтенант майданныц алгы шебше беттеп детш барады. Ардасындагы дапшыгында «Согыс пен б ей б тш - л!ктщ» 4дж1ш ютабы. Ж арты белке нан. Кружка, дасыд, «Правданыц» eKi-уш HOMepi. Шинелшщ сол ж ад етеп касдыр жалбыратып кеткен жабагыньщ дон Tepici тэр1зд1. Снаряд жардыншадтарынын xici жулмалаган етепн жел тургшейдд Оньщ бар арманы: «0з дивизиям!» 0 з полюм! Олардыц дайда екенш бшмесе де «табам!». деген ceHiMiHe 6epiK. Иыгындагы •аспалы планшет!,' ол аяцдаган сайын санын согып, «жур!» «жур!»— дейтшдей. Шаршандырайын дедг «УЫ»— деп отыра Kerri. План-

шетш ашып майдан картасына уншдь Дал-дул дала... ертенген орман, жулымдалган тебе-томпешжтер, адыр- алкаптар. Мына б1реулер! езше таныс. Сол бижтер ушш окоптар казып, траншея imiMen жауынгерлерд1 аралап, шабуылга эз1рлжт1 байкап жургенде, жау огы басындаты каскасынын мандайыиа «ен салып» кеткен. «Сак бол, будан былай» деп езше-ез1 эзшдегеш кайда». Сейтш «ок катары» бардай-ак уш-терт рет шабуыл шайкастардан аман шыгып журген кундершде, кешке, блиндажда от басында: «взщ влмей, елэтрт, шайкастан аман калганда, куанбау деген ет!рж,' куаныш болса жалганда!»— деген влен жолдарын кагазга туарген едь Сол елен каз1рде де планшетшде, улкендЫ каздын табанындай гана коцыр кагазда. Компасына анда-санда 6ip карап алып, квк жиекке квз жупртедь Алыста кек мунар согыс тутщг, жаркыл- журкыл снаряд оттары. Дивизиям сонда шыгар? К,айран ез дивизиям!.. «Не керсем де сендеп достарыммен 6ipre керсем болды. Согыска алгашкы тусауымды кескен, ши- нел!мд1 алгашкы ок тескен — ез дивизиям, ез полкым — катал экем, кайырымды анам, кандас — кшджтес бауы- рым сендерсщдер! Табамын сендердк Кдйтсем де табамын, сеш ез дивизиям!»— деп барады Айтан. Сейтш, сылти басып журш бара жатып бурынгысы ез алдьща, ал, бул жолы езш щ калай жараланганын eciHe туармек болды. Иэ, «калай жараланды? Не кып аман калды?» Bip кун1 политруктерд1 дивизия комиссары шакырып: «саяси жауынгерлж — жещс кепш»— екенш мейлшше кадагалайды. «Бурсжуж шабуыл бастаймыз. Буйрык солай! Жауынгерлерд1 соган бек^м эз1рлендер. Отаншыл- дык pyx kyuiri болсын! Осы кудфетп баршаныц канына да, жанына да бурынгыдан да ciHipe бшулерщ — жежс KenLni»— дептй Таран бара жатадн политруктердщ imiHeH «слейтенант Эдтев» деп муны жеке шакырып алып: — Сенщ ротан сан улттаи! Интернационалдык рух к у н т болсын! Рота политруктержщ iuiinae ыспа^жауын- гер, сейлей б1летш политрук сенсщ. С е н т ротандагы жауынгерлер ездер1 елмей, жауды елиретж, ездер1 кырыл- май фашистерд1 кыратын болсын! Тусдндш бе! — TyciHfliM, жолдас, комиссар! — TyciHceH, солайша Kipic! ----- К,уп!.. Айтан ротасына асыгыс адымдап келе жатканында кузп аспаннын коймалжын кодыр булты арасынан немк самолеттершщ шыдылы естш сш ен бомбалар жауып, гурс-

у pc Tycin береда. Бул жата калды. Тускен жерш ойрандап катка н бомба астында сотые тэемщерш жасап бакты. Мурады. Суйретинп енбектейдк Атып турып жуг1рш >арып, орын ауыстырып жата калады. Элден уакытта жау .-амолеттерппн «ажал шыцылы» отдерi жакка ойысып, 1лыстай бастаганда басын KOTepin, орнынан турып журш 5ередь — Япырай, жаца бомба уст1ме Tycin... е л т кетсем, .онда... Иэ, сонда... ак, ,тшеул1 экемдк камкор шешемд1, аяулы жарымды, балдырган iHi, карындастарымды кррмей кеткешм foA?— дейд1 Айтан езше. Жалрыз карагай тубже отыра кап, планшетш ашып .же-шешееммен, Мерекегул1мен бэршщ 6ipre тускен суретше журек кез1мен тойымсыз уцию карап отырды, отырды да, жан соз1н жалкы тарак KaFa3Fa куюга KipicTi. «0з1м жазым боп кетсем, сез1м сендерге жетер»,— деп кояды. Бижте, элде кайда, кез шеспес ушкырлыкпен жау самолет- Tepi тары да ызгыра шыцылдайды. Айтан ше? Жау бомбасы Tycin улгергенше кеюректегкш кагазга туаруден баскаиы умыткан. Ж ан талас б1рде отырып, 6ipAe турып, жазады. Жан-жак ыекырран снаряд, жаркылдаран ок оттары, бомба гурешдерь Кок жиек ерт-тутж. Бул сонда да жазуын кояр емес. Бул сэтте ол елендж ернекке де, керкемдж шеберлжке де, уйкаска да мэн бермейдн Кдпамынын жоррасы — журег1н1н бт iuiiHAeri, ок астындагы жортуылы тэр1здь Сонда ол экесше «Деунп ешз», Мерекегулше «Кудерщд1 6ip сен узбе» деген ею еленж электр тогынын шапшандыгындай сэтте жазганына танктер табаны айгыздап, бомба ойган, снарядтар кыршыган сорыс даласы, ок тутЫ ысгатан майдан ауасы, мына 03i туб!нде отырран жалрыз карагайдыц e3i рана емес, ертке шарпылган бутактары да куэ. Осылардыц бэр! де «Жаз! Тез жаз, тез! Болдын ба! К,ане окып ж(бер енда. Тьщдаймыз! Тусжем1з!» дейдьмй: Айтанга. Айтан ani жаяу, эл! жалгыз, ол рылти баскан калпы, ез бвл1мж 1здеп алгы шепке кетш барады. «Ж1г1ттер б1здщ кандай ерен! Жечсец жецш, елеен 6ipre ел соларменен!» Олай болса, ал тычдандар,— дейд1 касында б1реулер бардай-ак. — «Бэржен Отан сен кымбатсын» Отан, мен дуниеге сен|н 6ip тукшр1чде келгенмж. Жарык дуниеш ен алгаш сенщ кен байтак теацде кергенмж. Сенде тудым. Сенде оспм. Сен болмасан кун болып кулер ме ед1м. Ж э, жетер, лапыра бермейж. Отан! Отан! Осы терт карып менщ терт

кубылам! Сол ушш де сен уинн жаным курбан деп от Keuiinj журм^н... Б1здщ уйдщ оты да сенщ байтак теанде тутан- тан. «Экем ж И т Болтан тау, шешем бикеш болран тау!» деп Букар айткандай, ата-бабаларымыздьщ юндж каны тамган мекенсщ. «Бэршен, Отан сен кымбат» деп жырласам, бабаларымыздьщ эруагы да риза болар. — ¥лым,— деген ун естшгендей болды. Айтан жалт карады. Еншм кершбедь Жанагы еленнщ алгашкы шумактары карашаньщ кара бултындай ауыр т и т ед1 езже де. Екшин жартысы жаксы кунге, болашакка сешм толгаганы екен. Te6ipeHicTi елец екен. Бундайды роман­ тика деунн ме ед1? Ендеше сол. Айтан сонда ез ротасына кас карая жетсе де б1рден байланысшыны тауып алып, тт е к е т т , жанагы eKi оледан «Дала почтасына» женелтть «Элде кандай кун болады. Бак пен ,сор .безбенжщ кай таразысы басарын м м 6Lnefli? блешм аман болсын. Елге жетсш» дед1 Айтан. - 0лендер1 елге жетштк Газет жариялап та улпрштк Ахмет драматургтыч Эдекен мен Мерекегулге: «Сушнип, сушнин!» Айтаннын елендер1басылыпты» деп арсаландэтан ак ниет1мен алып кеп турган газетждеп ем елен Айтаннын сол елендер1 болатын. Содан кешнп 6ip шайкаста емнди рет жараланып, госпитальда жатты., К,оркытпайын деп уйже де, ешммге де хат жазбады. Мше енд1 саламаттанып, 'госпитальдан шыгып, тал таяры колында, за'т капшыгы аркада, сылти басып'ез дивизйясын, ез полкш (здеп, алгы шепке тартып келедь Кейде жол женекей машиналар токтай калып, MiHri3in, кашан ез женше бурылганша апарып- тастап отырады. Одан сон жолмен де, жолсызбен де ертенген орман, кирап кулге айналган деревняларды басып, ж урт барады. «0й, атаца налет, кашшерлер, малгундар. Адам атын иемденген айуандар: тарттырармыз, сазайынды. К,утылмассын эдигет семсер'жен!— дейда ол. Он жактагы калын орманнын imine боскындаумен калжырап, арып ашкан журтты т1рлжке бастап аксак солдат келедк Оньщ бул Kepinici кеудесш жарып, журепн суырып ап, кара тунде калын елге журепнщ канымен Кызыл сауле жаркыраткан Дапко боп елестейд1 Айтанга. «Данко! Данко!»— деп дауыстап Ж1берд1 Айтан. Жаудан жанада рана азат етшген мекендерше каитып келе жаткан осы маннын халкы еда булар. Карсы кездестк — Аман жетщ1здер, мекендерМзге! — 03iH тез жет, шырагым бел1мще!

— К,Уындар тез! К,ырыцдар тез ол иттердй Аслан шьщ-шыц ете калган едь Бомба гурс етть Бытырай жата калысты. Муршасы бар б1рен-сараны орманга карай жуг1рген болды. Айтан сэлден соц басын кетерш журш 6epin едн Дэу кара ала сиыр елш жатыр дедкиш. Т ерт емшепнен б1рдей ак сут жылап агады. Сабалак жун кек каншык жерге тамган cyrri елш -еш т жалап... енд! ем ш екп соргалы жатканын кергенде Айтан- ньщ тебе куйкасы шымыр еттг. Ж у п р т барып и г л баска 6ip тепт1. Ит качк етш... кыцсылап тура кашты. Ж ан- жагына караса каска жатыр екен. Терт емшектщ аккан cyTiH соган тосып сауып алып, элп журттыд артынан ж упрдь Арба устшде кур тарамысына !л1н!п отырган ек!-уш балага жуткызды да, ж у пр ш iwiri сиырга барса, енд1 рана жан тэсш м бергел1 жатканына кез1 жетп. — Бнпм1лда! Сенде ж азык жок, к у р ен сиы р, мына шубыргандарга азы к жок. BiciM uifla!— д ел сиы рды бауыздады да, мандайынын терш бглег1мен cypTin: — Данко! Данко!— дел айкайлады anri сур шинелд1 аксак солдатка.— Бауыздадым. Адал. Аш-арык мынау журтка корек errip , сиырдын етш! «Данко» бастаран адамдар сиырдын TepiciH сыпырып, етш боршалап жатыр. — Хош, сау больщыздар! Мен Kerriм. ! Бурыл сакалына aFaiu басынан тускен жапырак | ш ккен арык шал: — Кетпе, шырак! Kepin турмын, сенде к е н е л т келе жаткан жок кер ш еад . Мынадан ет жеп, ыстык iiuin кет! — Ракмет, атай! — Ракм егп кой, отыр! — Бел1м1мд1 табуым керек. Дэл каз1р кайда екенш бЫмеймш дивизиямнын? К,алайда табуым керек. Т ез жету1м керек! — TinTi... сонда да деймш-ау. Айтанньщ жайына «Данко» тушндо де: — Жарайды, карт! Айтуыц дурыс. BipaK, бул ж1г1т бегелмесе бегелмесш. Бегемейж. Бар, лейтенант бар! Жолын болсын! Бегелме! Айтан журш кеттн Былай шырысымен журек Te6ipeHici жыр толгап келедк Хрыксат сурамаймын: «Кезек бергш». Ж азадды тарттыратын, мына менмш! Б ш п кой, Менщ рана серт1м емес, CepTi осы от кешкен бар жауынгердщ!—

деп сспады журеп. Квп журдц узак ж урш тен шаршады. Зат капшыгын иыгынан сыпырып, нан сыныгын алып жеп отырып, езшщ кашан, кайда, калай ж араланганы н есше tycipfli. Иэ, сол e3i калай болган efli? II Бул жараланатын шайкас куз басында, Ржевт1н шыгыс онтусттнде болган: — Рас па? — Рас. Кундоз жаудан арылтылган TOHipeKTeri блиндаждардын 6ipiHfle 6ip топ жауынгерлер куздщ алгашкь! суыгына карсы ортага жаккан от шогыныц ыстыгына алаканын тосып, мандайын ыскылайды. К,ара мысык тэр1зд1 кара тун жымып басып, жер-ана бетш кара тундапмен буркейд1. Сол кара тундйсп октын-октын атылган артиллериянын снаряд оттары нажагайша жарк етш т У п кетерш, жаркы- ратып тастап отырады. Блиндаждагылар: — Мынау б|‘здщ зецб!ректердщ даусы! — Мынау ше? — Бу да сол... 6i3AiKi. Фрицтерге «конак асы» 6epin жатыр. — «К,онак асын» не? Атау-кересш десейпп. Отка жакын отырган тертеуден баскасы салом успнде 6ipi кырынан, 6ip-eKeyi колынын алаканын басынын астына салы п, eKi аягын кес1ле шалыстырып, улкен TeMip кайшы Tapi3fli шалкасынан жатып, твбеге карайды. BipeyAepi ойга шомуда. Енд! 6ipeyAepi кимадай иЫ г, кырынан жатып корылдайды. — Отка агаш сал! — Эуел1 кулш ысырайын! Орталарында кателок, каша. — Касыкты 6epi жагалат! Шалкасынан жаткан жауынгердщ 6ipi «Страна моя родная» деп коцыр ушн кей койнаудан ескен самалдай сыргытады. Iprere карап кырынан жат^аннын 6ipeyi басып KOTepin алып, жанары жан шошырлык аласурып, жанында жаткан автоматын' ала-сала карсы кабырганын жалпак беренесш атып жатыр. — 0й, саган не болды? Bipey.iepi барып автоматына жармасты. 168

— Жындандын ба? — Оды эуел1, беренеш оды! Б!реулер1 танданып дабыргага дарады. — Оды,— деп ершеленд1 эли жауынгер.— Оды! К,а- шаулап турып жазыпты дашшерлер. «Адольф Шмидт» деп дашап жазган, ей лагнет! Огородда Kipin кеткен дорсылда- ган шошдалар. К,орсылдатармын мен сендердь Тура-тур! Мэ, саган «Адольф»?— Тары да атып-атып \"*ж1беред1.— Орманымызды отап, блиндаж жасап, онымен доймай, ой, шошда? Кдшаулап атын жазганын дарандар? Нерып шыдап отырсындар! Атындар, «АдольфтЬ>. Рота жауынгерлершщ кец1л куйш, турмыс халш бшу кундеп эдет1 бойынша блиндаждарды аралап журген Айтан осы туста Kipin келдд «Неге атпайсындар, «Адольф- Ti». Ендеше ез1м атам»— деп одтана берген жауынгердщ автоматын долынан жулып алды да: — Дон Кихот!— дед1 Айтан. — Тыцдап турмын, жолдас политрук!— дед! ол сас- даладтап. — Тыцдап турсац, жансыз беренедег1 жазу «Адольф- ты» ату адылсыздыд, жолдас ефрейтор. — Атын неге жазып кетеф ол шошда? — Осы ыза-KeriHAi шайдаста керсет! — Керсетем! Берлинге KipceK экесш танытып доцыз- дай ек1ртер ед1м... — KipeMi3. Ж еф с туын Рейхстагында желб1ретем1з. Bi3flin бас долбасшы Сталин е з 1 солай дедь — Ендеше, сонда Рейхстаг1нде, басда фашисте жумысым жод, тек дана, эй дуние-ай... Гитлерд1 жай- ратсам... — Уэде ме? — Уэде! Бул дивизияныц алдында нем1стерд1н 6epiK 6eKiHicTi орналасымы бар. Сонын 6ipi Демиденко деревнясы. Тан бигпнер б1л1нбесте сол деревнянын 6epri бет!нде жатдан жаудын жасагына шабуыл жасап, деревня уцпн шайдас басталмад. Бул деревняны жаудан азат ету бул майдан ушш елеул1 жец1с. Айтан бул ротадагы жауынгерлерге де осыны айтып, дарулары да, ездер! де сададай сай болуын дадагалап журген ед1. Буларга да соны айтты. Шайдас датты болады. Жау 6epi« бек!н1сте. Москва туб!нде тумсыдтан согылган жау — ызалы. Oai де «yMiTi» кеп. Шабуылды олар бастап жйзермесше kim кеп1л? Шабуыл тан бинне басталады. Айтандардын ротасы душпаннын мацдайынан содпадшы. Артиллерия одтары-

ныц жаркылы астымен жауга умтылган едь Жау жагы да ныктап-ныктап жауап 6epin жатыр. Окка ок, снарядка снаряд карсыласып шайкасып... шатыр-шутыр, жаркыл- журкыл. ¥мтылу. Жата калу. Kiflipy. Кдйтадан умтылу. Осылай да осылай жанталас жалын кешкен шайкастыц б1ршде окоптан кетерше берген рота командиршщ кеудесшен ок тиди Оныц сулап тускещн коре сала Айтан жупрш барып, бглегш оныц мойын астына салып, басын котердь «Дэуке! AFa лейтенант, Дэуке!» дедь Дэукебаев т1лге келе алмады. Иепмен: «ен/йп шайкасты сен баскар!» деген ишарат кана жасай алды. Немютер шабуылын удете туей. Минометтен де, зецб1- ректен де жаудырып, кутыра жанталасуда. Жалын боп лаулап, нажагай боп шатырлайды. Октар да, оттар да шайнасып жатыр. , Батылды батыр'эл«зда элд1 еткен coFbic сурапылы осы шайкаста бурынгы интеллигент, журналист, нэзж жырлы акын Айтанга арыстанныц ашуын, жолбарыстыц журегш бергендей. Децгелек жанарлы кара курен кез1 от толган тостагандай кызара катуланып: — Тыцдацдар, менщ командамды! АлFa! Ара! Жауга карсы, алга!— деп дауыстап, команда берш, автоматынан жуире басып ок атып, жйпттерд1 шабуылга кетердк Кыррмн шайкас. Б|'рде жауды ш епщ црт, б1рде ездер! шегшген кызу айкас. Eipine 6ipi рахымсыз катал ел1м мен ем1рдщ еЬелескен, тагдыр шешер арпалысы ед! бул. Айтан ротасы жау бекж кш Демидовка деревнясыныц оцтустйс шыгысы- нан урып бермек. Нем1стердщ кырранын кырып, урганын урып, келденец тартылган узын траншейше тыксырды. Шегшгендер! арткы катарындагы траншеяда 6eKiHin, кайтадан карсы шабуылдады. Айтан жауынгерлерже жата калып, бекЫп атысуга буйырды. Адырандап умтылган нем1стерд1 б1здщ коргасын октар кеудеден урып iueriHflipe бастасымен, «Алга!» За мной!— деп ротаны шабуылга котердь Жау acxepi иЬвген TeMip шецбер кайыра сершлген- дей атылып ес-тусаз карсы айкасты. Автоматтардан ок бурмп, от шашып, найзалар да сштешп бакты. Колма-кол алыс-жулыстарДа есеп жок. К,ас пен кабак, KipniKKe дейш 6ap-6apici ак найзалы, алмас кылышты, кек сауытты жауынгер тэр1здь Exi жакта да адам шыгыны... октан, найзадан сулап тусш, кан боялып жаткан кайран TipiiiuiiK, ыцырсып, коз жумып, келмеске Kerin жатыр. Айтан осы шайкаста жауынгерлерш тертшип рет

шабуылга квтерш, деревняныц оцтуспк шыгысынан Kipe берерде, сарт еткен октан сулап TycTi. Будан аргысын бымейдк Госпитальда жаткан кундершде де, канша ойласа да, каз1рде де eciHe Tycipe алмай келедь Енднт ойы сондагы достарынан сурап бгпу. «Тез жетсем екен, соларра. Дивизияма, полкыма, ротама!» деп келедь «К1мдер каза боп, юмдер аман калды екен?» Акыры кун бата~ ез батальонына ж етп. Комбат, бетелкелерден эйнексымак жасаган блиндажда, жайдак сэкнйн устшде, сыгырая жаиган гильза шам жарыгымен согыс картасын карал отыр екен. — Руксат па жолдас, комбат! Ол гильза шамды KOTepin, сэулесж руксат сураушыга туардь — Ей, сен 0д1левпысыц! — Иэ, менмш, жолдас капитан! Эдшевпын... Ай- танмын... Комбат орнынан турып кушактап амандасты. Кушак айырысымен жауынгерл1к суЙ1спенд1к ишаратын б!лд1рет!н дэстурлер1 бойынша он жак иыгынан кагып, • туйг1штеп ж1берд1 Айтанды. Айтан рахат сез1нд1. — 0 з ротама баруга руксат ет1ц1з! — Барура руксат. К,алуьща руксат жок,, жолдас Эд1лев. — Бул калай?.. Сонда не?.. — Ол былай,— деп комбат планшетшен 6ip кагазды ал'ып.— Мэ! ОКы! Буйрык осында-. Сен сонда барасьщ. Майданньщ саяси баскармасына генерал Дребеднов шакыртып отыр сеш! Айтан куанарын да, ренж!рш де бшмед!. Орталык партия комитет!1Йц, Бас колбасшынын жэне саяси бас баскарманьщ шеннм1 бойынша барлык майдан- дарда орыс тш нде *шырып жаткан газеттермен катар улттар тш нде газеттер шыгып турмак болыпты. Калинин майданындагы «Вперед на врага» газет!щд жанында. казак тш нде «Аттан жауга карсы» газет!н!н корреспондентт!г!не шакырылыпты. Майдандык Саяси баскарма бастыгы генерал Дребед­ нов Айтанды сол газет редакциясына ж!бердй Айтан баска да жолдастармен 6ipre кунд!з-тун материалдар эз!рлесш, 1942-жылдын 1 ноябрше «Аттан, жауга карсы» газетшщ 6ipinuji номерш шыгарысты... Содан былай эскери

ж у р н а л и с т талантын майдандас каНармандар eMipiHe, майдан eMipiHe арнады. Ржевт1 немктерден азат ету шабуылынан бастап алгы шепке, нелер шабуыл шайкастар- да эскери корреспондент ретшде жш-жш катынасты. Сол шайкастардагы жауынгерлер OMipinen кептеген очерк, эдпмелер, еледдер жазып жариялады. С ейтт, ж у р т солдат вм!р1нен дастан жаза бастады. Оны кандай киындыкта ж у р т жазганы ез алдына хикая. Ж адагы «Аттан жауга карсы» газетшщ уш номерше дастанынын алгашкы тарауларын жариялады. 1Селем1 шагын газетте тугел басуга болмайтын болгансын майдан- дык саяси баскарма бастыгы генерал Дребеднов Казахстан Компартиясы Орталык Комитетшщ 6ipiHuii секретары Н. А. Скворцовка хат жазып, Айтанды Алматыга жадагы поэманы к1тап етш басып шыгарып экелуге ж1бердй Ай жарымда жанагы «Майданбек» атты поэмасыныд 6ip мыд дана кгтабын майданга экеп, генерал Дребедновка тапсыр- ды. Генерал Дребеднов Кдзакстан Компартиясына улкен ризашылык 6ijiflipin рахмет айтты. Осы 6ip игипкпен рухтанган Айтанныц майдангер ж у р н а л и с т каламы канаттана тустк жауынгерлене ту’стк Енд! ол Витебск! каласы туб1ндеп Духовщинада болып жатка н зор шайкаста кетin барады... Y Ш IДШ I ТА РА У 1944 жылдыд марты. Республикалардагы эдебиет коры директорларын Мос­ ква шакырады. «Америка жазушылары совет жазушыларына сыйлык ретшде ктм -кеш ек ж1берттк Соны келш, алып кеэтддер!» Осыган Кдзакстаннан Мерекегул'баруга тшс. Алматы жазушыларыныд куш де онша емес-Ti. Азык-тулж тапшы- лыгы усиде кшм-кешектер1 де жудеген. — Т ез ж у р т кет, Мереке! — Бегелетш не бар? Ж у р т кет! Мерекегул терт-бес к у наз ж у р т кете алмады. Москва- га пропуска керек. Оны жергипкп наркомат береди Оган турл1 катынас кагаз, пропуска алатын адам туралы аныктама-мшездеме, справка дегендераз болмайды. Осы- лардыд бэрше дауыл кунп куйындай уйткып-ак бакты 172

Мерекегул. Ж уреп элденеге алып ушады. Элде 6ip нендей ыстык куаныш к у т т тургандай алдында. Москва! Москва! Бурын барып кермеген Москвасы гой Мерекегулдщ. Москваны кору, Москвада болу кай адамнын арманы емес. Ленинй!н Москвасы!— дейд1 Мерекегул йшнен. Мерекегул бала кунжде мектепте окып жургенде де, одан кейж институтта да Надежда Константиновнанын жер аударылганын, Шушинсюге Ленинд! 1здеп барганын, 6ipre етюзген киын-кыстау кундердеп ер л к , адамшылык OMipiH, одан Парижде... Ленинге жан cepiK, революцияшыл cepiK болган бейнесше суйсшетш. Оныц педагогтж касиетже, бш мдш гш е, ecTlniriHe, кажыр-кайраттылыгына тенер эйел таппайтын. «Осы улы жандардун т1рлж етш, элемге нурлы тан атырган Октябрь революциясыныц батпас куш ■болган жандардьщ Москвада баскан i3in басып, жуткан ауасын мен де' жутар болдым... Неткен бакыт!-т- дейд1 Мереке. Тагы 6ip куанышы бар. Ол —«Москвадан... ар жагында майданга барып, Айтанды 6ip Kepin кайтсам» неткен ыстык арман! KiM бшедк caTi туесе солай болып та калар. Талап- тыга нур жауар. Ер — еркек болмасам да ез емеепш гой. Тэуекел деп оган да талпынып керермж!». Казан вокзалына поезд токтап, Москва топырагына табаны тигенде Мерекегул майдандаты Айтанын кергендей куанды. Неше тэулж жол журктен кажыганы да сап боп кегп. Келтелеу б1ткен мурнынын ушына дешн кул1мс1рейдг Москваны алгашкы кврген1 осы едк C ofmc басталгалы болат курсанган алып Москва Мерекегулдщ кезше ертеп- н1н хикаяларына да сыймастай алып тулгасымен киял толкытады. Жудеу-жадау болса да москвалыктар ширак, штипатты. К,онак кабылдагыш i3ri' эдетше бул жылдарда да, бул кундерде де «акау» туармеген тэр1здь Казан вокзалынын кала жак бетше жургжип коплен 6ipre Мерекегул де шыкт'ы. Кус жолындай гзбектелген адамдар лепнщ сонына Ыктк Акыры бу да автобуска мжж Тверск бульвары 25-уйдеп буюлодактык эдебиет коры мекемес’1не барды. Дйректордьщ кемекплеже женш айтты. — Казакстаннан. Алматыданмын. Республикалык адебиет корыньщ директорымын. Эдигева Мереке Эжи- баевнамын. Шакыруларыныз .бойынша келд1м. Хассин жолдаска KipyiM керек. — Келущ1збен! Шакыртканы рас. BipaK ол Kici каз1р жок. Ертен келедк Кайда тустщ1з,— дед! хатшы эйел. Ешкайда туспегенж босага жакка койылган кос 173

чемоданы да айтып жатданын Kepin отырса да, конакты жаткызар уй-жайыныц мэселес-i киын болу керек, кысылып сурады хатшы эйел. - Ешкайд'а!— дед1 де, эзшдей ceitieciyci келж,— Шацырткан жер кайда TycipeM десе карсылыгымыз болып па. «Конакта ерж жок, май берсе де жей бередг» деген м этел бар б1здщ халыкта,— дед! Мерекегул жайымен. Хатшы утыла кипактап: — .Оньщыз жен гой. BipaK, б1зде не жатакхана, не конак уй дег'ен болган емес. Оньщ устше бул жылдардьщ жайын 6uieci3... Конак, уй киын. Ещц калай болды? Москвада бурын болып па едщ!з? — Жок. — Ещц калай болды? Енд| кайттж? Ж атар жерщ1зд1 айтам... Мерекегулдщ ойына Трубникова кешесц 10-уй тусп. К,азакстаннын туракты уэкшдЫ сонда. Былтыр коман- дировкамен майданнан Алматыга кел in кайтканда Айтан сонда болыпты. Сол женж Мерекегулже тамамдап айткан-ды. — УэкшДжтщ бастыгына салемдеспей кетщм келмей Kipin ед1м. Жылы кабылдады. Одан уйше шакырды. Yйi мекемесжщ ауласы itniиде екен. 03i ерип барды. Ал Макбуза женгенщ мен Kipin барганда^ы куанганын керсен!? — 1ш кайным. Мерекенщ шайын сагынатын шыгар- сын!— деп каймак куйган курен шайды устелеп куйып, iuiKi3in рахаттандырды. Шайды рас сагынган екем. Мен де iuie берд1м... — 'Дастарханды кейж жинаймын. Ал, кайным, сен поэма жазыасьщ, ^оны кггап етш шыгарып майданга алып кайту ушж келе жаткан KepiHeciH- Рас па, Иса! Ендеше сонынды Исаган екеу1м1зге окып бер! Тындайык!— деген- сзн Айтан окып- бертт! поэмасын. Exeyi де. тыцдап, риза болыпты. Майданный саяси баскармасынын бастыгы генерал Дребеднов деген Kici Кдзакстан Орталык Партия комитеть нiн бipiншi секретарь! Скворцов жолдаска жазган-хаты бар. Иса ага, менде. Эйтпесе, баспа тез ютап етш шыгарып бере коймайды гой. Мумкжджтер1 де Ka3ip солай болар...— дейд! Айтан. . \\ ., — Николай. Александрович каз1р осы Москва тубжде, санаторияда емделш жатыр. Хатты маган бер. Мен тапсы- райын ол Kicire. в з щ Алматыга журж кет! Айтаннын осыларды айткандагы уш Мерекегулдщ кулагына каз1рде де естшедь «А... э» кайта айтшы!— деп 174 .

басын жастыктан кетерш алып жан-жагына карайды. Айтан жок. Ес пен елее. Сонымен Мерекегул К,азакстанньщ уэюлдж ушнщ кабатында 6ip белмеге орналасты. Ертенгинк Макбуза женгей келш тур. EKeyi кушакта- сып, cyfticin амаидасты. Мерекегул Макбузага муцын шаккандай, жет1мс1регендей кезш е жас алды. — Айтан согыста... мен... — К,ой Мереке, айналайын! Муныц не? Сен бэр1м1зден кайратты едщ гой. Э льак келед1 кайным. Нем1стерд1 жылдан жылга, айдан айга, куннен кунге куйретт ез жеpiне карай тыксырып бара жаткан жок па, б1здщ эскерлер. — Оны бшем гой, Макбуза женгей. Сонда да... аякта- лып турган сотые бар ма? Кзм 6biefli?.. Тадертен оянысымен кезже босага жакта турган езж щ eni чемоданы тускен едк Соныч юинректеу 6ipeyiH ашып кшмдерж алып кижбек болды. Кшнер алдында улкен кодыр чемоданын ашты. Бунда, 63i 1шпей-ж,емей кыс бойы дерлж жиган, баптап сурлеген жылкы ет1, казы-картасы бар. Соларын бузылып кетпесш дел жайып коймак боп жатканда Kipren ед! Макбуза. — Буларьщ не?— дед!. — Айтанга сактагандарым гой, женгей. Жолым туесе майданга барам. Айтанга! — Сейт, Мереке, сайт! Ниетж кабыл болсын! Ол кайным, мен айтайын саган, бундай курметще турарлык азамат! Макбуза мен Мереке сопдстан бурынгы жылдарда, Алматыда мол таные жандар. Демалыс уйлер1нде, дачалар- да нелер 6ip тамаша ем1рлерд| 6ipre вткгдекен еырластар. — Майданга пропуска киын гой. — Иэ, женгей, ол солай гой. Иса ага квмектеепесе пропуска кайда маган? Баргым келедк Айтанды керсем... Касында болсам... Октын асты, оттын iiui екенж бглем. ©леем, Айтаннан жаным артык па? ©леем алермж. Арманымды ала кетермж ол дуниеге. Директордын кабинетже барлык республикалардьщ эдебиет корыныч директорлары шакырылган жиында Мерекегул де бар. — С1здер 6ip жетщей жатып калдыныздар,— деп бастады директор сезж .— Келш калар деп шакырткан ед!к. Олай болмай шыкты. Американын б1зге ж1бердж деген сыйлык ки1м-кешектер1 эл1 жолда кержедь Москвага келмегешн аныктадык. С1здер енд! республикаларынызга 175

к,айта берщкздер. Кейш хабарлап шакыртып аламыз. Ал, мумкшд1ктерщ1з барларыныз тосамыз десец1здер ездерййэ бипщздер. Свз 6iTTi. Директорлардын шпнде мына хабарга Мерекегул куанып калды. Ондагы ойы Айтанына — майданга бару. «Кудай берд1,— дед1 шинен,— мен кайтпаймын. Кутем! Майданга барып келем. Айтанды керш кайтам!» Кдлай барады? Пропуска кайда? Ойына келсейдп?! Баска республикалардын адамдары кайтып кетт1. Мерекегул Москвада. Майданга баруга талаптануда!.. «Пропуска! Пропуска!» Арада уш-терт кун erri. Мерекегул анда-мунда барып пропуска ала алмай жур. Бунын майданга барып, Айтанын 6ip Kepin кайтуга жанын кек шуберекке туйгендей куштар- лыгын сезген Макбуза куйеуше осыны айтты. — Иса, жэрдемдессенип Мерекегулге. Пропуска эперсецип! — К,айда? — Майданга! Айтанына барам деп бел байлап, пропус­ ка ала алмай сандал кагып жур, байгус. — Bip рет маган да Kipin айткан едь — Айтса немене? Эйел Мереке курлы жокпысыц? Сура! Эпер! Правок бар. Дырдай 6ip республиканын елипасщ. — Пай-пай, сен-ай, осы,— деп Исагали етжещй желкесш касып.— Жарайды! Бара бер уйге! Макбуза сол бетшде устщп кабатка кетершп, Мереке- — Мереке,— дед1 езше тэн ерюн жур1с-турыспен, ерк1н даусымен.— Исака айттым. Кемектеседк Пропуска эперуге Kipicxi. Эр жерлерге телефон согып та жаткан болар. Мунын не, осынша жабыгып кеткешц? Осындай ма едщ? Мен биютж Мереке жанып турган от емес пе едь Барасык майданга, Айтаныца. Cepnln, турегел! Тесекте бук тусш жаткан Мереке канатын сершнген каршыгадай атып турегелдк — Женгей-ай... Садаган кетейш Макбуза женгей-ай... Бул жаксылыгьщды OMipi умытпаспын. Майданга барма- сам да баргандай етпвдз Foft кениймдЙ— дед! де, Макбуза жецгейшщ Алматы апортындай кызыл курен тыгыршык бетшен суйш-суйш алды.— Айтканыныз келсш!— деп д1р1пдеп шыккан уж басылгансын да, каймактай жука epiHi ani сол сездерш кайталап куб1рлейдк Ертешне хатшы эйел телефон согып: 176

— Мира Эдалева, ci3fli Исарали Шарипович шакырады Тез, томен тусвдз де к е л ^ з ! — дедь Бул Вера Соломоновна деген хатшы — машинистка эйел едк Куанып KipreH Мерекегул Исагалидан томсарып шыкты. — Не? К,алай, Мира! 0нщ келспей шыктыц Foft? — Болмайды,— деда.— Ж ай адам майданга баруына пропуска алуы мумюн емес екен,— дед!. — Рас nibiFap. Телефонмен эр жерге сейлесin жатка- нын мен де ecTireM. Отыршы! в з касынан орындык усынды. Т етя Макбуза сенщ майданга барып кайтуына жанын салып-ак жур осында. Ол 03i сондай, журег! жаксы адам гой. «Сенщ орньщда мен болсам Мерекеге 6ip туггп ек1 пропуска алып берер ед1м колма-кол. Эй, еркектер-ай!?»— деп кеткен алдьщгы Kyui куйеуше. Ал б1здщ бастык, эйелшщ айт^анын eKi етпейтшш езщ де бшесщ. Шын ш тем е шыгара алмага- Алуан ой уйткынындагы Мереке бул KiciniH 6ip сезш тьщдап, 6ip соз1н тындамай м эн п р т отыр. Акыл-eciH жия алмагандай, басы жара туган бузаудьщ басындай кеудесше сулык Tycin кеткен. EKi алаканымен б1рдей коз!н басып отырып калган тусы едь Сырттан келген 6ip адам: — Привет, Вера Соломоновна! Исагали Шарипович у себя?— дед1 yHi кырылдап шыгып. Жарык дуниеден кудер узгендей eKi кезш басып отырган Мерекегул алаканын бетшен жулып алып, жалт карады да: — Сэбит ага!— дед1 де орнынан атып тура келди Сол безмен пш кеудел1 Сэбитты кушактап, OKcin, жылап ж1берд1. Сэбит сасып калды. — Мунын не? К,ой-ей, Мереке! Eepi... мунда жур,— деп колынан жетелеп тор жактагы орындыктарга epTin барып касына отыргызды. Хал-жайын сурады. Мерекегул эдеп- пен басын твменнпк устап, он колыньщ саусактарымен KOCTiOMiHin омырауын б^рдемеден тазарткандай болып сипап отырып мэн-жайын айтты. Кдшанда оптимист Сэбит: — Шын солай ниеттенсед... дурыс! Барасьщ! Жалын едщ гой. Жаси калу, саган лайык емес. Мен «Правда» газетшен командировка алып, сол 1-Балтык майданына *ypin бара жатырмын. Исагалига коштаса кетпек боп Keain ед!м мунда. Сеш кергешм де дурыс болды. Дурыс.— Сэл ойланды да: 177

Мереке,— дед1 ол.— Сен туп-тура анау мыктысы бар юй. Соныц езше бар. Айтан майдандык газет жауын- repi. Берсе сол мыктыныц 03i гана береда саган пропуска. Мен содан алдым... — Отан коргау наркоматыныц Саяси бас баскармасы- нын 6ip мыктысы генерал Шикин деген жолдас екен. Айтан майдандык газетте. Согыс raeerrepi саяси баскармага карайды. Т уандщ бе? Дурыс. Свйт, сол дурыс. Мерекенщ epHi «Генерал Шикин! Генерал Шикин» деп куб1рлейд]. — Олай болса, сол Kicire барам. Сагит ага! Барам,, генерал Шикинге! Саяси баскарма кайда? К,ай кошеде? Оган калай Kipefli? Генерал Шикин кабылдай ма? Кдбылдаса кашан кабылдайды? Мерекегул осы оймен болдырып тун ортасы ауганда гана кез шырымын алган едк — Айтан! Айтан!— деген ез даусынан оянып кетп. Вера Соломоновна кундепсжше электр шайнепне шай кайнатып, Мерекеш KyTin отыр екен. Устщп кабаттан Tycin келе жатка н тыкырды ecTin «Мереке шыгар» деп машинкасын сыртылдатып басып отырган он *саусагынын ■ «ойынын» токтата койды. Мерекегул келдк E«eyi шай iujyre Kipicxi. Шай дейтш шай емес — аксу. Bipep тш м нан. Ол кунде соньщ e3i молдык Tapi3fli. — Генерал Шикинге барам. Вера Соломоновна. Ал, кетт!м! — Жолыц болсын. —- Айтканыныз келслн! Осы эрекет торт кун бойы та нертен меш1т азанындай кайталанса да сэт1 туспеген едь ByriH 6eciHUii кун дегенде Мерекегул генерал Шикинде отыр. Ж урекану жок, Мерекегул ез1н мэдениетт!, эдепт1 устайды. — Kipini3. Кел1н!з!— деген унд1 естйенде Мерекегул «кудай-ай, рас па?»— дед1 imiHen. ' Тестек кеудел1, томагасы жана гана сыпырылган сункардай ашкарак merip коз, орта бойлы, саргыш жуз, алтын иык генерал сонау алые тердеп столынан мангаз KOTeplnin, кептен кормеген карындасын карсы алган меИерман агадай. аялсыз аяндап кеп, МереКегулд1 кабине- TiHiH орта ше!Йнде карсы алды. К,ол 6epin амандасты. — Генерал Шикин! — Казакетаннан... Мерекегул Ажыбаевна Эдшовамын. СвЗдер! де, yni де орныкты екен. Бул Kepimc Мерекен!н 178

ум1Т дуниесш квктем шуагына мандайын тоскан кариядай рахаттандыруда. Олпы-солпы кубылмалы мшез табигатында жок Мереке ез1н езш щ табиги калпында, калыптан шыккан мршштей дэл керсетш отыр. К,ай елден, кай каладан келгенш генерал 6api6ip сурар, б!лг1с1 келер деген оймен Мерекегул ез1 айта бастады. Свздер1 так-тук, уш нак-нак, tan -туйнакы шыкты. — Америкадан келетш сыйлык — кшм-кешектерд! кутш жатырмын, жолдас генерал! Оныц- келуше эл1 6ipa3 уакыт бар кершедк — Олай болганда Алматынызга неге кайтып кетпей мунда жатырсыз? — Тосып жатырмын. Руксатым бар. Ci3re келгешм, жолдас генерал, С1зден 6ip руксат керек боп тур. — Кдндай руксат, жолдас Ажыбаевна! — Жолдасым Айтан Э/цлев 1-Балтык майданында. Сол майданныц «Аттан, жауга карсы» газетжде эскери корреспондент. — Сонда не тш ейаз? Шакыртып бер дем еказ бе? — Жок» б1рде олай демеймш, жолдас генерал! Тылда болсак та майдан, согыс жайын тусшемш. Менщ майданга барып кайтуыма пропуска берщ13 демекпш. Манадан теменимк салып отырган жузш жарк е т м з т , генералга тура карап, коз1мен де епнш айтты. Осы туста ecix ашылды. Поднос квтерген эйел кеп юрдк Ею стакан шай, ек1 котлет экеп, устелдщ устше койды. Генерал Мерекеге: — Журщ1з, 6ip-6ip стакан шай шешк! Генералдьщ бул курметже Мереке дэн риза. «Улкен журек neci адамньщ жаны да жайсан, мешрмен келед1 гой. Жолым болар»'— столга барып Отырды. — Алыныз! ¥ялманыз. Жещз! 1ш1Ц1з! Мереке шайдан 6ip-eKi урттады да алдына койды. Ста­ канный iiuiHfleri кызыл шайга квз жанарын жумсатып, тэуттерше: «Айтшы, Пропуска бере ме генерал, жок па?» деп отырган тэр1зд1 тылсым дуние жумбагына шомып кеткен еда, Генерал да тап солай сеэда. — Жасыцыз нешеде? — Жиырма сепзде. — Эл1 жас екеншз. 0Mip суру керек. Мереке тандана карады генералга. Он жылдыкты б тр ер -б тр м е с те п окушы балалар да майданда гой, жолдас генерал! — Ci3, эйел адамсыз. 179

— Эйелдер аз ба майданда, жолдас генерал. Есше Зоя, Мэншук, Элиялар тусе Kerri де, соларды атады Мерекегул. Булардан баска да каншама казак кыздары 6ip тана 1-Балтык майданында согыста жургенш, олардьщ керсеткен ерлктерж сол майданный газетшен] окыганын, суреттерше дешн газеттен керген1н айтты. Генералдын алды кен болгандыктан ба, езжщ еж етпп ме, Мерекегул еркш сейлесш отыр. Оньщ бул мшезше генерал 1штей суйсшуде. Б1рак, не 6ipaK— — Олар... ол эйелДер эскерге алынып, майданга келген жауынгер кыз, келшшектер... СДз-жай азаматшасыз, эскери емесаз. Сондыктан ок астына, от iiuiHe, урыс тузше ci3fli ж1беруге болмайды. Хакымыз жок. Солай курмегпм, солай! Егер... сяз эскери жолмен майданга ж1бершген болсаныз ешммнен кем сопяспас ед1тз. Кджыр-кайраты- ныз баршылык екешн Kopin отырмын. Жай азаматшаны| майданга ж!беруге — пропуска беруге болмайды. Мерекегул кайтсе де пропуска алуга кайнап отыр. — Тылдан барып концерт 6epin кайтып журген артис-| тер, артисткалар да мен тэр1зд1 жай адамдар емес пе, жолдас 1 генерал. Мен де эн салам. Тыцдацызшы!.. Баянауыл басынан булт кетпес, Кап майданга аттантып сад|анымда, 1 Кош калкатай деген1н естен кетпес! '/ Генерал сезше тусшбесе де энн1н ыргагына, толкынына, эшнщ коныр жай бастап, кен даладай созым тынысты эуеннен угынып, риза болды. «Кабинетте эн салуга бол­ майды, токтатьщыз»,— демедь — Тагы да 6ip эн айтып берейш бе, генерал жолдас! Генерал ундемедь Мерекегул шенлнген Судан тайын- басты icTen, Акан сержщ Макпалын ыргалтты. Элп эз1рде 6ip полковник пен 6ip майор юрген едь Генерал оларга «Отыра турындар. Мына KiciHiH шаруасын аяктайын»,— деген. Ол eKeyi профессор алдындагы шэмрттей эдеппен у наз отыр. Мерекегул жанап>1 энin «аяктап болдым» дегендей орындык аркасына иыгын Tipen, калтасынан орамалын алып сурт|нуге лайыктана бергенде жанагы eKeyi жэне есктен Kipin торге озбай турган комекип эйел кЪл cOFbin ж)берд1. Генерал да кол сокты: — Эж жз де, 03iHi3 де енерл1 екеназ! Мереке куанып калды. «Пропуска берер болар» деген у м т коктердей, iiui ысып, жуз1 толкынып Kerri.

— Сез жок этш с Ы Сезше тусшбегенмен эн эуеншщ музыкалык сазына тусжшм. Даусьщыз да, орындауьщыз !да жаксы,— дед1 де, генерал idnipin. барып:— Ал-л... 6i... бграк, алайда майданга баруьщызга жеке 03ini3re пропуска 6epin ж1бере алмаймыз. Артистер тобымен баруьщызга болар едь.. Ол солай? Ренж1мещз! Арма!ныньщ аспаны сынып тускендей болган Мерекеш гейерал «Машинамен апарып салсын бул KiciHi!— деп кемекипсше тапсырды. Кемекил эйел шоферга: — Генерал тапсырды. Мына' KiciHi баратын жерше апар! Шофер машинасыньщ eciriH ашып: — Кел1щз! Отырьщыз! Мереке машинага MiHeTiH адамдай жакындап, есшнщ туткасын устап ашты да: , — Ракмет!— деп eciKTi сарт eTKi3in жауып:— Ж ата- тын жер1мд1 жаяу-ак табамын,— дед1 жалт бурылып, хош деп журш Kerri. чБурынгы уйткып отыратын кулан xtypicii шапшац аягы кайда? •Басын теменш1к салып, Tin-TiK жауырыны кайыршы кемп1рдей буюрейш, Ln6in басып к е т т барады. Багыты — Арбат алацы. «Енд1 кайгпм!»— деп сабырсыз да дамылсыз куб1рлейд! ез!не-ез1. Трубиковский кешесч 10-уйд1 тауып келгежне шушр- uiuiix. 03i туратын екшип кабаттагы белмесше кдлай Kiргенin бьпмейдь Пальтосын да, етшн де шешпестен KipreH бетте керуетше етпетшен кулай кетть Булыгып булк,ынады. Аспалы бесжтщ сершпел1 пружинасындай кейде жазылып, кейде шиыршык атып жаткан 6ip жан. Сейте тура кезше жас алмайды. Кдйсарлыкка шындалган курыш бар тэр1зд1 коюрепнде: «Барам!— Барам! К,айтсем де барам майданга!» Bip кезде Вера Саломоновнаны ертш, Макбуза к ел т тур екен. Булар ,eciKTi эдеш сыкырсыз ашып, аяктарын тыкырсыз басып KipreH. вйгкеш Макбуза женгей терезе- с1нен Мерекегулд!н какпадан KipreHiH kepin, жатар жерше жаны куйзелш, арен к е тт бара жаткан элпетшен: «жолы болмаган foh»— деп топшылаган. «Эйтпесе собалан журмеуил еди X y p ic i куйын, кайраты туйгын ед1 гой Мерекенщ» деп, ушне де отыра алмай кенсеге кеп, Вера Саломоновнага «Мерекеге барайык. Жудеп xipfli белмес-i- не»— деген. Бул екеушщ мунда келу M9Hici солай еда. — Ей, кыз муныц не? Мереке басын кетерш алды. Макбузаны Kepin:

— Мэке-ау... пропуска ала алмадым. Т э р т т солай дед1 генерал. — Тэртш солай болса немене!— Мерекеш ширату ниеэтмен катал айткысы келдь— Жалгыз сенщ куйеущ бе екен согыста журген? Сен ганамысын Kyfteyi майдандагы келшшек? Сен, немене, кектен тускен жулдыз эйелмклц? Жерлжсщ. Айтаныннын амандыгын шумрлж ет. Аман оралуын TLae! Москвага 6ipiHuii рет келгенщ екен. Арала. Музейлерше, кинотеатрларына бар. Айтаныца адалдыгьщ- ды сактап, эзшдескенмен эз1лдёс, кулгенмен кул! Жанын куйрек жан емес жанып турган от. Оны езщ бшмесен мына 6i3 б1аем1з. Мен б1лем, б1рнеше жылдан 6epi... Ана езщд1 шакырткан жерще бар. Америка ж1бердж деген KHiM-KeuieKTepi де келш калар. Соларды Алматыга алып кайт. Свйт, айналайын, акылды едщ гой! Жабыркау мен жасыкдык саган кол емес. Элл «Бурштбайын» мен «Мак- палынды» айтып ж1берпл, кане! Ендеше мен айтайын,; Макбуза акырын, жайлы уимен эн бастады. Бул KiciHin эн салганын бурын ест1меГен Мерекегул аныра тацданды. — К,осыл деймш, косыл!— деп Мерекенщ иыгын ез кеудесше тартып, Макбуза женгей: Келгешм Макпал кыздын туган jnepi... Мереке е р ж а з косылды. Астыцгы кабаты мёкеме. Сондыктан шыркап айтпай, дауыстарын кымтып сызылт- ты. Вера Саломоновна аздап унГн косты да: — Мен кетешн. Ренж1мешздер,— деп шыгып кетть [ — К,атты айтканыцыз —. кайырым! Т ycineM. Ci3 айт- паганда осында мм айтады макан. ¥рысканьщыз да орынды. Егер Ыз ейтпесетз... Мен бупн жынданып кетер ме ед1м, кайтер ед1м. Кдйран женгей-ай. Бакытым ереназ гой,— деп Мерекегул Макбузаны кушактай алдьГ — Ж ур ендеше, маган жур. Шай iuieflfc. Эцпмелесейж. «Бурмтбайды» айтайык- Одан сон Акан cepiHi айтайык. Иса келгенше!— деп Макбуза женгей, кайтсе де Мерекенщ кенЬнн баскага аудармак болып. EKeyi Макбузаныкшде оцаща рахаттанып шай 1ШТ1. Кенестк сырласты: — Мэке! Мен кайтсем де майданга, Айтанга бармай коймаймын осы жолы!— дед! Мереке.— 03Щ13 ойланыз- шы, туу-туу сонау Казакстаннан — Алматыдан Мосжвага к ел т турып... бармай кету деген не? 0л1м гой маган. Одан да ел гетм артык емес пе: — Айналайын, Мереке-ай! К,айтейж! Менщ колымнан

тугш Иса аганньщ колы нан да келмед1 саган пропуска эперу. — Женгей, тусшем. Ол жеш солай екеш солай. Taprin. Ал, мен т э р т п т бузбай, вз бет1ммен барам. Айтандар Невель каласы тубшде Дятлинко деревнясында тур,— дед1 де кабыргадагы картага барып:— Мше, женгей. Bepi кблирзсш, мше Невель! Kepin турсыз ба! Кдйыршы кемшр боп, капшык аркдлап... таяк устап, жаяу кетем... Таяк. устап колыма fV- Жаяу кетем. Жанымды Курбан етем. ; Арыган-ашкан кемшрге лайык киш сатып алам. Ак ырген бурыл шаш парик жасатып киемш... Нанбайсыз ба? Макбуза эуелп «Шыгар сенен, шыгар!»— деп шек- cl/ieci катканша кулд1 де, кулюан тез тиып: — TLn ал! Токтал, ондай «дуана» ойдан!— деп зекш тастады. 1-Балтык майданы. Невель каласынын туб|. Дятлинко дер>евнясы. Айтан танертенп тамакка блиндаждагы асханаларына бара жатса типография алдындагы алацда 6ip газик, 6ip Штудевеккер жолга .тирлешп жатыр. Жулдызды мала кай­ лы, келте ак тонды майор Рылик: «Бол! Тез! Тез!»— деп касындагыларга команда 6epin, асыгыс тур. Рылик «Аттан, жауга карсы» газет! редакторыныц шаруашылык-эк1мш1л!к жагын баскаратын орынбасары болатын. — Саламатсыз ба, жолдас майор! — Саламатсыз ба, жолдас aFa лейтенант. — Жол болсыц. К,упия болмаса айтсаныз кайтед1 жолдас майор, кайда бармаксыз?! Саргыш жуз!не кызиллт мурнынын кыры сэуле Tycipin тургандай ажарлы Рылик бел1ндег1 наганды белбеуш imKi жагынан сыпырта 6ip сыррытып, бел in бекемдеп алды да, Айтанга карап, кайда баратынын жай сурап турмаганын сезд1. — MocKBaFa!— дед|. — Неге? — Kepin турсын, мына жабык Штудевеккерде типо- графиялык баспа машина. Москвага апарып, жендетт1рем.

Ж ана харштер керек. Генерал Дребедновке жана «эмка> алам. Наряды бар. j Мереке Москвага келгел1 Айтан одан кунара дерлп хат алып туратын. Ол кайтсе де осында келуге бел байла- тан. «Пропуска ала алмай журмш эз1р. ViuapFa канатым жок ceHi 6ip керш кайтуга» деп жазып жатты. Осыдаи 6ipep кун бурын майданга «Правданьщ» командировкасы- мен 6ip улкен журналист келген. Сол Айтанмен аманда- сысымен: «Айтан, Мерекегул1ч Москвада. Пропуска ала алмай жур саган келуге. Мен оган Шикин жолдаска бар. Пропусканы мен сол кйпден алдым» деп айтып кегпм»,— деген. Журналист олай кенес бергешмен саяси! бас баскарма Мерекеге пропуска 6epyi мумкш бе? Кдйтуым керек? Егер мына Рыликтщ мундай сапарын бурын бигсем, редактордан уш-торт кунге Москвага командиров-; ка сурап алып, Мерекемд1 керш кайтатын ед1м Foft.j 0з1мде де бар. Туйык журем. Рыликпен сейлесейшгш. Мумк1н...— деген ой кас-кагымда ушрд1 Айтанды. — Жолдас Рылик!— дед! ол.— Менщ эйел!м Москвада! он бес куннен 6epi маган, осында келем деп келе алмай жатыр. К,алай? К,айтарыцда ала келе алар ма едщ)з! — К,айда? Адресin жаз! Алып келем. Айтан жалма-жан планшетшен кагаз суырып алып, газик машинаныц мандай какпагыньщ уст1не тесеп, i Мерекегул1не хат жазды: «Мереке! Мына майор Рылик машинамен Москвага бара жатыр. Сеш осы Kici алып келед1. Уэдеге 6epix адам. Осымен кел! Менщ будан баска ылажым жок. Суйд1м. Айтанын. 24 март. 1944 жыл». jдеп, ipi эрттермен сойдактата жазып, кагазды exi буктеп майорга устата берд1. Майор хатка ун1лдк — Адрес! кайда? — Жазбаппын ба? Kemipini3! Рыликтен хатын кайта сурап алып', сыртына «Трубни­ ковская 10. Казпоспредства. 2-этаж. Адилевой Мереке- гул!»— деп жазып майорга бердь Машиналар «Журш1! Жур!»— деп гур1лдеп тур. Айтан жанагы адрест! енд1 Рыликке дауыстап айтып турганында «жо>щас aFa лейте­ нант»,— деген эйел даусы жалт каратты. Ак тон, коныр малакай киген эйел екен. — Катя! Екатерина Михайловна! Ci3 де барасыз ба?! — Иэ, Айтан Эдилович! — Эйел1м Москвада. Осында келе алмай жатыр. Соны 184

ала келйцз деп майорга тшек етпм. Ci3 калай карайсыз! . — К,алай караганын калай?— дед! эзищеп.— Э й е л ^ з- ге тап азш е караймын. К,ашан эйел!цда аман-есен кергенше журегщ жай таппаса, кашан эйел1нд! аман-есен осында алып келш, езщмен суйкт1ргенше, менщ журепм де жай таппайды, сулу жкгг! Екатерина Михайловна кашанда осындай ак жаркын, жайсац эйел едк Айтан да эзглдеп: — Екатерина Михайловна ci3 осы театр сахнасындагы Любовь Яровая сиякты керш еаз, маган! — Болсам ше? Ол Яровая да, мен Михайловнамын. Ол Любовь болса, мен Екатеринамын. Кара маган! Тагы 6ip карап кой... Майдан театрындагы Екатерина Михайлов- — Рас! Оньщ рас! Майор Рыликпен Екатеринаньщ кецищестЫ бар дейтждер де жок емес-Ti. Болса ше? BipiHiH эйел! жок, 6ipiHin — Kyfteyi жок ж ё а р бойдактар. «Дозактагылар да от шашысып ойнайды» деген бар. Рылик газик машинаныц алдына Екатеринаны м1нпзд! де, 03i Штудевеккерд1н кабинасына отырып: — Ал кеттш!— деда. Алып машина гур1лдеп жылжи жонелдг — Жолыц болсын! Т анертедп кун сэулеге шагылыскан мандайлары жаркырап кос машина Москвага тартып барады. — 9й, гажап! Ойда жокта... я сэт!— дед! Айтан, кулакшынын колына алып, кашан жацагы exi машинадан кез жазганынша арттарынан карап эл1 тур. Мерекегулд! Рылик машинага м!нпзген!мен Москвадан Невельге дей!н- ri сан тексерктен ете ала ма, жок па? Ол жен! каз!р Айтанньщ ойына Kipin те шыккан жок. Кез алдында: машинадан асыга тусш, «Айтан!» деп жупре басып кеп, мойнынан кушактай алган'Мерекегул! тур. Рыликтер деревнядан, ягни редакция штабынан аттанып, бурын жок, согыс жорыгы салган, ауыр машина- лар, танктер табаны ойган кедар-будыр жолмен уш-терт километрдей жургенсш улкен жолга туей. Штудевеккер алда, ефрейтор Алик —- шофер. «Москвага барамыз. Москваны керем!з!» деп эндетедь Эн салмаса жарылып елердей кашанда, кайда да эндетк1ш еда бул ж!г1т. Оньщ бул мжез-енерш бшеэтн Рылик «Эндет, Алик, эндет!» деп кояды. Алик эн сездерш гана емес, жай сейлеген!нде де орысша, эзербайжанша аралас сейлейт!н. Тындаушыга сонысыныц 63i кызык кер!нет!н. 0Mip суйгйп, кызыкшыл. 185

уайым-кайгы дегещц бшмейтж бул ефрейтордын сол табигаты езже мулде конымды. Оныц жанагы энже, эн созже Рылик дэн риза. «Молодец ты, Алик!» деп кояды. Сондагы энжщ сез1 не бары он шакты гана. Сол оншакты c03fli энiн Москвага жеткенше узбеуге ' бар. Дуниеде осындай гаЖап жандар болады. Онымен сапарлас болу, icTee болу жанына рахат. 0cipece майданда журген жылдарында, кундер1нде олшеузп сарат, минут п рлтн де- ак рахат! Ой-дуниецнщ кейдеп 6ip туманын коктем жел! TBpi3fli сырып, cepnin тастайды. К,олы рульде. Сойлей алганына мэз тип жаца шыккан баладай, даркан кеды Алик энш узер емес. Энжщ манадан 6epri сезк Мен Бакуде болганмын. Кдракат квз б1реудщ, тшнен бал сорранмын. KyTin отыр ол Meni, согыс 6iTce кайтамын. Сол калкашты табармын. Элау-лэй-лэй. Лэй-лэй-ау! Рылик машина терезесжен онтустжке карап, алашабыр булттар арасынан шыга калган кун козжен квзж алып, ойлана калды. в зж е кейци. «Не ктешн, майор Рылик? Не ic-тедщ?» «Ожар кеттщ. Эдглевтщ эйелж Москвадан осы машинамен ала келем!— дегенщ не? Москва пропуска бермеген эйелд1 сен майданга алып келмексщ. Бас барма осы, сенде? Машинага мжпзе-ак кой. Содан соц майданга тарт. Ал, сонда жол бойы эскери шлагбаумдар да тексергс бар емес пе? Ондагы адамдар документ тексеру ушш тур емес пе? Олардан калай алып етпексщ Эдоловтщ эйелж? 0скери адам болса 6ip capi. Ол жай азаматша. Жэне туу сонау Кдзакстаннан». Bip ойы: — «0, е... солай екен-ау, Эдйлев майдан жолдасым... тшек еткенсж алып келем айелпцц деп ед1м. BipiH-6ipi 6ip кору олар ymiH бук in eMip гой. Адам жаны уднн, адам бакыты yiuiH кыркысып жаткамыз жок па, фашистер- мен!»— дейщ. Енда б1рде: — «Сондада ойлан, Рылик, ойлан!»— деп куб|'рлейдь Рылик шошып оянгандай селк етт: — Токтат, машинаны Алик! Машина токтай калды. Рылик машинадан атып туей. Жол жиепне шыкты. Эдмевтщ эйел1не жазган хатын, адресiH планшетжен алды да «Алдамауым керек. K,a3ip езже апарып 6epin кету1м керек»— деп шешт1 де: — Алик, бур машинаны, редак11ияга каЙтамыз. — Б1рдемеж умыт калдырыпсыз ба? ' Рылик жауап бермедк — Ен;ц-не? ? Рылик ез1мен-ез1 inrreft арпалыста: «Кдйтуым керек? Не кайтетЫц бар. Айтканыннан кайтпа! Орында!» Иэ,

солай ету1м жен. Ею сейлеу — ездж. Эд1левке берген уэдем уэде! Эуел1 аман-есен Москвага жетейж. 1с тынды- райын. Эдшевтщ эйелшщ жайы кайтар сапарымыздагы мэселе гой. Тексерулер — шлагбаумдардан алып етудщ 6ip жеш болар. Сайгак ете алмаган жерден орыс солдаты етед1 деп, Суворов -тепн айтпаган efli гой... BipiH-6ipi 6ip керуге к¥штаР ерлжзайып жандарды аман-есен табыстыр- сам сауаптын сауабы гой. Байлам осы!— Рылик машинага кайтадан мшдь — Не болды, жолдас майор!? — Москвага баргасын б!лес!ц, Алик! К,айтарда TinTi тусЫ кп болады. Алик машина педалш басты, машина зулап бердо. Аздан соц-ак Алик тагы да энге басты. Машина улкен жолмен Москвага беттеп заулап кет!п барады. Трубниковский Москвада тар да шолак кешенщ 6ipi. К,акпасынын алдында тан атар-атпаста токтай калган дэу штудевеккер мен газики кора сыпыруга шыккан кари я керд1 де, аулага мретш шыгар деп какпаны ашпак болып едк Машинадан ак шолак тонды, партупейл1, кынай буын- ган белшде наганы бар майор ceKipin Tycin: — К1рмейм1з! К,акпаны ашпацыз! — в з щ 61л! Олай болса, солай-ак болсын. — К,азакстаннын туракты у э м л д т осында ма? — Осында. Т унп жур1сте суык ширыктырган денесш ширата ciaxiHin перчаткасын memin, алаканын алаканына урып ыскылады да майор какпадан емес, жанындагы Kimi есжтен К1рд1. Бупн тунде сагат тертке дейш уйыктай алмай децбек-- - шумен болган Мерекегулд1н киялы б1рде тец1зше сапыры- лып, б1рде агыны катты езен агызган беренеше аунакшып ^улап, нелер жарга, жартаска с'огылып, немесе канатты- ларша нелер 6ip би1ктерге шыркап барып-барып... шаршап талып кайтып, жаН куй1н бейберекет еткен ед1. взше-ез1 кей1п кояды. Бул ерт — мазасыздык Шикин пропуска бермеген сэттен басталган. Баска республикалардьщ директорлары кайтканда мен де кайтып журе бермеген екенмш. Барам. Кдйтсем де барам!— деп Айтанды да аландатып койдым. Осыным не? Акылым кеми бастаганы ма? Енда не болды? Хассин менщ талабыма тшектвс. Ж ата туруыма да, майданга 187

барып кайтуыма да келшш бердк Осындай жаны жаксй адамдар кеп болсайщы ем!рде! Майданга бара алмасам да бул KiciHiH жаксылыгын умыта алмаспын! Елдегшер не боп жатыр?— деп жэне ойлады.— Ата- енемд1 Айтаннын немере атасы ез1 кызмет ететж елге ез касына Keiuipin экегп. Аганын e3i болмады: «Барайын. Уйл1 жан 6ip сенщ аз тана ецбегщмен калай кун кере бере аламыз. Хайролла калсын касында. Окуын окысын. Айтан- жанныц мына ак урпек уш. балапан бауырына ел iuii дурыс болар,— деп а?аныц Айтаннын экесМц e3i meurri. Аганын кашангы мшезк Айтса 6ipaK айтады, шешсе 6ipaK шешедн Экеанщ ол мжезш Айтан менен repi де жаксы бжедь «Жен штеген екен экей. Сен ренж1ме! Хайролланы окуынан узбеген жен. Биыл 7-класта гой ол, айналайын! Окыт! Окыт»— деп жазыпты Айтан хатында. Хайролланы ок,ытпаганда не б тр ем . Кеше телефонмен сейлескежмде «Апатай, мен туралы кам жеме! Нан картошканы алдым. KeMip бар. Аздаган рексеуш де бар. Уйренд1м. К.орык.паймын. Маган алан болмачыз. Агатайыма барып кайтсацыз кандай жаксы болар едЬ>,— д*дн Жалгыз, жаскайнысыньщ сейлескен сайын осыны айтканы Мерекеш куантып тастайды. «ИлаЬи, солай болсын! Рас солай шыгар. Аганын езже тарткан бала гой 613Д1Н Хайрош. Басын кессе де eripiK айтпайды ол. Сенем! Сенем!— дейд1 Мерекегул. EciK конырауы сылдыр-сылдыр erri. Шала уйкы Мерекегул кезж укалай ашып: — К,афр! K,a3ip! Сэл Kiflipinie, кижейж! Шала-пула кишш, етжж аягына конылтаяк суга сап барып ecix ашса, ак шолак тонды майор: — Саламатсыз ба, Э/плева ci3ci3 бе? _ — Иэ, мен! Рылик езж таныстырды. 1-Балтык майданынан екенж, сонда шыгатын «Аттан, жауга карсы» газетжде Айтанмен 6ipre кызмет ететжж айтканда Мерекегулдщ арсаландаган ак жаны жалын боп шалкып, Рыликп «рас со-солайсыз ба?»— деп кушактап, бетжен суйш те алды. Айналасы терт кунге сонау майданнан Москвага асыгыс тапсырмамен келген Рыликт1ч минутына дешн санаулы еда. — Хат! Айтаньщыздан! . Мерекегул хаттын сезш йкып шыгуга дэт1 жетпей хаттын аягындагы Айтаннын колтанбасын корд1 де, хатты кеудесже басып турып капты.

— Б1зде уадыт ете елшемда. Осыдан тертшип кунге 93ip болыныз. Т ацгы алтыда Москвадан шыгамыз. Сау турыныз!— Шыга женелдь Б1рдеме айтуга, cypayFa Мерекенщ xifli байлангандай улгермедк — Кудай-ай, рас па?! Рас па?— дей бердх Айтандар асханада танертецп тамад iiuiri отырган- дарында, безеу бет сержант келш: — Ага , сержант Эдшев, датыныц келдП— деп езшщ эдетм дерею мшез, дерем даусымен айтты да тайып турды. Айтан шыкса, баспахана алдындагы аланда энеукунп Москвага кёткен штудевеккер мен газик кеп тодтапты. Солардьщ касында сулштей дара жана «эмка» тур. «Эмка- нын» жанында курен пальтолы, каракел жагалы доцырдай келшшек е м кез1 жана Рылик сержантты жумсап ж1берген жадта, жаутандап, мвлд1реп кутш тур. Касында, жерде ем курен чемоданы бар эйел.'.. Айтан квре сап жупре басып келш: — Мереке! Мерекем! — Айтан! Айташ! 0м1рде мундай ыстыд кездесу, бадытты шад некен-саяд болатын шыгар... Айтанньщ жауынгер жолдастары, достары жиылып далды. — Келу^збен! — Келущ1збен! — Бадытты жандарсыз!— дед! майдандас дарт жазу- шы Василий Петрович. Абзал Шамов тап оз эйел! келгендей дошлануда: — Ерлик, вит — Ерлж! Ж ауып турган одтьщ, жанып турган оттьщ... epTTin inline келущ1з бшк гажап! Бул 03i мен айтар ед1м ерлжке хисап вит. Махаббат дуд1рет1 болар сизга мунша жшар берген. Жаньщыз бек мотор екен, ханым. Айтан ебдаш, сен вит, халдыннын аяулы уль; eKeniiwi даршыгыннын осылай укелуг де машыдлайды. Бахытты вит. Аман-исен сухбатлашдандарыца дурмет айлймын. Айтан не дерш б1лмей сасып калган едн 0ж ет Мере- кегул: —. Агасы,— дед1 жайлы унмен.— Дайын асда ие сияд- тымын гой мен. — О не? Нешик? — Мын жасагыр майор Николай Акимович, машина-

сына М1НГ131П алып келмесе, кайдан мунда келе адайын. Машинада отырып келу ханша диын. Мен мунда солай жетпм... — Жауып турган октан, жалындап шарпып ертеп жатдан оттан корыкпай келущ1зд1 айтам! — Айтан бар жерде, аздер бар жерде неден коркайын. Мен1н жаным Айтаннан артыд па, оздерден артыд па?! Тап осы эдетте дарадалпад лейтенант Турымбетов Эбггай адын: «Жулдыздарды аспаннан жулып алып, гул erirf шашса дер ем бул жолыца!»— деп елендетт ж1берген еда. Мерекегул рахат кул1мс1реп: — Артыд кетпещз, лейтенант!— деда. Булар улкен Дятлинкадан Айтандар туратын Kiiui Дятлинкага келе жатдан 6errepi еда. Ipi суйекД денесше кел1с1м-келбет устеп туратын кед маддайынын терГн cypTiciMeH Абзал: — Мен асханага дайтайын. Тамад берушшер ку.тш, ренжш далар. Ал, Айтан, даршыгацныц келушен тагы да дуттыдтаймын! K epicin турамыз гой... — Жен! Соньщыз жен Абзал абзи. Радмет. с»зге! взвдздщ дарашыгьщыз келгендей куанганьщызга рад­ мет!— дед1 Айтан. — Турыс не? Абзал асханага кетть Айтандар Kimi Дятлинкага беттеп журш бердь * Жаны кен, эл1 бала мшез дтшпатшыл жасамыс адын Василий Петрович Мерекенщ exi чемоданыныц 6ipiH KQTepin келе жатданын Айтан жана гана сезда. Ybt-зй! — Василий Петрович, мунырыз не? Маган бер1ч«з долыцыздагы чемодандк. — Йемене, меш «кэринкке» берпн келгею ме, Айтан!— дед! Петрович эз1лдеп.— Ол болмайды. влен-жыр дартаю- ды бишейиш T3pi3fli адын да дартаюды бшмейдь Мира Ажыбаевна б1здщ майданга, (издан 6apiMi3re донад. Кедан eTin TycipeM. Создан дазад халды салтымен сейтем. — Суйтщ1з, Василий Петрович. Айтаннан далын мал алыныз! Сурацыз! Альщыз, бермесе...— деп Мерекегул сыцд-сычд ет1п кулш, Айтанга дарады. — Бермесе, дызыцызды бермен!з, депкеледа ci3re!— деда Айтан. Бул эзитге ymeyi де кулш..мэз болды. Василий Петрович егде адын, api драматург. Москвада жогаргы партия мектебшде сабад беред1 екен. Майданга e3i суранып келген. Орыстыц нагыз патриоты, нагыз

разиз жанды, кен тынысты перзенть Айтан eiceyi баскалар- дан repi ерекше дос. Ол достык,тарыныц ерекш елт творчестволык, достык болатын. Василий Петрович Айтаннын «Кдзак кызы» атты Мэншук Мэметова туралы елецж орысша аударып, ол елец «Правдада» басылып шыккан. Одан кешн «Шырка, сэулем» деген одеж де осы кюнщ аударуымен «Правда» жэне жарияланган. Карулас, кдламдас aFa досы Василий Петровичке Айтан Мерекегул туралы азды-кепт! айтып журетж. Демек, Василий Петрович Мерекегул жайына сырттай канык болатын. Енд1 Mine жузбе-жуз Kepin, карсы алысып келе жатыр. — Ci3fli жузбе-жуз кергежме куанып келем, дядя Вася!— дед! Мерекегул.— Menin «кальщ малыма» топ-топ елен талап етщ!з Айтаннан! — Мже, мже асыл туйш. Естщщ бе, Айтан? Эйтпесе кызымды бермеймж. — Айтканыцыз болсын, Василий Петрович! Туу, сонау Алматыдан Мерекегул1м келгенде тумайтын елен болып па бул кеудемде! Василий Петровичтьщ жалгыз кызы Лена осында, баСпаханада spin теруцп болып ктейдь Василий Петрович сол жалгызынын касында болу уппн майданга тихенш келген. Бул Kici осындагы майдангерлерд1н барже Лев Толстойдай беделдь 0cipece Айтан мен Абзал exeyi бул ккж щ сезж — куран ce3i журегжен куйылып тускен пайгамбардай кере;н. Сол адамгерийлпш i3ri журек иесйи- riH каз1рде де. керсетт келеди «Ана! Ж ас ана! Махаббат батыры»— дед1 Василий Петрович Мерекегулдщ ежет кескжд! коныркай жузше кез ж1берш. — Леночкаммен таныстырам. Ырак ол кешке келедг — Олай болса... TinTi жаксы. Василий Петрович! Kiuii Дятлинканьщ онтустж шетждеп шарын коныр уйге жакындай бердг — Б1эдщ казак газет! редакциясынын адамдары осы уйде турамыз,— дед! Айтан Мерекегулже. Уй жаны бомба ойран 6ipHeme op едь — Жакында тускен бе?— дед! де Мерекегул жауап кутпестен,— Тэуба! Аман калгандарынызга шуюрлж! Сырткы кабыргаларын снаряд жаркыншактары эр жершен каскыр тарткан коныр сиырдыц окон теркждей жарымдап тастаган, камыс шатырлы бул уй — улкен 6ip-aK белме дерлж. Tynxi тер!нде ецештей тап-тар узынша-ак 6ip белмесымак бар. Онда пеш жок. Суык. Уй иелержщ оны-муны шаруашылыктары сонда. Бул

уйдщ бар рахаты жалгыз белмеж жаксылап устап турган улкен пеш. Уй иеа exi баласымен, эйел1мен тертеу| кебжесе жанагы пештщ устже жатып турады. — Конак экелд1м, Иван Иванович,— деп Айтан куана дауыстап ю'рдк Иван Иванович пеш устжен шапиш Tycin Мерекегулмен амандасты. б зж щ аты-женж айтты Аула iuiiHfleri сенектен эйел1 де келдь — Сонау, Кдзакстаннан келу1ц1з келу-ак1 Белмеде катар койылран бес тахта — кейке. Соньщ ои жактагысын «Мынау менщ тахтам, Мереке. Сен соран отыр!»— деп Айтан Мерекегулд1 колынан бебекше жете- леп апаррысы кеп тур. Казак редакциясыньщ бес журналиа 6eceyi де осы уйде. Ж атар-турар жерлер1 де, жумыс орындары да осы. Жардай солай. Немютер шауып-шаншып, талкандап киратып кеткен деревняда не куй болсын? Мерекегул хозяйкамен кашаннан абысын-ажын адамдардай uiyfiip- келесш кеттк Алдымен чемоданын ашып, басына тартатын шэл1-орамал сыйлады. Хозяйка балаша куанып, куйеуже: «Bepi кара! Мынан кара, Ваня!»— деп кутмарейдь — Рас! Келжшек боп тускен кунг-i калпьща келдщ. Тамаша екен! Бетщнен сушп ж1берейшшП Марфа: — К,ой epi! Уятта! Мерекегулдщ кос чемоданы бос емес едь Алматыда зз1рлент, Москвада жаткан кундержде де алтындай сактап, Айтанына экелген жылкы eTi, казы, шужыктары бар екен. Сырт кжмш memin, жуынып болысымен чемода­ нын ашып KepceTin жатыр. — Калай дейсщ. Айташ! Кешке осындагы майдан жолдастарынды шакырып, солардын басын коссак кайтед1! осында?! ' — Акылыцнан?! | — Ендеше, бас конарымыз Рылик майор болсын! Ж а- j рай ма? Иэ ма! \" Кеш. Бес тахтаньщ орталыктагысы — конактарга арналран дастаркан столы. Устже газеттер жайылран. Иван Иванович те, эйел1 де адал ниеттер1мен курак ушып, жэрдемдестй Ен алдымен Василий Петровичты Айтан ез1н барып шакырып, epTin келдк Абзал да, баска достары да келдк Bepi Рыликты ортага алып, Москва жайын сурай- ды. Ол жайлап айтып отырды. Сенек корада шаржген erri дэу тегене етш e3i KOTepin, коцыркай жуз1 Алматы апортындай кызыл шырайлы нурланып, Мерекегул Kipe бердь 192

Рылик орнынан атып турегелш: 1 — Встать! Генералша идет! Bapi атып турегелдь «Генералша» деген сездщ «ша»- сын есНмей «генеральш» ecTireH болулары керек. Генерал- 1Ы кут1п турып калысты. Абзал шыдамады: — Жолдас майор, генерал кайда? ii Tan осы туста Мерекегул кетерген табак e rri такта столга коя берген еда. — Отыруларыда руксат!— дед1 Рылик кулш. — Туу, сайтан алгыр!— деп Василий Петрович мзз болды. . Айтан мана асханага барып ун сурап экелген. Мереке­ гул жука нан жасаган. Иван Иванович картошкасын, туздаган капустасын дастарканга койгызган. Мерекенщ 6ip чемоданында арак та бар боп шыкты. Стаканы бар, крушкасы бар 6api хрусталь рюмкалардай алгашкы сылды- | рын Мерекегулдщ келуше, денсаулыгына арнады. Мерекегул турып: — Шын солай десешздер, ракмет оларынызга! С1здер менщ денсаулыгыма! Ал мен Ыздер руксат етсещздер майор Рыликтщ... Николай Акимовичтьщ денсаулыгына, зор адамшылыгына, кеп жасауына, бакытты болуына арнаймын! Жауды ез жершде талкандап, жещспен оралу- | ларьщыз ушш бэр!к!зд1ц! | — Ол сезаз! — Солай болады! ! Василий Петрович орнынан турып: I — Ракмет, Мира Ажыбаевна! Жедас кунш керсем | болды. Аргысын e3i бигсш! Майданда да осындай 6ip птырыс болган деп журешк. Алындар! — Мына казы-картаны осынша дэмд1 eTin мм баптады екен!— дед! Шамов дэмдеп, даусын эдемьпеп шыгарып, Бул отырыста, acipece казак жолдастарга осы 6ip .\"зм;и сурленш, бапты nicipuireH жылкы еНмен 6ipre казак даласынын кек бетеге, хош meri, алуан TycTi гул- дершщ, самал жел, салкын ауасыньщ nici келгендей сезйкдк — С1здердщ ата-бабаларыныз,— дед1 Василий Петро­ вич,—шошка етш жемесе, б1здщ ата-бабаларымыз жылкы ет1н жемеген гой. Ал, мына канды майдан сол 6ip дшдар тэрттН кереказ етпреда. Дши угымды кектемп Едалдщ музындай бузып жарып, агызып ж1беред1. Солай гой? — Дурыс айтасыз, Василий Петрович,— дед1 Рылик,—

Мен... мына тентек суды,— деп кружкасын кетерт.— Мерскегул «генералшанын» денсаулыгына кетерем! Шапшан мжез Шамов: Токта!— дед1 Рыликке,— Мирагул Ажыбаевнаныц денсаулыгына 6ip туг1л жуз рет тост айтуга болады. Ал, «кетеруден» бурый, «генералша» дегенщнщ мэн-жайын айтып бер, б1зге! — Мен айтпай-ак, кояйын. Мира Ажыбаевна, 03i айтсын. К,алайша «генералша» атакка ие болганын? Мерекегул эн саларындай гамагын майда кенеп, Айтанга жанарымен тищесж, «айтайын ба!»— дегендей белп бердь — Айтып ж1бер! Бунда айтпаганда кайда айтасьщ «генералша» жолдас!— дед! Айтан эзм араластырып. Ол былай болтан екен. Москвада ертен журем1з деген куш тушмен уйкысы келмей шыккан Мерекегулдщ жаткан уйжщ ес!к коцырауы тан бипнер бшжбесте сылдыр ете калады. Кишп, дайын отырган Мереке жупре басып есж ашады. Рылик майор келш тур. Кдсында 6ip сержант бар.— 03ipci3 бе? — Эз>рмж, майор жолдас! Ею чемоданга кез! тусш, касындагы сержантка «алып шык!» дейда. К,акпа алдына шыгысымен Рылик Мерекегулд1 сулжтей кара жана «эмкага» бастап келш: — Мынау генералдын «эмкасы». Осы жолы алдык- Алдына отырыныз! Мже, Mine т1пт( ж арасы п Kerri. Осы сэтген бастап ci3 генералдын эй ел газ—«генералшасыз». — К,ойыныэ, майор жолдас! Мен Айташымнан баска ешюмнщ эйел1 болмаймын. Онда, тусейж олай дейтж болсацыз. — Жок! Туспешз, куйеупнзден баска ешюмнщ де эйел! eMecci3. Тек «генералшасыз». Мумюн счздщ Айтан- ьщыз да генерал болар 6ia жеткенше. Согыста ондай мэртебе кенет бола да калады. Солай, Мира! Солай! Exeyi де куледь — Сонымен... ci3 «генералшасыз». вйтпесек, мен ci3fli шлагбаумдардагы • тексерктерден алып ете алмаймын. Тусждщ^з бе? — Олай болса...— дейд1 де Мерекегул сулжтей женш машинанын алдынгы кабинасына отырады. Мерекегулдщ уст1ндеп кшмдер1 генералдын 6ipiHin эйелжщ ки1м1не пара-пар сайлы. Кек буйра каракул жагалы пальтосы ажарына сулулык бергендей. Аягында жана хром етж. Басында булгын 6epiK. К,олында курен былгары перчатка.

I 03i болса жинакы. Ширак. Орысша таза сейлейдь Илатбаумдардагы тексерктерде «алдырар» жаньщ бул •мес болар»,— деп ойлаган ед: Рылик. «KiM кейде ойлаганындай болып шыга бермейд1 ой. Аман-есен жетюзсе болды. Маган енд1 6api6ip», 1ейд1 Мерекегул шйнен.— Айташым ушш». Сейтш, булар Москвадан т а н . елен-аланда шыгып гшшш1 куш та нертец Невельге, Дятлинко деревнясындагы найдандык газет редакциясына жетть Мерекегул енд1 жол жайын энг1мелед1. Жолда шлагбаумдарга 6ip-eKi километр калганда майор машиналарды токтатты да, жерге т у с т , мен мшген «эмкага» келедн — Алик,— дейд1 шоферга,— алдына енд1 мен тусемш. Менен кейж сен. Регулировщикке «анау, генералдьщ машинасы. Машинадагы генералдьщ эйел1 — генералша!— деймш. Ал Алик саган: 0 те бер сен!— деп колымды Ыпгеймш. «Документтер менде. К,азф керсетем!» Деймш. Сол кезде Алик, тез, токтаусыз етш журе бер! Алды- артыца карама! — К,уп, жолдас майор!— деп Алик машина рулше колы ттсГмен,—«генералша» екеумйз эм„амен отем1з. 0тем13 де кетем1з. Дятлинкага жетем1з!»— деп елендетт). Ыспар да тапкыр Рылик Москвадан Невельге дейш жолдагы шлагбаумдардагы тексерктерден. осылай етш отырыпты. Сейтш Мерекегулдг ешкайда; ешюмге тексерт- прмей «генералша» етш алып кепи. — Жасасын, майор Рылик! — Жасасын, Николай Акимович! — Ал ен/ц Рылик майордын саулыгы ушш! Тост арналганмен шпмдж жок тэр1здн Айтан соны сезд! де Мерекегулше «тагы б1рдемеч_жок па! Маган алып калган азын-аулагьщ болса да!?» Мереке чемоданын ашып жартылык тапты. Соны аз- аздап жагалай куйып бола берген кезде капитан Шамов: — Майор Рыликтщ улкен журеп yuiiii, денсаулыгы ушш квтерейж, бул тосты да, жолдастар! — Жок, олай болмасын,— деД1 Рылик турегеп. А' Бул тост, -жасуды бшмейтш асыл махаббат, сыпайы да журекп Мирадай адал жардыц жубайы ага лейтенант Айтан Эддлевтщ денсаулыгы ушш алайык! К,ане, достар, тур.егелт турып алайык!— дед1 де Рылик 03i бастап, тосты кетерщ: — Горько! Горько! — Бугшп бул кеш Айтан мен Мерекегулдщ алгашкы

кештерк Bipi ок астында келжшек болып тусш, 6ipi от iiniнл.е уйлешп отыр. Жасасын кос махаббат,— дед! Василий Петрович. — Горько! — Горько! I Бул eKeyi ершдершен лэззат алысып турган минут майдан eMipiwe ете сирек кездесетж epTeri тэр1зд| эсер етсе керек Абзал Шамовка. Ол турып: — Жазамын! От шйндеп махаббат дел повесть жазам!— деп блокнотына 6ipep сез ту'ртт .алып жатты. TinTi ойда жок ед1 бул... Мерекегул жиырма терт кун майданда Айтаннын касында болып, апрельдщ жиырма ceri3i куш Москвага кайткан. '‘ — Б1раз жаттым гой. Американдыктар ж!бердж деген кшм-кешектер1 келш калган шыгар!— деген. Айтан оны Невель каласынан презга мшпзш шыгарып салган. . Ал бугш майдыц ymi. Айтан Мерекеден хат кутулй болатын. Почта келген шыгар деп ерте оянып, далага цдыкты. Салкын сумей жуынды. Белмеге мрдь Кише бастап, кителЫн туймеан салып жатыр едк терезе алдынан аркасында зат капшыгы бар Мерекегул ете бердь — Опыр-ай! Алда, Мереке жаным-ай! Тагы да келш-ак калганын кара! Ж упре шыкты. Кушактай алды. Терлеп-Tenmin кеткен| бетжен суйдк Терш алаканымер cypTin, аркасынан зат| Капшыгын алды. — Уйге Kip, жур! — Тура тур, Айташ! Жалгыз емесшн, Mine, келш те калды. < Енгезердей сержант Мерекенж анадагы улкен курен чемоданын KOTepin келш, уйге де Kiprain бердк — Ал, сау турьщыз! Кетим. — Токтаныз! Айтан калтасынан тез суырып, отыз сом акша усынып едк Ол алмады. — Чемоданында Ш мдш бар ма? — Бар. Айташ, бар! Неге кур.келейж. Айтан чемоданды ашты да жартылык аракты шоферга усынып едь Ол: «Ракмет. Алмаймын!»— дедк Айтан онвн

«алмаймына» бой бермей шинелшщ iuiki тес калтасына сугып ж1берд1. Шофер ракмет айтып, шьнып кеттк — Дурыс ютедщ, Айташ,— дед1 Мерекегул разы болып. Сейгп де, амандык-есенджл койып, жанагы шофердщ адамшыльжын айтты: — Б1з мжген поезд Невельге кун шыгар-шыкпаста келген едь Ж упм ауь!р. Кайтсем екен?— деп тускен ед1м. Пдэу1р турып калдым. Жанагы т1леущ 6eprip шофер перрондагы мен! Kepin турган екен. К,асыма кеп: — К,айда баратын едщ!з? Алыстан келш турсыз гой? — Датлинка деревнясына. Куйеу!м сонда газет шыгарысатын едк — Ендеше, мен сол деревняны басып журем. Апарып тастайын. TL/ieyiH 6eprip ж1пт екен езь Майдандагы адамдардыц адамга кайырымы гажап кой. Машинасына ез1мен катар отыргызып алып келдь Деревняныц тусында машинасын токтатты да чемоданымды алып жерге тусть.. «Ауыр екен С13ге, апарысып берейш»,— дегенi. Куанып кетлм. Ем километр жер гой деймж улкен жолдан бул деревня. Кетерш экелгешн кврдщ бе чемоданымды. Елдеп шофер- лар тебесшен алтын куйсан. да буйтцес. «Деревнян зне, бар!» деп Tycipin, машинасын зулатып женше журш ке^ер едк.^ — Да, Мереке,— де/ii Айтан.— Cofuc адам мшезше коп езгёрю енпздг Ерлж те, елдж те, адамшылдык MertipiM де 6ap-6apici жаца сыр-сипат тапты. Адам OMipre кайта тугандай болды. Жарык дуниенщ лрлж сэулел — адам! Барша адам!— деп согады майдангерлер журеп. Француздын атакты философ жазушысы Дени Дидро: журттын' бакытты болуына ce6in типзген адам ен бакытты адам!— деген екен. Жанагы сержант та сондай категория- га жататын болар. Мереке ракат сезшдь Eaeyi 6ipiHe-6ipi мелд1рей кул1м- cipen турып калыпты. — Шепни, жуын... туу езщ... титл... Айналайын, Мерекем! Сэулем!— дегеннен баска Айтанныц аузына свз туспедь Иван Иванович та, эйел1 Марфа да, балалары да «Мире!» «Тетя Мира!»-лап куанысып жатыр. Айтаннын майдандас достары тан калды. — Неткен ежет ед1 эйелщ? — Батыр десецшН — Еркепне келш жур дагы. • — «Еркек» керек етсе елде еркек жок ра? 197

Шын адал махаббат осылай болмак керек! Жар •колына жанын кикн-а бар деп осындай жарды айтар болар. — Махаббат KyaipeTi деген осы гой. ' — Мынандай эйеЗй бар Айтан Эдшев шын бакытты • — KiM бшед!-, пенде гой. К е й т умытып кетш журмесе- бунын барж! Шеипнцз, жуынып жайгаскан сон, журт сурап коймаган' сон .майданга бул жолы калай келе алганын айтты Мерекегул. Былай болтан екен. -L — Вера Соломоновна!— деген дауысты- ол . басып отырган машинканьщ сыртылынан болымсыз гана естюе де, тани койып, машинкасын токтатып «Мира! Миришка!» деп орнынан атып турады. Ж уripe басып карсы алады. Сагынысып керккен апа-Ынлш тэргзд! exeyi cyfticfi. — Келущмен! Бардын foh Айтаньща! — Бардым, Вера Соломоновна, бардым. Онда'жаткан- да кун есептепшн бе? Кдйтып келе жатканымда поезда ойласам шлдщ табанындай жиырма терт кун 6ipre болтан екем Айтаныммен. Мерекенщ келгенш Макпуза женгей де керш калыпты. Ак тубге шэлюнщ ею жагын курен токаштай тытыршык бетше еркелете, манман басып:- — Мереке!— деп xipin келдь— Бардын ба майданга? Бола алдын ба касында кайнымныц? Эщзмелер! Мерекенщ майдан сапары... Калай барганы? Айтанмен 6ipre болтан кундерк одан калай кайтканы... — Айтан бакытты гой,— дед1 Вера Соломоновна. Сендей жан кияр жары бар. — \"Мерекегул ше? Мен, Мерекежч бакытында шек жок j дер ед1м. Айтандай сырбаз жшггке емГрлж жар болу xeft6ip кыз-келжшектердщ тусше де xipMec. — Кдйньщызды тым мактап ж1бердщ1з, . Макпуза женгей, —дед1 Мереке кул1марег1. — Расы сол Fofi... Сен ейтш... нетпе, Мереке! Мерекегул чемоданын ашып, газетке ораган азгана печенье алып, кант алып: — Кайныцыздын сэлемдемесЙ— деп Вера Соломо- новнаныц касындагы тумбочканын устше теки. Барып кайткан сапарына, Айтанымен 6ipre болтан кундерше куанышты нур ойнайды жузщде. «Сапарым жайын, майдан жайын сурай берсе.екен!»— дейд1 11шнен. Булар суйтш, энпмелест огырганда есштен Исагали xipin келе жатты. Энпмелер1 узЫп калды. 198 .

— Иса, мына кара! Мерекегул майданга. Айтан кайныма барып та, к е л т те калды. Мерекегул гул-гул жайнайды. Екшнн кабаттагы ез1 жататын белмесше барып, шеипнш, жуынып, аз тыныпяп алды да эдебиет коры мекемеане барды. Директорга xipfli. — Келущ'збен. Мира Ажыбаевна! — Ракмет, Петр Васильевич! — Америка ж1бердж деген кшм-кешек ani келген жок. — Эл1 солай болса... — Иэ, солай боп тур. Ci3 кутш калдыныз. Ke6i к е тт азы калган болар. Алайда, кай куш келетжж дэл айту киын. — Олай болса... Петр Васильевич... мен... — Майданга... жолдасынызга тагы барып кайтсам... демекЫз бе? — Руксат етсешз!.. Ж ан себшдж пе, жастык па, махаббат куд1рет1 ме, эйтеу1р 6ip... дауыл урган орт жалынындай 6ip сикыр Мерекеш отыргызар емес. «Баруым керек майданга, Айтанга! К,алай? Поезбен? Билет кайда? Мерекегул осын- дай да осындай ой шытырманында отырганда, 6ipey eciK — Kipinia! Кшктщ асыгындай кшжентай Саду майор екен. Айтанныц ертеден жаксы жолдасы болатын. Екеушщ алгашкы вледдер1 Семей газетшде катар басылыпты. Ол вз алдына. Ал сог'ыска exeyi 6ipre барыпты. Exeyi 6ip армияньщ exi дивизиясында политрук болып жургенде казак плжде шыгарылатын болган майдандык газет редакциясына шакырылып, 6ipre ктептк Сол Саду Мереке­ гул майданга барардан терт-ак кун бурын Москвага к елттк Саяси бас баскарма шакыртып алыпты. Инструктор болып 1стейдь Бул жайлардьщ 6apiH Айтан Мерекегулге айткан. «Егер 6ip шаруаларына кемек керек бола кзлса, Сэдуге хабарлас»,— деген. MiHe, кудайдьщ дес 6epici, сол Саду вз1 к е л т тур. Бурын туйык мшез Саду ашыла сейлейдь — Осында, уэкглджте 6ip шаруам болып келш ед!м. Исагали Шэршовте болдым. Сол ккщен осында екешнд> ecTireH сод, амандасайын деп келд!м. Айтанга барып кайтыпсыд гой... К,андай жаксы болган. Жарайсын, Мереке! Сенен аскан бул казакта келжшек жок-ак шыгар бул жылда, еэ бетiмен кан майданга, куйеуш 1здеп ок астына, от iuiiHe бара алган. Жарайсын! Геройсын!

Мерекегул тандана тыкдады. вйткеш бул быетЫ бурынгы Саду мшез1 уян, сезге саран болатын. K,atip, ойнатып либерген патефон -табагындай сайрайды. — Тагы да бармакпын, Саду. Мундагы улкен бастыгым карсы е'мес, Хассин жолдасты айтам. Америка кшм-кешеп кай кун1 келетшн б1ле алмай отырмыз. Ci3, Мира Ажы- баевна жолдас, эйтеу^р квп кутш калдыцыз. Енд1 кайтып кетпей-ак койыныз. Келш те калар!— деда. — Олай болса!— деп ед1м, Хассин жолдас тусше койды: — Таты да майданга, жолдасынызга барып келем десен!з, взщтз 6LniHi3. Аз кун уакытыныз бар!— дед1. Сейтш тэты да майданга, Айтанга бармакпын Сэду! Поезга билет керек. К,алай алам? Дал болып отыр ед1м. Жаксы келдац. Баруым керек. Билет керек! Шаруан боп калса, Сэдуге айт!— деп ед1 Айтан. Саду ойлана калды. 1-май мерекесше ек1-ак кун калган еда. Мерекегул Жазушылар Одагынын «улттар эдебиетй> бел1мшдеп Надежда Ивановнага барды. Майданга, Айтанга барып кайтканын, Айтаннын сэлем1н айтты. — Надежда Ивановна! Мейрам еткесш тагы да сонда барып кайтпакпын. Бул жолы поезбен... — Ci3 TinTi.... кимыльщыз батырларша-ау, езь Негып еркек боп тумагансыз. Мира Эдыева!— деп Надежда эз1лдей кул1мс1редь Бул туста эйелдердщ кул1мс1реген жузшщ ез! аянышты болатын. Согыстан бурын кан Teyin, нурланып толкып туратын эсем бет ажарлар бул кунде бей-берекет. Кебер- cireH epiH, кейктж мекендеген кас-кабак ani взЫ н буоынгы жайран бакытты калпын таппаган. Суалган келдщ орнын- дагы тандыр такыршактай такс1ретт! кез. Б1рак кез жанарларында ум1т оты жылтырайтын. K,a3ipri Надежда Ивановна да солай кершдь Жолдасы согыста болатын. Госпитальда. Ауыр жаралы кершеда. Квптен хат жок екен. Надежда Ивановна тэуекелшш тез1мд1, киындыкка ерл1п бар эйел ед1. — Айтан Эдглевич жаксы адам. Ci3 оган сайсыз. «Маган кел1п майданга — куйеуше журетжш айтуы жай емес кой»,— деп ойлады да Надежда Ивановна асхана коймасынан майдандаты жазушыларга thictI талонын берд1 Мерекегулге. — Барьщыз. Алыныз. Жолдасынызга сэлем айтыныз б1зден. Аман оралуына тьпектеспш! Турманыз. Тез 200

барыцыз! Койма жабылып калар. Барыцыз, тез алыныз,— дед1 Надежда Ивановна. Бупн Москва аспаны нурлы. Завод гудоктарыньщ даусы да суйммд1 ес-тЙчедi. Кеше билет алып келген Мерекегул бупн кешю сепзде журеян поезга мшбек. Кушмен анда-мында жупрш майдандагы Айтанына арнап азык-тулйс 1здед1. Барымен базарлап чемоданын толтырды. Мше енд1 бул Ржев вокзалына жеткейде конырау екшнн рет согылып басылды. Мерекегул жан ушыра жупрш перронга шыкты. К,ус канаты бикендей ушып вагондар язбепне беттедь Адамдар Minin болып та калган тэр1здь Жай поезд емес, майданга эскерлер апаратын поезд екен. Бул поезга не кып билет берд1 буган? Kasip Мереке- гулдщ ойына ол жеш Kipin шыгар емес. Вокзалдан шыккан бетте туспа-тус 6ip вагонга барып едь Проводник: «Болмайды!»— деп мшпзбедн Одан еын- miciHe жан ушырды. Сол кезде поезд мамырлап кана жылжи бастады. Мерекенщ кезш ен жас парлап Kerri. «Шынымен-ак калганым ба? Жок! Жок!» Келеа вагонныц е а п н щ баскышына жанушыра умтылды. Аркасында зат капшык. Он колында ауыр чемодан, сол колымен вагон е а п н щ жактауынан устап, кулап кетердей тэляректеп турганын кврген eKi жауынгер- дщ 6ipi — чемоданын, 6ipi — езш колынан тартып iuiKe K ipm in алды. Мерекегулдщ тап сол сэттеп куанышын ештенемен течесярш болмас. Жанагы eni жауынгерге «Ракмет, жан- дарым, ракмет!» деген алгысы журегжде булкынып, даусы жвнд1 шыкпады. Вагонда ине шаншар бос жер жок екен. Солдаттардьщ ездерй 6ipiHin аркасына 6ipi кеудесш Tipen я к тур. К,ас карайды. Поезд батыска карай заулап келедк Тамбурдан вагонга KipeTiH кылтада тан атканша я к турып шыкты Мерекегул. Не я з е бугу, не коз шырымын алу ойына Kipin те шыкпады. — Ржев! — Ржев! Бул поезд осы Ржевтен Москвага кайтады екен. Ржев- тен майданга ашык платформа журедь Эскерлер соган Minin жатыр. — Мен ше? Мен кайтпекшн? — Ci3re eHfli болмас. — Неге? Болмаганы болып па?!— деп Мерекегул де нлатформага жупрдь Bipep солдат аяп кетя, колынан тартып MiHri3in алды.