Ә. Кекілбаев. Махаббат мұнарасы

алдына 6ip кдрап алады да, баска ештенеге алавдамайды. BipaK, канш а караганмен, жер ендес саргыш шым уйлер мен эр жер-ор жерде окш ау-окш ау сорайган бозан шы- нарлардан баска ештене кезге туспейдк Кекппл аспан мынау кужынажай шаЬардын устшде аунап алгысы кел- гендей, шалкасынан ту се сулапты. К ек ж и ек п , бул бая- гыда 8Keci eKeyi келген cap даланы , кезш е 6ip ш к п р м е й , ол мунара да бпкен-до. Енш мше тагы да сол баягысынша эр тасты калаган сайын, айналасына 6ip карап кояды. Bip-6ipiHe уласып кеткен жермен-жексен шым уйлер твщрепне квлкештеп кулпн перде тутып койгандай арман болтан кокжиек кезше шалына коймайды. Кеше гана кез алдында теке Tipecin турып алатын бш к мед1реселер, мешггтер, мунара- лар бупнде томенде кап, ию -кию сэры лайсанга б1ржола сщш, аяк астыланып барады. К ез ушында ш ок-ш ок карайгандар KepiHfli. К ал а шет1ндег1 бау-бакша. Ж аппар мынау колга устар д эн е н е а ж ок моп-мелд1р, шеттне-шепне жеTin болмайтын тулды р к е к к е карай тыр- мысып келед1... Э р Kipnim калаган сайы н, курдым ш ьщ ы- рау тубшен жарык дуниеге умтылган кюшей жаныга е р м е л е й д 1. Кун санап кез ушындагы карайгандар да тебелер!нен элдек1м жапырып жаткандай аласара-аласара, акырында э л п сэры лайсанньщ шет1н квмкерген ж эй энш еш н кек тецб1л ж олакка айналды. Енш сол к е к тенб!л жолактан б1рден ipre ажыратып кете алмай, бута басына конактаган кек шулан жабагыдай боп уйысып жатып алган солгын кекжиек те сэт санап бауыр котере тускендей. Э л п кек тенбш жолактын устшдеп солгын мунар арылып, молд1реп н1л туна бастапты. Туе ауып, ауа буалдырдан арылган кез едг Кекжиекке ipKiflin, мелдфеп туна калган к е к н1лд1н арасынан элде- кандай саргыш бфдене кы лан бердь Ж аппар ез кез1не e3i сенбей, колындагы май калагын тастьщ уетше тастай са- лып, терш 1п турпш кезш бшепне 6ip суйкеп, кайта кара- ды. Т уны к астынан алашабырланып керш ген к ел тубшдей боп, олпб1р коз ушындагы к ек н1лд1н ар жагынан, келбеп созылып жаткан саргыш кещ етж кез1не айкы н шалынды. Ж аппар мойынын созып ентелей тусп. К ептен Keprici кеп ансаганы осы. Квптеген кез алдын колкештеп келген

кокжиектщ кеплд1р nepneci де бунын iuiin-жеп бара жат­ кан комагай жанарынан каймыгып, жолында турмайын дегендей, ту-ту epire сыргып бара жаткандай. Ж ака гана буалдыр ю реукенщ тасасында буп>1п жаткан саргыш, сургылт кешстпс кенет бас к е т е р т , мынау TGHiperiH жа- сыл жолак комкерген туйе котырдай окшау ойдым алкапка жан-жагынан ентелей т е н т келедг Бул 6ip Kipniiu бшктеген сайын, сол 6ip жагалай кор- шап, жапыра камап келе жаткан жойкын кол б!рте-б1рте жакындай TycTi, жолындагы ербиген-ербиген тал мен желекп, сонадайдан сойкансып сорайып-сорайьт турган мунаралар мен кок кумбез мешптерщ, шымнан соккан шымкай сур уйлерд1таптап отеттндей, жан-жагынан те н т - TOHin к е л т капты; сол 6ip 6ipTe-6ipTe далия тускен куба сур кен1ст1к мынау кеп кесектщ коршауындагы буны, жапан тузшен айрылып, жалкы журген бейбакты кутка- рып алуга к¥лшына умтылып келе жаткандай... К,ашан кун батып, кез байланганша мунара басынан тускен жок. Ертенше танертен де мунарага жеткенше асык- ты. Содан 6ip апта бойы алып ушты да журдг Мунарага жеткенше, байтак шаЬардьщ сыртында шалкып жаткан шалкар KeHicTiKTi кайта кергенше, дызыгып жаны кал- майды. BipaK улан-асыр кешстпс сол баягы кергпген куш жатып алады. Жаппар куш бойы кекжиекте кырык кубы- лып ж енкш п журген кек сагымныд арылганын кутедк бесш ауа сагым катып, кекж иек аршылганда, сол баягы 6epi де келмей, epi де кетпей, сулык келбеп жаткан шелд1 кередй де, кечйп кулазиды. Ол да мынау безер шаИардай муныд шарк урган киялын жикяз тусап-матап, бунын Keprici келген, к еш л ш курт боп жеген таныс аймакты элдеб1р калтарысына тыгып ап, тук бтм еген, тук кермегенсш бед1рейе калыпты. Ещц оны 6ip аптадан 6epi ушпакка шыгаргандай кып куантып журген мунара басы да кецйпн кулазытып, жерште бастады. Бурын мунара оныд мынау жан-жагы­ нан коршап ап, екпесш сыгып бара жаткан курдым капас- тан к е л -KOcip бостанга каш ып кутылатын жалгыз жолы сиякты едг Енда, мше, шайардьщ куш рсж капасынан а л ьт ш ы кканмен, сонау бедерЫз кечгстйстщ тылсым самаркау- лыгынан, тас бауыр селкостыгынан арылта алар кайран онда да ж ок екен. Баягыдан 6epri 6ip ел1 бшктесе де, тау - 100-

басына шыккандай мэз-мэйрам боп, тынымсыз тырбан- ганынын 6epi энш ейш зая бейнет боп шык.ты. Б упнде ол е зш есек дэмемен айдын судан тас тастап етем деп, 6ip кауым жерге деш н еткел салып к ел у ш кел- генмен, улан-асыр кек телегейден 6api6ip ете алмайты- нына K03i кеш жетш , Kepi де кете алмай, inrep i де баса алмай, су ортасы курдымда калган кайрансыз жандай сезшедк Ж аппар енда танертец жумыска келе жатып, ал- дында жер бетшен сорайып шыкканымен, зечпр аспанга жете алмай, орта жолда калган опырык мунарага антары- ла карайтын болды. Мунараньщ басына вк п еа omin, шаршап шыгады. Ат- таган сайын ж ш н ш т жем1р Ы п бара жатады. Жумысы да ешп жарымайды, май калакты колына ке- ренау алады. К у н K03i аягына жем тускендей, жылжымай турып алыпты. Illahap сыртында манаурай керш ш ак сур ш ел жатыр. Illahap iiui тырп етпей орын-орнында каткан да калган. Кеше-кешеде де кыбырлап журген ешюм жок. Ауаньвд 03i мынау кыбырсы з-кимы лсыз дуниеден карап турып уйыган катыктай боп коймалжыцдана тускендей. Осыншама би1к мунараньщ ушар басында да лы п еткен деп сезымейдь Ш1лде аспаны ш ыжьщкыраган сайын сонау к ез ушын- дагы а к сур ш ел де, одан берп, эдетте каралтым KepiHeTiH бакшажай к е к ж олак алкап та, iuahap y e n де кузд1гунг1 адыраспанньщ кулщдей боп кулпн тартып барады. Элдеб1р тажал б1легш сыбанып ап, аспан асты дуниен1 айлапат тай казанга айналдырып, бук1л жер бет1н к ул к ы п ертеп со- ган салып ж1берш, ертеден кешке дей1н сигп кайнатып жаткандай. Сонау каныпезер кун Ke3i сол айлапат казан- ньщ астында лапылдап жанган алауга тамызык 6epin турган тажал шогы тэр1здг Жаппар осы 6ip коймалжьщ дуниен1н ортасында мал- тыгып жургендей, кимылы ауырлап, ене бойы з1л тартып барады. 1степ жаткан iciHe, тещ репне канш а зер салып карагысы келсе де, 3eftiHi быт-шыт шаш ырап, ештенеге турактамайды. Ж аппар элдекаш ан умыткан кайдагы 6ip елее келендеп кез алдында турып алды. Мынау бозамык аспан 6ip сет баягы бала кездеп 03i ескен суркай колатка айналы п кетед1... С у р кай к о латта ты гы л ы п оты рган к!шкене кыстагы к ез алдына сайрап келе калады . TinTi, - 101-

оне, колат бойынан сонына таспа шан epTin бул баккан 6ip ШОК1М козы-лак. шубырып орюке шыгып барады... Сондарындагы жалгыз opiM селд1р тозан койыла-койыла кенет элденеше epiMre айналады. Аркасына он-сан бурым теп л ген талдырмаш к ы з толки басып езенге беттедк Иыгында — буньщ колынан шыккан кумыра. Дэл осы туста уйыгандай боп жан кетш калган денесш елдешм шымшып алгандай тыз ете калады. Сол-ак екен, мынау аспан мен жерд1 тугел KOMin алган кулпн кулдщ арасында бозарып сенш бара жаткан кос жанары окыс ■ripuiin, жан-жагына карайды. Талма туе. Тас мунара. Аягы- ньщ астында тырп етпестен талып жаткан 0Л1 mahap. Тобес1нде етпеттеп TOHin келе жаткан кул-кул кулгш аспан. Жаппардын ойына жана гана коз алдына елестеп кет- кен кыстагы туседй Баягысынша кумыра жасап сатып неге журе бермед! екен? Мына жарык жалганда кой баккан мен сауда жасаганньщ, кумыра куШнрген мен мунара салганнын арасындагы айырма кайсы? Bopi де — жанба- гыстын далбасасы. К,айсысыныц ракаты коп екенш юм б ш п жатыр? К,айта мынау аспан мен жерди* арасында кудж пен yM irriii тайталасына Tycin, жалгыздыктын тар капасында жапа шеккенш ен сонау кара жерден табанын- ды 6 ip ел1 котермей, кункор1стт куйттеген куйк1 ттр л т дурыс емес пе ед1... Онда мынау кужьшаган коп адамнын как ортасында жалгыздыктын жапасын шегеттн im куста п рлж тен бейхабар онаша кыстакта кун1н коре бермес пе ед1. Маркум oxeci картайган шагында осы 6ip кумырска- нын илеу1не неге д1лгэр бола калды екен? Соншама олш- ошкенде не кы зы к корд1? Жарты жылга жетпей жатып коз жумды. К,атын-баласынын 6ip уыс топырагы да буйыр- май, жат жерде калды: сейте тура, ажал аузында жатып буган «кетпе» дейд1. Онысы Heci? Кетпегенде корер ракаты мынау ма? EcipiK доме мен кул етек куджтщ кушагына кезек жыгылган пушайман •прлж пе? 0Keci байгус муны н шебер болганына сонша неге кумартты екен? К,ары талганш а жумыс ютеп, карны тойганша там ак imin, ажалды сагатына дей1н арман да кумай, уайым да жемей кун кешетш езге 6ip карапайым кэс1пке неге баулымады екен... Баягыда саз карай шык- -L

канда, жапан-тузде жападан-жалгыз турып элдеб1р жакка K63i боталап кеп карауш ы еда. Сондагы керсем -ау деп кекейш тескеш осы ма, мынау аягынын астында талма тусте кулден шыккандай боп, он мен тустен айрылып калган ол1 uiahap ма?! Енда, мше, бул да OKeci армандаган колм ен устарга жок тулдыр ауадан тиянак-таяу i3flen, сонау зен пр кокке жет- пей коймайтындай боп, eniMiH сатып, к у нш е 6ip ел1 болса да, бш кке ты рмыскан осы 6ip жанкаста KOcinTiH сонына TycTi. Турлаусыздан турак, тулдырдан TipeK тапп ак ecipiK доме. ...Талма туст1н ыстыгынан ба, ж о к е з-езш ен зыгырда- нын кайнатып, ©не бойын у боп жайлап бара ж аткан ыза- дан ба, oftTeyip коз алды карауытып, TOHiperi булдырап коя бердг М ынау ш ы ркау бинстен ушып кетем бе деп сес- кенгендей, 6ip-eKi саты томен тусш турды. К оз алдында- гы бульщгыр тутаса тускендей, элпнде гана шыр айнала 03i калаган, ел1 сы л а к ж упрм еген коты р -к о ты р кыш KipnimTep де 6ipTe-6ipTe кызгылтым енш ен айры лы п, 6ip турл1 Tycci3, сондыктан да ту сп н каз жумбак мунарага ciHin бара жаткандай. Бул аспан мен жерд1н арасында к алы к- тап тургандай. Тек дэл аягынын астындагы мунаранын басына котершетш оймактын аузындай кара куысты гана э л п 6ip жан-жагын тугел обып келе ж аткан озбыр булын- гыр эл1 жалмап улгере коймапты. К енет аягы нын асты н­ да карауытып жаткан кара куыс окыс ж арк ете калды; артынша-ак манайына ойда жоктан саргыш соуле ша- шырагандай болды; сол 6ip акш ыл, саргыш улпа сэуле- лер осе-орши TycTi. У лгая-улгая элдеб1р тулгага айнал- ды; козгалатын, кыбырлайтын Topi3fli. Буган карай жыл- жып келе жаткандай. Денгейлескендей. Мше мунын дэл касына, карсы алдына кеп токтады. О да мынау коплдф аспан мен сонау а я к астындагы Tycci3, тулды р зымыран- нын арасында калкы п турып алды. Егер 6ipiH-6ipi абай- сыз кагып кетсе, eneyi де сонау курдымга кулап, быт- шыт болардай... К,арсы алдына кеп токтаган елее кайта козгалды. Буган карай жакындап келед1... Тула бойы дур турш тп , окыс селк ете калды. Коз алдын колкештеп турган Tycci3 мунар жы м-жылас ыдырап, TOHiperiHfleri уйреншист1 дуние уйреншжтт калпымен кулазып к оя берд1, Сылак жупрмеген котыр-котыр кыш тастар аягынын ас- - ЮЗ-

тында тебе-тебе боп у й ш п жатыр. Мунараньщ ернеуше тастай салган балшык-балшык май калак. кулап кетпей шак.к.а тур. Э л п 6ip бастыгырылыккан ю сшщ тусщцей бульщгыр, буалдыр дуние кун кыза кетершетщ кузп ми- замдай олдекайда гайып бопты. BipaK ол жанагы дел-сал бульщгыр сэт пен дуние каз калпында кэз алдында сай- рап турган мына с этпц кайсысынын oni, кайсысыньщ Tyci екеж н айыруга акылы жетпей, антарылып калды. Егер ел и дуние тугел селд1р мунарга боккен буалдыр елее енд болса, козд1 ашып-жумганша неге гайып болган? Ал егер бар нэрсе бадырайып оз кейшнде кулазып турган мына сэт ещ болса, карсы алдында алтын камкага малынып мелд1реп турган мына 6ip эйел кайдан шык,- к,ан? Балшык.-балшык мунараньщ басында ол не 6iTipin жур? М ынау ми кайнаткан ш1лде ыстыгыньщ бейшара тас калаушыга тап кылган тагы 6ip тэлкеп де, Taftipi... Эр ж ер-эр жерщен алтын ж упрткен селд1р перденщ ар жагынан мойылдай мелд1реп кос жанар буган кадала кап- ты. Сол кап-кара eKi жанар мен ею керме кас болмаса, мынау зымыран мунараньщ басына жел котерш экелген элдек1мн1ц селд1р пердес! екен деп калатындайсьщ. К,ар- сы алдына кеп кадала калган элг1 6ip жумбак эйел басы- нан аягына дейш мелд1реген селд1р ак шэшге комшш апты. Ж аппар алдындагы эйелд1н адам екен1н, жок кос боп кврщ ген OHLueftiH елее екен1н аныктап 61лпс1 келгендей, назарын т1ктеп тште карады. Онын шеберге тэн кырагы K03i селд1р пердеш ертеп кетердей боп ш окша жайнап турган эдем! ею жанарды алдымен шалды. Эйел муньщ ез квз1не e3i сенбей турганын ангарып калгандай селд1р жамылгынын ар жагынан кунге шагы- лысып жаркырап керщет1н камка кэй леп нщ етегш суйр1ктей эдем1 саусактарымен буре котерш, кенереге жакыны рак барып, тэменге к ез салды да, би1к сэукелес1н Tycipin алмайын деген Kicime, дереу бойын тжтеп, Kepi бурылып ед1, мавдай тусынан бармактай лагыл жарк ете калды. Сосын буган элдене айткалы окталды да, не айта- рын бшмей кысылып, кымсына к ул1мс1ред1. Сол 6ip окыс кызарып, кымсына жымиганы манадан 6epi от шаша караган кос тана квзд1н астында кыбырсыз жаткан буйьны а к т а жуз1н тугел нурландырып ж1берген-

лей болды. Ж аппар осы 6ip эдем1 к у л кй п танитын сияк- ты. Алдында турган эйелден езш е ете-моте канык, кептен б ел г ш 6ip сымбатты шырамытатындай. Эйел етегш сэл кымсына котерген калпы томенге тусетш баспалдакка беттедь Келевдеген жука камка кейлектщ етегшен балапан каздын балак жуншдей бал- тырымен балтыр кып элденеше катарып тастаган ак атлас шалбары кезге шалынып калды. Улб1реген аппак перде жер жутып бара жаткандай карангы куы ска еще туст1. Ж аппар эл1 ан-тан. Аппак перде карангы куы ска cinin жоталтанмен, э л п 6ip кымсы на жымиган ш ие epiH мен жаудыраган eKi к ез мунара басындагы бульщгыр ауата монп орнап калгандай, кез алдынан кетер емес. Ол жер жуткандай эп-сэтте жогалган сикыр елестщ ене бойын балбыратып бара жаткан эдем! эсершен айрылып калам ба деп коры ккандай, карсы алдындагы кулазы ган кешстпске ecenripen карап, 6ipa3 мелш иш турды-турды да, ернектег1 май калагы на к ол созды. Апыр-ау, э л п 6ip бал-бул ж анган ш ие ершдер мен нур жайнатан кос жанарды бул осы кайдан Kepin efli. Етене жаксы б1ленн TinTi таныс 6ip адамга уксайтын Tapi3fli. KiM eai сол... TinTi журю екеш журкл де, кунде Kopin ж урген- дей боп, K03iHe оттай басыла K erri той. Бунын тас таситын кулдар мен бас шеберден, жаткан уш нщ иeлepiнeн баска кунде керш журген emKiMi ж ок-ты. Ендеше, бунын кезш е оттай басыла калатын ол кайдагы таныс... Айтпакшы, э л п эйел 3yhpa емес пе? Оны да алташ рет дэл осылай ойда жокжерде KOpin efli той. Б епнен ш аркаты туспей, малын- тан ж1бек к е й л екп н ар жагынан курактай м айыскан тал- дырмаш fleHeciH булт-булт ойнатып, кыбыр-кыбыр кимыл- дайтын да журепн бала кыздыц, кун сайын 6ip уйден ергенмен, еш кашан жуз1н керген емес-Ti. К,ыз еркектер отыратын белмеге, cipo да, бас сукпайды. О кты н-октын аула imiHfle тана керш калады. Bip KyHi ол уйге келсе, саудагер мен эйeлi ж ок екен. Аула iiniRne 6ipey ынылдайды. Бул KiM болды екен деп, саяжайта шыгып карап efli, epiK аташынан жемю узш ж ат­ кан ЗуЬраны Kepni. Би1к аташтын басына лакш а каргып, жемю кагып журген бала кыздын бепндеп шаркаты су- сып иыгына Tycin ке-rinTi. Бунын карап турганын ce3in - 105-

кап, жалт бурылып еда. жайнандаган кос жанар KeKiperiH шокша карып erri, окпелегеш де, еркелегеш де белпаз, керме касын окыс cepnin, жэуд1рей карады да, шаркатын тузедь Аппак жазык мацдайы мен кыр мурынын, албыра- ган шие ершдерш алгаш рет сонда K03i шалган-ды. ЗуЬра будан кымсьшып уйге карай тайып турды. Бул оныц булт- булт ойнап бара жаткан ш эш кейлепнен козш ала алмай, узак карап турып калган-ды. Содан былай ол уйге келгенде квз1мен ЗуЬраны 1здейт1н болды. Ш ешесшщ касында жыбыр-жыбыр кимылдап журетш кы з кейлепнщ есззлер-естишес болмашы сусы- лына ылги кулагын тосады да отырады. ЗуЬра да ек е« уйде жокта, мунын кезгае TycKici келгендей, аула шпнде куйбендеп журген шешесше колгабыс жасаган боп, уйге 6ip Kipin, 6ip шыгып, тыным таппайды. Оныц булт-булт ойнаган кейлеп мен дэШм жел ушырып экетердей боп желб^реп журетш желец шаркаты муньщ к е н ш н е кектем еккендей, ен бойына 6ip жумбак сез1м жупреззн. EipaK ол KeKiperiH шым-шым шымырлатып жаткан сол 6ip уялш ак сез1мн1н каншалыкты катерл1ертке айналга- нын ЗуЬра кыздын ш эш к ейл епнщ сусылы Ахмет бай- дын уйшен атымен жогалганда барып 6ip-aK ангарды. 9з ж у р е п н щ iHKepiHeH к е р е р к е зге айр ы лы п к ал ган жйгершздтне осы кезге дейш imi ертенедг Бупнде ол дэм есш щ келмеске кеткенше ебден кендалп, торыгып болган-ды. Суйткен ЗуЬра мынау ушпа мунараныц басы- на калай шыгып жур? Э л п жун кабак куйеу) оны мундай жерге калай ж1бере койды екен? BepiHeH бурын жана оны Kepin турып, 6ip ауыз ззлге келмей, ун-тунйз кала бергеш калай болды? Ол б аяга балалыгын кенпргенмен, дел осы жолгы ынжыктыгын еш кеилрмейдт Енда ол муны 6ip кеудесшде кыжыл жок Tipi елексеге балап KeTTi. Куш бугзнге дейш журепнде ешпей келген ыстык ыкылас будан былай жек к ер ш ш тц жиреншиз ызгарына айналатын шыгар. Ол жалма-жан ернекке умтылды. Сонда барып керд1 — мунара туб1нде уш-терт куйме тур екен. Э л п аппак перде ыстыктан ебден кул енденш кеткен саз топыракта жел KeTepin ушып бара жаткан кустын мамыгындай боп агарандап, каз-катар зззше кал ­ ган куймелерге карай безтедк Сонында 6ip шогыр адам. Солардыц 6ipi топтан б е л ш т жупрш барып, к а к ортада- - 106 - м и гу:

Fbi к ек xi6eK перде тш кен к уйм енщ eciriH ашты. EKi сар- гыш перде жамылган эйел о л п эйелдш eKi колтыгынан демеп куймеге отыргызды. К,ызметип эйелдер колты гы ­ нан демегенде, ак желен перде 6ip-aK желп ете калды да, астындагы жарык жалганнан тугел жасырын жанды элдею мнщ эзаз1л ж анары Kepin калмасы н дегендей, кай- та кымтай койды. Тыпыршып турган жарау аттар агызып ала ж енелдт К уйм енщ терезесш деп к е к ж1бек перде ж ел- мен ойнап бара жатты. Ш ебер соны на селд1р тозан epTin зулап бара жаткан куймелерден кез айырмай кадалды да калды. Куймел1 керуен анадай ж ердеп Kiiui ханым туратын сарайдын бакка кемш ген бш к корганына Kipin, ж ок болды. Ж ана касын- да болган ейелдщ KiM екенш ол ещн барып ангарды. Дуние кундеп байыргы кейшнен айрылып, кайдагы 6ip булдыр елеске айналып кеткендей. ToHiperiHaeriHiH 6epiH буалдыр мунарга кемш , ымырт орнап келе жатты. Ол мунара басынан су л е с о к туст1. Тем енге кеп жуынды. К,улдарды элдекаш ан кам алга айдап э к е т й т . М унара касында муны жаткан ушне апарып сап, экелш сап тура­ тын коныр куймеден баска ештене калмапты. Ертещне танертен куймеден Tycin жатып, мунарага кез тастап едк оны н ел1 эш екей жуг!рмеген коты р-котыр кабыргалары мынау мелд!реген тангы ауада, туны к кек аспан астында тым сиыксыз KepiHfli. К,ара жерд1н кабыргасын каусатып ж!берет1ндей боп, жер табандап жатып алган тап мынан- дай зшман yfliKTi калай калап ш ы кканы на б у п н 63i кай- ран кап тур. Онын дэл мынандай оспадар сикын да 6yriH ангарды. Шамасы мынау ыгы-жыгы кесек дуалдардан кашан бой асырам, сонау m ahap сыртындагы бостан туз кез1ме каш ан KepiHefli деп 6ip тастын устше 6 ip тасты ере 6ерген1не мэз болса керек. Т уш бойы тус1нде де кеш еп 6ip мизам сагымындай ак селдф перде мен куйме капта- лында желмен ойнап желб1реп бара жаткан кек liiefti к ез алдынан кетпей койды. Ещй MiHe ку з б ш н т калган май- да самал, тангы ауа, ашык аспан аясында осыншама ой- накы да улбфек дуниеш e3in, жаншып турган мынау шом- бал тас yHiKTiH бар салмагы ез жотасына T ycin тургандай, 6 ip турл1 к е н 1л1 кулазы п, ойсырап калды. Эр тасты калаган сайын анадай жердеп бш к тас дуал коршаган Kimi ханым багына жалтак-жалтак карап кояды. - 107 -

Оган сол 6ip жым-жырт бактын iiuinaeri онаша сарайдын элдеб1р терезесшен Kiiui ханымнын 03i карап отыргандай Kopinai. Сонда мынау сойкан уйж онын да жанарын жэб1рлеп, Keuieri ак селд!р пердедей улб1рек арманын та- пап-жаншып туратын шыгар. Жаппар колына кетере берген кып-кызыл ш ок тасты жерге кайта койды. TeHiperi дауылдан кешнп кел бетщдей туырылып тунып турган мелд1р ауа. Ол не icTepiH бшмедк.. П елен ай бойы тыным таппай тырбынган тзрш ш п табан астында мэназдеш п шыга келдь Тед1репнде тобе-тебе боп уйипп калган idpniuiTepfli кетерш алып, кенереге апарып калай беру керек екенш бш ш -ак тур. BipaK колы котершер емес... Тещрегш тас кып кымтап ап керсетпей койган кул ендес кесек дуал- дардын коршауынан кутылып, кен болмыс кенересшен асып-теплш жаткан к е л -Kecip кокж иеиз керсем-ау де­ ген дэмесше элдекашан жетп. Ещй сол елш-ошш анса- ган кекж иеп де кен дуниенщ кез алдына култзлдеп тура калган гактей боп, буган 6ip табан жакындай тусудщ ор- нына, куннен-кунге epi ыгысып, кашкактап барады. Бурын элдеб1р алыптын ку щ р сйен саз кабыргалардан тынысы тарылып, туншыгып бара жатканда жулып ап, зенпр к екке, зымыран бшкке 6ip-aK шыгаратын элеуетп колындай аскак сезшетш мунара енд! буган тещрегшде келкш ж аткан бостан дуниеге емш-еркш ш арк ургызбай, K03iH бакырайтып матап койган, жер койнынан емес, кок койнынан ойып казган мещреу зындан сиякты боп кериш . Жерге де тусе алмайды, кекке де жете алмайды, пушай- ман -прш ш к... К,айта мынандай азаптан капас зынданнын ез1-ак дурыс шыгар. Онда да аяк-кольщ матаулы бейша- ра хал кешкенмен, колдененнщ кезш ен аулаксын той. Ал мында манайдан откен адам 6ip карамай, 6ip сейлемей етпеЩп! Колдененнщ K03i мен созшен артык коркыныш- ты не бар? Ту сыртьщнан кадалса, садактын огындай, кар- сы алдьщнан суктанса, кеы регщ щ Kipui етызш оте шы­ гар кок найзанын ушындай колдененнщ сукты жанары- нан каймыкпайтын жан болмайды. 9cipece, озщ жайында не айтып, не койгандарын бше алмайтындай, алыстан кадалган журт K03i мен кулагына анык жетпейтш кунк- кунк журт созшен откен азап бар дейеп бе? Ондайда ш ш де ав

арыстан жатк,ан апан уцпрдщ аузында тургандай, кашан арандалып калары н б е л п а з etci талай хал KemeciH- Сонда да ленде пакыр журт кезш е тусуге кумар. Журт кезш ен сэл таса калса болды, капас зынданнын как тубшде жат- кандай аласурып багады. К,айта нагыз там ук кара Henip калы н коптщ ылги к эз алдында туратын жария eMip емес пе? К,апас зынданда жамбасьща тас батып, жон арканнан сыз етсе де, жан- жагьщнан анталай коршаган коркау карангыга карсы сштейтшдей кайран таба алмай, тырл етпес тымырсык кун кеш сен де, эйтеуф кайда ек енщ б е л г ш турлаулы TipuiiniK кой. Ал айдай жарыкта, айдай елдщ алдында жаланаш келе жаткандай карсы жолыккан жанардын бэршен кым- сынып, 6ipey жымия караса, бул неге жымияды дел, 6ipey алара караса, бул неге коз алартты дел, елдщ кас-каба- гын багып, кы лп-кы лп кун кеш кен киямет кайым ер м н д тн д е не мэн, не пэтуа тур? Сонда да журт кезге Tycxici келедг MiHe муны да ш иге ш анш ыган кум алактай кып кулл1 шаЬардын тебесше шыгарып, api откен, 6epi вткенн1н к езш 6ip ж алт eTKi3in, аузын 6ip ж алп eTKi3in, irn куста кун KeuiTipin койган да — сол ел кезш е туссем д е­ ген дэме... Бул енд1 тусш ш отыр, байгус квксау axeciH де жапан туздщ 6ip калтарысындагы карапайым кыстакта журтка кумыра жасап 6epin, сауаптарына калып, акысы- на келген азгантай тары-талканды талш ы к кып, вз тер, ел ен Tecerinne ку р к-к у р к ж етелш , жайына жаткыздыр- май, жер туб1нен Байтак шаЬарга суйреп экеп, жат 6ipeyain он жагында к ез жумдырган да — сол. Енд1, мш е, талай- талай ж ел к е м р е к немеш эуел1 желкес1не MiHri3in, кокке KOTepin, сосын аягынын астына 6ip-aK алып уратын сол 6ip арман деген ала булле нем енщ агаш атына бу да кон- жиды. MiHe, ол мынау эл1 ку н кыза коймаган, ауадан к в п е ьщырай коймаган айна таза тавда аягынын астында уй1л1п жаткан кы ш тастарды к е т е р т ап, к у н д е п уйренш1кт1 п р ш ш п н е кайта Kipicin кетуге туртк1 болардай m ix i3flen алактап тур. Шайар сол баягы шаЬар. Саз балшык уйлер жупыны дастаркандагы с1лекейлен1п калган азгантай науат пен шекердей калай болса солай бет-бет1не шашырап жатыр. Аспаннын да еш кылаусыз ап-ашык жатканымен, еште- - 109-

неден рай танытпайтын тымсырайган калпы. Жаппардьщ жер мен кектщ арасынан ештене тастамай, тн с к ш е п журген жанары акырында тагы да кшп ханымнын багына тусть Б ули байкады, кунде жасыл желек астында комипп, кершбей туратын ханым сарайынын ауласы коз алдында дэл алаканындагы нэрседей ап-анык сайрап жатыр. Суйт- се, бул салган мунара шайардын тобеандеп зенпр аспан- ды 6ip 03i дербес иемденш, шыркау бшкке шыгып апты. Ендй мш е, жан-жагынан адам аттатпай айбалталы кузетдллер корш ап турган, уш кан ку с болмаса, Tipi пенденщ K03iHe туарм ей, купил сакталатын ханым са- райы аягынын астында капты. Б ак арасындагы акситан жолдарды, оймактай-оймактай кегал аландарды, 6ip-eKi жерде айнадай жалтырап жаткан моп-мелд1р айдындарды ап-аны к Kepin тур. Ойда жоктан асыгыс оянган элдеб1р ашкарак ce3iM ма- надан 6epi жан-жагында тау-тау боп уйнпп жаткан кыш KipniuiTepre колын кайта создырды. Мунараны будан repi де бшктете туспек. Сонау жумбак сарайды калтарыс кал- дырмай, тугел Kepin отыратындай кып бипстетпек. К,абаты- нан кан шашырайтын кайарлы патша калтарыска тьпып баккан суду ханым сарайын тас тебесшен тамашалап оты- ратын аспан астындагы ж алпак дуниеде жалгыз осы тана, TinTi уш тараптьщ туын тугел дерл!к аягына жыккан Э к п р ш тщ 03i де ханым сарайын тап бул сек1лд4 алака­ нындагы нэрседей тутас Kepin, тутас шола алмак емес. А ягы нын астындагы тау-тау уй1щц азайып барады. Жаппар уста ол куш кастын калай карайганын да байкай алмай калды. Ертенше танертен колына май калакты алып жатып, тагы да ханым багына карады. Бэлк1м, сонау коп терезелерд!н 6ipinae Kimi ханым бунын эр кимылын коз жазбай багып отырган шыгар. Ол енд1 мунараны ханым багыньщ кай TyKnipiHeH карасан да тебеннен TOHin тура- тындай кып бтрм ек. К ундеп 6ip тас калап, 6ip шай iшiм ойланып тураты- нын койды. Жумысы OHin барады. Мына каркынымен eHfli 6ip аптада мунара деген жершен шыгады. Ент тек оны корген жанны н козш щ жауын алатындай кып 6e3enaipyi керек. Мынау суп-сур топырактын тесше конжита кой- ган м ылкау тас yftiKKe кек пен жерд* астастырып туратын - 110-

айрыкш а ажар таппакш ы. О л у ш щ мунараньщ ушын 6ip денгейде 6ip тепе кып б тр м егеш жен, онда мунара кан- ша бш к болса да, пышакпен кырыккандай келте боп к ер ш ей ; ал найзаньщ сунпсш дей тым суш рлеп ж1беруге тары болмайды, ш анш ып койган элденедей о д а epci. Ен- деше мунараны н ушы к,ай жерден кайтатынын байкат- пайтындай гып, аспанмен аймаласып жататын кеплд1р кумбезбен кемкергеш дурыс. Сонда мунаранын коктен жерге кулап келе жатканы, не жерден кекке самгап кетерш п бара жатканы керген козге жумбак боп турады. Оган кереп де сол. Мунаранын анадайдан айбар шашып айбындап турга- ны н д а, не к е р г е н адам к о л ты гы н а к ы с ы п KeTKici келгеншдей кып, кур эншейш куыршак болып жутынып турганын да каламайды. Керген жан тамсанып кана кой- май, тэщ р д щ элдеб1р жумбагынын memyiH табуын тапса да, есш е д ел аны к Tycipe алмай, айран-асыр калы п, ар- манда аттанатындай кып эшекейлегкл келедп К ез алдына энеугуш куйменщ терезесшен желмен ойнап бара жат- кан желб1рек ш эш кел ен ете калды. Ж аппар к ектен i3flerem ж ерден табы лгандай куаны п Kerri. Бул мунара да тап сондай ж еп-ж ещ л, тап сондай ойнакы болуга тш ей. Мунараны керген жан капел1мде елдеб1р арудьщ сонау зен п р аспандагы ак nepiin- телердщ 6ipiHe умсына созган а к б ш еп екен деп калсын. TinTi, ертен BMipiui алы е ж оры гы нан каж ы п оралганда да, алдынан элдеим б1лепн кетерш кутш тургандай KepiHciH. «Дереу дермене одетш, канбак ертетш, ш л бояу жа- сайтын кул эз1рлетуш керек», — деп туйш шебер. М унаранын калган жерш к еп узатпай калап 6iTiprici, кенш не аяк астында уялай калган арманын жузеге асы- руга тез1рек Kipicin KeTKici келдп Енд1 кипрее, к ез алдына, мынау моп-мелд1р туп-тунык кок ш л ауага ойда жокта орнай койган э л п 6ip гажайып суреттен б1ржола айрылып калатындай... К е ц ш н е сондай кудце оралуы-ак м ун екен, кез алдында сайрап тура калган э л п гажайып cyperri елдеб1р езэзш дщ оспадар колы сыпырып сурте бастаган- дай KepiHin Kerri. Ж аппар э л п тангажайып KepiHicTeH шынында да айрылганым ба деп, кез алдына тесше карап efli, кекпенбек мелд^р ауа гана к е л к т турып алды.

Томенде сол баягы хан багы. К ак ортадагы ашык алан- кайда жайылыска шыккан аппак каздардай боп мамыр- лай басып 6ip топ ойел жур. Бул олардьщ кайдан сап ете тускенш капел1мде байкай да алмай калды. К ок алан- кайдьщ кубыла шетшде жылтырап жаткан онаша айдынга карай беттеп к еледь Айдынньщ eKi жагында мунара сек1лд1 бшк eKi тугырга ак шытыра перде жабылыпты. Айдынньщ жагасында ук ш кызыл шогырлар коршедь Эйелдер айдын тоганньщ жиепне iлire бере токтай кал­ ды. К,аз-катар тура кап шеппне бастады. Жап-жасыл шоп уепнде тенгедей-тенгедей денгелешп ак шатыра койлек- тер калды. К,ус мамыгындай улб4реген аппак желевдер астынан эл* кайратына мше коймаган куннщ нурында 6ip турл1 алкызылданып албырап KepiHeTiH ак суйрш тендер атып- атып шытьпт, колюп жаткан кокпенбек суга койды да кетп. Терт бурышты кокпенбек тоган тебесшен моншак жаугандай ак айранданып шыга кeлдi. К елшшектердщ аппак бш еп айдын бетш сабалап, 6ip- 6ipiHe су шашады. Арасынан eKi-yiueyi узшш шыгып, ай­ дын жиепндеп мая-мая боп укнп турган кызыл шогырга бас салды да, куп-курен алмаларды тоган бетше лактыра бастады, судагы ойелдер топ-топ жауып жаткан алмаларды су бетше карги к етерш т кагып алады. Куп-курен алма- лар кокпенбек айдын устшде буршакша жауып тур. Ке- лшшектер 6ipiHiH колын 6ipi кагып, курен алмаларга жапа- тармагай жармасып жатыр. Асыр салган акшыл тэндерге кызыккандай ак жал су да шалп-шалп ceKipin, ерке тотай келшшектердщ ед1рейе кетерыген омырауларынан суйш- суйш алады. Коздщ жауын алатын сулу сымбатты комагай толкындардан коргаштагандай, кос иыктан дудырап бос топлген тып-тыныш тоган ойда жокта 6ip yftip ак сазан Tycin кеткендей астан-кестен боп, ж иепн шылп-шылп са- бап булкынып жатыр. BipiHeH-6ipi еткен ак суйрж сулу денелер жанап еткен сайын кытыгына ra in кеткендей, кок айдын кокке шоршып-шоршып кояды. Жаппардын коз алдында оншен 6ip ак толкындар асыр салып билеп жур. Сонау онаша кол бетщдеп коп д1рш мунын к енш не к о ш т конгандай. Тулап жаткан айдын бетз 6ip уактарда барып тыншы- ды. К,ырык сулу тоган жиепне аяктарын суга малып оты- -11 2 - ШЛ

рып ап кыздырынды, б1раздан сон ш аш тарын тарады, 6ipiHiH 6ipi бурымдарын ере бастады. Сосын орындарынан 6epi 6ip уакытга д у р кетер1лд1 де, анадай жерде агарып жаткан кшмдерше барды. К,ырык б1рдей кызгылтым суду тэн ак. мамык ж елецнщ астына Kipin жок, болды. Сосын мамырлап басып сарайга карай беттедг Олар сарай алдындагы калын кек желектщ астына К1рер-к1рместе, манагыдан 6epi кайда тыгылып турганда- рын KiM бтлсш, бактьщ т у к т р - т у к т р ш е н он ш акты ер- кек ж у п р т шыгып, айдын бетшде жыпырлап жузш жур- ген курен алмаларды колдарындагы узын сырыктын ба- сына байлаган торкез ауларымен cy3in ала бастады. Енда шебер будан 6ip суйем бш ктеп кетсе, элгш дей эде\\п кер1н1стен б1ржола айрылып калатындай Ki6ipTiK- теп, жумысы енбедь Баягыдан 6epi сумавдап кекке шап- шып келе жаткан мунара тап осы арата келгенде аятына жем тускендей 6ip ел1 жылжымай койды. Ханым мен HeKepi сута шомылтан сайы н, салыны п жаткан мунара ж акка карар ма екен деп, к е зш Tirin бага- ды-ак- BipaK айдын бетшде асыр салып боп жиекте ба- йыздап отыртан кыры к вйелдщ ешкайсысы тебелершен тен1п туртан мунара ж акка мойнын бурьпт карамайды. Бул олар кашан кшмдерш KHin болтанша к езш алмайды. BipaK кыры к эйел эдеш у э д е л е с т койгандай бул ж акка 6ip де 6ip рет кез салмастан кайтадан сарайга беттейш. Жана тана мамырлап басып кыдырып журген кырык эйел кезден таса болтанда хан багы керер кезге вдела ажарынан айрылып, жудеп калады. Меп-мелд1р кумю айдын елдегам к ул ш ашып Ж1бергендей а як астынан элем- тапырактанып шыга келедк Ираны кшемдей кырык кулпырып туртан гулзарлар да куйе тускендей солгын тартып кетедт Ханым багымен коса мунын да к е ц ш кулазып коя бередь Ж аппар кез1 боталап, элпнд е тана Kimi ханым некерш ертш журш еткен, ту-ту теменде эзер-эзер кезге Tycin, аксиып ж аткан жщ>шке сокпакка телм1ре карайды. BipaK жас ханымнын e3i т у г ш i3iH де жым-жылас жутып койган сылкым сурлеу муны мазактагандай аксия кулш жата береш. Бала жйтгтш кенип сол 6ip жасыл желек ас­ тына сунпп жогалатын суман сокпакка Tycin ап, кезден - 113-

6ip-6ip ушкан кырык сулудын сонынан салып береда. BipaK жас ханымды, онын кырык некерш , кунде-кунде муныч кезш кызыктыратын гажайып KepiKTi келегейлеп турган кек буйра ж електщ iuiiHe енуге батылы бармай, тенпреп- TeHTipen Kepi кайтады. Жаппардын кундепа осы. Kiuii ханым тагы да сешлге шыгар ма екен деген есек дэмемен ку ннщ батпаганын тшейдг BipaK ханым сэскелж серуеннен кейш бак ш ш е аттап шыкпайды. Ж ш тпн жуз1 солган гулдей саргайып сала бередг С ол-ак екен, элгш де гана алып ушкан асау арман кайтадан тукш андаган тугырга айналып, уйренпикп п рш ш ктщ ирелен сокпагына тусш ап, боки женеледг Буганасы бекйел1 6epi колынан балшык кет- пеген к у л ак кестс кара кул басымен кециннщ ханымды ойлап елелзгенш щ KYпipлiк екеш н де ещп укты. Ж ана- гы 6ip KOKiperiH алай-тулей еткен эзэзш сез1мд1 6ipey- Mipey байкап калган ж ок па дегендей, жан-жагына алак- жулак карап кояды. BipaK 6ip кабат аспанньщ арасында турган онын алабуртканын KiM корупи едг Ол да 6ip, зэул1м шынардын басына конган жулма-жулма торгай да 6ip, ханым мен некерш щ одан айылдарын жимай ап- пак айдында шомылып ап, сарайга тып 6epin тайып оты- ратындарынын ce6e6i де сол. Тэкаппар ханымнын аспаннан баска ештенеге туспейтш аскак жанарын 03iHe аударудын жалгыз жолы мына мунараны бурын-совды бул К,ос езен елшде ешюм кормеген гажайып кернске белеу. Баягыда 03i Байтак uiahapra мунара салдыртам деп бел буганда кещ лш е орал- ган KepiKTi елестен де етш зш эш екейлесе, ханым кайтш карамас екен! Кдсындагы кырык некер эйел мактап, ауыздарынын суы курып, сусылдай жонелгенде ханым осынша сикыр KepiKTi ез колынан жараткан буган да кайран калатын шыгар! Элгшде гана сабыр тапкан тентек журеп кайтадан л у тл д е й жeнeлдi. Мунараны жанагы 03i ойлагандай жас ханым мен н е к е р ш epiKci3 03iHe карататы ндай кып безешнруге бел буды. Мунаранын касынан эркайсысы алты канат ордадай он ш акты тандырды катар жагып, дер- мене мен жапакты тау-тау кып уйш , эуел1 бояу эз1рлейтш кул ертедь сосын тангы аспандай кекпенбек, кунге ша- гылысканда кыры к кубылып, жылтырап туратын шыты-

ра тас KYftaipfli. Bip айдан сон он шакты шеберд1 катар ермелетш, мунара сыртын шытырамен жаптыра бастады. 03i кег1лд1р торкага орана тускен мунараны 6ipece ана жагынан, Gipece мына жагынан ш ыгып карайды да журедп Кейде TinTi шайардан 6ip кеш жерге узап шыгып, айдала- да жападан-жалгыз кек мунарага \\нз бакпай карап тура- ды. Тунык судай кекпенбек ауадан эзер байкалатын жер туб1ндеп каралтым сырык жаца мунара оган элдене деп ым кагатындай. Жаппар ез колынан шыккан сол 6ip тш сЬ перзентшщ не дейтшш тусше алмай дал болгандай, коз айырмай коп телм1редп Куймеде отырып та кы ры к сыгалайды. Tycin алып та карайды. Bip уак колы н м авдайы на апарып, кок аспанда кул1мдей жузген кун к е зш узак багады. К,удцы 6ip тунгиы к аспанны н езш ен э л дек ш буган аян 6epin, акыл айтатындай, жым-жырт айналага кулагын тосып тьщ тывдайды. Э лп жердей су шыккандай жалма-жан куймесше оты­ рып ап, тагы да 6ip ж акка куйгыта жонеледп Ол арада да мынау мелд1рей тунып жаткан тылсым ауаньщ элдеб1р жершен тек езш щ гана кезше кершетш элдеюммен уназ арбаскандай калш иы п катады да калады. Bipece к о н ш н е конбайтын epci б1рдецеш коз1 ш алы п калгандай, басын шайкап, оз-езшен таусылып, жан-жагына тую рш т биедп Кейде Tirni eKi колымен бетш басып, турган жер1нде ш еке- леп отыра кетед1. М ынау ж ары к д у н и е ш енда кайты п Koprici келмегендей, eKi K03iH тас кып жумып алады. Ж ана гана коз алдында сайрап жаткан куйю дуниеш коцш нен аластап куып, жым-жылас умыткысы келгендей, жагы эбден карысып калганш а тгстенш багады. Ko3iHin алды карауытып, кайдагы-жайдагы алабажыр елестер тым-ты- ракай калкы п журген булынгы р коймалжьщ 6ipTe-6ipTe койыла туседп ToHiperi кап-кара тунге айналгандай. Э лпн де гана жынына тиген HopceHin 6opi зымкайым жо- галып кеткендей. Ko3iH кайта ашып алды. 0TKip жары к- тан жасаурап кетш едй жеш мен KipniriH 6ip сипап orri. Кенет коз ушында емю-емю булдырап турган жана муна- радан бурын-сонды ойына туспеген, енда сэл кипрее, кай- тадан жогалтып алатындай элденеш K03i ш алы п калган­ дай орынынан атып турады. К,укыл 6eTiHe кан ж упрш , куанып кетеда. - 115-

Куймеге отыра сап мунарага карай кайта шабады. К,уйындатып шауып келед1 де, жалма-жан жогары шыга- тын баспалдакка ермелейдк Мунараны шыр айнала кор- шап койган тор-тор агаштыд арасында кыбырлап журген шеберлерге барып, элденелерд1 айтып ожсндесш жатады. К,олын кайта-кайта сермелеп, кодш ш е элпнде гана кона кеткен жана ойын т у а д щ р т багады. Сосын томен Tycin, уюл! шытыра тастарды дэл осы каз1р керш тургандай, узак удшедд Б1раздан сон кос уысын шытыра таска толтырып ап, тандыр жагып жаткандарга карай аяддайды. Содгы айлардьщ шйнде эбден имшп арып кетйш . ©Hi суп-сур. TepiciHiH 6opi суйепмен суйек боп катып кал­ ган. Тек eKi K03i гана тыным таппайды, неге туссе де, iiui- бауырынан отюзе im in-жеп карайды. Ине жутып койган- дай байыз таба алмай, аласурып жур. KyHi кеше кара жерд1 ойып жгёеретшдей тырп етпей табандап алган зшман мунара куннен-кунге ажарланып барады. Анадайда м!з бакпай карап турган журт жада муна- раньщ шайардагы баска мунараларга атымен уксамайтын ерекше 6ip сипатын керер козге керш турып, 6ipaK оныд сыры неде екенш б1ле алмай, пушайман болады. Кок мунара кун орнынан ауган сайын эр алуан кейшке кош ш кубылады да турады. К,араган жан соньщ бэрш е кайран калады. BipaK оныд сикыры неде екенш бше алмайды. Шебер мунараныд ушар басыныд эшекей1н оз колы- нан откердд бул аймактыд суы к Tycin жарымайтын тагы 6ip келте кысы ©Tin, май тодгысыз ш уак орнады. Ханым багындагы агаштар шет1нен бурнпк жарып, айлапат кор- ганны д 1ш1не кок кобелек каптап кеткендей кок селд4р перде тутылды. Коп узамай кок бурипктердщ 6api акшыл, кызгылт гул ашып улб1реп шыга келдь Ханымныд кунбе-кун сэскеде некер1н ер тт серуен- дейт1н Ke3i де жакындап келед1. Ж аппар сол кунд1 асыга кутт!. Акыры оган да жетп. К,ызыл ала шэй1 устагандай улпа ж елек астынан улб1реген койлек киген 6ip топ эйел шыга келдк Шыга келд1 де, аяктарына жем тускендей ток- тап калды . Сосыд мамы рлап басатын уйренш1кт1 жур1стер1нен жадылып, молд1реп жаткан тоганга карай суыт аяддасты. Тоган касына жеткен сод да, баягыдай ж елед койлектерш сыпырып-сыпырып тастай салып суга - 116-

кумп-кумп койып кеткен жок- Квк мунарадан квздерш алмай, аныра карап турып калды. Кап, бэлем, солай ма екен!.. Ж аппар вз-езш ен масаттанып, мырс ете калды. Кемейше кайткан еш тщ бе, елде квюрегше сыймай бара жаткан к вл -Kecip куаныш тын ба, 6ip толкы ны лыксы п, к езш щ алды мунартып Kerri. К в к мунара куннен-кунге все ту ей . BipaK сарай жак шетт кетш п тур. Ж аппар сел кетйстен хан багына карап телм1ред1 де отырады. Ертен-ак к взш ен 6ip-6ip уш атын всем KepiHicTi кима- гандай, е л п KeTiKTi 6iTerici келм ейдг Оны 6iTece, хан ба- гында хор кыздарынша асыр салып ойнаган кыры к суду да б1ржолата гайып болады. Жасыл аланкайда мамырлап басып кырык суду сешлге шыгады. Ортасындагы басына ж арк-ж урк eTKi3in елден ерек сеукеле киген ханым. Олардын айдын жиепне кеп шр1ле кап жана мунара ж акка карап турганын кергенде, Жаппар взш п е ш п тн тас твбесшен карап отырган жарат- к ан иенщ 03i екенмш деп калатындай. Т алай рет ж нерш кум кылган тас мунара оган кайтадан шарыктатып шыр- кау к екк е шыгаратын шапагат канаты на айналды. BipaK сол бакытынын етпел1 екенш, ещц 6ipep куннен сон колы- нан мулдем шыгып KeTeTiHiH ойлаганда iuiiH ит жы рткан- дай болады. Ол 6ip тэуекелге бел буды. К,ашан жендет айбалтасы- мен келш айдап экеткенше мунарадан туспеЩц де, мына KeTiKTi бпемеШц де. Б1раздан сон Ж аппардын к е н ш н е не каш каньш туеш ш калган дай бас шебер м унараны н басына ©3i ш ы кты . 0MipmiHiH улы жорыктан кайтып келе жаткан хабарын айтгы. Оган деш н мунараны 6iTipin, айналасын айнадай кып тазартып коюы керек. Жургшпплердщ айтуы бойын- ша, бул салган мунара сонау Улы К,умнан шыга бере-ак кезге тусе^н керш едг ©Mipuii ертен ж еш епен оралган тойында жорыкта козге тускен баЬадурларымен 6ipre буган да асыл тарту тартатын шыгар; будан кейш бул салган мунаранын лакабы аспан астына тугел тарайды. Жаппар бас шебердщ не айтып турганын еепмеген жан- ша м е щ р е й т тура 6epni. С езш щ зая KeTin жатканын сез- ген шебер внпмесш юлт догарып, врттесш щ жузше карап eni, талайдьщ кас-кабагын андып калган OKKi K©3i жас - 117-

ж т т т щ еэгенщ бэрш умыттыратын 6ip ансар сез(мнщ кушагында турганын бите койды. Ол Жаппардын ой атау- лыдан атымен ада тунжыр жанары т е с т е карап калган жакка коз тастап едк ту-ту теменде, ез багындагы жасыл аланкайда некерш epTin мунарага карап турган ханымды керш. Бас шебер лэм-мим деместен томен тусш кета. BMipmiHiH елге оралып кете жаткан лакабы куннен- кунге кушейе туст1. Жаппар туратын махалла халкынын да, мунара салысып жаткан мунын сержтершщ де аузын- дагы хабар — тек сол гана. BipaK Жаппар соньщ ешкай- сысын да Кулагина шмегендей. Кунде тесектершен тура сап, жана мунарага 6ip карап алып, дастарканга отыратын байтак шаЬардын тургында- ры баягы сол биелмеген кетпсп кередк BipaK жендет балтасыньщ суык жузш GHi тугип тусшде де Keprici келмейтш пакырлар кещлдерше кашкан суркия ойды отыз тютен сыртка шыгаруга батылдары бармай, iiiiTepiHeH тынып жур. Оны сезбейтш тек Жаппар гана болса керек, титл ха- ным екеш ханым да mahap тургындарыньщ коц1л1нде не жатканын еспм ей-ак б1лген Typi бар. 0Mipmi алдынан хабаршы аттанатын кун1 танертенплж ханым сарайынан exi куйме зулап шыга келд1 де, мунара­ га беттедг Оны мунара басында турган Жаппардын да коз1 ша- лып калган-ды. Элден сон ту-ту алыстан, мынау 03i кол- дан opin шыгарган зынданнын туб1нен ты к-тык баскан аяк дыбысы есплд1. EKi адам катар сыймайтын, тек жал- гыз адам гана котер1летш тас сатымен элдек1м жогары ермелеп келед1. Ж т т оз журепнщ flypcini сол тырс-тырс баскан жумбак аяктын тырсылымен 6ip мезплде жарыса шыгып турганын байкады. Ханым сарайына коз сал ьт е/и — жасыл аланкай канырап бос жатыр. Ty6iHe шогыр-шогыр коленке алган агаштар да томсырайып тур. Кулл! дуние мунымен 6ipre сонау кап-карангы тас мунаранын ажал жасыргандай аждаЬа карынындагы тык-тык дыбыска кулак Typin калгандай. Жаппар ту сырты муп-муздай боп коя берсе де, кобал- жыган жок- BipaK м унаранын басына асай-мусайын асы- нып MyHKip-HoHKipaiH 63i кетер4л1п келе жаткандай, - 118-

оне бойын иненщ ушындай дызылдатып бара жаткан opi eTKip, api су п -су ы к 6ip тосы н с е зш билеп алды. Bi- рак ажалын абыржымай тоскан, ем1рден у м т н б4ржола­ та узген жандай, тырп етпей сабыр жиып, каская то- сып тур. Аягынын астындагы карауытып жаткан карангы унпрден квзш алган жок. А як дыбысы 6ipTe-6ipTe куш ейш барады. Ж аппардын вне бойы cipece, катая TycTi. TinTi булш ы к eiTepiHiH 63i тас туйш боп б1ржола каты п кал- гандай. Ж уйке-жуйкесшщ 6epi ширыгып алган. А ягынын астындагы кап-кар а у нпрден каз1р элдене ж алт ете туседк Эрине, жендеттщ балтасы. К,атыгез ешрш шщ алдынан кейк мунара салып, карсы алуга юмнщ дэт1 шыдайды. K,a3ip айткан т1лд1 алм аган кы р ш ан кы буньщ басын айбалтамен кагып тастап, мунаранын кал­ ган шаруасын бас шеберге бтртедь Жаппар аягынын астындагы аран куыстан кезш кате­ ре алар емес. Мунараны тасырлата ш ы ккан ащы тасыр енд1аягынын астындагы унпрден емес, мунын тас те б е с т такылдата жаншып шыгып жаткандай. «Шыда, шыдап бак». Аласурган санасынын карманып тапкан жалгыз медет1 сол гана. Тамагы кургап барады. Комекейш е элдене к еп тел т турып алгандай. «К,айта осынысы жаксы болды, — деп ойлады ол. — K,a3ip жендет балтасын квтергенде да- уысы да шыкпай, б!рден осы тунш ыккан куШ мурдем кет- сем жаксы болар еда. Ж анымнын калай каркарага келгеган ецш м еспмей-ак койсын». Аяк дыбысы таяп калды. Cipecin турган мойыны ке- нет хан багына карай к ш т бурылды. «Ж ендетш ж1берсе де, 03i K03iMe 6ip корш се екен». Ж асыл ал анк ай бурын- гысынша кулазып жатыр... К ун сэскеден мана асты. Ай­ дын касында еш кш жок... «Бупн шомылуга да ш ыкпа- ганы гой». Кулагын жарып бара жаткан э л п 6ip тасыр кайда? Элдене суп-суы к боп жарк ете калды. BipaK жендеттщ балтасынын жаркылы сиякты емес. Бет алдын элдене ага- равдап желпш огп де, элпнде гана мунын жанарын жар- кылымен муз боп карыган меруерт жузпспшезде колкеш - теп тастады. «Иэ, ©3i кедщ... Рас, 03i...» - 119-

К,арсы алдында, дэл баягы алгашкы коргендепсшдей боп, ханымнын e3i тур. Сол баягы ак желен кейлеп, ба- сында да сол баягы ак селд1р перде... Жогарырак кетер1лсе, жел ушырып экетердей, сатынын акыргы баскышына жете бере токтай капты. Сол баягы кымсына кул1мдеген нэркес жанары. Шиедей албыраган e iri ею ерш... Бул тан аткалы вне бойын cipecTipe сыгып турган тем1р курсау аяк ас- тында омырылып тускендей тура умтылды. Ханым бунын урт кимылынан шошып калгандай Kepi ыршып кетта. Шебер елп кимылынан уялып кап юлт кццрдь взш е мелд1рей караган суду эйелге байыптап карап ед1 — yn6ipen турган уыз жас... Будан epi урке, epi элденеге кымсынып, 6ipTypni урке соктап, 6ipaK Kepi де cepinneft, жэуд1рей карап еда гой... Мынау да тап солай. К.ак ман- дайдагы бармактай нарт лагылы мен устандеп желеда гана езге. Дэл осы Ka3ip кекеШндепш ашып айтпаса, бу да ЗуЬра кусап eHnirepi буган жок. K,a3ip-aK квзшен 6ip-6ip уша- ды... Сосын журепнщ дел тусына элдеюм ине шаншып койгандай м энп-баки кадалатын да журеттн тымырсык еюшштен кутыла алмайды. Жаппар елдене flerici кеп тамагьш кенеп еда, 6epi6ip даусы шыкпады. Ханым TenMipe карап тур. Жаппар колын созып efli, ханым булкынган жок. Ол жуп-жумсак, ып-ыстык елестщ бауырына калай Kipin бара жатканын байкамады. Ол eMiphme жалгыз-ак рет тап болатын кас кагым гана бакытты седа осы екешн ce3fli. К,олынан шыгарып алса, ещп кайтып оралмайтынын да бшш тур. Epin бара жаткан мамык денен4 бауырына кыса тусда, оттай ыстык обыр epiH оньщ взш де е р т п бара жатканын 6ip-aK байкады... Мунара уедел1 уакытта 6irri. Алые жорыктан оралган eMipmiHiH алдынан кунге шагылысып кул1мдеп турды. Жаппар мунараны eMipmiHiH эдей1 арнап келш квргенш, таныркап узак турганын, катты суйсшш аттанганын ту- гел еспген. BipaK сарайдан хабар болмаган. Bip KyHi талма сэскеде эдей1 шабарман кеп, сарайга жур дегенде, Жаппар алдында сый-сияпат к у т т турмага- нын б1рден 6ine койган-ды. Ол кара келенкелеу хан са- райдын к ак ортасында хауыздын касында кушнендей боп 6ypicin отырган кара сур ю еш щ 1ндете караган merip жа- нарынан ештене бугш кала алмады.

Уш/нш/ бел/'м МАХАББАТ Kirni ханым сонгы уш айдын шпнде эбден арып к етп. Эр килы туске боялган шытыра терезеден тускен алаша- быр келенкеде отыра-отыра oni cjjrrire салган суйектей бозарып барады. Бурынгы сэл кыбыр етсе flip-flip eTin тырсиып туратын жумыр мойыны сылынып капты; унжурга суйеп сойдиып-сойдиып шыгып кеткен. Жана- рынан да нур жогалып, к е зт щ айналасын мынау белменщ шпндей кара кел ен ке KipeyKe жайлап алыпты... Ханым кундес катындай сэл MiHi болса 6eTiHe басып тэл к ек eTin турган ш ар айнадан Tepic айналы п Kerri. Ай- лапат сарайдын как ортасындагы аткылап жаткан денге- лек хауыздын сыпсьщ-сыпсын дыбысынан баска кулак селт етюзер ун де жок. KyHi-TyHi сол 6ip сыпсын-сы п- сын. Кейде талма устагандай жуйкеш ширыгып, эбден дщкесше тигенде хауызды тапап тастайтындай боп, касы- на жетш барады. BipaK моп-момакан боп м елтен-м елтен агып жаткан суды Kepefli де, бойын кернеп келген ыза- ны н орнын элдекандай 6ip м ун жайлап, хауыздын касын- дагы устше калы кшем жапкан мэрмэр ceKire отыра кетед1... Солай дел-сал 6ipa3 отырады-отырады да, кайта турады. Хауыздан сэл алыстауы-ак мун екен, элг1нде гана ж эу- тен-ж эутен атып жаткан nepiiuTe тамш ылар кайтадан кэп 9393iflre айналып сыбырласып коя 6epefli. Ол кейде сол сыпсынды ecTiMec уш ш каш ан K03i уйкыга кеткенш е ха­ уыздын касында отырады да кояды. Мынау мэрмэр сэкщен 6ip кадам алыстаса болды — бук1л дуние пы ш -пыштасып коя береиндей. Шымыр-шымыр кайнап шыгып, сыздыктата аткылап турган MOAflip судын момакан сылдыры анау алтынмен безеп тастаган ж ап-ж алпак емен eciKTiH ар жагындагы кутуш1 KeMnipflin, азбан кулдардын, одан 9pi нокер кы з- дардын жапа-тармагай сусылдаскан жабыр-жабыр энпмесш е уласып, 6ip кадам алыстаган сайын куш ейе тускеидей. Tim i сарай багындагы эр алуан агаштардын мьщ-мын жапырактары да муны айтып сыпсындасып тургандай. - 121-

Анда-санда журт кезш ен тасалау, шеткер1 онашалау сок- пактарга т у с т сейш курганда, агаш арасынан жылтын- жылтын сыгалап бой к ер с е тт калатын елйетер мен тар- гыл бугылар да: «Э, э л п журтгьщ бэрш щ сыпсындасып журген ханымы осы екен гой», — деп, эдей1 бунын эр адымын андып туратындай боп KopiHefli. К ейш п кезде белмеден атгап шыгуды койды. 0Mipmi ие де тым-тырыс жатып алды. Кунде ертемен кийодруге келетш кызметшш ерщщ аузына жэуд1реп караганмен, ешкайсысы лэм-мим демейдь Элпнде гана ауызгы болмеде не деп сыпсындаскандарын бул естш койды гой деп кым- сынатындай, 6epi де именшектеп Kipin, именшектеп шы- гады. Баягыда бул тускенде 6epi де жайрандап-жаркылдап журуил efli. T im i жанарымен жер сузш журет1н бука мо- йын кутупп кемп1рд1н 03i аяк астынан аспандай карап, ешк1мге K63i туспейт1н мшез шыгарган-ды. Мерекелердщ алдында бэйб1ше сарайынан соз тартып, ханымы мен некершщ салтанатын бэйб!шен1н салтанатынан асырам деп эбден тыраштанып багатын eMipmi шатырына к1ргенде eKi KyTymiHiH 6ipiH-6ipi кез1мен атып, KOKipefticin турганда- рын квргенде, бунын кулк!с1 келетзн-д1. Ол буны кудды 6ip ез кызындай асты-устше Tycin аялап бакты. К,алган кутушшер1 де, некер кыздары да бул дегенде жандары баска. Ke6ici-aK будан улкен. Содан ба, буны QMipuiiHiH эйел1 тутып айбынгандары нан ropi, туган с!нл1лер1ндей Kepin аяп-аялагандары кеб1рек. К,удды 6ip оздер1н1н ет бауыр ciwiici падишага куйеуге шыккандай мез-мэйрам. Олар ymiH бул дуниеде буны кшншрш, ша- шын тарап, сыландырудан артык рахат жоктай. Елен-алан- нан орындарынан турып, аяктарынын ушынан басып, бунын уйкыдан оянганын тыпырши тосушы едь Кез1н ашуы-ак мун, жан-жактан атанактай жупрген кызметш1 кыздардан, бул уйыктайтын кен бвлме еншен 6ip ак канат кобелекке толып кеткендей, кулпырып коя берепн. Ханым жан-жагынан анталай караган коп жанар- дан каймыгып, канша кымтанып бакса да, жан-жагынан жапа-тармагай созылган кеп кол 6epi6ip ез ырыктарына KeHflipeTiH. Алабурткан албырт тэн1 жуп-жумсак аялы колдар тигенде 6ip турл1 байыз тауып калатын. - 122- ЕЗ

Bip куш кеш куры м тамактан сон кутупй к е м т р н екер кыздардын б эрш ш ыгарып Ж1берд1де, ханыммен екеуден- екеу онаша калады. Ханым кызметшшщ аузына антары- ла карады. К ем ш р д щ eKi K03i ж алт-ж улт етедь О рак мурыннын астындагы каймыжы к жука ершде 6ip сэт муд^ру жок, ауызы ауызына ж укпай элденелерда айтып сусылдай женелдь К,ызмепш к е м т р 6ip сикыр дуга окып отыргандай, ха­ ным оньщ сулпсше кадалып алган exi кезш ен жанарын аударып экетуге ;Kirepi жетпей, арбалды да калды: Tinii болменщ imi 6ip rypni шыр айналып бара жаткандай KepiHai. Bip уакыттарда барып кутуни к е м т р уст1-уст1не TaF- зым eTin, eciKKe карай ш епнш ектей бердг KeMnip шыгып кеткен сон да болм енщ iuii элденеге булдырап тургандай Kopinai. Самала шамдалдардын жарыгы теменге туспей, сонау зэул1м тобеге уйып калгандай. Э л п KeMnip айткан TyciHiKci3 OHriMeHi белме iiniHfleri булыцгы р ж ары к онан сайын кунпрттещцре тускендей. Элденеге басы мен-зен тартып, журеп лоблыган сон, хауызга карай беттей 6epin едр eciKTeH xipin келе жаткан улы OMipmim кердь Болме imiH жайлап алган жанагы тусш нсаз буалдыр аяк асты- нан ыдырап Kerri. BipTypni тербелш тургандай керш ген уйдщ едеHi де улы OMipmiHiH аягы тигесш , тырп етуге муршасы келмей, тыныштала калгандай. Ханым езше карай жакындай тускен улы эм1ршщен козш алмай калшиып катгы да калды. К,ол созымдай жерге келгенде барып, OMipmire тагзым ету керек екеш пп eciHe Tycin, томен Mine 6epin efli, элдею м карынан демеп, жога- ры кетердг Саскалактап калган ханым жалт Караганда, OMipmiHiH мешрл1 кос жанарын керш. Ертещ не танертен бул кулкы н сорщ ен турып, кызметпплершщ келуш абыржи тосты. EKi 6eri ду-ду жа- нып барады, не 1степ, не кояры н бшмей, мамык корпеге комые TycTi. Bip уакытта емен eciK ашылды. Е н алдымен ыргала басып KyTymi KeMnip аттады, соны нан жарыса-жармаса HOKepi KepiHfli. Бул езше карай арсаландап келе жаткан коп эйелдщ 6errepiHe карай алмай, уятты жанарын ж ан дэрмен иыгы- на дудырап ту с т кеткен кою шашынын тасасына жасы- рып бакты. - 123-

Heicepi кундегщен де кеш ляг Bapi келген бетте-ак, мунын мандайынан суйш, мэз-мейрам болып дуылдасып жатыр. 0Mipmi бул жататын белмеге ею-уш рет аяк, i3iH салган сон, HOKepi бурынгыдан бетер масаттанып кетп. 0Mipmi елшшер кабылдаган 6ip салтанатта бэйб1ше нокершщ шеттершен бул отырган жакка туйше карал тургандарын Kepin, кызганыштын ызгарын алгаш рет сез- ген-да. Б эйб ш е отырган жакка кез1 тусш кетш ед1, тэкаббар арудын ж узвд е елдекандай 6ip зэрл1 ашудьщ табы тур екен, неге екенше 03i де тусшген жок, манадан 6epi мунын элденеге лобли соккан журеп аяк астынан жай тауып, аркасы кенш сала бердк Бакастыктын уындай кек зэр, бакастыктын балындай т э т а бал ж ок екенш ол к еп кейш бшдг BipaK сол куннен бастап баска ту гш , кызметгш екеш кызметшшершен кысы- лып-кымтырылатын им ен ш ек ттн койды. Сейтсе, эншейшде тебесшен батпандай басып туратын ханымнын ауыр сэукелес! колденен кездщ карал отырганьш коргенде ез-езш ен кустын мамыгындай боп ж е ш л е й т журе беред1 Ещц кутуип KeMnip мен кыздардын б эй бш е сарайы- нын салтанаты жайында айтатын пыш-пыш энпмесш бурынгыдай емес, зейш салып тывдайтын болды. 0Mipmi сонгы жорыгына аттанарда uiahap ортасында 6ip 03i гана туратын онаш а сарайына ауган-ды. Онын не icTen, не койып жатканы н сырттай ем ю -ем к ecTin оты рды . ©MipmiHiH б о л а ш а к ж о р ы кк а аттанатыны, диуанда кай бектш не дегеш журт аузынан сан кубы- лы п ж етш жатады. С оны н Ke6ici-aK кейш бекерге шык- ты. Бекерге шыкпаганы тек ем1ршшш бул жорыгына немерелер1 мен бэйбш есш ала кететЫ болды. Буган Караганда, aMipiui бул жорыгына 6ip ж ыл, exi жыл емес, узак ж у р е т ш д т н байкатты. Соны естшенде Kimi ханым байыз таба алмады; алденеше рет aMipuii отырган са- райга баруга да окталды, 6ipaK батылы ж елтей. 0cipece, б эй бш есш 6ipre ала кетед1 дегенд1 естиел1 бул некерш е, HOKepi буган тж теп карай алмады. Bapi де кара жамыл- гандай кещ лйз. Бак ш ш д еп бурынгы шат-шадыман сейш де тыйылып калды. - 124- Ш ЗЛ

Элденеше ай боны хабар салмай кеткен OMipiui 6ip к уш кеш курым 63i келд1. 0м1рш ш щ куймеден Tycin ж аткднын жеткпген кутуш ш щ хабарын естшенде, сыртка жупре женелмей, ш акка шьшап турды. EipaK OMipiui б1рден бунын болмесше KipMefli, е з болмесше e rri. Одан сон д а т у н ор- тасы аутанша узак кутпрдь Ханым кен сарайдын кай буры- шына барып байыз таба аларын бш е алмай, сенделш журд1 де койды. Ен сонында, кудер узгендей боп, карангы терезенщ суп-суы к ш ынысына телм1ре карап тур ед1, жай- лап ecix ашылганын кулагы шалып калды. Одан аргыга fler6ipi жетш тура алмады, алгаш рет баты лды к жасап, OMipmire карай апы л-гупыл асыга аявдады. Екеуден-екеу онаша кеште баятыдан 6epi жарылып кетердей боп кек1репне сыймай журген кеп создан еш- кайсысы аузына туспедь Бар батылы жетш айта алганы: — 0MipmiM, бул жорыгыныз узакка созыла ма?— гана болды. 0Mipmi бунын жузш е узак телм1рш отырып: — Оны алла бiлeдi, — деп, бунын flip-flip етш алып ушып бара жаткан exi колын алаканымен баяу сипап erri. Ертещне кYллi шаЬарды дауылпаз уш басына кетердк 0Mipmi ж оры кка атганды. Kiiiii ханым абажадай к ен сарайда 6ip 03i калгандай елепзш журда. М ынау жары к ж алтанмен байланыстырып турган жалгыз дэн екер 03iHeH элденеш е жас улкен, осы 6ip карсы келгеши карып алатындай суп-суы к uierip кезш щ элдеб1р TyKnipiHeH бутан легенде MempiM уш кы н- дап коя берелн суеты адам — BMipmi екеш н сонда укты. Бурын ол барда дуние тап мынандай кулазып турмаушы efli. Буньщ кабатына Kip6in Kipce, кызметиплер1 де моп- монтаны бола калады. Он жетщен жана тана аскан ханым дуниеде адам ymiH жалгыздыктан аскан азап ж ок екенш сонда туЫнда. Онаша бакты канша кезее де, кеш л1серпмейдк Бабы- на келш балбырап турган маужыр бактын кай бутагы да eMip кызыгын тойлап жатыр. Бутактан бутакка ушып кон- ган сан алуан бармактай кустардын мазасыз шырылы да, гулден гулге конып, эндете кетершетш бал аралардын ызыны да кун астындагы ттрцйлнетщ лэззаты мен раха- тын жырга коскандай. Октын-октын урлана ескен майда - 125-

лептен дурлие билей жонелетш майса жапырактар ене бойларын куаныш кернеп, асыр салып коя беред1. Kiiui ханым бундай сешлдерден ceprin оралудын ор- нына жалгыздыктын, кумардан шыгып кызыгын корме- ген ыстык ынтыктын, оне бойын ортше жалап бара жат- кан сагыныштын, элденеге елепзген ту с ш ж а з мун мен кол-аягын б1рдей тусап койган амалсыздыктын — мына дуниеге келгел1 алгаш рет бастан Kemipin отырган, ене бойын биийртпей KeMipin жаткан кыры к сез1мнщ басы кырык жакка тарткылаган epi-capi хэлдщ сокталанына Tycin эбден калжырап кайтады да, кара колечке сарай- дын iujinae ек! колы алдына сыймай отырады да кояды. Онын к е н ш н кетерем1з деп онер корсететш нокер кыздар одан бетер камыктырып алады. Ыцырана шыга- тын зарлы саз онын KOKiperiH шымырлатып жаткан езше де TyciHiKci3 элдеб1р улпа сез1мге б1рден ш ы к ете калады; нокер кыздардын алма мойындарын элденеше буралтып билегеш, сурмел1 кастардын астынан сузше карайтын тана коздерш будан айырмай, каладай аппак TicTepiH жаркы- ратып жымия кулгендер1 жас сэбид1 уанткандай жасанды керш ей; бул ушш ездерш зорлап к е щ л д е н й р т , зорлап кулш жургендей сезиш. Бул ойын-сауыкка елогудщ орнына нокер кыздарын осынша o6irepre салганына ынгайсызданып калады. Зау- кым жок, басым ауырып отыр сиякты болмашы сылтау- ларды буршакша жаудырып, ондай отырмактардан каш- кактап багады. Kirni ханы мнын жанын ж айлап алган м ун серуен кещлд! сауыктардан сейше коймайтынын ангарган HOKepi элпндей орынсыз ыржаланнан табан астында тыйылып, йлтщ ей тына калады. Сарай шпн унжырганнан зш боп басатын коныркайлы к кайта жайлап алады. Кутунп KeMnip де ханымды немен сергггерш бшмей эбден басы катса керек, 6ipece оны бак iiuiHaeri мындаган гулдерд1 аралатады, 6ipece ханымга теркш ш ен жасауга келген, OMipiui сыйлган, эюмдер мен улыктар, уэзфлер мен колбасылар, елшшер тартуга тарткан неше алуан са- киналар мен жузнетерщ, сыргалар мен бедщктерда, 6ipiHeH- 6ipi отет1н асыл тастарды корсетедь ешп 6ip уак шар та- раптан алдырылган уэлат, махфис, рауия, шамсия, шэдда, машад, тафсила, гулстан, мисрия, абиария, лулуиа, сабу- - 126-

рия, мискалия, сафибар, кидн, атлас, камка — асыл мата- ларды жайып салып, кайсысынан к ейл ек тиеш к деп, мата тавдатады; хан казынасында тау-тау боп у й ш п жаткан булгын, суыр, кундыз, барыс, актиын, кызыл тулю терюшен iiuiK тавдатады; ханым 6ipaK соньщ кай-кайсы - сына да кулык таныта коймайды. Кутудп к е м т р муны асыл жийаздар KepceTin кызыкты- ра алмасын б1лген сон, ханым оз белмесш де жападан-жал- гыз отырганда касына Kipin келш , кайдагы-жайдагыларды энпме кылатынды шыгарды. Сарай м аньш ы н eceri Kiuji ханымньщ Кулагина Kipin те ш ыкпайтын тэр1зщ; кем тр д щ ce3iMeH шаруасы болмай, кещрейген куш отыра бередк 0KKi KeMnip су л е с о к ханы м ньщ к о щ л ш серптетш эн п м еш акыры тапты. Bip к у ш ол бэй бй ие сарайына катыскан кызметдп эйел айтып келген — OMipmi жаулап алган елдерде бэйбпиеге кандай курмет кврсетьлт жатка- нын айта бастап efli, манадан 6epi томсырайып мен-зен отырган Kiiui ханымньщ кабагы ким ы лдайы н дедь К ен сарайдын ту-ту алые бурышына кадала калган кос жана- рын буган тенкере карады. KeMnip кы бы вды енш таптым ба дегендей, бэйбйие сарайывда узак жылдар бойы кыз- мет ютегенде керген-туйгендерш баявдай бастады. Лауа- зымды ханы м ньщ езш е тш THri3yre айб ы н ы п, оньщ KyTyiumepi мен HGKepiH жерден алып, жерден салып жа- мандай женелдь О лардын OMipmi Kimi ханы м ньщ сарайы на бipжoла Komin алганнан 6epi буган атарга огы ж о к к ерш едь Ж ан- жактан агылып к елш жататын сы й-сияпат 03iHe бурын- гьшай дербес буйырмайтьш болганына бэйбйненщ imi удай ашитын T8pi3fli; к е й ш п кезде OMipmi баска журттан кел ­ ген тартудьщ асылы мен аруактысын Kimi ханымга тарт- кылайды деген пыш-пыш энпме бэйбйненщ оз аузынан да, келадерш щ аузынан да талай жерде шыгып калып жур деседй KeMnip ауы к-ауы к ханымга 6ip карап алады да, оньщ кас-кабагынан ашудьщ нышанын кермеген сон, кайта- дан сусылдай женелдй Орак мурныньщ астындагы шыр айнала мизамнын сшемшдей ж щ пике-ж гщ ш ке эж1мдер шиырлап тастаган каймыжык аузы ормек токып турган ормекшшей жыбыр-жыбыр; к а т а н ханымды торына Tycipin тынбай токтайтугын Typi жок- - 127-

Бэйбш е сарайындагы бул женшдеп сыпсьщ энпменщ бэрш жшке Ti3in айта бастады. Kirni ханымнын жастыгы болмаса, сулулыгы болмаса, ханымга лайык. еш касиет! жок; улы тукымньщ тже езш ен тарамаган, 6ip буШрлеу коп торелердщ 6ipeyiHin кызы; торк1н жагы да жансыз- жаксыз; OMipmi шешесшщ олердеп аманатын буза алмай ала салды, тактан туспегенмен, тугырдан тускел1 отырган Kopire тиген бейбактын ещц етеп канап, бала суйе койма- гы да exi талай, жаман айтпай жаксы жок, OMipmi элдека- лай болып кетсе, ку тоесш кушактап жалгыз калады... Орак мурынньщ астына ермек курып орныгып алган ала курт эуел( ермегшщ 6ip ушын Kimi ханымга тартты да, артынша-ак, соны бойлап шым eTKi3in шагып ап, оныч табан астында боп-боз боп кеткен ©Hi мен жел урген шок- тай лап ете калган уытты жанарын Kopin, аягын тартып ала койды. Ханымнын кай жагынан шыгып калдым дегендей, жана гана 03i осып тырнап алган жаранын аузын 03i суртш бакты. Табан астында тек эйелдердщ гана колынан келетш мэйм онкелж ке кеш ш , ез айтканын 03i жуып- шая бастады. К,ызганыштьщ тш нде ш ок, уртында муз. Шопямен 6eTiHfli, музымен журегнцц карып сойлемесе, кызганыш бола ма! 0Mipmi иенщ ыкыласы мен салтанатын 6ip 03i иемдешп калган шынжыр балак, шубар тос тукымньщ кызы — бэй бш енщ тэйтнс кызметш1лер1 киш ханымды аузынан oni емшек табы кетпеген жас керш, басынып калгылары келед1 гой. Bipax оларымен не б т р е р дейсщ- Элпндей-элпндей куйд1рп эчпмелерд1 кунспкеннен арпл- га жете кояр шамалары кайсы? 0MipmiHiH e3i аскар тау- дай боп панасына алып отырганда, б эй бш е сарайындагы коп сумакайдьщ сыпсьщы кур эншешн желдщ суылы, шыбыннын ызьщы боп калады. Дегенмен, улкен-улкен деп баска шыгарып коймай, кыбын тауып, бэйбш еш де аягын тарта сойлеуге уйреткен жон. Кудайга myxip, улы OMipmi алтын басымен Kipin-шыгып журген куттыхананы шауып ала коймас... Кемшрдщ OHriMeci кайтадан аруактанып барады. Eaai жука танауы д1ршдеп, кетерые сойледт Орак мурнынын астында epci карауытып жаткан суйкылт Tyxrepi тш рейш - Tixipeftin кеткен... - 128-

К,ызмет1ш сш щ а я к астынан аркаланып бара жатканын байкап, ханым оны н жузш е таны ркай карап efli, кемшр, капел1мде артыктау энпме айтып койдым ба дегендей, ок,ыс ты йы ла к алды д а, элдеб1р умыт ш аруасы eciHe тускенс1п, орнынан асыгыс котерые бастады. К,ызметшшщ э л п э н п м е а , аяк. астынан журепн ты- зылдата бастаган окыс 6ip сез1м ханы мнын коп к уннен 6epi KeKiperiH тымырсык боп жайлап алган т у с ш ж а з капы- рыкты тетен соккан екпек желдей с е й и т п яабердЕ 0н е бойын жайлап алган мен-зен зш ьшырап кеткендей ха­ ным 03iH к у н а к ce3inai. Бейбине сарайынын эн п м еа пэлен куннен 6epi онын кол-аягын матап алган енжарлыктын кыл арканын курт- курт y3in жаткандай. Туткиы лга п р е л т дагдарып турган ой-сез1мнщ де карсы алдынан каска жол ашылгандай... Enai э л п кемп1р айтып кеткен энпм енщ егжей-тегжей1н кайтадан 6ip бажайлап ойлап керуге бел буды. К езге коршбей 6ip киянда жатып ап, м уны н ол1 ызгар шалып кермеген балгын журепне мыстан тырнагын аямай баты- рып осып алган б эйбш енщ озбыр шенгел1 онын бойына 6ip кайрат б1пргендей болды. Жас ханым какырайып сарайда отырганымен, оз1нщ айбарсыз, д эрм енсп екен1н, азулы бэйб1ше бала Kepin ба- сына бастаганын байкады. Ащы тырнактын ececiH ашы ты рнак кайтаратынына жас та болса эйелдерге айрыкш а тэ н 6ip туп керегенд1кпен Tyftcirin отыр. Онын балгын жуз1не 6ip суы к нур жупрд1. Бурын мойылдай боп мулэш м молд1реп туратын кезш е кылыштьщ жуз1нен гана байкалатын суп-суы к катыгез ушкын орнапты. Журю-турысы да шып-ширак. Ханымдарынын бойындагы мына e3repicri HGKepiHiH кырагы K03i б1рден байкап калды. Бурынгьщай жабыса- жармаса кетуге 6ip турл! кайм ы кканм ен, iujTepiHeH риза боп, кайтадан мэз-мейрам куйге тусть Ханым кеше кулкы болмай, к о р т турып к©зге 1лмей кеткен асыл мата, кымбат Tepi, кызылды-жасылды жи- Ьазды сарайына алдырып, кайтадан карап шыкты. KyTymi KeMnipre K©Hiai аугандарын корсетзп, не KHin, не TiKTipeTiHiH айтып OMip бере бастады. Х аншанын байы- бына бара алмаган ж ервде KyTymi KeMnip ретш тауып акыл косып кояды. Ханым ондайда бурынгьщай аузын ашып - 129-

таныркап калмаиды, «е, осы дурыс екен» деп елп ете де туспед!, кызметипсшщ сезш ун-туназ тындап, келнмм бермес бурын 6ipa3 ойланып алады. Каксал кемшр ханымнын билж дэмш тусше бастага- нын ангарып, 1ипнен кыбы канып, бурынгы-бурынгы ма, еши ауыр денесш асыктай уйфш , шунавдап кетп. Ханым­ нын казынасында не бар, не жогын TeKcepin, не керек екенш, оньщ кай елке, кандай уалаятган табылатынын айтып, Кулагина куйып бакты. Ханым ез1не KepeKTi заттарды айтып бас ye3ipre кутунпсш жумсады. Бас уэз1р кутуии кемшрд1 комсынса керек, мардым- ды ештене айта коймапты. Кызметипсшщ айтып кел- ген хабарын естженде, ханым сарайга кайтадан Kici жумсап, y83ipfli езш е шакырды. 0 з жауабына ханым­ нын шамданып калганын iuii ce3in келген Kepi ye3ip ес1ктен к улды к урып аттап, Kipe сала тапсырмасынын 6epi де орындалатын болганын, бул сураган кымбат Tepi, асыл мата. Hie май мен эт1рлерд1 ж1беруге тш е п уалаят- тарга хат жазылганын, арнайы адамдар ж1бершетшщ ба- яндады. 0MipmiHiH 03i сыйлайтын бас уэз1рдщ Kiiui ханымнын аягына кеп бас игенш коргенде, кутуип бас улыкты ез аягына ж ыкканнан бетер айызы канып турды. Kiiui ханым шайардагы ен атакты шеберлерд1 шакы- рып кшм TiKTipin жатыр дегещц еспгенде, бэй бш е са- райындагылар тулынын тутып калыпты. Ханым e3i ойлап тапкан жана шаруанын сонына куны- гып KipicTi. Kiuii ханым тш лш жаткан кшмдер мен уала- ят-уалаяттардан жиылган асыл дуниелер жайындагы алып кашпа энпмелердщ алды жорыкта aMipuiiMeH 6ipre жур- ген улы ханымнын да Кулагина тш гт. Улы ханымнын аузынан шыгыпты-мыс деген лакап- тар бэйбпие сарайынан Kiiui ханымнын езш е де жетш жатты. Улы ханымнын шамына тигенш еспген сон, жас ха­ ным бурынгыдан бетер масаттанды, журегше кундестщ бейшл co3iHeH тускен жаракат жазыла бастады. Кайткан ©uiTiH сикы р лэззаты жанына майдай жаплп барады, б эй бш е сарайындагылардын iuiiH куйд1ретш айла-амал- дын 6ipiHeH сон 6ipiH ойлап табады. - 130 -

Бурынгыдай емес, сейиий, серуещц к ебей тп. Ocipece, к ун кыза некер кыздарымен 6ipre хауызга шомылганга, кек айдында алма лактырысып ойнаганга кумар. Кунде ертемен кызметнплер1 агаш басынан алма y3in, хауыздын касындагы ж ен1Л ш атырдын астына тау -тау кы п уйш кояды. К ун кыза, жана п1скен алманын жупар икл анкы- ган туста ханым нек ер1мен ш омы луга шыгады. Кызыл алмалар калкы п журген мелд1р айдында жас- тыктын, алансыз бакытгын буына алмадан бетер балбы- рап nicKeH балгын тэндер вне бойларын ш е п т п суйген суганак толкындардан элдекандай жумбак лэззат тауып, рахаттанып калады. Эдеттеп тэкаббар сырбаздыгынан, аскак мэртебесшен, асыл мен кымбатты аямай тепл баккан шубалган кшмшен б1руакыт ада боп, ойнактап шыккан балауса тэн элпндей емш -еркш бостандыкка капел1мде кумары кана койм ай- тын болса керек, ханым хауыз басына узак айналады. Судан шыккан сон хауыз касындагы жещл шатырдын астына жатып ап, кызметнплерше устш сылатады; онсыз да жупар шашып турган ханым багынын йишде дуниенщ тукп1р-тукп1р1нен алдырган хеш Hie м айлар мен OTip Hici анкып коя береди Ханым жас кыздардын cyftpiK саусагына кыдьны келед1 де, сылаушыга кызметпп эйелдердщ колынын каруы бар- ларын гана тандап алады. Ханымнын жасындагы эйелд! тэш не тш ейтшш жаксы бшетш сака келшшектер одан колдарыньщ куатын аямай- ды, узак сылайды. Ханым ондайда жылтылынан айры- лып, лайытып бара жаткан жанарын узын ю ртктердщ астына жасырып, вткшпп рахаттын лэззатына е л т п жа- тады да кояды. Свйтш жатып кейде киялга шомады. Он­ дайда мынау 63i журген б ак хиссалардагы пейппке уксап кетед1; касындагы некер ш щ пешш багындагы хор кызда- рынан Heci кем? Будан арты к рахат кайдан табылмак? Осындай жумак вз колында, осындай ракат е з Tepinae турганда, эм1ршшщ кайдагы 6ip ит аркасы киянга айлап- жылдап жорыкка кететзш ара-тура оган мига сыймайтын, тукке кажеп жок, кур эншейш есазджтей коршеди BipaK сол-ак екен, улы эм1ршшщ ойына келген шаруаны ман- суктау пенде бтеенге кеийршмейтш к у тр ш и п к екеш eciHe Tycin, т1зпн у з т бара жаткан тенп рек ойын тежеп ала - 131-

кояды. Ондайда ауызга енд1iaire берген жемшен журт айы- рып ж1берген шабытты тазыдай солыгы басылмаган ойы OMipuiiHi тастай 6epin, б1рауык бей бш ен щ соцына т у с т бередь Жорыктагы эпприпнщ сонынан калмай соган не ...Элпндей ой келгенде жон аркасына ойнак салган сау- сактардын кимылынан да откен, эленкедей жаланып тур'ган элдеб1р эзэз1л HonciHi демде тояттатып кететш тосын рахатка кенеледт К,удды тобесщде, сонау шыркау аспанда иллде KyHi емес, K03i канталап кундесшщ e3i карап отыргандай керш ш кетедк бзш де жок д эулетп Kepin ал- сын, iiiii куйсе, туз жаласын дегендей, шалкасына аунап т у с т , сылаушыларга омырауын тосады. Kapi кундесшде мунда бар мынандай KopiK, мынандай балгын тан жок,. Ендеше, ол м уны ц жастыгын кундейдь Алтын басты aMipmiHi койны нан жулып экеткен сикырш ы купит кундейдк ©зшщ баламен бала боп, ошак басында калга- нына кушнедк Соньщ ececiH куйеушщ сонынан калмай, жарбандап, жагынып кайтармак. Жагынганда не 6iripeni? Шултау жуып беруден баска колынан ештене келмейтш Kapi эйел aMiprni к е н ш н немен тындырады... Ж ок, OMipiui енш оган 6api6ip ж ок - Ол бэйбш е ушне кунсш кап урпа- гым отырган ошак кой деп, кулш сагынып бармаса, не- менеге ынтык боп барады. Ал бунын сарайына алые жо- рыктар мен арпалыс согыстардьщ таукыметшен сон, дешм жайылатын, кен ш м масаттанатын жуматым, алтын бак- ты пешпим деп келедь.. Рас... тап солай... тап солай... оган ещц шубасы жок... BipaK aMipnii алтын тажды басы- мен бала ж т т кусап KyHi-TyHi бунын касынан шыкпай кайдан отырсын. Дуниенщ терт бурышы тыкыршып ха- барын тоскан атакты билеупп карауындагыларга ката- рынан eKi-уш жыл тыныш тык берсе, енш ен шуылдак «хан бурынты кайарынан айрылган екен, катынжанды боп тосек кузетш отырып калган екен» деп масайрамай ма... Соны ойлаганда элдеюм журегшщ басына ине сугып алгандай болады. Ж ок, ол асыл теюп ханзада басымен aMipmiHi сасык ауыз кара тобырдын элпндей табасына жем кылып коя алмайды. Ж ана гана aMipmiHiH алые жорыкка шыгатыны мэн-магынасы ж ок кур эншейш азап сиякты кор1нген ойыньщ кушрлпс екенше K03i ещц шын- дап жеткендей болды. - 132- J__ п

Ж ок, ол aMipmiciH жорык. тугШ бейбп- кезде, байтак mahapra оралган сон да, нак, cyftepi екенм ш деп, касынан шыгармай, устап отыра алмайды. бйткеш мундагы журттын да жатса-турса андитыны — алтын басты билеунп. Онын эр журка, ен азы иегш щ эр ишарасы — душм елдщ кез алдында. Ендеше, екйршшщ бала суйд1рген бастас косагым гой деп анда-санда бэйбпиенщ ордасына барып туруы да орынды. К елш бар, к е т ш к бар, эке тагына элен- кедей жаланып журген улдары бар, соларга кыр кылып, бэйбшеЫмен сырласкан боп барады. Алые жоры кка да сол ушш ала кетедо. Бэйбпнемен окты н-окты н акылдас- кан да болады. BipaK онысы келденен кезге перде гып туткан к ур мез1рет кана. Эйтпесе, кызымен курдас м унын эр адымын санап, тулынын тутып отыратын сол немеден кай 6ip акыл шыгып жарытады дейсщ. К ш -к ш к ен тай куыс KOKipeKKe ку нд еепк пен кейуаналы к б1рдей сияр ма? Д е- генмен, ол eKeyi онаш а сойлескенде 6ip-6ipiHe не айтады екен? Ханым ойынан мушрш, кантарылып калады. вн е бо- йын балбыратып бара жаткан жанагы ракат, жанагы лэззат аяк астынан саркылып калгандай, капел1мде квзш ашып, басын жастыктан жулып алгысы келсе де, сылаушыларга сыр алдырып алармын деп, кезш таре жумтан куШ сулык жатып, узшген ойы нын ушыгын 1здейд1. К,анша дегенмен, eKi егде Kici энпм елескенн ен баска не 6iTipefli дейсщ? Б эй б ш е oMipiumi кэргенде бул кусап кемейш деп сездщ 6api быт-шыт шаш ырап абдырап кал- майтын шыгар. Анада ж о р ы кк а аттанарда, OMipiuire ж алгы з калган кездеп басына тусетш сартап сагыныш пен зш батпан мунды наз кы л ы п айтып к е р ей ш деп ед1 — айта алм а- ды. Ертес1не кош тасарда, канш а дегенмен ханыммын гой деп, езше деген кимас сезш ш биш рш кушкысы келш ед1 — баты лы бармады. 0 з белм есш ен ш ы гып бара ж ат­ кан эм1ршшщ артынан карап, табалдырыктын алдында калш иы п у зак турды да калды . Ту сы рты нан телм1ре карап турган м уны сезд1 ме, OMipuii орта ж олга к1лт Kiflipin, арты на бурылып карады , бутан кайты п оралгы - сы келген Kicime, не элдене дегйп келгендей умсына берд1 де, кенет капталы на квз1 ту е ш , кайтадан ж еш не кете барды. - 133-

Ханым эм1рипшн кез1тускен жакка карап ед1— басын иш, кулды к урып, каз-катар ттзшш турган азбан кулдар- ды кердг 03iHiH табалдырыктын алдында с ш е й т турган мына турысыньщ epci екеш сонда барып есше Tycin, eciKTi жа- уып алды. BipaK OMipiuiHiH кетш бара жатып ю лт токтап, бурылып караганынан езш е деген озгеше ыкылас таны- гандай боп, журеп орнына тусейш деда. К,атал OMipiuiHiH суык жанарынын тубшен тек езш щ гана K63i шалып калатын жумсак нурдан да бул кимас- ты к сезшетш тэр1зд1. Адам журепш н ен 6ip тунгиыгынан шымырлап шыга- тын сол 6ip кимастыктьщ, ыстык щ кердщ eMiH тапса, махаббат кана табатын шыгар. Сонда OMipiuiHiH буны суйейш гой... Ханымньщ кею репнде едеMi куы рш ак кврген бала кыздьщ балапан журепндей элдене ойнакшып шыга кедщ. Ханым ею бетше ду етш ею ш ок тиш кеткенш ангарды — элпндей антарылмай, маужыраган рахаттын саумал келше кайта суцгш, узшген ойын кайта жалгастырды. Ал в л п кимастыктын, 6ip-6ipiHe деген елш -еш кен ыс­ ты к щкардьщ саркылган шагында eKi адам арасындагы бурынгы махаббат жайлаган салкар квциод нендей сез1м иемденед1 екен, элде ел квш кен журтгай боп б1ржола кула- зып кала беред1 ме екен? А кылы «иэ, солай» деп, осы 6ip туспалды каншама жен коргенмен, сананьщ элдеб1р терен катпарына бугып жа­ тып алган уры куман кайта-кайта басын кетерш, кангы- ма к е ц ш н е байыз таптырмай, тагы 6ip киырга дедектетш суйрелей женелда. Егер eKi егде адамньщ арасындагы бурынгы сез1мнен ешкандай журнак калмайтын болса, бурынгы косактар- дын еле-олгенше 6ip-6ipiHeH жуп жазбайтындары Heci? Элде 0лiмнiн алдындагы, бейшара кэpiлiктiн алдында жалгыз калгысы келмеген коркыныштан ба екен? Ендеше, ондай урейден 6ip ошактын басынан езгеге билш журмейтш жай жумыр басты пенделер корыкса кор- кар. BipaK шар тарапты аузына караткан, еле-елгенше касы- нан кетпейтш жары, отан, ©з эулетз, каракурым колы мен калын халкы бар oMipuii коркар ма? Ж ок, ол бвйбшеге баска 6ip сез1ммен баратын бодцы. Ол сез1мнщ аты не? - 134 -

Ие, егде адамдардын комрепнде, ен болмаса кеш еп кушп-жанган алау махаббатгын орнында ып-ыстык колам- тасы — сыйластык калмайды дейсщ бе? Сол ыстык коза б1ржола coHin бггкенше, адам пакыр да олш б и е л н шыгар. Манадан 6epi тубше жете алмай койган сауалдьщ жа- уабын онай тапканы на эуел1 елп етш куанды. Артынша- ак елпнд е тана лактай ойнап ш ыга келген KOKiperi муздап коя бердп Сонда eMipini мен улы ханымнын арасында oni де ыстык табы суып улгермеген сыйластык жаткан болды той. Элде 6ip окы с ш анш у кою рек тусын б у р т алтандай болды. Олпнде тана кызметцмлердщ асыр салган саусак- тарынан балбырап е л т п жаткан балгын деней аяк асты- нан солып, семш бара жаткандай керш дт K,a3ip турып кетпесе, жан-жактан жабыла жулмалап жаткан кеп шен- гел оны ж улым-ж улым кы п 61ржола тутш тастардай. Ол орынынан асыгыс кетер1лд1. М ап-майса ж1бек койлек туда бойын Т1кен боп шатып, еттне epci суы к тид1. KyTymmepi шашын epin болганша зорга шьщады. 0лг1нде тана ракат- танып, жаны жай тапкан жерден эзфей1л кергендей кету- ге асыкты. Ол кайтадан тунжырап калды. 03iHiH жалгыз екенш , байлы-балалы, элденеше орданы ез бауырынан таратып отырган бойб1ш ен1н касында карасыз, каукарсы з екен1н алгаш TyciHin, катты налыды, imiHe ш о к Tyciri кеткендей, вне бойын ер т жалап барады. О л не де болса, сол 6ip орт тез1рек жанып 6iTce екен, муны туп-тугел кулге айнал- дырып, мына дауа таптырмас кааретген йржолата куткарса екен деп тшедт С ол калпында енд1 6ip сетке шыдаса, коп узамай е л п ттлеп де орындалатындай боп KopiHfli. Ол енд! ештецеш ойлагысы келмед!. Ш екесш ш ьщ ыл- датып, бул к о т л койып, к улак аспагасын, ызындай-ызьщ- дай шыбынта айналтан коп ой K03iHiH алдында кара курым боп ш ы рк yftipmin ушып журген ceKiani. Бул сол 6ip ызын- датан коп шыбынды, THin кеткен жер1н н етей алатын ж ш ркеш ш н женд1ктерд1 Koprici келмей, деней Typmirin, квз1н таре жумып алды. Енд1 влг1 ызывдап ушып журген коп макулкат одан ropi де усактай-усактай кара курым масата айналып бара жатгы. Бул олардан бурынгыдан бе- тер miMipKeHin, безгек тигендей калтырай бастады. Кенет елдеб1р ж ерш деп куре жуйкес1 курт уз1л1п кеткендей, бую л fleHeci калш -калш е п п коя бердь О нысынан 03i - 135-

шошып кегп. Таре жумык KipniKTepi 6ip-6ipiHeH ю лт ажы- рап, квщлше: «Осы мен ауырып калганнан саумын ба!» — деген ой сап ете Tycri. Жалма-жан отырган жершен ушып турып, тер алдын- Дагы айнага беггеда. Айна алдына келш едк озшщ элпндеп к ещ л куйш е 93i кайран калды. Кулге айналып бара жат- кан ештенес1 жок, бурынгы калпы. Асыгыс ершген колан шашы жол-женекей босап, кобыранкырап KerinTi. К,айта онысы 03iHe 6ip турл1 сэн коскандай. К,ызметиллер1 жана гана Hie маймен сылаган мойыны, омырауы, ею 6eri жыл- тырап тур. К,орк.ыныш пен уайым алма-кезек арбаскан- нан ба, сол жып-жылтыр eKi бетшщ ушы алмадай албы- рап тур да, жазык, мацдайы 6ip турл1 Keric сурланып апты. Ушы тым сушрленш кетпей, ж ука нэзнс танауын жасы- рар-жасырмас боп жумырланып бггкен эдем! кыр муры- ны мынау Hie майды аямай жаккан жылмагай беттеп орын- сыз жылтыракты жактырматандай, 6ip Typni буйыгы калып танытады. Сол буйыгы мунды айкындай туеккл келген- дей сурмел! кастыц астынан жасауратан eKi кез мулэШм мвлд1рейдг Ханым айнадагы жеуд1рей карап турган Mycenip бала кыз e3i екендш не ceHrici келмей, т е с т е карады. Мына тур1мен жарык жалганда корыкпай кайтш ripniK курып жур. Оны керген адам enin-ripmin суймейтш де, кур- меттемейтш де, табынып тангалмайтын да шытар, тек «байгус, балакан-ай» деп м уаркейтш гана болар. Улы eMipmiHiH кезш ен бул Kepin журген ушкын да e3i ойлап жургендей ертенш бара жаткан махаббаттын емес, жай эншешн аяныштьщ нышаны шыгар. Арыстандай акырган асау бвйбйпе мынандай мусюн немеш табанына салып таптап кетпегешне шуюр. Мынандай бейшара балапанга жарык элемд1 калтырат- кан каЬарлы ханнын кылыш сттесен де селт етпейтш кайсар журеп кайдан елш-еше койсын! Бул оган суйпсп жары тугырдан калаганда тесек жылытуга алган жэй эншешн жас Hie кана. Бул бейбак улкен KiciHiH взше де­ ген 6ip ceTKi мешр1мш махаббатка жорып ж у р и т гой. Жок, жок, сен енд1 ханнын 6ip сарайы мен санаулы тундерш иемденген жас Hie ургашы кунщ е канагат кыл, riлiцдi тобага келт1р... Бэйбппемен бэсекелесу сенщ не тецщ? Жайанды калтыраткан улы э тр ш ш щ журепндеп кимас-

тыкты да, махаббатты да сол иемденген. О нын жолына турам деп боска арам тер болма. Д эл мынандай мусэшр кейшщмен бойбппе кусап кулл! дуниенщ к у н к ш н кулагы на шмейтш улы OMipmiiflH на- зарын токтатар саликалы акылды кайдан табасьщ, сала- уатты субхатгы кайтш курасын? Алые жорыгына 6ipre ала кетш, киын кезде шакырып кенес сурайтындай кейуана- лыкты кудай сенщ кай жеpiне кисын?! Ханым мына 6ip а я к астынан кайдагы-жайдагы ойына оралып, кещ лш 61ржолата мендеп алып бара жаткан куздщ сылбыр жауынындай салы нкы сез1мге карсы турар кай- ран таба алмай, ез-езш ен MYжiлiп журе бердь Ту сыртына э л д е т м н щ дем1 тигендей болды. Ж аланаш отырганда уетше богде 6ipey Kipin келгендей ж алт буры- лып ед1. К урен кобдиша куш актаган кутупп кем ш р тур екен. Мунын шарасынан шыгып кеткен кос жанарын кергенде, ш ы рк айнала ЭЖ1М мен туб1т к ы лтан ак кемген exi езуш ыржитып, к у л т ж1бергендей болды. — Мынаны жана бас уэз1р э кеп 6epirrri. Ж орыкта жур- ген OMipmiHiH ci3re арнайы ж1берген сэлемдемеа кершехи, — деп колындагы кобдишаны бунын алдынан келевдете бердь вн е бойын ж и д тп ала жвнелген э л п 6ip дел-сал халден эл1 арылып бола койм аган ханша к е м т р д щ ce3iHe не жауап катарын, не icTen, не коятынын бшмей, абдырап калды. KeMnip кобдишаны ханымньщ тесегш щ уетш е апарып койды. Ханымды солай карай суйреледт Ханым кем трдщ жетепне ешп-ещи тэй-тэй турган жас сэбидей тэлт1ректеп epin келедк KeMnip кобдиш аны 03i ашуга батылы бармай, малын- ган жeнiнiн ушынан жылтырап KopiHreH к ш к е н е и л т п муп-муздай кып ханымньщ колына устата бердь Ханым абдырап кобдиш аньщ алкасы кайда eKeHiH таба алмады. KeMnip амалсыз 03i ашуга мэжбур болды. Ашты да кобдига карарын, ханымга карарын бшмей, алактап турып калды. Ханым копке д е й т K03i булдырап ештене коре алма­ ды, 6ip уакыттарда барып кобдиш аньщ шпнде агарандап жаткан элденелерд1ангарды. Назарын кайта жиып карап ед1, кобдиш аньщ шпнде саудырап жаткан монтаны ме- руерт, жанарывды еркелете сипайтын биязы он, алуан туст1 - 137 -

акы к, ойнакы маржан, K03inai алмас кылыштай типи туселн OTKip, ещ суык яспис, уяла жылтырайтын акшыл- саргыш жакуттар, куздщ шэйдай ашык аспанындай тап- таза, муп-муздай кекпенбек сапфир, кул1м кез зубаржат, нарт кызыл лагыл, жан-жагындаты езге тастардьщ ещне орай кубылатын су тамшысындай мелтен-молтец шамир, бурЫн-совды бул кормеген, атын бшмейтш 6ipiHeH-6ipi откен тагы да талай асыл тастарды кердк Солардын ец устшде, осынау эр алуан туске кубылган кйнкене колш жтщ бетщде жузш келе жаткандай боп 6ip тал ап- пак гул жатыр. Ханым эрш ен, адеMi хош т е ш е н ani арыла койматан нэзж аппак гулд1 колына алып, бауырына басты. Жана тана вне бойын буып турган тем1р аркан ез-езш ен тарка- тылып журе бердк тан аткалы мунлы жанарына ipKinin турган ащы жас квктемнщ жылы жанбырындай боп тепл бердк 3e6ip мен сагыныштан кабына-кабына, кеуде суйепне жабысып калгандай зш тарткан ж уреп кайтадан ойнактай женелдь Ханым касында кызметпн эйел турганын да, оньщ ал- дында бала кы з кусап, KG3i булаудай боп жылап отырга- нынын epci екенш де елен етпедк манадан 6epi cyлдepi курып, сулисте сорып жаткан эз1решл урей бунын к ец ш н ен мысык табандап жылыстай бастады. Хак тага- ла, улы OMipuii буны елпнде гана билеп алган капырык Kaciperri, суйек-суйегш тугел унтап бара жаткан тунгиык мунды дер кезшде KepinTi. Буньщ жанын жан-жактан жапа-тармагай талап жаткан сагыныш пен жалгыздык- тын, кудж пен куманнын, шамырыккан намыс пен на- ланын коркау тебеттершщ ырылы онын да кулагына жетштк Жер тубшен ат шаптырып, адам жумсап, сый ж1берйгп. Ханым колындап>1аппак гул® шеп-ш оп суйш алды. К,ызметпй кемп1р ханымнын жан куйш айткызбай-ак TyciHin турса керек, онаша калдырып, шыгып Kerri. Ханым тесепне жантайды. К,обдишадагы асыл тастар­ ды колына алып квре бастап eni, аппак омырауынын устше ак, сары, кек — эр алуан кэп тамшы саудырай теплш, дуниедеп т1лмен айтып жетюзе алмас ен 6ip гажайып коркем тамшылардын жанбыры селдетш коя бергендей болды. - 138 - Ш

Ханымньщ к ею репндеп элпб!р капы р ы к KacipeT жан- бырдан сонгы аспандай эбден ашылыпты. Енш онын оры- нын кед дария боп шалкып коя берген 6ip ж умбак нурлы ce3iM билеп алгандай. О л алые жолдагы ж арына ж урепш н ен терецшен агыл-тепл актарылып жаткан алгысын ай- тар efli — ол 6api6ip еетш ейдь Ибаны, им енш ект1к т1 — бэрш лактырып тастап, мынау лапылдаган жас тэнш, жан- быр сагынып, к ен е зе а Keyin жаткан аптап алкаптай ап- пак тесш айкара ашып, бауырына кы сар ед1, мынау аба- жадай кен сарайда оны н жайылган куш агы на тусс1з ауа, тулдыр к ен 1ст1ктен баска ештене 6api6ip 1л1кпейд1. ¥ л ы SMipmire деген риясыз к ещ п ш хатпен айтса epci, KiciaeH айтып ж1беруге болмайды. О л патшазадага, асыл жарына, ез журепн, ез тэнш шымырлатып ш ыккан ыкыла- сы мен шекс!з махаббатын калай быд1ре алады? О л жо- рыктан оралып, мына белмен1 атгаганша каш ан? К,ума- рынан ш ы кканш а куш ып, кордаланы п алган к е л -Kecip сез1мд1 актара салар арманды кунн1н кай кезде туатынын KiM6uiefli? Оган дей1н улы патшага деген ы сты к ыкыласы мен риясыз алгысын кайда жумсайды? Мынау кайтадан канын кеттре бастаган махаббат шолш немен кандыра- ды? Оныц жолына курбанды кка ш алы нуга 83ip ниет1н эм 1рш ш щ езш е, анау кызганш ак б эй б ш е ге, сарайдагы сыпсындаскан кеп кызметш1ге, шайарга, мынау жарык жалганны н тугел б эр1не калай ж ариялай алады... Осы Ka3ip, ен болмаса, ертен ел-журт соны естш есе, мунша ш алкар мухит куаныштан журеп жарылып кетердей. 0Mipmi ие жорыктан оралганша сарылып етш болмайтын сагыныш кундер1 мен ыстык 1нкардын ш огына шарпыл- FaH таукымет тундер1н калай етюзе алады? в н е бойын кеу- леп алып бара жаткан мынау сезшге неш басу кылады? Буган дейшп б в й б ш ет кайтсем шамдандырам деп журген куйк1 xapaxeTi мынандай алапат сез1мге кенеу бола ма? К,аз1р-ак жолга шыгып, жорыктагы ж ары нын соцынан барар ед1. Ойтсе, aMipmiHin шамына тиед1, opi мынау са- сык ауыз кеп шуылдактьщ всепне ш недг Ханым TeceriHiH уетшде ш аш ылып ж аткан асыл тас- тарды жинамаган к у ш 6ip шет1не кисая к е т т , киялга шомды. У лы 9MipmiHiH мынандай риясыз ыкыласынын ececiH немен кайтармакшы? Ертен алые жорыкта калжы- рап оралган оны немен куанта алады. ШПрюн, падиша-

мен косылгалы 6epi жар кызыгын кызыктап та кумары- нан шыга алмады. 0Mipmi жорыкка аттанбай турып курсак. KOTepin калса гой, к,аз1р мынау ж1берген сыйлыгынын карымтасын жаксылык хабармен кайтарар efli. EKi кабат ейелдщ курсагындагы жас нэрестешн эр кыбырын андып тыкыршыган кундер1 мынау айналасын тугел анылжыт- кан сартап сагынышты да байкатпас ед1. Онын эр кимы- лын хатка салып, эм1ринмен узбей хабарласып туратын сылтау да табылар efli. Ертен ол келгенше аман-есен бо- санып, алдынан тал бесжтеп юшкене ханзаданы кетерш шыкса, куйеуш щ к ещ пш б1ржолата 6ip ез1иемденер ед1, балаларын алга тарта беретш бэйбйыенщ де аузына кум куйылар ед1. BipaK колында дэл каз1р ондай кайранньщ жогы eciHe Tycin, тагы да антарылып калды. Ол улы 3MipmiHiH езш е деген кимас к е н ш н щ есесш риясыз махаббатымен гана кайтара алады. Одан баска еш кайраны жок- Ендеше, бул езш щ шекЫз махаббатына 6ip гана хан ие емес, керген журттьщ бэрш щ де кезш жетшзетшдей ескерткш ойлап табуы керек. Ертен хан ие жорыктан оралганда, елден бурын бунын махаббатын, сана менен сагынышын, ыстык ыкыласын керетш болсын. Ол мынау асыл тастарды бэйбш е кусап бауырына ба- сып e3i иемденбейдй бэрш де ертен улы падишаньщ кезш елдщ алдымен суйсштетш элгшдей эсем ескерткшке, ма- хаббат мунарасын салдыруга жумсайды. Ол мынау байтак шайардагы барлык мунаранын бэршен де бой асырып туруы керек. Керген жан муньщ улы eM ipmire деген шынайы махаббаты мен аскан акылына кайран калатын болсын. Ол сол куш ын-шынсыз рахаттанып уйыктайды. Ертещне тура сала бас уэз1рге хабаршы ж1берд1 Бул ез ойын айта бастаганда, бас уэз1р тостаган кезш бакырай- тып, кадалып катты да калды; ханымнын ойына тангал- ганы да, суйсшгеш де б е л п а з; атжакты беттнде кимыл- кыбыр жок; суп-сур. Ханым айтарын айтып болганда ба- рып, саусактары сабаудай-сабаудай eKi колын кеудесше кусырып тагзым erri. «Куп болады, мэртебел1 ханым!» Арада eKi апта етер-етпестен бас шебер кеп, мунараны улы eMipmiHiH улы бэйбш есш е салгызган мешггп салуга катыскан шеберлердщ 6ipi салатын болганын айтты. - 140 - , Г_г J

Енд1 ханымга ермек табылды. К у н сайын бас уэз1рге кызметппсш жумсап, мунараньщ жайы калай болып жат- канынан хабар алып отырады. М унараньщ ©з сарайынын манынан салынатын болганына катты куанды. Bip KyHi танертен уйкыдан турып жатып элдеб1р кызыл кожалак нэрсенщ бактагы агаштардан тебесш асырып, терезесшен т е н т турганын к ез1 шалды. KepneciH cepnin тастап, терезе алдына келд1. ©3i салдырып жаткан мунара сол екеш eciHe ешп тусть М унараньщ ушар басында сыр- тынан Караганда кумырскадан да элуетшз элдененщ кыбыр-кыбыр кимылдаганы байкалады. 0Mip бергенше жылга ж уы к уакыт болып калган-ды . Ешп, MiHe, мунара сарай корганынан да, ондагы бш к-бш к агаштардан да бо- йын асырыпты. Содан былай сол 6ip сорайган кызыл коны р нэрсе терезес4нен тонд1 де турды. Ол ку н сайын терезе алдына келш, мунараньщ кешегщен канша бшктегенш елшейдт BipaK мунара онш алы кты ecin жарымайтын сиякты. 0 з киялы ньщ ш ы ндыкка айналы п, байтак шаЬарда ж ана 6ip мунараньщ аскактап аспанга бой кетерш калганын xopin, алып ушкан кощ лш е ойда ж октан тагы да кобалжу Kipfli. Мунара басындагы кумырска ертеден кара кешке дейш кылтияды да турады; оньщ жыбыр-жыбыр кимылыньщ онш жатканы шамалы; мына калпымен мунара шамалы- да 6iTe коймастай, оньщ кокп ен бой таластырып, козд1 тартып турганын бул K03i TipiciHfle коре алмастай. Сонау тым сойкан елестейтш сиы ксы з тас Д1нгек айнадай жал- тырап жаткан кок ш эй1 аспанга абайсыз rain кеткен лас дактай боп, мэнп баки осылай, козге шыккан суйелдей боп, кадалып турып алатындай. Ханым мунарага 03i баргы- сы, кок койнына 6ip шыгып алып, сол арада бадалып турып калган каныпезер шебермен козбе-коз жолыгып, мунараны тезфек б т р е гор деп жалынгысы кеп к ета. BipaK оньщ peTi калай болатынын б1ле алмай, коп сандалды. Кутуш1 кемшрмен акылдасып Kopin ед1, эншей1нде бунын о дегенш eKi еткпбей алып ушып туратын неме элденеге Ki6ipTiKTeft бередь «0уел1 кызметш1лерд1 ж1бер1п, куры- лыстьщ калай журш жатканынан аны к-каны к хабар б ш п алсак кайтед1», — деп кипактайды. Астыртын ж1берген кызметшыер1 де: «Курылыс ж аксы жур1п жатыр, кунш е пэлен жуз тас каланды, мунара каз1рдщ оз1нде байтак

ша11ардап>1 бшк-бшк деген мунаралардьщ б1разынан бой асырды, мынандай зэул1м мунаранын басына тас жетшзудщ 03i 6ip куш; мундай кокпен таласкан мунара­ нын будан шапшан Сите коюы мумюн емес», —деп келедт BipaK соныц 6api ханымга бунын кенцлш жубатайын дегендердщ эншешн ойдан киыстырган мулэйьм энпмеЫндей кершеш. Не де болса, мунараны 03i барып кврмей, конин KOHmip емес. Кутуий кем трдщ будан apFbi кипавдаганына кулак аспай, салынып жаткан мунараны 03i барып керетшш айтып, бас yo3ipre адам ж1беруге oMip етп. Уэдел1куш уоз!р мен бас шебердп6ip топ кызметппсш ертш, 03i салдырып жаткан мунараны коруге аттанды. К,ызылды-жасылды куймел1 керуен сарай какпасынан шыга бере-ак, кунде бактын тасасынан кылтиып кана KopiHeTiH кызыл коцыр мунара ханымньщ кезш е оттай басылып, аспандап шыга келдк Булар жакындай тускен сайын аскак мунара кокке ормелей тускендей тым бшктеп барады. Тубше келш, куймеден тускенде кызыл-коныр кыш тастан каланган тас бэйтерек ханымньщ тан-тамаша жанарынан жарык дуниеш 6ip 03i калкалап, шалкалап жатып алды. Ханымньщ туда бойын 6ip flipm билеп, кол- аягы ж ещ лейш сала бердь EKi колты гы нан демеген кызметшшер! болмаса, мына каз1р мамыктай калыктап, зэул!м мунаранын ту-ту ушар басына 6ip-aK шыга келер- дей. Мунарага карай апыл-купыл асыга адымдайды. Бул келедп деп айнадай жалтыратып тазалап койган мунара­ нын айналасында курактай и ш п коп адам то ш с е калып- ты. К,улдар, кызметиллер, сарай адамдары. BipaK буньщ оларга коз салып жатуга муршасы болмады. Бас шебер мен кутуий KeMnip бастаган бес-алты кызметшшщ алды- на Tycin, мунаранын ш ш е ендь Тас баспалдакпен жогары ормелей жвнелдк Б1раздан сон OKneci ешейш деда. Со- нында келе жаткан кызметпп кыздьщ алкына шыккан тынысы кулагын жарып барады. Мунара iminaeri тас ту- нек карангы койыла тустл, кызметпп кыздьщ колындагы жалпылдак шырак болмаса, аяк алып журе алмастай. К,урылысшылардьщ тас тасыганда аяк астын кормекке жаккан шырактарыньщ тутппмен eKi жак кабырга кара куйеленш калыпты. Ханым малынган койлегшщ eici етегш кымкыра KOTepin ап, врмелеп келедь Б1раз журген сон мунаранын iminaeri кара куйедей кою тунек 6ipTe-6ipTe - 142-

сешлешн дед1. Акырында, ш анкай тустеп цплде аспаны ж арк ете калды. Ханым мунараньщ басына ш ыкты. Со- нындагы колы на ш ы рак устаган кызметип жангыз Kici зорга снятый кылдырыктай м унаранын шпнде, томенде калды. К,ою карангьщан окы с ж ары кка ш ы кканнан ба, элде мунаранын зэул1м б ш к т т н е н бе, ханымнын басы айна- лып кеткендей болды. Б1раздан кейш бойын билеп, жан- жагына коз салып eai, байтак uiahap тым теменде быт- шыт шашырап жатыр. Жерде жургенде аспандап кершетш аскак мунаралар, Memirrep, всем сарайлар мына жерде баланьщ ойыншыгындай тым курдым кершедк Ханымнын журепне кайтадан куаныш жулрдь Ол бе- кер кобалжып жур екен. Мына мунара шынында да тама- ша. Байтак. шаЬардын аспаны н каз1рдщ езш де 6ip 03i иемденш алыпты. Ханым жан-жагын кармай шолып жур- ген аш карак жанарын 6ip сэт е з тещ репне токтатып еда, мунара жиепне суйенш турган шеберд1 кордг в н е бойы балшык-балшык- Сонысынан каймыгады ма, корыккан баладай турган жер1нде катыпты да калыпты. Л эм-мим ун де жок. Тырп eTin козгалган да жок. Осындай зэул1м мунара колынан шыккан шебердщ кояннын кежепндей коргалактап турган мына 6ip мусэш р к есю нш к а р т аяп Kerri ме, элде к ы зы к керд1 ме, ханым ж узш е калай кул ю жупргенш 03i де байкай алмай калды. М ынау зэул1м муна­ ранын басында екеуш ен баска Tipi жан болмаса да, езш щ бул кылыгын орынсыз Kepin, ханым э л п сыпайы к улю сш теп-тез тыйып ала койды. Одан ары бул арада тура беру- ден 6ip турл1 ьщгайсыздык ce3in, ею етепн колы м ен кым- кыра KeTepin, к ы зм е ш н а KyTin турган тас баспалдакка беттедг Бурыла 6epin кайта 6ip карап efli, шебердщ ер1мдей жап-жас ж ш т екенш сонда барып байкады. Атжакты, кыр мурынды, ал акан дай -ал акан д ай exi Ke3i ту н ги ы к MeflflipeHfli... Ханым тас карангы мунаранын эр баспалдагын санап басып, томенге тусп... Куймеге MiHin жатып мунаранын басына тагы да кара- ды. 3ayfliM мунаранын басында бет-аузы аны к байкал- май, eMic-eMic булдырап турган шеберд1 тагы да коз1 ш ал- ды. Онын будан кысылып-кымтырылып жэударей кара- ган ж асканшак жанары eciHe тускенде 6ip жымиып койды. - 143-

Содан кейш мунараны кеп уайымдамайтын болды. Коптен 6epi умытып бара жаткан баягы кунде-кунде бак- та кыдырып, некер кыздарымен 6ipre шомылатын еде-пне кайта оралды. Ешн айдында шомылып болып, кызмет- иплергс денесш сылатканда да, баягыдай кайдагы-жай- дагыны ойлап басын катырмай, куннен кунге кокке ерме- лей Тускен зэул1м мунарага карал жататын болды. Bip Kyui мунара басында кумырскадай кылтиып отыратын шебер элдекайда зымкайым жогалды да Kerri. Бул кызмешплерш *i6cpin хабар алдырып ед1, шебер мунараньщ эшекейше Kipicin жатыр екен дел келдь Жаз eTin, куз туей. Бул аймакта болып жарымайтын кыстьщ аз гана айлары да зырлап ете шыкты. Кеше сос- тиып туратын кып-кызыл мунара eyeai тор-тор агаш са- уыт жамылды. Б1раздан сон бал арадай быжынап коршетш жш-жш агаш тор кездершщ ар жагынан кеплд1р эшекей де кылан бердь Ешн ханым нокер1н epTin, ку н узакка бакты аралап, куннен-кунге ощ 03repin келе жаткан мунараны кызык- тайтын болды. Мунара eyeni копе тартты. К окпенбек мунара кок ас- панны н оз1мен астасып кеткендей. Анау тор-тор агаш коздердщ арасында кыбыр-кыбыр кимылдап журген куйттай адамдар тас мунарага емес, аспаннын 03iHe элде- кандай орнек салып жаткандай; аспан мен мунараньщ ара- ж т н ажыратып алгысыз. Ханым сонын ©зше канша ма- сатганды десешзци. Сонау кок аспаннын бауырына жармасьш кыбырлап жур­ ген кш к ене адамдар бул тэнертен тосепнен тура сальш терезенщ алдына келген сайьш тосьш 6ip сикыр ойлап табады. Кок мунара кун сайын кырык кубылады. Byeai куш кеше кожырайып туратын кып-кызыл тас дщгектщ ор- нына аспанды иреп тургандай жьщ-жылмагай, жш-жщшке кок сырык шыга келш efli, ешп ол 6ipTe-6ipTe созбен ай- тып жетюзе алмас, тек коз гана тугел туйсне алатын си­ кыр KopiKKe ие бопты. Ханым оны езше етене таные 6ip нэрсеге уксататынын eciHe Tycipe алмады. Коп узамай мунараньщ элдешмнщ аспандата котерген эсем бшегше келетшш байкады; шебер бунын алые жорыктагы хан иеге жер тубшен кол булгардай тагатсыз сагынышын тап ба- сып, дол бейнелегенше кайран калды. - 144 - .

К ек Tipen турган мунара кейде оган жер тесш щ е н 6ip шипалы сел1 мен нэршен жаралып, кек бойлап ocin келе жаткан майса курактай кектемнщ сылап-сипап есетш майда самалына болар-болмас тербелш тургандай кершедь Ханым ондайда сонау к ез ушындагы к е к д щ ге к п 6ip турл1 аяп кетедь Бул елкенщ кектем мен кузде еюлене есет1н анызагы мен аспанынан от ш аш ыраган шыжгырма цплдесп осы 6ip н эп -н эз1к суйюмдй ociMfliKTi ертен-ак сол- дырып тастайтындай. М унара куш не 6ip мш ез шыгарады. Bip к у ш жас май- садай улб1реп, жас сэбидей мелд1реп турса, ертещ не-ак жан-жагына ойнакы нур таратып, жайнактап шыга келедг Бфде терезенщ алдынан ет журепщп елооретш ун-тун аз телм1рш турып алса, арты нш а-ак т еб еам ен к ок Tipen ас- пандап шыга келедт Ханым тас мунараньщ керген жаннын кощ лш кыры к сакка жупртш, кайран калдыратындай не сикыры бар екенш канш а караса да б1ле алмай-ак. койды. Б эрш ен бурын шебердщ керер кезге б т п турган мунараньщ ушар басында эл1 кунге куйбендеп неге журш алганына тусшбей дал бодцы. Шебер мунараньщ ушар басынын бакка карайтын жагын калап б тр м е й , к е ти тт к о й ы т ы . Ханым бурьш сонау тас дщгектщ ушар басындагы кыбыр-кыбыр кимылдап журетш кгсщен тук айылын жимай, хауызга кеп шомылатын едь Енд1 зэул1м мунараньщ ушар басындагы ш ш кене кетжтен сыгалап турган кшжене кумырска мунын тула бойынан ештене тастамай тугел Kepin алатындай кымсы- натын болды. Кунде-кунде бак шине сешлге шыккан сайын уйрен- iniKTi айдынньщ касына келш , к е к мунарага у зак карай- ды. Тас мунара мунымен элдене деп арбасып тургандай. К,асындагылар TyciHin калмасын деп, буньщ тек 6ip езш е гана элдене деп ымдайтындай. TinTi сол тас м унара оны 6ip кун кермесе сагынып калатын тэр1зд1 — сарайына Kipin кеткенде, терезенщ медшр шынысыньщ ар жагында мунда- на мунартып турады да, сешлге шыга келгенде, аяк асты- нан жадырап, жаркырап коя бередт Тас мунара куннен-кунге жакындай тускен сектлдг Сарай мен бакты шыр айнала коршап тастаган тас дуал- дьщ тубш е кеп, одан 6epi каргып тусуге батылы жетпей, муная карап тургандай. - 145-

Ханым енд1 тас мунарага элдекш нщ буган TyciHiKci3 ■плде жазылган сэлем хатындай ертел^кеш теале карап, онда жазылган купил сырдын егжей-тегжейше жете ал- май ежштеп отырган Kicime узак сарылады. Кейде анау тас мунара муныц e3i сияктанып кетед1; онын бойында да корер квзге кулпырып турганмен, элде- 6ip каяулы мун бар; буньщ кещлшдепдей гумыры тара- майтын-таркамайтын, езге тупл1 езш е де TyciHiKci3, иптей KeMipin жататын буйыгы щ кэр, именшек куштарлык бар; батылсыз жандардьщ аузынан eMipi шыкпай, жауд1рей караган жанарларына жартылай жас боп тунып жататын туп-тунык, тунгиык наз бар. Ж ок, мынау мунара буньщ 63i емес, элдекш нщ «апырай, укпаганын ба» деп жазгыра караган жанары сиякты. Ещп ангарды — баягыда мунара басында керген шебердщ кезш ен де тап осындай opi ая- нышты, epi суйкйий6ip жуп-жумсак нур кергендей болып efli Foft. Шебер сол вз жанарында тунып турган тунгиык ce3iMjji тас мунарага айнытпай Keiuipinii де койыпты. Сонда мынау ертеден кара кешке терезесшен телм1ре карап туратын сикырлы жанар не дейд1? Буны не деп жазгырады? Тап булай жазгыратындай бул соншама не- ден жазып калып едй Бунын бетше п к е карауга да ж1гер1жетпеген жас ж т ггщ тап мынандай казымырлыкка бара коюы мумкш бе? Мумк1н емес. Шеберге ез енерщ жарык жалганнын алдында жаркыратып жайып салганнан аскан бакыт бар дейсщ бе? Бунын жазганы — байтак шаЬардьщ твбесшен карайтындай керкем мунара салдырганы ма? Ендеше, б т п турган мунараныд ушар басын кезге ш ы ккан суйелдей кып кетитш койганы Heci? Ханым тагы да куймесш жектфш, мунараны квруге аттанды. Б ак imiHeH жэуд1реп кер!нет1н момакан мунара жакындаган сайын аскактай тусть Дел касына келгенде, ешк1мге K63i туспейт!н такаббар сулудай титл аспандап к ето. Ханым бул жолы мунара басына кетершген жок- Бас шеберден мунаранын неге бнпей жатканын сурап едк «шеберд!н 6 ip ойы ойлаганындай боп шыкпай жур, со- ньщ жолын тапкан кун1 курылысты аяктаймыз», — деп уэде кылды. Ханым сарайга кайтып келе жатып та куйменщ терезе­ сш ен коз1н алмады; тас мунара алыстай тускен сайын елп - 146 - J__

6ip сылкым такаббарлыгынан айрылып, кайтадан молд1реп коя берд1. Ханым аз болм есш е Kipin, терезеге карап едi — кундепсшше жаудырай карап турган монтаны кок муна- раны кердь Ханым енщ буньщ т еп н е м е с ттн е б1ржола ден койды. Шебер, эрине, буньщ кокеш ндеп жорыкта журген улы OMipiuire деген о зш щ каяусы з махаббатын, т у нги ы к сагы- нышын бейнелейтш мунара тургызгысы келген ойын дэл тусшген. Алыстан аяныш шакыратындай кып мунараны мунга 6eKTipin койганы да соньщ айгагы. Сонау жер Ty6iHeH Караганда ол, б елю м , «асыга гер, тез1рек жете гор» деп жалынып-жалбарынып тургандай KopiHeTiH шыгар. Ал 6ipaK жакындаган сайын шалкактай ту сепш Heci? Шебер бунысымен OMipmiHiH ашуына ra in алмас па екен? К,ан- шама сагынып келген кунде де, езш е арнап салдырган мунаранын элпндей шекелей караган астамшылыгы оган унай кояр ма? Онын устше, бул сарайдьщ шпнен Кара­ ганда, ол неге осынша тунжырап турады? К,айта, муннан Караганда, кок мунара сагынышын басып, жорыктан орал- ган 9MipmiMeH аман-есен кауыш кан ханымнын куаныш - ты кещ лш дей жадырап туруга т ш с п емес пе? Кок тастан тамшылатып жас аккызбаганнан басканьщ 6opi колынан келген шебер муны негып ангармаган? Эрине, шебердщ мунысында 6ip сыр бар. Ш ебердщ сол 6ip букпантай сырын будан бурын колденен коз, былай- гы журт б ш п койса, кайтпекил? Ханым кутугш KeMnipre айтып, базардагы журт жана б т п турган мунара жайында не айтып жатыр екен, б ш п келсшнп деп, астыртын адамдар эйберш, ты н тывдатып едк халык жорыктагы падишаньщ алдынан мынандай мунара салдырткан ханымнын кемел акылы мен салган шебердщ аскан онерше тандайларын к акканнан баска эл1 ештене ангара коймапты. Ханым жансыздардьщ бул хабарына к е н ш б!ржола кониимегенмен де, кайдагы-жайдагыга мэн 6epin кур бе- керге куыстанганына ез-езшен ынгайсызданып калды. Колденен козден кысылатындай ештене жок. ШаЬар- дагы журт мунарадан ханымнын жорыктагы жарына де­ ген KipuiiKckj сез1мт коредь 0Mipmi эуел1 ж ары нын ©зше деген шекс1з сагынышын ангарса, мунарага ж акы н кел- - 147 -

генде, ханым махаббатынын жарык. жалтанды кдбагына караткан эм1ршщен баска еш ючщ кезге шмейтш аскак- тыгына KG3i жетедь Жап-жас шебер бунын к о нш н айтпай 6biin, айнытпай бейнелеген; улы GMipiui бул салдырган мунарадан еш мш таба алмайды. Тек Te3ipeK келсе екен сол кун? Ол куш пейш тщ ак кусындай боп OMipuii иенщ аскарала кошлшщ ен шыркау бшпне аспандап 6ip шыгар едй К ундеа де кыз- ганшактыктан баска, айтар ештене таба алмай, дымы курыр efli. Ол неменщ OMipuii иемен 6ipre пэлен жыл жол журд1м, пэлен жер кордам, пэлен пш, пэлен туйеге казына артып, ыртап-жыргап келемш деп аспандатан к е ц ш карсы алды- нан мынандай е щ туш и тусшде кермеген KopiKTi мунара кек Tipen шыга келгенде, аяк астынан канаты кыркылып, жер болып калар еда. Падиша да каншама бейбш е деп дыбырайтып, бастас санап, басына асырып журген улыха- нымнын канша жыл отасканда, канша жорыктан жещспен оралганда онсыз да аскак кещ лш астанасына Kipe бергенде дэл мынадай кып одан бетер аспандатып тастайтындай акыл таба алмаганы сол арада б1рден eciHe тусер efli, оныц кан­ ша асыл теки болганмен алтын санап, асыл жиганнан бас­ ка ештенеш бшмейтш дуние коныз, етегше тонгак жуктыр- гыштыгымен тана баты асып туртан жэй эншешн жабык курсак эйел екешне б1ржолата коз1 жетер еш. KiciHiH йшндепсш айткызбай б ш п отыратын падиша бунын адал махаббаты, ак пейш м ен коса, жас та болса бас болута жарап калган кемел акылына да риза болар едй Бу да «алдьщнан, кердщ бе, кандай сый эз1рлеп кой- дым» деп керпм ей-ак, баяты сол 6ip улб1реген балапан калпы карсы алар ед1; пэлен жылдан 6epi шымырлап OHin, дэл Ka3ip KOKiperiHe ш ып-шып толып, зорта сыйып туртан кол-KOcip щ кэрш , жулын-жуйкесш, ене бойын тугел ортеп бара жаткан комагай ынтытын да б1рден селдетш актара салмай, сол баяты алгашкы тундершдегщей именшектеп, кымсына кауышар еда; сойткенмен де, оган езше асыл тект1 патшазаданьщ пeйiл быдаргетнен аскан бакыт жок екен1н сездарш, жар кызыгын баталай бшетш эйелдш пар- кын да капысыз байкатып багар едк Сол кун тез1рек келсе екен тек, мынау анылжыган улкен сарайдыц бурыш-бурышы бунын шат-шадыман куанышынын агыл-тепл ак толкьпш на толар едй - 148 - J___ L