Әбілев Д. Махаббат құдіреті

с е зт , бинп отыр. Кулш Ж)берг1с1 де келедь «вйтпе! Уят болады, Айтан, опыцды кой» flerici келген де шытар. BipaKi улкен ю алер алдында калай айта алсын? Шай iuiin, бабына к е л т алгансын Сулекен ауылдыт уш-терт ж т т ш шакырттырып алды. Осы тежректеп алысь бар, жакыны бар, он 6ip — он ею кыстаудын адамдарь ертен тусте осында — Белдейге келсш деп ainip берд!. — Куп! — Ал, женел1ндер! Мен осында болам, .мына жшп! екеум1з!— деп Айтанды иепмен керсетть — Тшеущ берсш Сулеке,— дейд1 Айтан ш жен. Бугаг дешнп болтан жерлерде «мына бала! Бала» деугш едн Мына юсшердщ алдында, Шэрбанньщ кезш ш е Meni мына «бала» демей, «мына ж 1пт» деу\\ дурыс болды. Ек1 кун осында. Шэрбан ушнде болу Айтан ушш бакыт кой. «Ею кун ею тасыр гой мен ушш Kasip. Сулекен мешн жайымды ойлап, жагдай жасап отыр ма элде? Солай болса солай да шытар... вйткеш, вткен кеште Сатызбай атай «Бэкеннщ е р ж е тт отыртан кыз баласы бар. Аты Шэрбан. Жаксы бала. EcTi бала. Айтан, айналайын, сол бала сатан лайык. Шэрбанта сен лайыксын» деrenin Сулекен естш, 6ipaK ештеме демеп ед1 гой. «Улкен юалердщ кеюрепне квк тау да сияды»— дейдь Рас шытар, сыр бермей, сырткг шытармай мен1н вз1ме Tic жарып тук сезд1рмей-ак эдеш осылай ет1п отыр ма? Элде ел окпанынын, кыстаулардын орамы солай болгансын ба? Олай дешн десем, бул Белдей; он 6ip кыстаудьщ ен шетк Ортасы — Жыланды болса кереК едь Айтан осы 6ip шиелердщ жумбатына шеш!м 1здейдн Шэрбан туралы ыстык ойларга шомады. Боз мунар пшндеп булдырда шиыршык аткан умгг пен куджтщ тушнш таппак; болады. Ол тун eTTi. Айтан тэты да ысып-суып уйыктай алмай шыкты. Танертен улкендер таза ауата далага шыгып кеттк Олар ендт кашан тесек-орын жиылып, еден тесешштер1 сыпырылтанша, дастаркан жайылтанша келмейдь Эуелде улкендермен 6ipre далага шыккан Айтан ше-шала уйге кайта юрдк Шарбан твсек жинауга kipicKeH екен. Айтаннын басына жастаган кек тысты жастыкты кеюрепне басып тура калды. — Шэрбан!— дед! Айтан.— Тататсыз кыс KOKiperine, кыс! Кыса туе! Мен жастантан жастык екенш бш п турсын гой... — Онда не тур, Айтан? Бул жансыз жастык. Iluiwterici «уп» десе ушып кетер кус жуш. Сол болгьщыз келген! ме? 52

— Олай деме, Шэрбан. Мен кустын жуш емес, ез> Болпям келсе... Кус болганда онын канды кез кыран лашыны болып езщ тэр1зд*. аккуды йгсем... — Жэ! Жэ! Болды, Айтан... «Ж урепмшч тубше терен бойланы» бглунп ме едщ?.. Даладан улкендердщ келе жаткан тыкыры естшда. Айтан енд1 шыны аякты леп1пдеп эперпштеуд! бэсен- деттк Ж урт катарлы тамак та жей бастады. Ke3i Шэрбан кёзше к ездест калган 6 ip сэтте Айтан — «Элп айткандарынды тэщр эм1р1ндей орындап отырганым- ды кердщ бе, Шэрбан!» д егент кез айнасымен жетшзш отыр. Осында келгелк Шэрбанды Kepreni ж уp eri лушп, ештеме uuin-жемей карны эбден ашып калган Айтан дастаркандагы тагамдарды сугына жей бастады. Шэрбан улкендерге сезд1рмей жымиып кана кулш кояды. Шай дастаркан жиылысымен Сулекен кызмет бабына KipicTi. Айтанга: «К,агаз, карындашынды ал! Ti3iM жасай- сын!— дед1 де баскаларга — «Оздер, 6i3fli оцаша калды- рыныздар!» Айтан он eKi кыстаудагы шаруалардын Т1з1мш жасап отырганда «Екжшшщ» ауыл кенеа агасы Ибат Ишанов келдь Шаруалардын аты-женш, эркайсысыныц эл-аукатын айкындайтын KiM?— Ауыл кенесь Мал санагы бар miMfli алдарына жайып койып, соган карап отырып, эр шаруанын эл-аукатын, юмге канша сомдык «утыс карызын» 6epyai мелшерлеуд1 Сулеймен e3i айтып жаздырып отыр. Эрюмге, шамасына,карай, бес сомнан отыз comf3 дейш мелшерлен- Д1. Сулеймен болатком барынша эд1л, бел-беделге, курмет- ке ойыспайтын, кара дауылга да кайыспас кара теректей бекем адам. Баскалармен катар, ез(н кешеден 6epi курмет е т т жаткан Бэкенге «жиырма сомныц утыс карызын жаз!»— дедн Ж азган цифрга карап отырган Сулекен болмагансын, Айтан Бэкенге делшген жиырма сомнын. орнына он сомнын «утыс карызын» жазды. Шакырылган журт туе ауа жиналды. Ж абык кора. Астарына шеп, сабан теселген. Ибат журттын жинал- FaHbin хабарлап, болаткомды шакырды. Ол Айтанды ертш корага шыкты. Жиналып отырган журтты шолып алды да «утыс карызынын» мэн-магынасын айтты. Мемлекетке де, халыкка да пайдалылыгын баяндады. «Ytuc карызы» осындай магыналы болмаса езш щ болат­ ком басымен, мынау ак кар, сэры аязда жуз жиырма, жуз отыз шакырым жердеп бул елдщ ортасына келер ме ед1? Бул жвнш баса ангартты. Эрюмнщ эл-аукатына карай

бес сомнан отыз coMFa дейж утыс карызын алуды лайык тагапын б1лд1рд1 де, Айтанга: — Ал, жилим, окы из!мдП— дед!. Айтан Ti3iM кагазды колына алып, окуга мркерде бурын кора толган жерлестерж кез кырымен шолган ед; Суык корада алуан-алуан танаулардан шыккан ысты! демдер кектег1 келден алгашкы кетершген будай. Тама! кез эркайсысы езш е 6ip-6ip жумбак меншжтеп, шешш держ Айтанныц аузынан куткендей. Тымактарынын 6i кулагын кайырып, эркайсы ездержж аттарын, оган арнад ран цифрды естуге эз1рленген. — Окы! Неге турсын, окы дед!м гой мен, саган!— де;) Сулекен эм1рл1 унмен. Айтан тамагын сэл кырынып, оки бастады: — ... Мылтыкбай улы — 10 сом,— деген кезде сона ipreaeri берене усннде отыргандардын iuiineH шик1 сары, кошкар мурын, кара кулын жаргакты Хусайын ул Майсор астына от тигендей орнынан атып турегелд1 да — Мылтыкбай улы дегенщ Бакен бе? Олай болаты болса ол неге он сом, мен неге жиырма сом? Екеу1м1зд1 эл-аукатымыз бiрдей. Алым-салыкты да, атап-ата айтайын — e rri де, сути де, майды да, астыкты да б!рде 6epin келетшб1з ек1метке. Бул жолы мен — жиырма con Бакен — он сом? Бул калай, болыс жолдас?! Булары эдспдж емес, болыс жолдас!— Даусы ащы шыгып, жауабы кут1п турып алды. Айтаннын беи ертке шарпылганда колындагы Ti3iMfli кагазды тастай 6epin тура кашарда халде турганда, TuieyiH 6eprip Сулекен 03i тапкырлы жасады. — Майсор Хусайынов жолдас, нервшайт етпе! Бэкенг де — жиырма сом! Суык корада жанылып окып тур ЭдалО! Цифрды женде! Мылтыкбай улы Бэкен — жиырма con Айтан цифрды кез 1леспей жендед1 де, «Мылтыкба улы Бэкен — 20 сом» деп окып есирти. BipaK оны журттан уялып, Сулейменнен кысылып, 63iHin ар тазаль гына нуксан KeaTipin алганына катты рен1шт1 жан Kyi бижтеп уясынан кулап тускен кыраннын кызылшак балапанындай аянышты ед!. Сулейменн!ц мына тапкырль гы маган жасаган улкендж камкорлыгы деп ойлап, кень' босап, кезже емес, журепне жас ipiKTi. Ж урт аталган акшаларын 6epin, Сулекен колма-ко утыс карызын улеслрда. Жиын тарады. «Уйге Kipre сон экемд1 танытатын шыгар Сулекен». Неге ейтпм Бэкенд! — он сомын азайтып «арашалагым» келге! балалык болды-ау. Ж урт кезже тусш калдым. Сулеке

сеинрмес. Эуелде e3i айтып жиырма сомныч утыс карызын жаздырып ед1 Бэкенге. Ал мен... мен... иэ мен 6улдард1м. Шэрбан экесшен кем1ткен он сом ушш жаксы керсш меш!» дегешм бе? 0й, арсалац да курселен албырттык,?»— цеп езше 03i катты ренж!ген Айтан Сулекен экемд! ганытатын шыгар дел к1рген ед1 уйге. Сулекен бул жолы да совет басшысына тэн ты н ы с к е н д тн жасады: — Балалык еттщ. Жарайды, 6ip жолга жастыгын уинн иеийрдом! Шэрбан да ecTin калган екен. Шай жасап журш, кага 6epicTe Айтанга: — Бекер ейткенсщ!— дедь — Аттар да эз!р ме,— дед1Сулеймен ет жеп, кол жуып, суртшш болып. — Буныныз калай, Сулеке! Тун ш ш де буныныз не? ByriH осында конып, ертен аттанбайсыз ба!— дед1 уй иеа шын ыкыласымен. Ибат та осыны айтты. — Ж ок. Уакыт жок1 — Сонда... кайда? Кенсе^зге ме? — Турындар! Кшнщдер! Бэр> де орындарынан тез турып, шапшан кишш сыртка шыкты. «Bip мшез1м1з жакпай калды ма Болыс екене? Эйтпесе тун imiHfle мунысы Heci?»— дейд1 Бэкен Ибатка. — Ж ок. Бэкен, олай емес болар! Бэкен сонда курак ушып, кец жауырынды, тапалтак жас жЫ тп шакырып алып: — Сулеке, мына Алдаберген, жол бшетж, жер танитын ж т т . Осыны алыныздар кастарынызга. Адастырмайды. — Тугелс1ндер ме?1 — Тугелм!з. Сулеке! Тугелм1з! — Ендеще, Ибат сен, жанагы Бэкен айткан xtiriiri касына ал да, жол баста! — К,айда, Сулеке! — Садырбайдын жылкы костары кайда? Ссядн! Сулейменнщ 2-ауыл кенеске утыс карызын тарату уш1н гана шыкпаганын Ибат та, Айтан да енд1 туйсшдк Садыр- бай жылкыларын санау ушш екенш сездь — Онын жылкысы тер жайлаудан да api алыста гой, Сулеке. Сонау жапан дала Майкудык, Кыстаубай деген жерде. Ci3бармай-ак койсаныз кайтедь Айтанды eprin мен санап кайтайын. Айтан болсын касымда!— дед1 Ибат. — Атаушы болма ондайды!— деп Ибатты тойтарып гастады. Уммет пен партия мен! мунда болатком агасы е т т ж)бергенде, icri тешрепндегмерге тапсыр да, езщ жанынды кут1п, терде шалкайып жат!— деп, ж 1берген жок- 0з1м 55

барам Майкудыкка да, «.ыстаубайга да. 03iM санаймы Садырбай жылкысын,— дедь Сулейменшн айтпайтын, айтканынан кайтпайтыны булар жаксы бигедь — Сез 6irri. Ал кетпк, баста бала!— дед1 Ибат Алда бергенге. с Сейтш, Сулеймен бастаган тертеу Садырбай жылкысг жаткан Кыстаубайга тартып бердь Жолдарыц болсын fleii Бакен калды. Сол журюпен тун жатып, тан бшне жолдап 6ip кыстаудан шай iiuin, бой жылытып алып жэне жури кетп. Кыстаубай ani алые, аш алда. Оган жетпей токтац Сулеймен жок. Аслан с1рескен жабагы булт. Жер уст калын кар, aya ycKipiK аяз. Сонда да: Алга! Алга! j Сулекен шабуылга эскерш бастаган Чапаев тэр1зд1 камшысын буктеп сигтеп: — Багыт дурыс болса болды. Тарт, бала! Тарта бер алга!— дейд1 Алдабергенге. Еюнгш кеште К,ыстаубайдагы уш-терт уйл1 Жамболдь ауылына ж етп булар. Тускен уйлер1 Сейсембектш бог шыкты. Осы уйде жан шакырып шай iiuin, ет жеп отырган- да Найзатастан екшил 6ip шабарман келдл — Разай орынбасарыцыз ж1берд1,— дед1 Сулейменге ерт ceHflipicyre шакырып журген адамдай алкына жантала- сып.— Ауданнан кешпел1 сот келдь Малый жасыргандарды соттауга келштк MiHe кагазы. Ci3fli шакырта » i6epai. Сулекен кагазды алып, Айтанга 6epfli де: — Окы!— дедк \\ Хаттагы сез жанагы шабарман айткандай екен: — «Сулеке, есепке жаздырмай малдарын жасырыл калган байларды энеукунп тексер1ам!зде артык шыккан малдары ушш жауапка тартуга ез1м1з сураган аудандык сот Дулатов келдл 03iHi3 келмей жумысын бастамак емес. Соны хабарлап, шабарман ж1берш отырмын е з ^ з г е . Keai- тз! : Орыыбасарыныз Шокен улы Разай Сулеймен Садырбай жылкысын санап, айтуды Айтан мен Ибатка тапсырып, e3i. касына жанагы шабарманды epTin тун iiuiHfle Найзатаска — болатком кенсесше тартып бердь 56

V II Ертешнде кун ашык. Аслан айнадай жаркырайды. Ак «лада кара тешздей шалкып тебшдеп жаткан калын жыл- ;ыныц танауынан аткан бозмунар бу кун сэулеамен тербе- teai. Ибат пен Айтан б1рден KipicTi. Жылкыларды yftip-ytiipi- хен Т1збек-т1збек eTin алдарынан е т м з т , Ибат санап, Ай- ган жазып кас карая арен б т р д ь Жабагысы тайдай, тайы 5ecTi аттай вншен 6ip пэле? Айтан киянатка жок жас ком- омол, пэк сез1мнщ булд1ршЫ. — Иба-еке, кайту1м1з керек? — К айтетш бар! Садырбай жылкысынын санын жа- сырмады дегенге KiM нанады? Ж аз, Айтан, жаз! Сейтш, булар Кыстаубай корыгындагы Садырбай жыл- кысын уш кун санап 6ixipin кайтты. Адам жанын таныгыш Ибат ауылнай Айтаннын Шэрбанда кекЫ барын, сонша суйетшджш сезген болар ма? Eki жасты 6ip-6ipiHe тен керш, косылуларына тглектес пе?.Элде ойында ондай еш- теме жок па, KiM бигсш? Сол жолы арада 6ip конып... журш кеп, ат басын Бакен ушне Tipefli. Шай iuiin бой жылытып алгансын Ибатекен Айтанга: — Кызыл К°йтастагы ауылда калган алым-салык бар. Мен соган кетем. Сен осы уйде боласын. Конасын! — О не дегешщз, Иба-еке! Б1здщ уй Айтаннын вз yfii ecenTi емес пе! Алыстагы окуга кетш, кез жазганы болмаса, 6i3re бетендМ болып па Айтаннын! Болсын, консын. Неше кун кона жатса да ауырлайтын 6i3 жок — дед1 Бэкен. Ал Жумабике: «Айтан айналайын, суйт!»— дед1. Ибат онымен де тынбады. — Егер мен ертен туске д е ти келш улгермесем, Айтан ecTin отырсын ба, Кумды келдщ бауырында, TinTi осы ара- дан, осы уйдщ жанындагы ана денге шыгып карасац да солтустж батыста жалгыз кора кершш турады. Сол — Топ- жарган байдын корасы. Жылкысы коранына жакын Акши жазыгында. Соган барып... санап кайт. Б1рак, жалгыз барма! Касына 6ip комсомол ал! Бул уйге жакын жерде комсомол жок болса, онда... онда, мына, Шэрбанжан ком­ сомол бар. Екеущ барып санап кайтарсындар! Ертен кешке Найзатаска журш кетем1з. Еспдщ бе. Ал мен кегпм. Сау бол! Ибат Жетгсймен Айтанга 6ipiHmi келген ой — Топжар- ганнын жылкысын санауды Бэкеннщ кезшше неге айтты? Teri, бул Kici сежмд1 адам болтаны гой. Екшин келген ой — Сулекен болыс ондай тапсырыс

бермеген e«i гой 6i3re. Топжарганньщ жылкысын сан; дегенд1 Иба-екен кайдан шыгарды? Есту1м бойынша, Тог жарган айгыр yftip жылкысы рана бар орта шаруа емес по Yiuimui келген ой —«Шэрбан екеущ барып санап кай тарсындар» дегеншде неге кезш кысты маган? Шэрбан Не оида? Эке-шешес1 калай карайды? Айтаг; нын 6wrici де келмейдь 1 VIII Арканьщ ак кар, сэры аязы езшде туып-ескен перзент: тер1не ак cyrri, ак жаулыктЫ анасы сагынып куткен ул кызын алые сапардан келгенде катты кушып, кушырлан, суйгешндей рахаттандыратын мшезж Айтан мен Шэрбангг да, булар атка MiHiciMeH, уйден кеп узамай жатып-aij KepceTTi. Айтан мен Шэрбан ат Ti3riHiH далага карай окпандап; сэл тебшш журе бастаганда-ак «осынымыз ешм1з бе, элде TyciMi3 бе?» деп куаныекан кездер1 жалт етш... мшилреей 6ip-6ipiHe карасып алды. Айтанды Бэкен мен Жумабикенйг кен тынысты KOKipex жомарттыгы гандандырды. «Неткег тамаша жандар! Баска 6ip шолак ойлы, epeci кыска, ерек-| пелеу эке-шеше болса жйчт касына кызын косып ж 1берер ме? Шэрбанына сонша сенгендшнен болар ма?!» «Не деп келесщ Айтан? Кершген Ж1птке косып ж1бер- мейдь Шэрбаннын ар тазалыгын пер1штенщ ар тазалыгын- дай сактап коргаштайтын эке-шеше ол екеуй Олай болса, неге?.. Мен де ж1пт, мен де еркек емеепш бе? Онын рас кой. Bipax Шэрбан акыл-eci толып, саналы ержеткен кыз. Ата- анасыныц тшейтшь.. нагыз теш. Шэрбаннын ез журепнде-' rici де сол. Саган эке-шешесшщ де ыкыласы тусуде. Exeyi де сеш жас кунщнен бшедй Ержетш, окып, ж й т бола бастаган шактагы сыр сипатыца да сырттай канык. Шэр- баны бойжеткел! ой тубжде жаткан сен 6ip жумбагы едщ булардын. Мже, тагдыр 6ip жумадан 6epi бетпе-бет кездес- десНрш, дидарластырды. Шэрбан жылтырак пен жылпыл- дакка бой урып арандап калмайтын сункар кыз. Эке- meuieci сенен repi Шэрбанына сенш ж1бер1п отыр. CeHiH кандай ж т т екешндь м ж езвдк сырындЫ, ой-арманынды бшлн, журек байламына 63i кележ Шэрбан деп' жгберт отыр ceHiMen 6ipre. Осылар, ecirwe боЛсын, Айтан! Олай болса, я сэт, бак тэуекел,— дёйдг Айтан imiHeH. \" Шэрбаннын басындагы кек баркытпен тысталган тулм кулакшыннын мачдайы арайынан жана кетершш келе жат­ кан кун сэулесждей кызгылт жаркырайды. Кулакшыннын

кулапяныц улшген алтын жуш Шэрбаннын кызара |урланган ак жузж аяздан бурын 03i cyflrici келгендей 1л-п1лдеп т е н т , кызыктап кулпырады. Екеу1 «Шуу!» деп журе бергенде-ак Айтаннын кезш ;аулаган осы керш е едь Шэрбан соны сезд1 де атын Te6iHin, алга TycTi. Бул кержкл Tinii кияпатты: курен [атсайымен тыстаган туйе жун KyniciH аш белжен кынай |йлаган как белбеу кем тркосак ермепнен сусытып суы- (рып алынган жасыл лента емес пе екен!? Э к еа таралгысын [скартынкырап берген узенгш аласа екше eTiriHiH табаны ыкка куйган коргасындай ныктап басып, шымыр тебжед1. Гакымы, астындагы аттын аркасын тктеужтей кауып-кап- сырып алган калпын тщ-тж жауырыны, тенбе-тен eKi иьжы эсемденд1ре тусуде. Астындагы кара жал жирендй бала |кунжен такымында ойнатып уйренген болар, еркж журш [барады. Будан api дэт1 шыдамаган Айтан esi не: «Жанын бар ма, ей, Айтан!»— дед1 де, астындагы кок бестш api Te6iHin, api камшылап, ушыртып барып Шэрбанга катарласты. — Кдйтып кеткен шыгар десем, бар екенсж Foft, Ай­ тан!— дед1 Шэрбан эзждеп. — Бул сапардан меш кудай да кайтара алмас. Алдымда осылай сен журш отырсац, жер тубже жеткенше соныннан калмас ед1м. — Тище тиек жок кой, Айтан?! — Т1лдж aMipuiici — журек, Шэрбан! Шэрбан ундемедк — Топжарганнын ушне тонсандар гана тусерандер,— деп неге айтты Бэкен. Айтанныц да, Шэрбаннын да каз1р есже келген жок. Ак карлы айдалада, ат устжде махаббат дуниесжж сикырына уланган. Журек лупш ысып-суып iuj дуниелерж уназ ушрш келедк Bip кезде Айтан: баягыныц хазрет1 алдындагы халпедей кашангы буйтем?..— деп свйлеп ж1бермек болды. BipaK, юнда не айтуым керек? «Мен сеш суйем! Сен меш суйесж бе, Шэрбан!» демекшн бе? К,ыз журепн танымай жатып, Кызыл кврген мысыктай кылгынганым ба? Оным уят болар... Сонда да... жагы карыскан адамша уназдж не бул? Не айтсам екен?.. Таптым! Таптым. К,ыстаубайга барып, Садырбайдын жылкысын санап кайткан сапарымыз ше?.. BipaK, тындатарлык етш айтуым керек. Свйт1п, Айтан тамагын жетшрже кенеп, бетж Шэрбан­ га бурып, энпме бастады. — Ci3fliH уйден Садырбайдын жондагы жылкысын санауга аттандык, иэ ме!

— ‘Иэ! ; — Ендеше, тычда, Шэрбан! — Т ындалык. — Сондагы осы ак кар, тап осындай... Жер 6exii тутас жауып салган. Адыр-алкап, сай-сала кайсы екени адам 6uiin болмайды. К,алын карлы ак далада Кыстаубайр; карай тышкан i3i де жок екен. Ал ж у р т квр! Кун кез1| кекш1л булт босатпайды. ЖелЫз кунп ак дала ак манда! сэбидей уйкыга бегуде. Тым-тырыс. Танауын шертсен де кынк етер емес. BeriMi3 — батыс. Терт салт атты 6ipiMi3fliH сонымызда! 6ipmi3 казша тззЫп ж у р т барамыз. Тардырымыз Алда бергенде тэр1зд1. Бастап келе жаткан сол. Оныц артынай Сулекен, онын сонында Ибат. — Бала бет дурыс па!— деп дауыстап кояды Сулеке! мен Ибат кезектесш. — Дурыс! Дурыс,— дейд1 Алдаберген де бар даусымен; —«Садырбайдын жылкышыларына азык-тулж апарьп журетш Алдаберген» рой?— дед1 Шэрбан жай гана. — Солай болса, солай шырар. Жолда Куртыдагы ауыл Fa тунеп шыкканнан кейж кушмен ел жок, кун жок уза!) журкпен Кыстаубайга жакындай бергешм1зде сабалап ка;! жауып, жел турып, ак тутек боран coFun, айналадан ту) керсетпей Kerri. Сонда да ж у р т келем1з. Алдаберген анда санда токтай калып: — Бет1м1з дурыс, Сулеке... Иба-еке! Енд1 бiразда К,ыс таубайра жетш каламыз!— дейдк «Рас болса рахат кой Тек, Сулекеннщ кецш уинн айтып келе жатпаса!» деймн iiniMHeH. Жел басылып, кар енд| еркелеп жауып турган сиякть иыгымызга конып, беДм1зд1 аймалайды. KipniKTeH сушп кез1м1здщ жанарына мелмендейдк Жанар ыстык кой, epi Tin, бу атып, ыршк уштарын кумк шыктармен шштерлейда Алдаберген эл1 алдымызда едк Сарбаздарын бастара! Аманкелддей иырында кос ауыз мылтык, аргымак бейне лес курен жуйржтщ Ti3riHiH б1рде тежеп, 6ipae тежеме! келе жаткан Сулеймен де, бэр1м1з де Алдабергеннщ «кел д1к!» деген дауысы жадырай шыкканда паровоз токта! калгандагы вагондарша TipKece лыксып тура калдык- — Ей... Келгенщ кайсы? Не айтып турсын?! Бул араны уш-торт уй рана кыстайды екен. Кар астындг кеуекке тырылып кершбей жаткан кожек T3pi3fli тугп {кпдортпейдн Сыгырайран эйнектен ждеп тышкан кезжде! жылтыраган жарыкты шалыпты Алдаберген кезк Егер ось 60

« а р ы к бол м аса коран ы ц у е п м е н ж у р ш кету1м1з м ум кш — Бул уй Сейсенбек аксакалджк — Мейл1, мм дЫ болса оныю болсын! Бул жактын жылы уй! жабык коранын оцтустж кабыр- ■асында болады. Какпаны какканмен уйдеплер ести кой- кайды. Алдаберген атынан тусе салып эйнепн какты. [де­ лала есмлеу тонын желбегей кие салган бойшан Kici лырып, eciK ашты. Иыгында мылтыгы бар Сулекенд! аттан сетерт туаргендей eTin карсы алды. BapiMi3fli e3i бастап /йше м рпздь Tepri уйге Kipe бергенде Сулекен жузше <ез1м тусе кет1п едк жасамыс тарткан саргыш жузш, сур сазыньщ улпепндей сэры муртын, кас-кабагын — 6api Sapicin ак кар басып Ж1берттк Кулш ж1бере жаздап гиылдым. Болатком агасы тускен уй жаны калмай курмет етедь [Герге керпе теселшдк Шынтакка жастык койылды. Кешж- рей дастаркан жайылды. Дем1 буркырап, эндетш сэры самауыр кеп подноска койылды. Жас баланьщ жудыры- гындай улкен бауырсактар теплдк Сулекене арнап nicipLn- ген жука нан да келш калды. Шай устшде Сулекен: — Мунша алысты неге кыстагансын?— дед1 уй иесже. Маган epci KepiHfli. «Егер бул жерде бул кыстау, бул уй болмаса бупнп туш хал1м13 не болар ед1? Жаурап, ycin елмес пе едж. Ракмет айту орнына, кешгеш Heci Суле- кецнщ?» — Таскандыгымыздан емес, саскандыгымыздан гой, Сулеке,, кулан жортпас куба жонды мекендегешм13. Кек- темде.б!рльекш десятине жер тырналаймыз. Кузде соньщ бергенш береке етш, кысы-жазы жан сактаймыз. Ж ам- болды бабамыздьщ тер nci бул жерге солай сщген екен. Сол «тер ис1н» тастап, баска жерге кетк1м13 келмей/ii — «ед1 уй иес1,— Атым Сейсенбек. Сулеке, жайымыз жанап>1. — Олай болса, жен, жен,— дед1 Сулекен. Шай дастаркан жиналар-жиналмаста жылы уйдщ eciriH адамша ашып, балпандап басып аю Kipin келе жа- гыр,— деп efli Айтан. — Аю!— деп Щэрбан, шымыр етш, шошынган кескш- мен Айтанга карай калды. Айтан манадан берп эцпмесшщ желЫнде кыз жанын 6ip теб1ренте алмай, езш е ыза боп келе жатыр едк Мына сэтше ырза боп: Из, аю!.. Аю!..— деп кулд1 де,— Аюмыз адам боп шыкты, Шэрбан! — К,оркыттьщ гой!? — Жапан далада алты ай кыс ак боранмен айкасып

.1 ж ы лкы багы п ж урген ж ы лкы ш ы н ы ц ой д а-ж о кта уйге Kipii к ел генд еп бей нес in саган б аскаш а суреттеп айты п бер» алм асп ы н деген «сандырагым нан» туды Foft. Ш ош ы ты п ал- д ы м б1лем, ceHi? j — Ж ок... энш ейш ! Кдннен каперш з отырган адамда[ уст1не аю Kipin келгеш ... И э, а й т а бер, тындаймын... K,a3ipri Kejiici де с о ла й екен. У ст ш д е п ж у н ш сыртын; караты п к т е г е н тайтер1 ж ар гагы , басы ндагы кулпарасЫ ет1к сы рты нан киген ки!з уйы гы — бэр-бэркл апп ак ка] куш м ен, м алм ан дап Kipin келгенде аю га уксас екеш рас — Т ауб асп ы сы н !? Ш ецпн! Кел!— деп Сейсенбек ыкы! л а с биимрд! де, e3i бары п m euiinaipin, 6i3flep оты рган ж о гаргы бел м еге алы п к ел д к — Б ойы н ж ы лы тсы н, ш ай куй — цет эйелш е... — С ады рбайдьщ ж ы лкы ш ы сы сы н гой,— дед1 Сулеке! — Иэ,— деп анау дунк ете калды ,— ю р-коцымд1 ауыстырайын деп... Ka3ip кайтамын. — К,айда? — Ж ы л к ы га. М айкуды к о й паты на. K,a3ip кайтам. Бо лысеке! ' — К,айтпарсыц! Осында боласын! Т ан е р т ен 6i3fli «жыл- кына» бастап барасыц! — Ж ылкы га?— дед! Т аубас танданы п.— Слздер жыл- — Айттым болды . С в з 6 ir r i. Все! Сулейменнщ болатком агасы екеш н ecTyi бар Тауба Ka3ipri эм1рл! унш д е ту сш дк — Ж арайды, болыс-еке! 1 Bi3re эйнектен тышкан кезш дей жылтыраган жары# ш ам 6i3 KipiciMen ж ер ге — ортага койы лган. Осы шамныв булбулды н т ш н д е й кы зы л о ты на «хан кы зы на о т ала келген кебелектей» ею ж асар еркек бала тап-тап беред Саусагымен уыстап, алаканына салып ойнамак болыг талпына бердк талпына бердь Сейсеке оны кайта-кайт алды на алып, -лзесше отыргызып, шам ж акка ж1берме эрекетжде едь Bip мезетте, Сейсеке ас жайын бишекк теменг! белмеге шыгып кеттк Балага кудай бердк Дере шамга ж е т т келш , булбулдын тинндей Кызыл сэулеш узк а л м а к боп кы зы га ш уш лгенде, И бат б аланьщ б ш еп нен uiai 6epin устап алып сук саусагын шам шыйысынын бушрш THri3in к алы п е д ь Б ал а ш ар етш , ш ыцгы рып колын тарты алды. .; — О бал емес пе? К уй ш калды гой c a y c a n j,— дед Ш эрбан . Т а п сол 6ip с э т п кез1мен кергендей TiTipeHir урейл1 айтты. - 62 . !;

' Айтан бул эцпмесше де Шэрбан назарын аудартканына штанды. !! — Шошыма, Шэрбан! Ибаекен бебектщ колын куйд1- sт1н адам ба! Куйермен гана erri. Бала кайсар екен. Жана •ган «бала шар етш ж!бердЬ> деп эдеш айтып ед1м. ttTnefli... рас кайсар екен. Шыныга колы тиер-тимес... 1йермен болганда кезш тас кып жумып, кабагын шыты- 4П, басын шалкайтып, колын шамнан uleriHflipin экетть бекеде де кереп сол. Бала содан кейнн, экеспнн орнына дрып, Ибаекеце алара карап, 6e3epin отырып алды. Сей- -нбек келгенде бала ун-туназ тэртш п болып отыр едь Ол мласын кайтадан алдына алып, этзесше отыргызды да: — Айналайын! Балташжан акылды гой. Е... бэсе... мше :ылай тиыш отыр... эйтпесе... уят болады. ! Куакы Tuifli Ибат: — Балташжаньщ будан былай шамга умтылмайды. олай ма! Шамга ендтэр1 умтылмайсын гой, э, Балташ?! Балташ басын изедк Алдаберген мырс е т т кулш ж!- .■рдк Сейсенбек енд1 тусшдк Тап осы туста eciKTi жулки шып, 6ipey Kipin келдк Бул юм? Болаткомнын екшил шабарманы екен. Юрген бетте-ак атефон табагындай сейлеп ж 1бердк — Ci3fli шакырта ж!бердк Ауданнан сот келед1 ертен. сз жетсш!— дедк Бэр1м1з Сулекене карай калдык- — Шенин! Бойын жылыт. Тамак iiu. Содан сон журе- нз,— дед1 Сулекен. Бул уйде суды бар-ды. Атына сулы ipri3fliprri. Жай сез шыгар десек тамак iuiin болысы- — Ат эзйрле!— дед1 Сулекен. Сейсенбек отагасы: — Сулеке, тун !нлнде кайда барасыз! Шаршап келдщ1з лыс жолдан. Жатып, тыныгып, ертен ерте журщ1з! Сулеймен: — Ол болмайды. Мен1 бул елге, уйкынды кандыр, жан иныштыгынды жаса деп ж 1берген жок. 1с аткар деп юберген совет уюметк Ат эз1р ме? — 03 ip Сулеке, эз1р! Б|зд1 де ала кайтатын шыгар десек: — Ибат, Айтан екеущ осында тунейсщ. Ана жылкы- ш.шы кастарыннан босатпацдар! Танертен сонын езш epTin адмрбай жылкысына барындар. Санандар. Жазындар. Лкты жасандар! Уюмет саясаты естерщнен шыкпасын. Гуашиндер ме? 63

— Тусшдж, Сулеке! — TyciHfliK! Танертенп шайды шам жарыгымен imin, Таубас жы кышыны epTin алып Ибат екеу!м1з Майкудык алкабьпр жаткан Садырбай жылкысына бардык. Жабагылары к нандай, тайлары бест1 аттай екен. Ею кун кешке дей санап арен б т р д ж . Ece6i жазулы. Санын жасырмаганым< жас жагынаи кымтып баккан екен Садырбай. Оны кенсег болаткомге баргасын... — Совет yKiMeTi киянатты суймейд! емес пе? Сенде калай... сонда?..— дед1 Шэрбан. Айтан OFaH жауап бермедк 0 з кещлшщ Шэрбан турал| ыстык сырына бой алдырды: — Шэрбан! — EcTin келем. \" — Егер Сулекец сол туш болатком кецсесше кайть кетпесе, Садырбай жылкысын санап болысымен, 6i3fli ерт! кенсеге — Найзатаска 6ip-aK тартар едк Иэ, ме?! — вйтсе Heci бар? — Онда ма... онда... сен екеум!з каз1рпдей оцаша кед жатпаган болар efliK. — Келе жатыппыз! Онда не тур? — «Онда не тур?..» Онда... мына...— деп Айтан тулки тусер буркптей Шэрбанга шуйинп, оны кос колымен (а! пзгМ м ен жумысы жок) epiHeH KOTepin алдына алма болды да тиыла калды. Р е н ж т п алармын деп тартындь «Сабыр, Айтан! Сабыр!»— дед1 Айтан езше нитей. Сей Tin ендк мана жауапсыз калган тмегш кайта айтты: | — Т1лде тиек жок кой, Айтан!— дед! Шэрбан 6yj жолы да. — Тглдщ эм ipinici журек кой, Шэрбан, журек!— де; Айтан да манаты сезш сол кутнде кайталап. Шэрбан тагы да ундемедн Алдынгы жакка — кен жа зыкка, шетс1з, ш еказ далага, квкжиекке квз жупртудс Шэрбан караган кен жазыкка Айтан да карап едк Кереме сурет! -мят* Бугшп аспан осы ею жастын Ka3ipri кеципндей жаркы) да KipmiKci3. Жер-ана ак мамыгын улан-гайыр т е с т е жылг жамылып, элдимен, энмен тербелш уйыктап кеткен ca6i TspiaAi. Ж азда, кузде адыр, алкап боп бедерленетш бу. манды улкен ак дастаркан жайылган денгелек устел устж дей теп-тепс етш жаткан ак кар кун сэулеамен шагылыса ды. Квз уялтады. К вз ушында, сонау 6ip жазыктын квк- жиекпен кем керте уштаскан шепнде аздаган карайганда) 6ipfle KepiHin, 6ipfle кержбей кеткен тзр1зденедк Одан бер-

шде... кекке ынтык жалгыз кек тутш кумк: аспанга рсалацдап кетерш п, тж шаншылып бойлап Kerin барады, •> йнап кет1п барады. — Дала бугш кандай эсем!— дед1 Шэрбан. V — Екеум1зге арнаган кызыгы мен куанышы болар. 111 Шэрбан ундемедь — К,ыс бойы жалгыз уй отыратын кершеачдер, Шэр- ан! Keniaei3 шыгар саган! — Туган уй — алтын бесж. Нэрестеге ез 6eciri езше ‘I енпкпз болып па! — Нэрестенщ жеш 6ip баска. Ол беапнде уищеп жата |! ередк К,аз турып, аягын апыл-тапыл баскансын, тип иыккан сон онын да турл1 талпыныстары болады. Сен олсан epeceKcin. Уакытынды айтам? — Экем жалгызшктк Эжептэу1р шаруамыз бар. Экеме ie, шешеме де колганат мен гана. 1шм де, ciwiiM де тым кас. — Сонда,— дед1 Айтан. — Аудан орталыгындагы орыс-казак мектебшде еткен !■кылы бес класс б тргенм ш . Содан сон жаз болса жайлау- ia, кыс болса Садырбайдьщ агаш уйшде улкендерд1 жытам. — Мугал1м eKCiicin той. — Жок. Жай. Улкендерд1 жиып алам да окытам. Акы лмаймын. К,ырык-елуге келген улкендер де окиды. Нан- >айсын ба! С1здер улкен калаларга кетin ездерщ окып курандер. Одан сон кызметкер боласындар. Сонда ауыл- iaFbi карангыларды сауатсыз калдырамыз ба? 0 з б1лгеш- >ii3fli уйретт хат танытуымыз керек емес пе! «Уакытынды |йтам» дегенще жауабым осы. Шэрбан ашылып сейлеп келедк ; — Кеше апач айтты гой...— дед1 Айтан. Екеуше де >ртак балалык шактын 6ip Kopiniciit Шэрбанныц eciHe гус1рмек боп. — Кулагым сенде,— дед1 Шэрбан кул1мареп. — Сенщ алты-жеп жасар, менщ он уш жасар кез1м. ii3flin уй Кызылтастагы шздщ ауылды кыстады. Смагул, Кдйыржан деген жиендер1м1з азд щ уйге кел1ге бидай гуюге барганда меш кастарынан калдырмайтын. Сонда \"магул, сенщ шашыч жалбырап, жупрш ойнаганыцды (ызык корт куалаганда, немесе «жасырмнбак» ойнаганда ен Menin артыма кеп тыгылып, тонымньщ етегшен устай- гынсын. Кетер1м1зде: «Кетпе!» деп босатпайтынсьщ. — Рас суйгпм бе?! — Рас сейткенсщ. Онда етепмнен устасан, енд! б>ле- 65

пмнен уста! «Мэцгипкке уста!» десем не дер едщ, Шэрбан! Ат устжде катар журш келе жатып бетоне бетон, аузын. кулагын тосып жауап куткен Айтанга: — Журттан естоген ез алдына, ез аузыннан ез жайыц ды айтшы, Айтан!— дед1 Шэрбан. ’ Айтанда еипрбаян шагын. Жасы биыл жиырма б1рде Аудан орталырында орысша терт класс б тр ш , екыув жыл уйжде болды. Семейге окуга кетто. Ол жылы Keiuirii калыпты. Келен жылы март айында жолаушыларра bieci Семей барып, кузжде ауылшаруашылык техникумына туе Ti. YuiiHiiii жылы денсаулыры кемш, 6ip жыл демалыск шыкты. Уйше келген куннщ ертенжде, ауылында коньп жаткан Сулейменге сэлемдесто, танысты. Ол xici кызметю шакырды. Уэдесжде турып кызметке алды. Бул сапарда д; сол кызмето жайымен жур. — Булардан баска да... тары... Жасырмай барж айт!. — Сенен тук жасыргым келмейдь Бэрш айттым. — Bapi емес,— дед1 Шэрбан. — Кыз деген, кызык деген, уйлену деген ойымда жо> сикыр едо. Оз1нд< кергел1 кеюрепмнщ какпасынан 6i| ыстык леп ecin... Журепм... Аржагын айттырмады Шэрбан. — Умытпасынды умытып, айтпай келecin, Аий'н! — «¥мытпасымды умытып?» Ол не?.. — Ендеше мен айтайын. «Сырлы шкафтын сыры» дега энпмеащ окыдым 6ip журналдан. Одан сон «Казак тип» газетшде басылган «Кызыл эскерге» деген вленпда де..| Буларынды айтпаганын жасырганын емей не? — Туу, сол ма? Баспасезде жарияланган сон жасыр- ганым болып па! Жэне 03iM айтсам мактаншактык болар едь Элдекей деген дана кария айтыпты: «Болмай жатыг болдым деуден сактан, толмай жатып толдым деуден сак- тан» деп. Менщ жанагы жазгандарым бас бшмеген тайлык- тьщ тайрацы сиякты, шэлд!рж б1рдеме гой. KiM бшед11 элде боска эурелж пе? Абай, Султанмахмут мулде е: алдына: Ал каз1рп атакты Сэкен, Бежмбет, Сэбит, 1лиястаг акын болу кайда? Сондыктан, Шэрбан, тындап келесш бе| эуре болмай-ак койсам деп журмж. — Буйдеущ дурыс емес,— дед1 Шэрбан. Айтан ундемедп Exeyi ак ши ш ж де жайылып жатка» Топжарганнын аз гана жылкысына келди — Ал Шэрбан, мен санаймын. Сен жазасын. Болмасг сен сана, комсомолкасын гой. Мен жазайын. Шэрбан мырс етш кулж ж1бердь Неге кулдщ?

— Мен комсомол емесшн. j — Ибекен «комсомол» деген1 кайда кеше, с е т? I — Сен eKeyiMi3fli 6 ip re ж у р т кай тсы н д еп, тапкан ■ылы болар. Эйтпесе OTipiK а йтпайты н Kici екенш мен де ! Айтан вида тусшдн Ибаттын буны Бэкен уйшде калды- ып, кондырып KeTyi «жакын манда комсомол жок болса !эрбанды epTin барып Топжарганнын жылкысын санап »йт» деу1— 6ap-6apici Шэрбан мен Айтанньщ болашак, гдыры туралы екен! Ею жас 6ip-6ipiMeH еркш таныссын, nicciH деген i екен. Шэрбанныч эке-ш ешеа ше? Ол юсмлер Ибаттын ойын рден тус1нген. Ал Шэрбанньщ e3i ше? Улкендердщ сез. ундершен, «скш-емеуршдержен бул жайды б1рден сезшген болатын. Мше, eHfli -сол ею жас Топжарганнын жылкысын Ёанап» болып, кайтып келе жатыр. — Будан кейш кеш болады. BuieriMfli артайыншы мой- кча! Шэрбан эз1лдеп: ' — «Быегщ де» журек 3Mipi ме? Элде, ак даладагы |рсаландык па!? Айтан езше «мен осы, жйчтшн бе, тубкпш бе?» дед1де, Иэрбанды шап 6epin иыгынан кушактап, езше бешмдей epin, бетшен суймек болды. Шэрбан ашусыз, аптыгусыз, — Руксат жок! Суйме бет1мнен. Енд! кайтып KepicneriH елмесе суйме бет1мд1! 1 Айтан тиыла калды. Тагы да катар ж у р т келедь Айтан нылып: — Шэрбан! Шэрбанжан! Екеу1м1з битекке б1пек жал- ап, журекке журек косатын жандар болуымыздьщ кепЫ олсын, 6ip-6ip гана суйейшнп бетщнен... 6ip суйпзнп! Айдалада, ат устждеп онашада кыздын бетш сую ер мптке сез бе! BipaK, Айтан олайша cyftrici келмейдк 'уксатымен, кел1ам1мен суймек. Солай суйсе, солай суй- !зсе кыз журегжщ махаббатын езждж еткеж. — Асыгыстык уятка калдырады, Айтан. 0Mip бойы нр1мгз-б1р1мЬдж болганда гана суйесщ бет1мнен. Суйпзем. )ган дешн руксат етпеймж... — Bip ез|нд!, 6ip ез1нд1, Шэрбанжан! Ж ан сэулем! — 0Mip 6ip кундж емес кой, Айтан, киналма! Иэ, eMip 6ip кундж емес. Тагдырдын адамга 6epepi де, |лары да кеп. KiM бшед!, бул ею жас косылысып бакытты •Mip сурер. KiM бшедк тагдыр тас бауырлык жасап екеуж

жол айырыгында кезд еспрт, сутскен кос журек косылыс алмай KypciHicneH кун кешер. Буныц кайсысы болса д болашак керсетер. вйткеш, багдарласкандары рана бол маса байламга келген жок. Шэрбан кеюрепнде саф алтын дай салмакты 6ip сабыр жатыр. Арманы — мэцгЫк махаб Бакен буларды сырткы eciri алдында карсы алды. Тере зеден коре сала Жумабике шырып: — Тоцып калган жоксындар ма, айналайындар! Yttr кipiкдер,— деп ертш кетш барады. Ертещнде танертен Ибат келш Айтан eKeyi Найзатаска — болатком кенсес!не журш Kerri. Айтан артына карай карай кетш барады. Ж уреп Шэрбанда калгандай кима! кетш барады. Шэрбан да елепзш калды. «Керкпей д бшспей жургешмЬдщ ез1 жаксы екен гой» дейдь Шэрба) терезе кырауын ыстык дем1мен ypruien, алаканымен сурт юлейдк Айтан кетш бара жаткан жактан кез алмайды Сэл кул!мФрейд1, сэл курсшедк Алдарында кандай тагдыр тур бул eKi жас журектш Косылыса алар ма, элде арманда кун кешер ме? ЕК1НШ1 ТАРАУ Апрельдщ орта шеш. Кекжиектен шарайнадай жар кырап ш ыккан кун табары таудын шырыс жотасынан кы| аркасына ормелеп кетериип, алдымен тау шындарын ал тындап тастады. ByriH кундепсшен де ертерек келге! Айтан сырт кшмш шешшш, шкафтан керек™ ic кагаздарьп алып, карастырып отырранында есж ашылранын сезсе де KiM KipreHiHe назар аударган жок еда. — Бала!— деген дауыска жалт караса, Сулеймен тор аганын ез! екен. — Саламатсыз ба!— деп орнынан атып турегелд1. — Отыр! Жаз! Барлык ауыл кенестерге. Т усждщ бе?— дед1 де тер белмеге Kipin KeTTi. Орындыгына отырды. Тес калтасынан курен былгары капты кезшдсркш алып, ора- малымен шынысын 6ip сипап тастап, кырлы жуан кызы; карындашты шыгарды. Мунысы катынае кагаздарга ко; коюга эз1рлйт. — Болды ма! Ж азып болдьщ ба, бала! Экел! — Ей, кулак бар ма сенде? Ж азып болдын ба, экел тез мунда! «Машина дей ме екен меш, бу Kici? Айтканы жада

«на, он ауыл кецесше каты нас... оларга жаз деген тап- ырыстары каншама». — K,a3ip, Сулеке! K,a3ip! Кеше кундоз ауданнан терт уэкш келген. Келген бетте сыгыстык биццретш олардыц кайсысыньщ болса да эдетк >ларды Кызыл шипктеп ауылга кондырган. Олар бупн тус- ен кешн ауылдарга шыгып, келген жумыстарын тындыру- а KipicneK. Т ерт ат керек оларга. Сулекен кеше щ|рде кшдл ауыл кецес агасы Ибатка шабарманын лаберт, ол «терт ат та нертен осында эз1р болсын»— деп буйырган. sa'iipii «асыгыстыгы» бул туралы емес, кашангы эдеть le icTey керек болса да нажагайдай шапшандык талап тедь Олай болмаса, куйреп, куйш-nicin калады. Жыл карымдай уакыт ш ш де бул мшезш карауында ктейтш длзметкерлер1 гана емес, ел адамдары да б1ледк Айтан ■сытые жазып 6iTipin: — Болдым. Mine, Сулеке!— дед1 еап н ен Kipe бере. — Окы! Айтан окып тур: ...Ауыл кенес агасы... Жолдаска. CeHiii ауыл кенесшде анша адам биыл саужойга тартылды? Солардын Heiueyi Чат тануга жарады? Окымай кеткендер! болса, юмдер? |3ул 6ip. Екжип — уты с кары зы н алмаган элд1 шаруалар бар ма? болса шмдер? Yшпшл — осы жетшщ шннде шаруашылык салыктын еалдыгы тапсырылып б1тетш болсын! Осыларды тугел :<рындап, апрельдщ 17 куш маган, болаткомге келш мэл1мет ререацдер! lUidepri болыстыц атщру комитепшц терагасы С. Жамангы^м. — Дурыс,— дед1 Сулекен-— Bepi экел, кол коям! Сейт1п, Сулекен колын койды. Айтан ездерМ н белмес-i- не келш, жанагы кагаздарга ауыл кенестершщ номерлерш койып, фамилияларын жазып жатканда Т узак Kipin келдк Шем1ршек болган жылкыньщ танауындай танауы бурын- гысынап да сумпайы сэнмлдеп: — Айтан, мен бшгешц к1м б1пед1 дейтш шыгарсыч? внеу куш Садырбайдыц жылкысын ecipin жазыпсьщ. Сен оны сейтш, соттатып, каншама жылкысын ушметке ал- дырып отырсыц. Не деп турсын, Тузак? Есщ дурыс па? Неге етйрж жазам. Бас жылкышы Таубас деген Kici касымызда. Ибекен eKeyiMi3 жылкыларын ушр-ушр, т1збек-т!збепмен алды-

мыздан етюзш санадык. Санаган Ибекец. Мен Ибекенн санаганын, айтканын жаздым. Эбден санап бггкесш жазгс акт1ге. 1штершде кол коя бшетш жалгыз гана Нэж1меде деген жылкышы ж т т кол койган. Коргщ келсе...— де Айтан шкафтан санак кагазды, актыны суырып алды.-- Кер, м1не! Окы! — Кагазга жазыла береди Кол койыла береди.. — Ондай кудищ болса жур, терагага барайык! Кезшц айт жанагыцды! Жур! : — Бармаймын. Аягьщды кектен келирмесем жер бй сып журмейш? Ибат icipin келген едк — Ибеке, мына белсенд1 Т узак ci3 бен меш айымта тур! — Сейлеспеймш сендермен!— деп Т узак uibiFa женел — Ол 6ip журген сайтан-сапалак, батпак-сатпак. Он! тазартуга 6ip квлдщ суы керек болар эли— дед1 Иба мыскылдап.— Дегенмен, сак бол! Сол ит сен1 кундейтг шыгар. Айтан ойлана калды: — Неге кундейд)? Екеум1з де уш класты 6ipre окыды!| Yiu-терт жылдан сон мен Семейде окуда болдым. Ол - ауылда. Мен де кедей баласымын. Оньщ бабалары Садыр бай бабаларынын — Шортанньщ кулы.—«К,ой ауыльк Мен1н де, онын да адам санатына косылуымыз Совет ук1! MeTiHiH аркасы. Ендеше, Совет уммеэтшн саясатын нег тусшбейдк Тузак? Т yciHe/u. Ендеше, неге буйтед1? Нег| менен MiH !здейд1, «Kip» 1здейд1. Неге? Неге? — Мэнсапкорлык, ол HrriKi. Одан баска тук те емес,-' дед1 Ибат. Тузакбай Айтаннан бурын болаткомде кызмет ететп Окудан 6ip жыл демалыска Айтан келда. Сулеймен тераг; Тузакты босатып, орнына хатшы eTin Айтанды кызметк! алды. Тузакты косшы уйымына ж1берд1. Тузакбай со; куннен бастап Айтанды «душпаным» деп санады. Сырть буНн, imi тут1н, пасык боп алды. «Эй 6ip cypiHce? Суршд1р сем Айтанды! Орныма кайтадан барар ед1м» деген армань айга карап улыган аш иттей унс13 улитын боп алган. Енд онын устше... Шэрбан... Айтаннын Шэрбанмен кездес\\ carrepi, 6ipiH 6ipi унатысатындыктары, казак даласыны! «сымсыз телефоны» аркылы Тузакка тез жеткен. Ту зак Kyftin-nicin icimn, жарылып кете жаздаган. Эйткен езппн «дэмес1» жок емес-Ti Шэрбаннан. Егер ез1н — hfhi Т узакты тенс1нбесе, Семейде окып журген агасы Салпы 70

куыз уйлену1 керек Шэрбанга» деп б1пед1 Тузак. Бул мунын рз ойы рана емес, uieiueci Должанньщ уйгаруы, «байламы» ролатын. Салпы аузыньщ жасы кырыкка такап калганымен [кумысы жок, он жет! жасар Шзрбанга сырттай некелен- kipin, уйше келж к,ып rycipin те улгеретж. Бул ойын Шэрбаннын эке-шешесше 6iлд!piп те баккан. Должанньщ рул ниетже Жумабике мен Бэкен ниет бшд1рмеген. — Бала ез1 шледк Должан! Айггырып, куда Tycin коятын заман еткен. Жыл жаца, заман жана!— деген. Должан сонда да талакша жабысады. Шэрбанньщ »зше: j — К,ызым жок- К,ыз орнына кызым боласьщ, карагым! Ьалпаужан окуынан келген сон— кез!м Tipifle келж етш tycipceM ceHi, арман не менде! — Эже, улкен адамсыз. Кеципщз калады. Будан былай рндай ойьщызды койыныз! Ол болмайды,— депт1 Шэрбан. [ — Должан —«Аш кенедей жабыскак Должан» атанган кемшр. ¥чкыр-шункыр ойлары, будыр-будыр пирылдары Ьсетпз. Кузд1 куш жацагы Тузарынан «Шэрбанжанга ар- iian токыттым!»— деп тубге ш элккойдьщ TecTiri, жент, конфет; fippin ж1берген. Бэкен мен Жумабике жактыр- Иапты. Кдйтерж билмей, Шэрбанура айтпауга yiiFapFaH. SipaK, Шэрбан ce3inTi де Тузакка эзшдеп: «буларьщды дешейдщ езже апарып бер. бкпелемесж! Тузакты кыран ^уска курады демеулш ме ед1? Мен шындагы шубар тес (.ыран емеспж. Егер, TinTi, шешешз, солай деп санаса, знда... Кыранды устауга кыл тузак керек емес пе екен! Нагыз кусбегжщ куратыны кыл тузак деп есту1м бар. Мыналарьщды уйлерще алып кет, Тузакбай,— дейдл Шэр- 5ан. Жумабике жактырмай 6ocaFa жакка коя салган Дол- >!.з.ннын «сэлемдёмелерш» Тузакбайга кайтып берштк Ту- закбай «Мунын не?» деп шалкактаган екен. — 9 з дуниеЫ езше ауыр болмайды. Ал «кайткан малда к.айыр бар» де дары алып кет! Эжене солай, жетклз Шэрбан- кан екеум1эдщ сез|м1зд!,— дед1 Жумабике. Должан кемп1р сонда да коймайды. «Салпауымды улкенске, сен бар емессщ бе?»— Тузактын езж тузактай- ды. Шешесппн бул ойына Тузак е л т т туседк Сейтж жургенде «кердщ бе, Айтан деген «пэленщ» шыкканын?» Гузакбайдын imiii осындай да осындай ешпендж тыуде болатын. Айтан оран мэн берген жок. Кенсе кагаздарын реттеп, Кызметш ic+ей бердь Ибат тер белмеге — Сулеймеш-е Kipin

кеткен едк 1ле-шала катты шыккан дауыстар естицц те менг1 белмедегшерге. — Шатак,!? — Из... менщше де солай-ау деймш. Эуел1 жай басталган сездер ше-шала ащы жанжалг айналып, дауыстары катты шыга бастады. — Ауданнан келген узки! тертеу. Сол тертеуше торт а' экелсш дегенмш сатан, шабарманнан. — Терт ат ту ги 6ip де атым жок. Болатком кецсеа кысы-жазы осы еюнил ауыл кенес ортасында. Уезден, ауданнан келген уэкыщер елге ось] арадан аттанады. Бул жылда KiM кеп, уэк1л кеп. Демек екшип ауыл кецеЫ «ылау» женшен эбден ыгыр болтан — Не деп турсын? «Ат жогын» калай? — Баска ауыл кенестершен алдырт. — Есщ дурыс па? — Менщ eciM дурыс... Сол кезде Сулеймен шарт ёте калды. — Эй, зкецнщ... — 0кеме т1п типзбе. Биыл токсаннын тертеу1нде отыр- ган ак перш те ол. Букш ел кадарлейдк ал сенщ.экендк. KiM 6lnefli? 0кец болып па едк жок па ед1?.. \" — Не деп турсын?.. Кдматып тастайын ба каз!р! , — Терге кара! Ибатты каматкызып койып, терд» ипрентш отыргызып коймас ceHi бул ел! — К,ырдын кырсык мшез ку аяил. «Ойнап» кер мень мен?! Меж партия ж1берген, совет ужмет! ж1берген мунда басшы етш. — Ибатты камат деп ж1берш пе ед1? Онда сол кагазын- ды керсет! — Ужмет макан сенед1. Мен — менмж! Ал сен — жм- ciH e3i?.. — Мен Ибатпын! —«Ибатпын?» Ежбастуздын шахтысында жиырма жыл кем1р казган мен емей, сен шыгарсын? — Отыз жыл бойы далада мал бакып, егж салган мен емей, сен шыгарсын? Шахты-шахты дейсщ, кем1р-кем1р дейсщ, сол KeMipiHfli шайнап жутып ж уре бермей, неге келд1н мунда? Мал мен е п н а з кун керш керсж шахтын мен KOMipiH? — Надансын, даланын дарбандаган тагысы. — К,ол коя бшиейтш сенен надан емес шыгармын. К,ане, алшы колына кагаз-каламынды. «Ибатты каман- дар!»— деп жазшы?! 72

Сулекен одан api шыдамады, алдындагы коныр устелж жудырыгымен сарт етюзш: — Экет мынаны! К,амандар! — Ей, кайсын барсьщ?! Камандар меж! К,ама деп отыр Fofi мына Сулеймен болыс. EiuKiM ун катпады. Шабарман сыртта журген. Bip хат- шы мен Айтан eiceyi «ест1меген» боп, кенсе кагаздарымен шугылдануда. TyTiHre какалгансын агаш уй кабыргасын жарып шык- кан врт жалыны тар!зд1 Ибат 6epi шыга келдь — Ибеке! Ибат колындагы камшысынын калай сиггент калганы» да сезбеген болар. «Ынжык иттер! MeHi Сулейменге бокта- тып койып, кежек кусап бугып отыргандарын?..» деп эуел1 Айтанды одан сон екшин хатшыны иыктан 6ip-6ip тартып ж!берд1 де, еден сэкййне отыра Kerri. Мынау eKeyi ездер1 кжэлщей, ундемед1. Айтан Ибатка сыртынан кез жупртп, ол мандайын exi алаканына салып, жауырыны куж1режп ашу-ыза дем те булыгып отырганын керд! де Айтан: — Ибат ага! Ашуга алдырмау керек дейтш едщйз езщ'З. Ибаг узыншак курен кез1мен алара карап: — Не деп турсын? — Не деп турайын, Ибат ага? в з акылынызды езщ1зге айтып турмын... Ибат утылып калганын сезд1 де: — Солай екен-ау... Бул болыстагы кызмет бабымен журк-турыска керект1 аттарды барлык ауыл xeiiecTepi 6epyi жен екеж рас. Оны тап бупн эцпме етуден repi баягыда-ак ретке к е л и р т алу_ керек емес пе ед>. Ауданнан асыгыс жумыспен келген мына терт уэкищ! «Ибат ауылнай «ыгыр болдык» деп ат бермедЬ> деп кайтарып ж 1беруге бола ма? Айтан осыларды жайлап айтканында Ибат: — Дурысында менщ оным жен емес екен,— деп туре- гелдз де,— терт аттын тертеуш де келт1ртш, темендеп уйдщ корасына байлаттырып койгам. Сулейменге epericin эдеж... — «Эдешщз» калай? — вйтпесем, баска ауыл кенестер «Ибаттын иыгы мыкты, ол 6ip шл гой сауыры калын» деп кулетш халге -жетшпж. Кдрауымдагы елге корган бола алмай, ездж eTinnin. Сол едк Сол болмаса... Сен барып айтып шык, ат- тар 33ip... — 03ini3 барып, KeiuipiM сурап айтканыныз макул болар, Ибаке!

«KeuiipiM»— деп Ибат кайтадан кекжие калды. Жана гана басылган «дауыл» кайтадан буркап тур. Ж ан дауылы. Соны сезд1 де А йтан барып айтып шыкты Сулекене. Бул кун — сейтш, Айтан жаксы керетш ею улкеннщ арасы нда болып калган ащы жанжалга нитей кынжылып кайткан куш ед1 кенседен. Арканын арыстан кысы кек- жиектщ кенересшен кершш келе жаткан бикеш кектем- нен уялып, алба-жулба жыртык-тесжке айналып, ак тоны су тиген канттай курдым болгалы жаткан кез ед1 бул. Жер 6eTi кок сокта. Адырлар басы ак кардан арылып, ecKi коныр бержтерш шалкайта кие бастаган. Сайларда саржылан су ирендейдк Ж ана гана кылтия бастаган кекке кадалган мал карасыны кершедк 1шшде кенседен кайткан Айтан бар торт-бес салт атты Kicire жондагы елден келе жаткан ею жолаушы карсы кездесть Таныс адамдар. Сонын 6ipeyi Айтанды ымдап белек шыгарып алып, буктеул1 кагаз усынды: — Шэрбан бердП Айтан журеп луп-луп... «Не жазды екен Шэрбан? Не жазды екен? Бакытым ба, сорым ба?» Мыналардын аян-пуян жургсЬм ейд1 негып тезеin? Шу деп Te6iHin ала женелдк Айтанда тагат калмады. Ат басын шапшац бурып, жолдан былайырак шыкты да токтай калып хатты окып тур: Хат. «Айтан! Экем кеше шздщ тау жакка Kerri. Yui-терт кун сонда болмак шаруалары бар. Тез кел! Сойлесетш, екеум1з гана шешетш мумк1н шешус1з калатын тагдыр бар. Будан кей1н, мумк1н, 6ip-6ipiMi3Ai Kepicnecni3 де? Шэрбан*. Айтан журег1 flip ете туст1. «0н бе, туе пе? Бакыты ма, жок элде...» Хатты кайта-кайта окып... акыры, ат басын жолга бурды. К,ыс бойы жатып туратын апасынын уЙ1не — Шанмандагы кыстауга т1зпн какты. K,a3ip сонда барып, тунеп, танертен Шэрбанга аттанбак. Хат сыры ойлантып келед! Айтанды. «Будан кешн муммн Kopicnecnra», fleyi не? Тепн емес. Иэ, тепн емес. Элде KiM MeHiH энеуг1 KyHi Айман булактагы жиналыстан Эминамен 6ipre кайтканымды осек етт1 ме? Одан баска... Шэрбан ренжи калар не ктедам? Ол жолы Кектау мен Koruiflip аспаннан баска жан баласы жок емес пе едь Жок, Айтан, кателесесщ, бар-ды. Сендерд1н арттарыннан журш отырган кара коленке — кара пэле ше? Сендер кол жанын- дагы жатаган кок жартаста отырып кул1мдесш... Аттарьща 74

кайта Minin, женеле бергенде «Жарайсыц, Айтан! Ж арай- оыц!» деп кастарьщнан ©те шыкдан кара келецке еанде ме?! Айманбулактан шыккалы i3 багып, совдарыннан жу- pin, сендер аттан тускенде тасада турып калган болатын. Сен оны танып «Тузак! Тузакбай!» деп айгайласан да кайрылып па ед1? Жок. Шэрбан хаты осыны ойлатып келед1 Айтанга. «Тузак соны жетюзген шырар да. Шэрбан маган катты ренжжен де, кушнген болар» деп курсшдк К уращ ц де: «Сонда да Шэрбан жатты емес пе журепмде». «Ол кунэмд1 кенлр Шэрбан, кеинре гер, сэулем!»— демек боп байлады. Осындай уйкы-туйкы ой боранында жездесшщ уйше калай жеткенш бшмей де калды Айтан. Ж езд еа терп белмеде кабырга пеш туб1нде коныр домбырасын эдетшше, конырлата тартып жатыр екен. Айтанды керш: — Жайшылык па? Бугш баскаша келдщ гой? вщнд! айтам! Айтан ундемедк Т ем енп белмеден Зыкыш апасы келш: — Шешш! Шешшбей негып турсын? Шай 33ip, тамак 6api 33ipl Алакеленке уйге шам жакты. «Сен ренжптщ бе?» дегендей сураулы кез1мен куйеуше карады. — К,ызмет1 жайында б1рдеме болмаса, баска не?! Ша- йынды тездет!— дед1 жездесь Актай Ж эмжтщ терт улыныц ш ш де аздап орысша да, казакша да окыган сауаттысы. Баскалары шаруа адамдары. Айтанныц каз1рп келйлнен He6ip улкен куаныш, не 6ip катты решш сезц\\ жездесь — Отыр! Сейле! Менен жасырарыц болып па?! — Эншейш! Ауыз айтканнан да хаттын езш 6epyfli жен керд| де Айтан: «Окыцыз жезде» деп колына устата салды. Ол шйнен окып шыкты да, шай устшде Зыкышка окып бердк Зыкыш ер MiHe3Ai эйел. — Йемене, екеущ бiрдей ойлана калганыц сонша? Айтаннан артык патшаныц баласын суймек пе ол кыз!— деп салды да,— Бар! Сейлес! Актай тартпакыл тэсивд дурыс керетш мжезш штедк К,ос Ti3eciH козгалактатып, суыртпактап сейледк — Шэрбан бул елде ecTi баланын 6ipi. Эрк!мдер-ак ум1т етсе де алып-ушпай ер жеттк Оныц сол ecTirLniriHe карай эке-шешеа Шэрбанын ренж^кнл келмейтпп рас. «Теши тапсын. Суйгешне e3i косылсыи!» дегеннен баска ойлары болмаса керек, менщше. Барганьщ жен, менщше! Анау жолы ездерщ 6ip-6ipiHfli унатыскан кершесщдер. 75

EHfli не боп кала койды дейсщ! Сен тез кележ деп эдей1 солай ет1п жазган шыгар жацагы хатты. Айтан эжептеу1р жещлдешп калды. Сейте тура, ше- шала ауырлай бастады. ЖездеЫ соны сездк Жалгыз бал- дызынын бакытты болуын eci дурыс жезде жек керген бе! Куд!ки кашырып, сешм тугызуга ниеттендд. — Бэкен,— дед! ол.— Б1зге эртшнен жиен. Керш-бшш журьнз гой, eur6ip бетен мж езаз, 6ip тога, пэтуалы xici. Мактаганым емес, адалы сол. Менщше Таужакка келсе бгзджше сокпай кетпейдк Шэрбан болса эхе-шешесжщ де кецшнен табылган жцтгп калайды. Апама сезд1рсек. Ол xici Бэкенге осы жолы сейлесш пэтуасын алып калады, менщше. Айтан тан бш н е ж у р т кетпек. Уй-imi жатуга xipicTi. Зыкыш терге тесек салып 6epin, шамды сенд!рдк 0здер1 темени белмеге, жатар орындарына кегп. Ал Айтаннын уйкысы хелер емес. Шэрбан хатындагы «Ехеум1з шешетш тагдыр бар, тез хел! Будан кешн, мумкш eMipi xepicnecni3» ойынан шыкпай койды. Кдрангы уйдщ тебесже карал, exi колын басыныц астына салып, exi аягын соза айкастырып шалкасынан жаткан куш — керпе астында умыт кдлып койган улхен ак кайшы тэр1зд! едй Ойында Шэрбан, онын бупнп хаты... — Дэу де болса,— дейд1 Айтан хуб1рлеп кана езже eji.— Айманбулакта болтан эйелдер жиналысынан Эмина мен екеум1здщ 6ipre кайтканымызды андыган Тузакбай булд1рген шыгар... Сонда... калай болган efli ®3i?! Бурх1тбай булагындагы мехтепте эйелдер хунте арнал- ган б у х т Шщерт1 болыстык эйелдер жиналысы болып erri. Буган Тау тещрегждеп елдщ эйелдер! катысты. Сол жиынга аудандык комсомол комитетшщ эйелдер жумысы женждеп нускаушысы Эмина Кэденова келген. Жиналыс- ты болатком терагасы Сулеймен Жамантыков eai ашты. — Совет yxiMeTi бостандык, тенд|к берген казак эйел­ дер!, бйздщ болыстын эйелдер!, мына, бупнп 8 март сендер- дщ кундер!н! Жиналыстарын ашык! Ол жылдардын дэрежеане тэн жиналыс тэп-тэу!р erri. Эмина баяндама жасады. Ат жакты, ак жуз! топ алдына шыгып сейлей келе, жана шыгып келе жаткан кун сэулеа тускен кекжиектей нурланып, кырдын Кызыл булдаргенж- дей тамсандырады хез бн-хенда. Эмина осы елдщ кызы. Самсап отырган ак жаулыктылар, туб!т шэлшер зор ыкы- 76

ласпен тындай отырып, кебшесе Эминанын ез eMipme, вткен кундер1 мен жылдарына ой жупртуде. Жасамыстар жары: — К,андай тамаша адам болган! Келшшектер: — ЦПркш, осы Эминадай болсак, арман не? — Ондай болу кайда? — Орынборда окып келштч гой... — Улкен калада кызмет ктейтш агасы Foft окытып, адам кылып журген. Болмаса, Шапыраш кездщ уипннл токалы емес пе ед1? Кунде таяк жеп, кез1 Kerepin, eifipen ж уретж . — К,ойындаршы! Сезж тындайык,! Эйелдер кауымы кейде кызык халык. Булар осындай эцг1меге 6ip xipicce мол кетед!. Е теп ертенш, жауырыны куйш бара жатса да энпмелерж токтата алмайды. Жэне 6ipiHin сезше 6ipi кулак коймай, эркайсысы ез ойын, ез сез1м!н сабалап жауган буршактай тепей береди K,a3ip ше? Эттен жиналыс! Эркайсысы ез1мен-ез1 ш тей свйлест, «кор» болып отыр. Келшшектер Эминанын желке жагынан шорт кесшген калын кара шашын, курен гимнастеркасын, кынай буынган эсем белш, каз кеудесш, топка карагандагы аясы улкен каракат кезж, жаркын жанарын, кысылмай, кымтырылмай еркж свйлеген сезж тамашалайды. 'Суй- сiHe;ii. Кейбйр келшшектер кундеп те отыр. Келжж жалгыз ж1беруге «KayinTeHin», вздер1 6ipre кел- ген енелер де баршылык еди Солардын 6ipi Дэмежан шешей. Бул отыргандардын iuiiHfle б егл де, тьлд1 Kici. — Сейлежздер. К,ане xiM сейлейди Сейлен1здер!— деп терагасы екжнп, ymiHmi рет айтканда Дэмежан шешей «мен сейлейм1н!» деместен, былай дедн — Эйелдер риза болмаганда Кенес уюметже к1м риза болмак. Ракмет! Жанары Эминанын езж кандай тамаша адам етш ecipreH, Кенес уммети Соны айтам-ау! Айтайын ба?! — Айтыныз! — Айтыныз, бэйбше! Айтьщыз! — Айтсам ол былай емес пе еди.. Жиналыс тарагансын, эйелдер кешю ерктен кайтып уйдкуйже, бузаукандарына асыккан сиырдай женкш п ауыл-ауылра, уйдкуйже кайтып жатты. Сулеймен бастаган болатком кызметкерлерш, ауданнан келген Эминаны мек- теп директоры уйше шакырып конакасы бердй Айтан бул уйде, осы отырыста мектептщ Kiuii мугал1м! Задамен та- нысты. 77

— Айтан, сен болсан окып келдщ улкен калада. Мен болсам...— дед1 Зада, даусында камыгу бар,— бтргеш м жет1-ак класс. Со да бинм боп па? Сол бЫммен бала окытып, мугал1м боп журмш осында. Баягы 6ip жокшылык. Жет1м;пк. Жес1р шеше, жас iHi-карындастарымнын камы Уш1н! Жокшылык Айтанньщ да журек дерт! болатын. Айтан екеу1 мундастыкпен сырласып... сэл у наз отырып калган кездерй едь — Аттану керек!— дед! Сулеймен. Терагасы айтты, 6irri. Отыргандар есж алдына шык- канда Сулейменнщ курен аты келденен тартылды. Бул Kici атка конысымен баскалар да солай еттк Журш те Kerri. Задамен сейлесш турган Айтан атына енд1 гана мшш, Ti3riH кага бергенде: — Айтан, токта! Bipre кетем>з! Дауыс шыккан жакка Айтан жалт караса, эйелдер коршауында калып койган Эмина екен. Кектемнщ «Kepin кел1»— март ой шаршатып, бой тон- дыра коймайды. Жана гана ет жеп, сорпа iuiin шыккан ею жастыч ею 6eTi кызара 6epTin бал-бул жанады. Ауылдан узай бере Ti3riH тежестк Жай журкпен, узенплес катар журш келедь Уакыт кун батардын алды. Сулеймендер узап кет1пт1. — Корыктын-ау деймш, Эмина, жалгыз кайтуга! — К,оркып болгам. Енд1 коркар не бар менде, Айтан!— дед1 де, удай ащы еюшшпен курсшдй Айтан «Бунын не Эмина?» Бул неткен ауыр курсшк?» деген сурауын кабагына жиып, онын жузше кадала карап едь Эмина OMip шеж1ресш шертть Онын шет жагасын Айтан жас куншде-ак ест1ген болатын. «Рас емес шыгар» деп ойлайтын. Эмина анасы ерте кайтыс боп, ею аганын ортасында «жалкы жулдыздай» жет1м кыз боп ecin, жасы он еюге жана гана толган жылы тебесшен жайдын огы калай урганын бшмей де калды. Эминанын дэулетаз де сэулетаз экесш еткен кыскы жут мулде жер т1зерлетш кетедь Кектемде катыксыз кара кежеш корек кып, езек жалгап отырган Кэден сорлыга кудай-екен: «Мэ, Кэден сорлы! 1ш, же, бут1ндел, шалкы» деп ырыс-дэулет куя салады. Шалкы- ган бай Багманнын жалгыз улы Окастын канды кез1 он ек1 жасар Эминага туседь Демек, кыз алу керек бопты. К,ыз болганда,— уыз кыз, емшек табы ерншен кетпеген жас кыз болуы керек. Буган дешнп eKi катыннын 6ipiHinici — ж еар ж енгеа болса, eKiHiuici — кызыгын он жакта тонат-

кан «сулу» бон шытады. Сондыктан да, сондыктан... Бай болпашы жас кызга — перштедей пэк кызга уйленуд1 арман eTinTi. Сол к.ыз Эминэ боп шыкса тагдырга не шара?! — Сейтш узатылдым да Kerriм. Алып денел1 аусар Ок,ас аюдай бас салып талап, арын тонаган жырткыштыгын айтканында тап сондагы, сол 6ip сэттегюндей ышкына шьщгырып, ежреп ж1берд1 Эминэ. — Айуан,— дед1 Айтан да коса ышкынып. — Батанаты жиында Дэмежан шешейдщ шет-жагасын «рана» сезд1ргеш осы сумдык еда. Бул елде менщ ол бакыт- сыздытымды к1м бшмейд!? Bapi биюда. Сен де талай естзген шытарсыц, Айтан? Екеу1 де ужлз, катар ж у р т келедк Bip сэт Айтан Эминанын жузше кез жупртть Элгшде рении вртеген журек оты енд1 ецше шауыпты. Толыкша келген, жумырт- кадай аппак жузше кызыл-курен нур боп толкыды. К,аз- катар иык этрескен тау жоталары батар куннщ жомарт сэулеамен тербеледг Эмина жуз1, тап осы сэттеп тау шьщыньщ сулулытынан да сулу квр|нд! Айтанга. Суктана да, кызыта да караумен ой талдыргандай 6ip кез1 еда, Айтаннын. Эмина соны сезд1 ме, сезбед1 ме, к1м бклан, мандайын туе устап келе жаткан бетш Айтанта бурып: — М1не, сол. Ендк..— деп артын айтпай кул1мс1реди Сол 6ip квзкараста алуан сырлы, ысгык меруерттер — журек меруерттер!, жалын меруерттер жаркылы ойнап Kerri. Айтан журегшде ыркыннан тыс кызу куштарлык жалын бурк errl. Bip-6ipme мвлд1реп, eKeyi де ынтызар сез1м отына вртенердей куйте жетшть Аттар токтап калып- ты. Кез жумулы, кедал мае. Кектау бшк шындарындаты батар куннщ сэулесж те- мен сыртытып, екеуше курен шымылдык етш, перделей ме?! Кектем алдындагы кешю самал юмнщ тамагын к1м боп аймалайды? Жер-ана неге «тылсым» бола калган? Неш куптатан? — Тусейжип аттан! Отырайыкшы эне 6ip таска, Айтан! Бул тиюкке перштенщ 03i болса да карсы бола алмай- тын шыгар! Аттар калмакша байланып теменде кала бердь EKeyi тау бектерже ерлеп барып, калтарыста шепп жаткан еншен кек тастын ш ш деп жатагандау 6ipeyiHiH уетше отыргандарын тана бигедь Ар жаты... Иэ, а р . жаты — жастык.куштарлык. Тау койнында, тас уетшде кына тана куэ 6ip сэт солай еткен еда. — Осы жолы, ез1м1здац осы болыска неге келгежмд!

туандщ бе, сен?— дед1 Эмина.— Ж ш т кеп кой. CeHi бала кужмнен... тусжесщ бе?! Айтан ундемедк — Бьпем,— дед1 Эмина.— Еспгем. Мен eciK керген эйелмш. Бесж кергенщмен бакытты бол, Айтан! Мен куз Орынборга, окуыма кетем. Хош! Соны айтты да Айтанныц мойнынан капсыра кушактап, езш е каратып алым, ерншен суйш-суйш алды да, атына катты Te6iHin, сауырына урыларша камшы басып, куйрыга женелдк — Токта! Т ун гой. Адасасыц, Эмина. Апарып салайын! — Адасып болтам! II Алты ай аяз cipecTipreH ак кар кектемп вкпек жел соккалы квз жасын кел-Kecip атызып, дала тес!мен «ексш» коштасып жатыр. Тау тубжен тан бийне шыккан салт атты жалгыз жолаушы солтустжке жапан тузде суыт журш барады. EpTeriHiH аттарына б1ткен канат неге бггпейд1? Неге меж тез жетюзбейд1 Шэрбаныма?— Белдейге?!— деп куб1рлейд1 жолаушы epirn. Атына тебше тусефЬтБул — Айтан едь Ол канаты — киялы. К,иялымен кус боп ушып, Белдейге жетш, Шэрбанмен дидарласып отыргандай жымыцдап койып, кетш барады. Алайда, ол уйге болашак кайынжурттын \"уйше жалгыз 03i тжелей калай ж е т т бармак? Кеш жолымен журш келш, Кызылшокыдагы жана корага ат басын ripefli. Бурын, бала кушнде сан рет керген К,ызылшокы — кызык керш е болатын. К,ыздардын сэукелесшдей шошак тебеинкте жолаушыньщ коржынынан тегипп Tycin калган тэр1зд1 терт-бес кызыл кайыршак кун кезше шагылысып, адамды езше кызыктырып «кере кет б1здерд1» деп шакырып жаткандай болатын. Айтан бул жолы ол тустан еткенж сезбей да калды. Жазыктагы жалгыз корага ат басын 6ip-aK иредь Мэуке уйшде екен. Амандык-есендж бшскеннен кейш: — Ж ай журсщ бе, Айтан! «Жай» дей салды Айтан уялып. Мэуке саумалап сурап шынын айткызды. — Солай де! Бакенд ш не барам де! Ол e3i тау жакка кеткен. Ею кун болды. Айтан «бглем» дегендей басын изедь Айтаннын кыстыкуж Сулейменмен 6ipre утыс карызын таратуда журш сол уйде болганын, одан сон Ибат eKeyi Садырбай

жылкысын санап кайтканында тары да Бэкенджше тускенше, Ибаттын Топжарран жылкысын санатуга Айтан мен Шэрбанды ж1бергенш, бэр-бэр!с:iи бул Kici сол кундерде-ак еспген, бшген. Айтан Мэукеге накаты урпагы. Ол — шаруашылыгы тапшы, адамшылыгы бар адам. Bip елдщ «Мэуке балуаны» атанган белда, беделд1 Мэуке. Айтанньщ окуына акыл- кенеамен де, каражатымен де жэрдем еткен жиен атасы осы Мэуке. Айтан осы Kicire акылдаспай Бэкендшне тура баруды жен кермед1 де, эуел1 осында келдк Мэуке балуан кеудес1 жартас тестенш, маржандай эппак, Ticrepi кызылкурен ершнщ босагасынан жаркырап, сирек те кайратты кара мурты жайбаракат калпын бузбай, Айтанга аясы кен, алгыр жанарымен кажырлы карады да: — Бетщ дурыс! Щэрбан саган, сен Шэрбанга тенс1ндер. Бар! Дидарлас. К,асыца Алдабергенд1 косып беретн. Ол шешеамен eKeyi м енщ корамда, 6ip белмеде кыстайды. Ал сен, осында 6ipa3 тынык. Кешке, кас карая барындар Бэкендшне. Эз1рше, журт кезже тусудщ Keperi жок. Шэрбан «сезге» йнкпеген, сут уепндеп каймактай бойжет- кен. Ушарга канаттанып отырган балапан акку. Онын eciMiHe 'шан Tycipin, Kip жолатуга, есек-аян дарытуга болмайды. Тусждж бе? — Тусшд1м. Мэуке ага! Туащнм. Айтан кас карая Алдабергенд1 ерт1п Белдейге тартты. Калай тез жеткендерж 6ip тэшр бшсж. Айтан кора ыгын- да калды да, Алдаберген Бэкендшне мрдк Кеп кеш1кпей кайта шыкты. — Туе! Айтан сонда аттан калай ceKipin тускенж осы кунге шейж ecineH Tycipe алмайды. Жумабике ана булар Kipin барган сэтте ушкыр унмен: «Алдабергенбкщ ей!»— дей 6epin, Айтанды Kepin: — Айтан! Айтанжан, жогарыла, айналайын!— дедь Жылы шырай 6L'i;upai. — Эз1р жогарыласа жогарыласын, кейж жогарылайтын болмайды... 'куй...-e... торге шыкпайды!— дед! Алдаберген куакыланып. — вй , кагынгыр! Солай болса Heci бар! Тун. Уй оцаша. Ортада там . Эуелде терп белмеде тертеу едь Жумабике мен Алдаберген теменп бвлмеге калай шыгып кеткен|н Айтан мен Шэрбанньщ 6ip-6ipine жаутандаскан кездер1 сезбей капты. Бвлме пеш тубждеп тесен1ш уетжде отырган Шэрбанга жакындап: 81

— Келд1м!— дед1 Айтан. Келгенщ дурыс. Бфак, осы керккешм1з, Айтан, ем!рлж есте калатын болар. Будан былай ум к узгсетж шыгармыз. — Не дейсщ? Не деп отырсын, Шарбан! Шарбан жауап катпады. — Неге олай дейсщ, Шарбан? Айтып елНрсендп, елт1р- сен де?! I Шарбан Tin иыгын сэл Айтанга бурып: «К,ара ала сиыр?»— дедь Айтан тус1не койды. «УЬ!» деп ж1бердь — Сол ма? Сол гана болса, ол былай!.. К,ара ала сиыр аузына тук салмагалы бупн тертшин кун.; Кабагы катыцкы. Ек1 кв31 алара шатынайды. Е н д т тагды- рын алысып шешпекип тем1р тордагы барыстай. Эйтпегенде кайтсын? Ж ат корада жалгыз. Терт куннен 6epi агаш аш а. тубше байланган «тагдырына» ызалы. Алдына салFaн шепт1 аузына алмайды. Шел емес у кередьмыс. Bip талын шайна- са — Tici сынардай, 6ip талын жутса — енеил тиннердей, imi-баурын ертеп жйерердей сескенедк Бузау куншен мещрег1ш емес MiHe3i ержеткенсщ, де берж сакталган «ундемес» кара ала сиыр, терт $уцнен 6epi баурдоц,зилне! тартып ышкынып-ышкынып Mmiipey/ji шыгарган. Жарык I дуниеш алкаш керген — туган жерш, 6ipre ескен, 6ipre т1рл1к еткен ез1 заттастарын ацсайды. К,ара ала сиыр мунда, бул жат корака калай келд1? Н а -1 Fbm мундай халге душар боп сорлап тур? Кара ала сиырга tui 6iTce: Жерге кар ту аам ен Акыием1з корада устайды. Кущиз шеп бередк Кун батар алдында кудыкка айдап барып, суарып кайтатын эдетг ByriH де солай eTin. Мен ез1мнен улкен уш сиырдыц артынан, eKi торпа- гым сонымда, корага Kipin, орныма барып жайгасып, вида гана жата бергешмде есж ашылды. Колында тунг1 укшщ кезшдей жаркыраган майагаш-жарыгы. Акыием Kipin келд1 де «Тур, турегел!» деп алаканымен аркамнан какты. Тан калдым. Бу не? Бурын ж ок едет... Epimri... ьщыранып... тура коймап ед1м, мушз1мнен тарткылады. Мушз1ме бас жш бай- лап есж алдына алып шыкты. Далада узын сирак, ашан эйел мен кара домалак бала KyTin тур екен. Нем MeHi соларга бергел1 алып шыккан екен. «Муньщыз не? Бармаймын ешкайда!» — кейш тартын- дым. Сол кезде жанагы эйел узын саусактарымен бас ж1б1ме шап бердк Мен булкынар сэт келдк Акыием: «Кара ала сиыр, касарыспа! Бузауыннан болпаш етш ecipin, epic таныттым. Ем-уш телге ене болдын. Мен ceHi

баю ым ушiн 6epin тургам жок бул эйелге. Баламныц алдагы бакы ты на арнап 6epin турмын. Мал 6epin адам алам деген бул заманда ойымда болып па? Мына, узын топай эйел ерм- ме коймады. «Ею жасты 6ip кеудедеп eri3 емшектей етш кою ушш осылай байластыруымыз керек» деп мазалай берге- сж... менщ мжез1м;о бигесщ, айтканымнан кайтканым бо­ лып па efli? «Жарайды!» — деп калып ед!м энекунь Енд1 Miне, сол уэдем бойынша сеш 6epin турмын. Шепнбе! Жете- пне жур! Шатакшыл емес едщ гой. MeHi де TyciHeTiHciH- Ай- !танжанымнан аярым болып па! Сен соныц бакыт жолына 1боразда тартып барасын, бул эйелдщ уйше. Тусшдщ бе! I Шепншектеме. Жетегше жур! М1не, менщ бул корага «туткын» болуым, осылай, I басталган. EKi ауылдын арасы — урген ит даусы ecTUiin жататын i жакын жар. Жолда жулкына шапшысам узын топай эйелда Iкулатып, кашып кететш-ак ед1м. Акыиемнщ жауырыным- нан сипап: «Бара гой, бар! Шепнбе!» деп шыгарып салганы | квнд1ре берд1. Сонда да 6ip-eKi рет шегшш журмей cipecin тура калганымда сирагымнан шыкпыртып ж1берген кен танау, томпак бет улы.. Кдкпалары «б1зджшдей» улкен де кен болмаганмен, ажептэу1р екен. KipreH бетте алдымыздан томашадай кара кемшр шыгып: — Кддамын кутты болсын! — деп жагымнан сипады. К ум ы мен 6ip сол уйге тускен келжшек сиякты, бурккен саусактарымен бауырсак па б|рдеме шашты. Одан кешн куртымдай Knpi алаканымен куйымшагыма май жакты. — Ана корага, жеке байландар! Кемшрдщ айтканын ютедь Орталыктагы 6ip ашага бай- лап, алдыма швп экеп салып жатыр. Ж еу кайда? Танауымды тыжырып... жшркене караймын. — Жарык экел, Ырымжан! Жарык! — деп узын топай дауыстаган едк Ym-терт тал майагаштын екеуш тутатып жарык кып шешес! тэр1зд| сида бойлы, б еттд е болар-болмас секпии бар, шон мурын кыз бала, маган жакындай бергенж- де бет1 ду eTin кызарып, жымиып кул1мареп касыма келдк «Мен1н куныкер1м сен кыз екенсщ гой» — MOHipen ж ь 6epinniH. Жанагы кара кемшр Айтаннын эж еамен eKeyi 6ip ауыл­ дын кызы екен. Туган жерлер1Сункар тауы болса керек.Осы ем эже немере кврсек атастырамыз дескен екен. Сол немерелерЫн 6ipi Айтан, 6ipi жанагы Ырымжан бопты. Ауыл арасында ауыл жок жакын журт, кунделж катынасы 6ip квлд1н бетждеп уйрек пен каздай, OMip толкынында

ytiipLnicin тсрлж етедк Суйтш, кайткенде де осы ею балан1 аттастыру бопты ойлары. Ырммжаннын lueuieci — узын то пай эйел Айтан Семейге окуга кеткел! TinTi мазасыз даныпты. ( — KiM 6iaefli, алые калада окып журген ж т т сондагь кала кыздарынын 6ipine... Олай болса былай ету1м керек Айтан экесшен асып ешкайда кетпейтш ecTi бала. Етжт коныш былтарысы пшнлгенеж 6ipiKTipin 6epiK Tirin етж ете тж тарамыс емес пе? Ендеше, ею жасты тубжде 6ipiKTipeTii «тарамыс» — «каргы бау». Эртжнен бул уймем сыйлас жэне eKi жастыц болашак тагдырын кун1 бурын куаныш керген акпейш эке Эд1л бола шак кудариы Узын топайдын жел1мдей жабысканын секез кврмеген. Тунгыш улы Айтаны уйленсе, одан немере суйсе одан артык бакыт боп па?! К.ара ала сиыр осы армандардын жетепне uiirin ж ат корага келед1. Су толтырып алдына экеле берген шелект1 тумсыгымен кагып ж1бередь Аузына шег салмайды. Ашаны айнала бередк айнала бередк «Узын топаз эйел жакындаса-ак сузш ж!берсем... босатып коя бере[ едЬ>. BipaK, ол эйел буран жакын жоламайды. Эне 6ip кошкар тумсык, иегжде болымсыз рана сакалы бар коцыр- кай Kicini жумсайды. — «Ундемес» кара ала сиырра швп сал! Су бер! — деп эм1р етед1 де турады. Ана Kici «Ундемес» десе ундемес екен, Эйелжщ айтканын генералдын буйрыгын орындаган солдат- тай ун-тунЫз орындайды. Кара ала сиыр терт куннен беру осы KiciHiK унж aai 6ip ест1ген жок. «Неткен адам?». Жалпак коранын солтустж кабырра жарынан eMic-eMic басылган Kepiк пысылы, болымсыз шак-шук еткен балга даусы есттледк | Тепнде, жанагы «Ундемес» — уста болар. BipaK оран к елт, тем1р соктырып экетш жаткан Kici де жок тэр1здг Сонда не? 03i мен e3i эуре 6ipey шырар. 0м1рде сондай адамдар да болады. Мумюн солай шыгар? Элде, мына, сона- дай ызындап свйлей беретж узын топайдан кулагын аулак ету ушж бе? Элде шын уста болура талаптануы ма? Сол Kici ушжпп кун жак ашып, эйелже: i — Обал гой! Басын шеш! Анау ез1м1здщ сиырлармен 6ipre шепке ж1бер, булакка cyFa да солармен 6ipre барсын!— — Не деп турсыц? Кашып кетедь ЫрыДжаннын алдагы бакытына тнлек кып экелген малды, есщ болса свйдерм!- ciH...— деп куйеуж бетбактырмады. \" Ызамнын келгеш-ай. Адамша сейлертийм болса «Журек бар ма, сенде. Узын топай?!» — дер ед1м.

Бесшип куш кун батарда... бар ашу-ыза буып, каным кайнап Kerri. Терт кун боны жэне бесшип куш де тарткылап, тарткылап агаш багананы айнала ыскылап, ез1м «кал устж- де» келт1рген бас жйтп «эй сеш ме?» деп, meriHin жулкып тартып, ытк,ып кап узд1м де ж1берд1м. Ta^ipiM дес бергенде, узын топай кешк1 аска етханадан ет алуга кеткен кез1 екен. Кдкпа жабылмапты. Бас жштщ жартысы мушз1мде салбы- рап-салпылдап... тура каштым. Ауыл арасы жакыи, жедкш келем, жедкш келем! Кектаудыд т е с т е б1ткен емшег1ндей eri3 Сары адырдын баурындагы Ден устшдеп ез1м туган, взт ескен корага салып ж етш келд1м. Акыием кешк1 казандыкка отынга жарган агаштарын тасыгалы уйдем шыккан екен. Meni Kepin: таддана карап «езщбкщ?!» деп, 6i3 жататын коранын eciriH ашып, меш Kipri3fli де ж1берди «Ой рахат-ай! Тума- ластарым, ез1мнен туган торпактарым MOHipen шскелеп Узын топай жатсын ба? Касыма кара домалак, кед танау улын epTin алып сонымнан куып кепть Колында кыл косып ескен бас лйб! бар. ¥лыньщ колында шыбырткы Ием бетт1 Kici: — Неге келдщ? — дед1 эйелге какпа алдында карсы | — Кара ала сиыр кашып K erri. Осында келд1 гой, алып кетейш деп... — Кара ала сиыр енд1 бершмейд! саган! | — Неге? К,аргыбау емес пе? Акыием мырс e rri де: — Уйще кайт! Екеум1зден кара ала сиыр акылды екен! — Сиыр акылдьщыз калай? — Кара ала сиыр курлы тусше алмаппыз екеум1з? Оку- да журген бала кашан уйленедд ммге уйленед1? Екеум1здщ мунда олuien-niuiKeHiMi3 eMipmeH болмас! Сенщ кызынды суйе ме, ала ма, басканы ма? Элде Семейшен 6ipeyre уйленш келе ме? Кайдан б!лем1з? Кара ала сиыр осыны ойлап кашып кеп тур. Екеум1зден кара ала сиыр акылды боп шыкты, кердач бе?! — дед1 Акыием. Узын топай эйел тип кесшгендей унФз булыгып... 03i *i6epin алган врттен калган кара куйжтей карауытып, колындагы бас жшт1 алаканына шиыршыктап кысып... шеп- не бердд uieriHe бердм Бул 1926 жылдыд феврал! болатын. Айтан осы «хикаяны» дэл осы сэтте болып жаткандай кара ала сиырга тм 6rripin, аянышты халш mepTripreni

утымды д а нанымды болды. Мундай «айткыштык» енер Ай^ танда жок-ты. Булайша тэп-Tayip етш айтып шыга алам дег ойлаган да емес едк — Нанбаска шарасыз еттщ Айтан, — дед1 Шэрбан Бул сэтте будан артык бакыт боп па, Айтанга! «Махаб-i баттьщ ез T3«ipi бары» рас шыгар деп ойлады. Сол жебе- месе, шындыкты сол колдамаса, «К,ара ала сиыр хикаясьн жацакыдай сипаттап, сиырдыц езше сейлеттгретш кисыг тауы п кайдан суреттеп бере алар!? Ия. Махаббат Tanipi бар Баска тэщрлерден жас журектерге махаббат TBHipi мешр- бан да кударетть Пушкин де, Абай да, Султанмахмут та солай таныган да, табынган гой сез куд1ретже. Айтанныц тынысы к ен т сала бердк — «К,ара ала сиыр» каз1р бар ма? — дед1 Шэрбан. — Бар. Окудан мен келген куш бузаулап... Уызын iniTiMJ — К елеа жылы да езщ тана шгпексщ бе? — Жок! Екеум1з... Сешмен екеум1з... 6ip касыкден... — Оньщ асырыс! Олай боларын 6ip езщ шешпексщ бе?! Айтан кызарацдап калды. EKeyi онаша сейлессш, эзшдессш деп манадан теменг!| бвлмеде отырган Жумабике ана булар отырган бвлмеге ак жаулыгын толкынта тегйгпп, мамырлай басып жана™ 6ip эз1рде гана юрген ед1. — Айтанжан дурыс айтады. Тэщргм солай етуге жаз- сын! Айтаннын ушнщ сол кара ала сиырынын уызын екеущ- нщ 6ip касыкпен iuiin отырганыдды керсем!?.. — Рымжан ше? — дед1 Шэрбан кул1мареп. Айтан ана жолы абайламаса керек. Шэрбан кул1мдеген де бетшде бшнер-бшнбес меруерт табындай шункыр панда болды да ынтык кып жасырынып Kerri. К,ап! К,ап! Тары 6ip жымиып кул1мЫресейип, Шэрбан! Айтан eui6ip кыздаг кврмеген бул сулулыкты журегшщ терещне букит OMipflir eTin куйып алып отыр. Шэрбаннын элгшдег1 «Ырымжаг ше?» деп сурауы Айтанньщ журегше найзадай т1релда де кан шыгармай, суырылып тусть Оны да суырып алган шын дык. Жумабике отырса да кысылмай айтып бердь Семейден келген куншщ ертеншде Ырымжаннын Узыг топай meuieci Kici яйберш Айтанды шакырткан-ды. Ел жата Айтан жалрыз 03i барран. Ж ана салган улкег коранын ыгында Ырымжан. eneyi кездескен. Салкын аман- дык, салмакты niniiH. Сарабдал сез «туткынындагы» бу/ кездесуде ибалы казак кызы Tic жарып кемрегшдепсн айта коймайды. BipaK онын шакыртуы, кора ыгында, туг ш ш де жолыгуы квп жайларды ангартады. «Кара ала сиы[

хикаясын экесшен ecTin риза болтан Айтанда енд1 ею жактылык болмаска керек. «Алдамауым керек. Жалган iianci учли жазым басып жа- раламауым керек Ырымжанньщ жанын»— деп турасына кенгл. Бар айтканы: — Ырымжан, хош бол! Бакытты бол! Атына кайтадан MiHAi де, Айтан журю Kerri. Бары осы. Бул шындыкка сол тунп Ай-эже мен Жулдыз-бикештер куэ! Баянныц кек тауы мен сылк-сылк к у л т сыландап аккан Телеу булагы куэ. Баска куэ жок-ты. — Катал екенсщ. Тым болмаса бетшен 6ip суймейсщ бе, сондай кыздын,— дед! Алдаберген эзищеп. — Олай сую — алдау. Опасыздык. Алдауга арым бар- Айтаннын бала кун1нен кесюн-келбетшде, кезжде, сезш- де нанымдылык туратын. Онын бул табигаты, Шэрбанга 6ipiHiui квр!скеннен-ак унаган. Тамактан кейш эз1п, кулю. Эл1 6ipiMeH 6ipi кауышпаган кос журек ыстык саусактарын жайысады. YHci3 ллмен ма- хаббат щгэсы тербеледа. Ж ана гана атып келе жаткан тан сэулеспиц ак нурында~.|прш-б1р| куып ойнап журш, жасыл бактагы жас бутакта конактап отырган кос кегернлн тэр1зд1 тамаша минуттар тапжылмаска айналсаншы! Мэнгиикке айналсаншы дескендей! Екеушщ де журепнде ез1мен e3i сырласкан жан толкыны: б1рде тына калган келдей жайлы, б1рде дауыл урган ормандай бей-берекет уйткып мезплдер етш жатты. Осы 6ip отырыстын 6ip секунд! 6ip жылга, 6ip минуты 6ip гасырра айналар ма еда, беу дуние!? Дуниеде ек! жастын косылысканка дешнп жан оты мен жарастыгы, лэз- заты мен ынтызар куштарлыгы, сыйластыгы мен кимасты- гына жетер не бар! Будан кейш, ягни ею жас косылыскан- пан, уй болтанная кейжп жылдарында жанагы бакытты шактар тустержде кергендей тэтп естелж тэр1зд! рана бола- ды. Айтан мен Шэрбанньщ бул кештеп жан сыры тап осын- дай сынайда e/ii. Шыгыс кекжиектен тан кылач бере бастапты. Айтан журт кезже туспей аттанганды жен корда. Шэрбан да соны калайтып рай бшндк Ак бугактьщ кузетш1с1 — балауса иепн бглжер-биинбес кыймыл етю зт, «сол жен!» дегендей ишарат жасадм. С ейтт, булар атганбак болып, Жумабике мен Шэрбан аттандырып салмак болып далага, ес!к алдына шыкты. Кастарында мысык мурт, калак иек, узын сэры Жайпар бар. ' Аттарынды экел! — дед! Жайпар Алдабергенге. Булар аттарын коранын ыгына тасалап байлаган еда.

Солай карай «K,aaip! К,аз!р» — де томпалачдай жвнелген Алдаберген «Бу не? Ею аттын 6ipeyi бар, 6ipeyi жок?» — деп I шошына дауыстады. — Не дейд1? Не оттап турсын? Ш ешшп кеткен шыгар. Эртж барып карал! — дед1 Жайпар. — Ер токымын сыпырып тастап KeTinTi. Ж ок ат — Ай- тандйа. — Не деп тур мынау? — деп Жайпар вз1 барып, eHTirin кайтты. — Рас екен. Сумдык екен мынау? Ж ок ат жок боп шыкты. Жумабике сэл ойланды да: — Алыстан келген уры жок ол атка. Шэрбан шешеане: — Апа, меж уятка калдырам деген 6ipey шыгар... эдеж сейткен... Ж айпар атышулы баукеспе уры. Кенес ем м еп орнаган- нан 6epi гана ол «пигылынан» тиылган боп журетш. Бул уйге, тап ет жер алдында сап ете калганы калай? 1н1рде Ж у- мабикеге: «Айтанжан мен Шэрбанжан бул елде 6ip-6ipme теч жастар гой. ¥загынан болсын!» деп, «кутты^ 'болсын айтып шыккан. Оган сындарлы кезбен караган Жумабике «сабыр, Жай- пар-еке! Сабыр!» деген. Бул кора — Бвлдей деншдеп жалгыэ кора. Кеч де жалпак, жабык кора. К,акпадан KipeTiH осы жалпак кора- ныч eKi жагында eni уй. Сол жагында терт белмел1 агаш уй. Онда жачагы Жайпардын кайын журты жэне Жайпардын e3i турады. Оч жагындагы Kipnim уйде eKi жылдан 6epi Ба­ кен — Жумабикелер кыстайды. Азырак мал-дэулет б1те бастаган соч Бакен тау туб1ндег1 вз кыстауын тастап осында кыстап жур. Агаш уй Жайпардын бай кайын атасы Садырбайдын агасы Сапардыч уж. Ол ез1 ертеректе кайтыс болган. Момындау баласы шаруасына Жайпарды айбар етедк Жайпар урлыгын «койганымен» сумдыгын коймай келе жаткан Kici. Ж айпар узын мурнынын тышкан 1н1ндей тар танауын 6ip тартып койып, кул!мс1реген бсшып: — Табылар! «Куйеу атымен кул тасы» демекш!, 6ipey MiHin кеткен шыгар. Экеп берер! — дедк Жайпардын бул мыскылы Жумабике журепне канжар- дай тид1: — Аягы жок, колы жок жылан мыскылычды аитар жер 88

бул емес, Жайпар! Жайпаганьщ аз болып па еда? Не деп кулш турсын, бул сумдыкка! — дедь Жайпар сайкал жымпылга басты: — Eki жастын кедал жарастыгы сумдык болып па! О не дегенщ Жумабике! Жайпардьщ жымпыл-сымпыл сезжен Шэрбан «сумдык- тын» сырын сезда: — Олай болса, Алдаберген! Тайкек-п алып шык корадан. Ертте! Айтан Тайкепмд1 MiHin аттансын бул уйден! Ж ай­ пар ага сумдык емес, шындык екенж кврсж ез кез1- мен? — деда. Алдаберген шылбырынан жетелеген Тайквк кербез аян- I дап, керйпе басып, кекипн синап, корадан шыгып келеда. | Мандайдан тура тускен Keidni, агы мен курен' б1рдей аялы кезшщ ирпжтерш тан самалы еркелете впкенге рахаттанады. Аппак тан. Айтан алдына квлденен тартылган Тайквк. Дэл сол сэттеп шыгыс квкжиектен жайылып келе жаткан аппак тан Tapi3fli ак жаулыкты, ак т1леул1 ана Жумабике, жаны жаннат рахатына беленгендей толыксып турган Шэрбан мен Айтан. Айтан Тайквкке мжерде Шэрбанды кимай бвгелш тур. — Мш, карагым, мж, Тайквкке! Душпаннын табасына калмай аттан бул уйден!— дед1 Жумабике. — Апам, Tepic карай турады екен, ендеше! Айтан ат усинде, Шэрбан жерде. Тайкектщ сулу жалын ак суйрж саусактарымен тарактап «Сыр алдырма, Тайквк!» деда. EpiHi д1р1пдеп айтты. Айтанга «6epi енкей- iui»— деген ишарат жасады. Айтан ат устжен коргасындай балкып ецкейдь Шэрбан мен Айтан ерждер1мен емес журектер1мен сужсть Жайпар Tepic карап, тунерш кетп. III Бэкен ушнен аттанысымен Айтан журен аткактай женедап. Ат басын кайыра бурып алпясы, тым болмаса эйнепнен 6ip карап, Шэрбанды тапя керш к етм а келедг TeceriHin усинде алаканына иепн твсеп, мвлд1реп отырган бейнесi елестейдк Е н д т 6ip сэтте узинп кайта жалгаскан ж'бек жштей «Алдаберген, Тайкекп алып шык корадан. Айтан Тайквпмд1 MiHin аттансын бгздщ уйден!..» деген Шзрбанньщ элгждеп yHi тап сол калпында естшгендей болады. — Алдаберген!— деп калды Айтан окыс.— EcTHciH бе?! Шэрбан: «Алдаберген, Тайквк™ алып шык корадан! Айтан 89

Тайкепмда MiHin аттансын 6i3Ain уйден!» деп тур гой... EcTMMiciH?! — Не деп келесщ, Айтан? Тайкек астында кеде жаткан жок па?! Сен езк мулде... не... есенпреп келенпсщ?!— дед1 Алдаберген ез астьщдагы жатаган торыны тебше камшы- л ап «Жур деймш, Айтан, жур! Тебш! Кдмшыла! КызмеДде кеиигесщ...» Айтан тагы 6ip ойга ауысты. Ол о й ы — Тайкект1 кайтару. «Атымды урлаган жай уры емес. Шэрбан екеуинз- flia махаббатымыздьщ жауы. Ошпендж. Екеу1м1зд1 веек желше MiHri3in, уятты ету... Меш койшы, мен >аптпш, еркекшн. Шэрбанга... 0cipece экес1жн ризашылыгын алмай... «Солай да солай, Бэкен 63i уйшде жокта... Айтан келштк.. кызы ейтшД де буйтшт!... Тайкепн Айтанга мшпзш ж1бертть.. ¥ ят кайда?» депзбек. Ж ок, оган жол бермеу1м керек. Э кеа алдында Шэрбанды уятты eTneyiM керек. Кер1нген кыздын колынан келмейтж ерлж. Шэр­ бан ыма уят келт1рмеу1м керек!— Айтан аттан каргып Tycin, шылбырын Алдабергенге устата бердк — Апарып бер, жетелеп! — Жынданганнан саумысын? Алпыс-жетжс швкырым жердеп кеаседе калай жаяу жетпекедн?! Кек секта болса мынау? — Онын да жвн екен. Айтан Тайквкке кайыра мждн Ж у р т кегп. Кызыл шокыдагы Мэукеге келдн Ол жартастай жалпак кеудесж жана шыгып келе жаткан кун сэулесже Kepin, какпа алдында тур екен. Айтанньщ астында кешеп 63i кврген торы ат емес, Бэкенжд Шэрбан мжетж Тайкегже квз1 туст1. Айтаннан бурын Алдаберген Ty6i тускен шелектей саулатып коя бердь — Ж аяу кетем! Тайкект1 апарып бер!-—деп аттан каргып туст1 жолда,— Мына Айтан. взщ!3 ойланызшы, Мэуке aFa, мына Айтанньщ eci дурыс емес-ау деймж? Кызды суйген жйтгпц 6api суйте берсе, бул ел не болмак e3i? Дуана ма, жын ба бул езк Мэуке жай кулдц де: — Айтандш дурыс, Алдаберген! Сен кашр Тайквкт! апарып бер! Айтанга ат табылады осыдан. V Аргымак бойлы кара кунанды корасынан, 63i жетелеп шыгып, 03i ерттеп: ... — Ал, Айтан айналайын, Min де кенсене тарт! К,ызме- Tiae уятты болма. Баскасынын бэрж ез1м реттеймж!— дед1 Мэуке. Тайкект1 жетекке алып, Белдейге Алдаберген тартып

бердь Найзатастагы кенсесте беттеген Айтан мойнын артына кайта-кайта бурып Алдаберген мен Тайкекке элсш-элстн к,арап кетш барады. Алые кекжиекте Квктау булдырайды. Квз алдына сагым пайда болады. Сагым ш ш де ак ж1бек орамалын желпш, тещздеп желкендей толкып Шэрбаны жузеда-мыс. Айтан кунан аргымакты тебше туседь Квктем жел1 впкен ерЫ Шэрбанга: — Жетем, сэулем! Жетем саран, жетем!— деп Ky6ip- IV Арада тврт-бес кун втп. Ауданнан, уезден келген катынас, буйрык-жарлык кагаздарды окып, Сулейменге баяндаура ;>sip отырран сэтшде: — Айтан!— деп арсаландаран 6ipey Kipin келе жатты. Айтан жалт карады. — Алдаберген! Кдйдан журещ! Ж айша ма? — Ж ай ма, Д а й емес пе (нле бер? Бэкен ага ТайкекИ 6epin ж|берд1 саран! — Не дейсщ? К,ылжак кылрьщ келе ма? — К,ылжак та, малжак та жок. Шын айтам. Бэкен ага осы жактан кайтып баргансын Жумабике жецеше, барлык жайды айтыпты. Содан сон Бэкен ага «Айтанньщ атын б1здщ уйден урлаган уры емес, душпан екен. Олай болса... мен де соган турдым. Айтанга Тайквкт1 басы бутш берд1м. Такымы 6ip тиген Т айкекп Айтан бфжолата мшеж, иплшне! Б1здщ де куанышымызга мшеш»— д ета. Шэрбан экесш мойнынан кушактап, бетС нен суйттк Алдаберген асып-сасып алкына сейлеп осыларды айтканда Айтан: «Рас па, Алдаберген! Рас па?»— дей бердь — Таста! Кдскыр ж ер деймйсщ кагаздарынды, жур! Тайквк кутш тур сеш, eciK алдында! Тайкектщ тана кезш калта орамалымен сипап, кеюлш саусактарымен тарамдап турган Айтаннын Шэрбанга деген махаббат шамшырагы тан алдындагы шолпандай жаркырайды. Буки элем, жер-аспан, тау мен тас, езен- елке хош и!ске беле Hiп толкып турган тэр1зд1 сезжед! Айтанга. Bipax... Иэ 6ipaK... Арада к'ундер OTiciMeH «какпаксыз» ауыздардан бейшл евз гуледк Бэкен «отпей» отырран кызын Айтанга ат 6epin

етмзшть вй , сумдык-ай, заман не боп барады?.. К,алын малды куйеу лапт 6epeTiH едь Енд1 кыздын экеа беретж болыпты... Хы... хы.. Ха... ха... — Не дейсщ? — Ест1меп пе едж? Бакен кызымды ал деп Айтанга! калын мал 6epinTi. Тайквк деген жаксы атын 6epinri.i Айтан жцтг екен, ойнактатып м ш п жур,— дейдк — Оныч neci бар! Тайкек Шэрбаннан артык па? MiHciH Айтан, мжсж! Жаксы ecin келе жаткан осы заманил жастардьщ 6ipi Foft ол, айналайын! — Атын да мжер... кызын да... Содан сон дат депзт... Айтандарын Семейге — окуына тайып берер, такырга отыргызып... — Ж ок К,ажы-еке, атай кермежз. Айтан ондай жжгг емес... Шэрбанньщ арын алдамайды ол. — Е, койыцдаршы туп, 6epiuie шуламай. — Семейде окиды екен. Ym-тврт жыл окыпты гой сонда. Ka3ipri окыгандардын енержщ алды татар кыздары- на уйлену емес пе? Оныц да «таныскан» 6ip тоташЫ| жок дейм1сщ. Мен айтайын саган, сол Айтандарыннын! 6ip тупл уш тогашы бар дейдк Соньщ Байта дейтш 6ipeyiHe кежл косыпты дейдь Bip жыл елде дем алып. денсаулыгымды жендеп келейж, содан сон косыламыз д е т -i дейд|. — Мейл1 — дед1 Айтан — дей берсш. К,айдан шыккан, «жылан ысылы» екенш бшем. Сарыадырдан \"Садырбайдан «сауаттанып» саулатып журген Тузакбай... Садырбайдьш таптык ешпендж. Ал, Тузакбайдыкг не? Надандык... кундеу... | Жацагы всек-аян, алып кашты, пыш-пышты Бакен мен Жумабикеге ешюм тшелей айта алган жок-ты. Ал Шэрбанга «Саужой» мектебжде e3i окытатын эйелдердш iuiiiifleri сыпсыншыл Бэджул келжшек жетюзнТп. •Шэрбан оган т1л катпады. Сабагын 6epin 6mpfli де, атына м ш п уйже кайтты. Жолда келе жатып «Айтан екеум1здж арамызга ерт тастамак б1реулердж сыпсьщы гой. Дей берсш. Айтан екеум1здщ махаббатымызды шапкан кылыш та айыра алмайды, аткан ок та б1здщ кос журеки те с т вте алмайды»— дед1 езж е'.У йже реншюз, бурынгысындай жадыранкы калпымен xipe берген едк Шай imin, терде отырран шем1ршек танау Тузакбай орнынан атын тура кеп, Шэрбанга тунде от керген квбе- лектей елпектеп барып: — Шэрбан! Туу е зщ - Тонып калыпсын гой. Шешж- flipin ж1берейжцп! Белбеуадь- малакайынды...— деп, 92

Шэрбанныц ею кулагын тебесше кайырып киген тулю кулакшынына колын соза 6epin еда, Шэрбан: — Тарт колынды, Тузакбай! 03iM шетшнем. Айтан екеумгз туралы койны-коншьщ толган квктутш есект! гулетш-гулетт, енд|... тусшем... — Не дейдИ Не деп турсын, Шэрбан!— деп шепне 6epfli Тузакбай. Сол шепнгеннен ш е п н т, дастаркан шетш екшеамен басканын сезбедк Мысык кезш туман басып, куйген карындай ею танауыньщ алдынгы кос I uieMipiueri кечшршнен де жогары уркш барады. Шэрбан кулакшынын, сырт кшмш Topri болмеге win, | кайыра шыкты. Жуынды да дастаркан басына келд1. — Апа,— дед1 Жумабикеге.— Таспен атканды аспен ат деп отыргандарын вступи ед!м улкендердщ. Тузакка ас эз1рле!.. — Бу не дегенщ Шэрбан? Сен туралы, бул уй туралы бетен ойым болса мше дастаркан, Miне нан... нан жешн!— деп нан сындырып аузына ала берген ед1 Тузак- Шэрбан: — Же, Тузак, же! Ж е де сейле. Сол уцйн келген шыгарсыц. Аркадагы жемтшт1 Кдратаудан Kepin, кара кустар ушып келед1 екен. MeHi жемтж еткщ келген шыгар. BipaK, MeHi ешюм «жемтж» ете алмайды. — Апыр-ай, Шэрбан-ай, мен не жазып ем сонша? — Тусшбей отырган шыгарсын? •Тузакбай жай келмеген ед1 бул уйге. Бунын Айтанга euiTiri. вткен жазда буны болаткомдеп кызметшен босатып, орнына Айтанды кызметке алудан басталган. Содан былай мунын пишде Айтанга деген каткан муз, катал канжар бар-ды. Енд1 Шэрбан жайында кызганыш быксыгы вртке айналардай булыга тускен тусы едк Онын кызганыш кершн кыздыра тускен Садырбай, — Шэрбанды алатын адам бул елде сенщ Салпау аган efli Foft. Агана хат жаз, босатпасын Шэрбанды! Айтан деген юм онын касында?! Тузакбай хат жазды. «Салпау ага! Апам сэлем айтып отыр езще. Окуды коя тур. Елге кел. Шэрбан ер жеттк Бакен кызын айтып отырмын. Он бесшен туган айдай толыксып отыр. Кел. Соган уйлен. Бакен едэу!р дэулегп болып алган адам. Кейш... Окуына кеп комет i тиедк Жалгыз кызыньщ Kyrteyi болсан сенен аяры болмайды оньщ. Хат кутемгз апам екеум1з! 1мц Тузакбай».

Салпаудан жауап хат келдь «Тузак, хатынды алдым. Ондай усак ойдан тиыл Шэрбаннан мен он бес жас улкенмш. Арамыз тым кашык. Оньщ уст1не кыз журеп Айтанда болса, OFaH eui6ip баска/ «ем» дауа болмаска керек. Eiceyi бакытты болсын. Айта> ойлы да енерл1 жас. «Казак тш » газет1нде елецдер1 басылып шыгып жур. Мен оныц есуше, бакытты болуына тигектесшн. Сендер, ауыл арасындагы усак кужшлдйсп койыцдар!! Ал мен Семей техникумын биыл 6iTipeM... Ленинградка жогаргы окуга кетем. Ауылдагы адуын ангырттыкты азайт! Апама хатымды окып бер. Ренж1месж! Мен элг| 6ipcbinbipa жыл окимын. Ceni уйлендарш келш кызыгын, немере кызыгын кере 6epcin апам! Хат жазган, агац Салпау Март, 1928 жыл». Т узак та, uieuieci де буган токтамады. Тагы хаз) жазды. TaFbi да жанагы тэр1зд1 жауап хат алды. Енд1 кайту керек? Не кайтетЫ бар? Осы елде Айтаннан баска ж1пт курып калып па? Бар гой баскалар да. Соларды салып KepyiM керек. Садырбайга акылдасайын. Айтанга аянбас жау сол емес пе? С вйтт, Тузакбай Садырбайга барды. Садырбайджшде бурынгы ку ауыз би Эм1рбек отыр екен. Садырбайга онашалап айтып едк ол Эм1рбек ку ауызбен акылдасты. Ел ж1г1ттер1н «електер1нен» 0TKi3in-| 6Txi3in болып, Жыландыдагы Жиренбайдыц iHici Ж ан-j кабыл «сур бойдакка» токтады. Садырбай: — Жанкабыл 6ip айгыр, бес кулынды бие, eKi ат беретш болсын Бэкенге! Алтын кврсе nepimTe жолдан тайган! Бэкен богымды шыдар сонда? Кул1мс1реп кел1с1п, кул1мс1реп аттандырады кызын Жанкабылга. — Муныныз мига конады... 6ipaK... Кенес уюмет1 калын малды тыйган жок па! Bepyiui де, алушы да соттала- ды. Оган OMipi жолар ма Бэкен? — Тен1здщ туб/не лактырган тасты тапкан бар ма? — Жок. — Ендеше былай... Жанкабыл жанагы малдарын Кереку базары на айдап барсын. Сол туста Бэкен де сонда болсын. Жылкы сатып алам деп кун1 бурын лакап таратып койсын. Керекуде эне 6ip шаппашап деген саудагерсымак бар. Жанкабыл жанагы жылкыларын базарга соган сал-

(ыртсын. Бэкен кептщ кезшше саудаласып, келгст, жшанды жаткан ушмде берем!— дес-in. Базар адамдары- чан 61реулерд1 куэ ета'н. Сейтш, 6ipi сатсын, 6ipi сатып члсын. Сонымен... Бэкен кызыньщ саудасы 6ixri ме? Birri! К,ызы Жанкабылдын келшшеп болады. Ал Айтан кенсе- чержщ кагаздарын актаргыштасын да, кдрындашынын губш шайнап, каламыньщ ушшен сиясын сорып тотиып отырат та калады. Байлам осы. Бул акыл-айланы ест1генде Тузакбай: — Данышпан Садекем-ай! Аузыныздан суйейнчил руксат етсеадз! Булардыд бул «тузагына» Бэкен тусе коймады. «Шэрбанымды вз1нен он бес жас улкен Жанкабылга бер деп калай аузына алып отырсын? Ку бастан куырдак шыгаратын заманын еткен Эм1рбек би! Жайына жур!— ;деп ку ауыз Эм1рбект1 ушнен куып шыккан. * — Садекеце сэлем айт! Бул заманда махаббат малга сатылмайды. Балам суйгенше косылады,— дед1 Бэкен. — Махаббатка эмip журмейд1 депт! гой бурынгы 6ip акылгей адам!— дед1 Жумабике. «Солай ма? Ендеше баскаша жолдар карастыру керек»— деген Садырбай енд1 туп-тура Т узакбайдыр ез журепне от салды. «Сур кедей Эдшдщ Айтанынан сенщ нен кем? Айдындагы аккудан кез алдьщда айрылып калардай сеш албасты басты ма? Ж ан бар ма сенде? Намыс бар ма? Жшггшсщ, тубшйрщ? Оган ицнрмей, сен win туе акку — Шэрбанды». Тузак БэкендЫне осындай ниетпен келген болатын. Тузакбай орнына барып, кайта отырысымен энпменщ бетш баска жакка аударды. —, К.ОСШЫНЫН жумысы мундай квп болар ма! Ол ез алдына. Ал осы Ыздщ уйде де батырак бар. «Жалшы устайды Бэкен»— деп... в й имансыздар-ай... Бэкен бай адам емес, кайдан жалшы устайды десем де болмайды... (.одан сон кайтуым керек? 0 з кез1ммен xopin 6Lain кай- Iайын деп келш ед1м. Бул ёлдщ жайы алаканымда емес пе, Жумабике шешей! Слздер жалшы устайтын дэулегплер емессгздер. Рас емес пе, осыным? — Дурыс айтасьщ, Тузакбай! Жалшы не керек 6i3re? — Мше, пайгамбардын сезшдей ак сез. Шэрбан оныц жузше анда-санда сындарлы карап койыгк 6ip-exi шьщы шай iurri де, Tepri белмеге к е т . Тузакбай да орнынан турып: — Руксат па, Шэрбан?

Tepri белм еге KipiciMeH Тузакбай Шэрбанга караг ку.пмдеп, жымындап ауре болды. , Отыр Тузак, esiu.ii езщ боска эурелемей! — Мен emKiMai эурелемеймш Айтан кусал! — Айтан KiMfli эурелегш? Тузакбай xyKipiriH жутынып, кургасып калган тамарын ж1бп'кенадк Сэл уназ, ойлы адам болгансып отырды да: — Ауылдын аты — ауыл, каланын аты — кала рой. Окыранньщ аты — окыган. Солай емес пе, э, Шэрбан?! — Иэ! Солай. Сонда не? — Сен екеумгз ауылда рана окыгандармыз Fofl. К,осшы- нын хатшылыгы жарап жатыр маран. — б зщ канагат етсен дурысы сол екеж рас. — «Дурысы бол» десен... мен каланьщ окыган кызда- рына алтын косып берсе де уйленбес ед1м. — Сен ез1н бупн 6ipeyre акыл куйдырып алгансын Fofi деймш, Тузакбай? — Тузактьщ ез акылы езше ж е т т жатыр. Осында! улкен каладан окып келген б1реулер б1здщ ел кызына кызыгатын кершед1. Ел кызы да соларга бей1м. Ал, мен айтайын саган, сол окыган ж т тте р ертен опасыздык жасап тастап кететш1мен б1зд|ц ел кыздарынын жумысы жок? Бул 03i KacipeT кой 6ip. Алданып калатынын айтам ел ■ кыздарынын. ByriH суйд1м, куйд1м дел... Мысалы, ез1н I. сиякты бойжеткен кыздарды Айтан сиякты жылпос-1 окыгансымактар ка/шга алып кетт... жылга жетпей терк1н1не экеп тастайды... — Муны неге айттын? Айтан маган опасыздык | жасайды дел каушсЫп айтып отырсын ба, ел камын | ж еген Ед1ге?! — Шэрбан, осы елде ceni бакытты болмасын дейт1н ешк1м жок. — Сенен баскасы. — Сен вйэтп мен1н ак журепмд1 арамга жорыма. «К,ара ала сиырды», мен болмасам кайдан б1лер ед1н. Мен саган душпан болсам, кастык ойласам соларды айтар I ма ед1м. — Ракмет ол «достыктарына» Тузакбай. Рас айтам j ракмет. Сенс1з де бар шындыгын Айтан ез1 айтар ед1. Рас, ceniH «жан ашырлыгын» себеп болды. Айтан менен журепнщ кырындысына дей1н жасырмай айтты. Эурелен1п кайтесщ, Тузак. Тузакбай отка тускен туздай шытыр ете калды. Бул с эгп —«еч Ky'nrri, ен акыргы зор майданым» дел б!лд1. Аянбай алтенер канды кылыш сипатына TycTi. Тездете

буркап сейледь Сырткы uieMipiueKTepi шепне б!ткен кос ганауы ерттен калган кем1рдей карауытып, кегидар кезш терецше карай тыксырып ж1берштк — Ашып айтпаса угатын емессщ, Шэрбан! — Н ет? Айт, ашык айт! — Айтсам... Айтан енерл1 жшгг, кеп окыган яипт. Эн салады. ©лен шыгарады. Газеттерде басылып жур олары. Семейде пален жыл окыган... Жане айтайын ба? — Айт! — Тындасан, Айтан сенщ тецщ емес. Сен оньщ теш емессщ. Ондай жнчт каланын сулуын суйедь Сулу кыздар да api окыган, api сулу жптгп суйедй Т yciHiKTi ме? Ендеше Айтанды эне 6ip Мэнписа, Меруерт, Кдрашаштар саган меншжтеширш коймайды. Айтан да пенде. Солардын 6ipine ауады да, ceHi дат д е п з т такырга отыргызып кетедк Саусагьщды танауына тыгып кала 6epeciH,— деп Тузакбай вз саусагын вз танауына апарганда саусагы KeHcipiriHe д е й т бойлап Kerri. Мурнына icTiK шрген иттей шошына тушшрш-пыскырып ит aypeci шыкты. Шэрбан кулш жгбердг Жумабике булардыц сезщ eciK босагасынан тындап турган еда. К,анша сабырлы болганмен будан apire шыдамы жетпедк Kipin келдк — Эзэзш, кара пале, не деп отырсын? Шык уйден! Шык дегенсш шык! Жогалт квз1нд1! Тузакбай жауырыны кайыршынын аркалаган капшы- гындай куж1решп, шыгып бара жатып, артына каскырша бурылып карап: — Достыгымды кастык кердщдер. Ендйч iciM сен1мен TycciH, Шэрбан? Жакында Айтанныц орнына ез1м кайтадан хатшы болам. Сонда сендерге кересiнi кврсетпесем, Тузак атым курысын. Он койынды жуз етш, жуз койынды мын етш «санак» жазып, шанырагьщды шарт сындырма- еам ба?! Ол ол ма? Айтанды сен кыздьщ мацынан журмес- тей етпесем, Тузак болмай кетейш,— дед1 Ticremn. Тузакбай соны айтып, eciKTi жулкына ашып шыгып бара жатканда Жумабике: — Барлык пэле-кула езщмен кетсш, кара пале! Кэщрж неме!— деп пештен уыстап алып оньщ артынан кул шашты. Шэрбан апасыньщ иыгына бшепн артып: — Апа, дуниеде махаббат деген бары рас болса, Айтан екеум!зге келденец свз табан астындагы иiiрiк кеде. Ренж1мешИ— деп жогары белмеге апара жатты. Kexipe- г|нде: «Адамды кеп жасаган адам тани ма, аз жасаган

тани ма, б м м ей м ш , Мен А йтанга езймнен арты к сенем!— деген ой. Сол сеш м мен сез1м Ш эрбан ж аны н аялай бергён e.ii. BipaK ж а н ап >1 Т узакб ай д ьщ шыгып бара жатып: «Д рсты 1ы м д ы касты к корд1ндер. Е нд1п iс iм сеш мен туссш, у м ы т а осынымды Шэрбан!» дегён! не? в й , кара т!кенек. А йтан екеум13дщ м ахаббаты м ы зга не «Бекежан», не <Кодаркул» болм ак п а? K epin алды к онынДы... КдстыгыД кара басыннан аспасын, Тузакбай! ■ ... •— ; V .Болатком кенсеск ;п. ух ц ' НзмвЯ Енкейген кун алтын нурын уян тусзре бастаганк ез. Тер белмёдеп Сулеймен терага: ;; Ч .аи ь гатл Я — Айтан!— деп дауыстады.— Мунда кел! , . ■ ,,-t Сулекен мшезш бьлетж Айтан тез барды.. — Н е айтасы з, ага! , , .-.„пА 'оуя! Сулеймен бурыштагы бижшелеу шкафты нускап: < — Мэ, мына к и т п .а л д а, а н а н ы ; аш! 1шшде акш а бар, алып кел мунда! Bapi айтканындай орындалды. 0 3i санап отыр. — «Bip м ы ц елу сом». K,aFa3 ж аз! III ш ер п болаткомшен деп ж а з. К,-ысты к у н п утыс кары зынан туекен сомадан калган акш а. У ммет баню сш е ж1берш отырмын. Ж аман- тыков Сулеймен». Бар! Орньща бар да солай деп жазып алы п кел. K,a3ip п ош табайдан Б аянга, банюге Ж1берем. Ж енелтем . Bapi де Сулеймен. айткандай штелдь Поштабайын шакыртып алып: / — Мынаны банк ire тапсырасыц. — Кун батуга айналды. Мен жеткенше тун болады! — Айттым, болды! Т ез аттан! Бастыгы Ж устбаев деген жолдас. Банк жабылып калса ушне апарып тапсыр. С улекен акш ан ы ж ен елтш , е зш щ адалдыгы мен ю керлиш е риза шдйнмен орнынан турып уйше кайтты. Айтан да кайтуга ыцгайлана бергенде сайтаннын сарысы ем ес к арасы тэр1зд1, кецФрйз к езш тыксырган Т узакбай и т куган тайы нш адай дел еад еп Kipin к ел д ц Мойнындагы кара к и п з сум ка б у аз канш ы ктай шермиеш . Сейлей Kippi, — Сендер, болаткомде отырып: «Ей, сол косшы уйы мы нда канш а кеп жумы.с бар» дейсщ дер гой, Мынау не? Ауданнан, уезден б|зге де буйрык-жарлык келш жатады ,— деп кара сумканыч буаз карынын алаканымен кагып-кагып койды.

— Танертен жондагы елге аттанбакпын. Ащы. Куртты, >елдей Сары адырдагы ауылдарга барам . Ж ум ы с кеп... — Ж ен . Б арган ы н ж е н . К,ызмет icTeciH деп , icreii спады деп койган жокпы з ба сеж. — Иэ. Кенес ею м етж е кызмет ттегеннен артык не бар. Ж эн е бул У ж м еттщ э д ш н кайтерсщ ! С еж м ен е ке у м 1зд! [ы зметке алы п... С еж TinTi кеп окытып... — Кун кеш жрдь Кдйтуым' керек,— деп Айтан орнынан о з Fanа бастад ы .— Н еге к ел д щ м е з п л а з ? Тузакбай адырай сейледг — 0з1ц бметж Салпау агам ж аз елге бара алмаймын. Семей окуы н тауы скан сы н М эскеу, Л ен ин градты н 6 ipm e окуга кетем деп хат жазган. Апам: «Салпау жаныма сактаганым бар едь Соны А йтанжан татсын, ш акырып кел! Бугж бгздш нде болсын. Колымнан дэм татсын!»— деп сеж шакырта ж1бердк Бара алмаймынын не? Сезд1 кой, жур! Апам казаны на ас салып, сеж кутш отыр. Б1здщ уй, 03iH битесж, к ен селерщ н щ ipreciw ie. А рада 6 ip гана ж щ ш ке булак. «Бала кундержде асык ойнап 6ipre есНндер. Ауылнай школда да 6 ipep жы л 6ipre окыдьщдар. Алып кел А йтанжанды ! 0Keci Э д т м е н б ас тас , м ундас адамбы з» Iдеп, апам жанымды коймады. Жур! ] Сейтш, Т узакбай Айтаннын iuji-бауырынан е т т , !колкалап... акыры кас карая уйж е конакка апарды. Баруын барганм ен А йтан iuii ж рбщ - Сол ж а к к е з ж ж агы б ар |Д олж ан кемшрд1 Айтан ж ас кунш ен бж етж . Bip рет •жесч Эд1пден «А йтаны н атб асы н а MiHin, м еж Ж ар л ы келдеп болыс ауылына — Садырбайджж е алып барып •чайтеын»— деп е тж г е н е ж 0 д ж А йтаны н берген. E ki а я к арба салган торы ат усНнде Айтан. Арбада Д олж ан. Ат у етж деп баланьщ а рбада оты рган оны н с е з 1м ен жум ы сы жок. Долж анекен элде не 6ip еткен кеткендерд1 езже-ез1 айтып сейлеп отыр. Айтанныц кулагы шалганы: Должан да бой ж еткен к ы з боп ecinTi. Сиы рш ы К абы ш ка THrici келм есе де Сады рбайды н Ti3eci коймапты . Д о л ж ан 6ip хезжде агы болса да сом денелк карулы кыз болгансын С адырбай ж алш ы эйел eTin уй ш аруасы на кы зм ет icTeTinTi. Отыз жылга жуык Садырбай уйжщ ж аз болса сауыншысы, ipKiT nicin, курт кайнатуш ы сы , кыс б олса су тасы п , от . жагушысы болыпты. — 0 й, не керек, обалы нешж, ак майды ауыздан агызып ш ылкыттык кой. «М ахаббаттыц» мен сиякты 6ip кез1 сокы р емес, ею кез1 б1рдей сокы р. « К у д ай к еннреж . Bip ж у л ы . С ады рбайды н «кыран кезо> м еж ш алы п т у стг

Иэ м еж, тап осы карабужы р, 6ip кезш щ аты бар м ет. Ж амиласы теркшше кеткен. — Сен бугж уйще кайтпа! Ана тем ени уйге ж ат,— деп кул1м деп кеп epiHiMHiw каны н ш ы тара суш п -су й ш алды ем ес пе! Мен де босатпады м , аш б елш ен кысып алып... Т е с е к к е е з 1м и кем д еле б ергенсш ... о л Meni алы п урып... С одансы н ол... KeMnip ез1мен-ез1 осыларды айтып ракаттанып келедь Мен балуан болтам. Куреске де тускем, кэукелектеген К дбы ш тан т ан к ж е п кер гем ж ок. «Эшрендеме! 0 з1нд1... осы...» деп т ура к,алсам, не ж е т ш барсам , ол байтус... «К,ой-ей, баты р, кой! Сотан д а аш уланасы н ба?!»— деп корганып отыра кетедк Эйтпеске ылажы жок. Арык тортайдай шиборбай Кдбышты Долж анекен кетерш согады. Ондай еркексымакты с е й т т мытып коймасац бола ма! Садырбайдай бекзаданьщ кушагында урлана тутан ган ж у р е п м ш ц дун иеш тец к ер ш ж 1берердей к ез1 Т ой ол. Т е к кан а эйе-ii Ж эм и л а с езбесш . «Сезд1рмежк», Садырбайдьщ да, менщ де 6ip кудайдан бар плеН ьйз сбл б олды . Эл1 сол калп ы м ы з. K,a3ip ш е? K,a3ip Ж эм ила б э й б ш е ге «Саты нды м е з 1ц д |, Айым. С е н а з оты ра алам ба?» д еп барам . К,удаЙ кеийрер. Ж эм и л а га бара жаты рм ы н б а? Ж о к . MiHe к е к асп ан , Мше кен д ал а, с ай -сал а куэ. С ады рекем , сен уппн. CeHi 6 ip кер у уцлн.;. М ен Kipin бартанд а Садырекем : — « Ж эм и л а Ханым! М ынаны кар а, Д о лж ан келд1. Д о л ж ан ы н кел д к CeHci3 ем ip б ар м а бул сорлы да. Сонау К ы зы Л тастан , 6ip к еш ж ерден...» деп, 6apiH жайтастырады . К,оян iaiH бшд1рмес ж ы м ем ес пе ол. С е й т т Ж эм илан ы н кез1н ала бере маган... Екеум1з де орта ж аска келеек те 6ip-6ipiMi3re куш тарлы ты м ы з ж и ы рм а-ж и ы рм а бес... Аузында дам ы л ж ок бул к ем тр д щ сырын Айтан сол саггарда ж аксы бтлген. Салпау жапым Кдбыштын ebiiUki. Ал Т у за к б ай ы м С ад ы рбайдан. 0 й , аллай , десещ ш . Садырбайга тартып аксары боп туар ма екен деп жургешм- де, тэн'Р^м ж ар боп... Кдбышка уксап кап-кара... онын уетш е exi тан ауы сэнкж ’п, ш ем 1рш ек болтан жы лкы ны н танауындай боп тутанын айтсанш ы кулынымнын. Акыл- айлата, кулык-сумдыкка ж у й р ж т т ауматан Садыр-екем! Егер бул ж ылда ecxi заман болса, Тузакбайж аны м бар той, тап Садырбай болар едк Садырбай ойы «атып кел, шауып хедже» жумсап, мынау деген каекыр ж ш т етер едо: Э ттен , не керек? П атш асы ны н да тэты тайды . Садыр- б ай е ке м н щ де багы тай ды . Ш еш K erri. «Ел!» к е т п . Ж ан а зам ан буктыры п, сОрлатып оты р емес пе.

Т узакбайдыкш де отырган бул кеш те Айтаннын ecine Д олж ан кем ш рдщ сонау жылры сол сапарлары ндагы «жол у с т» энпм еш туседк BipaK Д олж ан бу п н ол ж а к ­ ты — Садырбайды аузына алмады. Д олж ан кемш р Айтанды «жылы» карсы алды. Мац- дайынан суйдк Т ерлеттк Ш айын ж аксылап 6epin, ет асты: «Салпау ж аным а сактараным едк Ол 63i квп окимын деп ж у р Foft, ж а з елге б арм ай м ы н д еп т к С ал п ау ж а н ы м мен Т у за к б ай ж а н ы м д ай к в р етш А й т ан ж а н , iui, ж е, айналайы н! Т есек салы нды . Ш ам сенд1р1лдй А йтан мен Т узак б ай repri бвлм едеп твсекте. Онаша... Балалы к балан ш актагы ойын-кулшлерш, мектепте 6 ipre окыран жылдарын зцпм е- ледй К,ызык кундер, пэк ж ы л д ар кан дай там аш а! К,анша айтса д а к ы зы гы на eKeyi де т о я р ем ес... Bip к езд е eKeyi де уйы ктап KeTinTi... О янса т а н б ш н ш т ь А йтан кы зм етш е асыгады. Соны бшгендей Д олж ан кемшр шайын кайнатып, дастарканы н эз1рлеп койыпты. Айтан тез iiuin кедсесше кетпек. К и ш е бастад ы . Т а й к е к к е ж а н а рана Miне берген Айтанга Т узакбай турып: — Айтан, аялдаш ы, азгана! — Неге? Не шаруа? — Мен кой сенщ бала куннен досьщмын, кур- дасыцмын. — К,урдас екеш м 1з рас... Оран к у м эн б ар ма? — Жок. — Ен,щ не? — Екеум1з де естж . Ж шггшз. Сен кеп окыдьщ калада. Мен ауылдыкпыи. Ауыл адамы ш еп н щ кырындысына дешн бшедй Уктьщ ба? — Иэ, солай делж . Сонда не? — Осы елде, осы куш менен арты к досын бар ма? Екеум13 де К ен ес У ш м етш щ кы зм етш дем 13. М енщ орны ма сен секретарь болсац лайыгы солай шыгар. вйткеш <ешн б ш м щ менен Акбет шьщындай биж. Кулме. Адалы сол. М ен вз1м ш ы н ды кты суйем Foft бклесщ. М ен ш ала сауаттымын. Ауылдыкпын. Нас айтам ба! — Богеме! Не айтпаксьщ, айтсанш ы сонынды буге- жектетпей. — Апам айтады: жшггтщ алган ж ары туган босагасы- нан перш тедей таза келсш. Сонда рана ерлжбайлы eKeyi тату-тэтт1 OMip с уред к — д ей дь — Буны неге айттыц? Тузакбай айтуга аузы бармаган боп, киналгансып, желкесж касып, бей-берекеттенген болды да: — Дос ce3i деп тусж сен гана айтам...