на Kipyre именш , ж асканш актап касына жабысып: «Эбден болдырып барам, сэл демеп Ж1бернп», — деп киналганда, каж ы ган ж анары нан тап осындай 6ipiH e-6ipi Tipicecin кер1нген кеп сез1мд1 Kopymi едк Анада улкен улы оцаша кеп коштасып кеткенде де, онын калын кабактын астына теренфек жасыруга тыры- сып б аккан ж анарынан баягыда анасынын к е зш ен aHFap- ган сол 6ip К1реукел1 куйд! коргендей болган-ды. Мана кек мунарадан алыстай тускендеп кезш е ш ккен KepiHicTeH де с ол 6ip езш е езге журттан ерекш е ы сты к е к1 адамнын жанарынан байкаган ты мен айтып жетюзе ал- мастай тылсым сез1мд1 корген екен гой. С и к ы р мунарада- гы ала-ботен KepiKTiH сырына енд1тусш гендей болды. Ол Kiuii ханымды осы к а зф Keprici, онын ж аутаадаган жана- рына осы K,a3ip yum rici кедщ. KeKipeK тусы элденеге окыс булкы нгандай секивд. Ол тап бупнпдей албырт сез1мд1 кептен басынан кеш ш корме- ген Tepi3fli еда. А як астынан мундай куйге ушы раганына ма, жок пэлен жылдан 6epi мундай ce3iMci3 cipecin калай oMip cypin келгенш е ме — кайсысына к айр ан каларын 6iae алмады. Н е де болса, ханымды тап осы каз1р Keprici келда. Онын жанарынын да кандай екенш умытып калып- ты. Коп онаша жолыгып жарымаган-ды, ж урт iiuinae эйелипн жузше суктанып карап отыра алмасы, cipo, белгш... Шамасы, ашан жузш ашусыз сынык керсететш мелтшдеген мойыл кара кезд1, сулу кы р м урынды , ы стык ыкылас сыйгыза алмастай тым каймыжык ж ука да, ce3iMci3 AopeKi контек те емес, e rri, улпа epinai, жумыр иек болса керек. OaTipin-ouiipin, куш йрт-ж андыраты н ш огынан ropi шуагы, естен тандырар сикыр кулкйлнен rep i Kici киып кете алмастай жумсак муны, нуры мол, уялш ак, биязы, махаббатка адал эйелдердщ тур-Tyci эдетте солай келед! деседг Манаты корген кек мунарада бейнеленген махаббат — тап элгшдей эйелге тон махаббат. Адамзат ж урепне бара- тын тоте жолды эйел журепнен бастаган Сулеймен пай- гамбардын 03i сулу-сулудьщ канш а 6ip тур1мен пей1лдес бола тура, адамды элпндей каяусыз сез1м1мен ж ш а з ма- тап алатын ибалы аруларды перште туткан кершедг Сулеймен пайгамбар шырын шараптын тэги лэззаты- нан айрылып калам деп, типнщ ушын гана т и п зт , тек - 49-
дэмше тамсанып отырыпты-мыс деседк Ал бул ат устшдеп сарт-сурт сарбаздыгына басып, тап олай сырбазсып керген емес-Ti. Бакса, осы уакытка дейш мавдайына бггкен бактын рахатын кызыктап ко р м егт. Онын ерте суынган журеп аягынын астына кеп кулаган ор алуан тулар мен домалап жаткан кеп таждан баскадан лоззат iaaeMenTi. К,ит етсе, басындагы таж бен астындагы такыт аягын байлап келш п. К,ырык пышак елдщ тажын киш, тагына м1нген адамньщ олай болмаска амалы да жок вш. Ендк мше, eKeyi 6ip сарайда отырып, касына кшл хаиымды ша- кыра алмай, дал боп отыр. взгелер тарапынан пзеш кеп Kepin, эбден каттылыкка у й р е н т , уй-iuiiH де манына кеп жолата бермейтш OMipmi ханымдар белмесше де тек тун- де гана бас сугатын. Е л ш кабылдаган, журтпен кенескен, не уй inn боп бала-шагамен тугел бас коскан ош ак басы мэжшстер болмаса, эйелдер1мен куншз онаша жолыгу сал- тында жок-ты. Ендк мше, канша алагызса да, Kimi ханымды касына шакыруга, не e3i барып жолыгуга тещ репндеплерге e3i уйреткен салт аягы на тусау боп отыр. Тапа-тал тусте ecipece бэйбйыеа элгшдей жорамал жолдап, эр кызметшкл бул не icTen, не кояр екен деп, э р адымын андып отырган туста кущ пз Kimi ханыммен жолыгысса, тегцрегшдеп журттыц неге жорырын KiM бысш ... KemTi асыга Kyrri. Буган дейш зулап еткен уакыт ендо аягына тусау тускендей, баспай койды. К ун Ke3i де уды бесшге барды да, 6ip орында тапжылмай турып алды. Онаша белмеде сарылып отыра беруге дегб1р! жетпеген OMipmi кайтадан бак кездт Кунд1згщей булак басына ба рып ойга шомып отыргысы келш едк ipireH айрандай ой- ынын басы косылмай, орнынан турып кетп. Ауык-ауык кун K03iHe карап кояды. Жаудан кайтпаган журеп эйел тесепне жакындауга кай- мыгатындай болган кезш де, жана уйленген бозбала жшттей, ку ннщ тез1рек батканын, тез1рек ымырт орнага- нын тыпырши тосты. Коленке узарды. Агаш-агаштын коленкелер16ip-6ipiMeH уштаса бастады. Б ак im i кунпрттене OMipmi сарайына кайт- ты. Манадан 6epi сарыла тосканнан саз тарткан журепне тагы 6 ip к у п тш к Kipfli. Кеш ке абажадай кен болмеде сам- - 50-
сай маздаган самала шырактар жарыгында езш щ мынау улан-асыр ж ары к жалганда ж алгыз екеш н ойлап елегтзцп. Кок найзалар арасында турса, каскад шапкан калын жау- дан да корыкпас еде Жаландаган жас ж ш т шагы болса, ойланбастан ханым белмесше койып кетер едь Алагызган албырт махаббат айдап апаратын жастан Kerri. Сырласып, куса таратуга юретш сырдесте б эй б ш е а емес, уыздай жап- жас бейтаные бойжеткен. Атын да бшмей, асыгыс ушыра- сып, айрылысып кеткен коп к эн изакты н бйршдей Kiiui ханым осы кезге дейш езш е 6ip tui катып керген емес. dMipini, м1не, отыз жылдан асыпты, ешш ммен сырласып кормеm i. K,a3ip барып кшп ханымга не дейд1? Абажа белме- де атымен жат 6ip эйел, 6ip еркек не б т р м е к , не сейлес- пек? Улб1реген бала кыздьщ озш щ эйел! екеш шын. Ол тупл1 бук1Л байтак uiahap, ондагы эр уй, эр адам OMiprni дегенде тис турады. Букш ел TiKтурады. Жарты элем аузына карайды. BipaK жарты элем толы жанны н ешкайсысымен im ашысып сырласа алмайды. Kiiui ханым да — сол жарты элемд1 жайлаган жумыр басты пенделердщ 6ipi. М ынау онаша сарайга екеуден-екеу камалгандарына элденеше кун orri. BipaK батылы жетш KyHeyiHiH касы на келе алмады. Неткен тамук дуние... Ашса — алаканындагы, жумса — жудырыгындагы жарты элем деп жан 6iTKeHHin жаны да, тэги де — 6opi 03iHiKi, 6ipaK 6opi жат... Bopi де будан тек буйрык кана кутед1. Бурын о л оз!нен баскалардьщ 6opi де OKiMeTrin вктемдап деп аталатын кезге квр1нбес кы л тузак- пен шандулы, тырп етерге дэрмен ж ок тозак торда екен!н жаксы б1леттн. BipaK ондай тордан озш азатпын деп ой- лайтын. Бупн кеп байкаса, сол озгелерд! матап келген кы л тузак, eHfli мше, ©3iHiH де аяк-колы н шырмай бас- тапты. Ж урт бурын OMipuiiHin K03i мен соз1нен коркатын болса, euai мше, OMipuii де журттын K03i мен co3iHeH кор- катынды шыгарыпты... MiHe, ол мысык табандап 03i жататын болмеден ш ы к- ты. Тун ортасы ауганша тырп еткпбей матап койган си- кыр тузак б1ржолата агытылып кал ы п койм ай, oni де сирагына жабысып шубатылып Kenefli. К,ак тебеfieri мэрмэр шытыралар да, кос капталдагы безерген мылкау кабыргалар да, тас багандардын тасасы- на тыгылган уры коленкелер де, аягыньщ астындапя ма- саты KineMHin жапырыла кулап жаткан майса TyKTepi де, - 51-
Tirrri колындагы шырагдан да — эр адымын к ез жазбай багатындай; сарай шпнде элдеб1р калтарыстардан енда кайтер екен, енш кайтер екен деп, тагаттары таусылып андып турган мындаган TiMicKi кездер мен каз1р каймы- Fbin, дымдары ш ш д е боп, жумулы турган талай-талай жымыскы ершдер, ол каз1р Kimi ханым жаткан болменщ табалдырыгынан атгауы-ак мун, 6api бiрдей жабыла таба- лай жвнелгел! тургандай. Мындаган жанньщ басы буныю болганмен, ойы буныю емес, т ш буныю болганмен, кецип буныю емес. Бул 6ip e3i мынды авдып тура алмайды, мын 6opi жабылып буны андиды. Мыц кол, мын аяктьщ эр атгаганы, эр кимылы бунын кезшен таса, ал буньщ эр кимыл, эр атгаганы мын- ны н квз1нде. Олар мынау онаша сарайдын ш ш де тун ортасы ауган- ша KipniK шмей андып отыр. в н е , сакал-ш ашы агарган, K03i кып-кы зы л ею к эр 1 азбан кул кол кусырып босагадан жылыстай бердк Tipi влпстей боп м о л и т , KipniKTepiMeH жер шукып тэл1мст тургандарымен, K93ip тустарынан ете бере-ак, 6ip-6ipiHe ым кагады. ©Miprni элдею м ту сыртынан канжар сугып алгандай, жалт карап ед1, айтканындай-ак ек1 кул бастарын ещц кeтepгeлi жатыр екен, оньщ суп-суык жанарына окыс шарпылып, кайтадан мойындары салбырап жерге карап кета. Серпе ашылган ауыр eciK те кайта жабылганда, емен жактауга элденене деп м щ пр еткендей болды. 0Mipmi самала шырактар самсаган тагы 6ip кен бвлме- re erri. Bip жак бурышта Yйipiлe калган кара коныр келен- кеден элдене кыланытады. Ол — созаландап орнынан турып жаткан кызметпп кемшр... Kimi ханымнын KyTymici. ©MipmiHiH барлык эйелш е жас кез1нде, хан ордага алгаш аттаган шагында сол кутуци болады. Падиша TeceriHiH манынан журш кврмеген осы 6ip картан эйел ханымдарга OMipmi ойел1 болтанный калай болатьшын уйретедь Са- райдагы баска кызметшшердей емес, пан- Мангаз басып, мангаз сойлейдг 0 н е к и , озге кызметпилердей елпен ете калмай, калт-култ Ti3eciH ныгыз устауга тырысып, керше басып келедг Елдщ бар асылын устайтын казына басты- fli да тап мынандай кердендей алмас. Кутуци кемшр езше - 52-
де аспандай карайды. К,удды сол болмаса, олар 6ip-6ipiHe жол таба алмастай. Bcipece, бул алые жорыктан оралган- да, басканынан жер ойылатындай боп батпансып калады. MiHe, эдей1 тоса турсын дегендей узын ш убак б елм еш н 6ip ш етш ен аягы н санап басып ш бш келедг Кулпн атлас кейлектщ уетшдеп алакандай сургылт 6eTi 6ipTe-6ipTe айкындала т у с в . Е н алдымен eKi жерде eflipeftin-eflipefiin бурыл ш алган кос жундес кабагы к ер п ш . К,аймыжык epinaepre шабына тонген орак мурыны сосын барып ангарылды. Bip тускен жерше жел1мше жабысып, кадала кететш eKi мещреу жанары танымай калгандай 6ipa3 тесипп турды да, eMipiui кабагын шы тканда барып ауда- рып экетп. Ш убатылган жеhi туткага оратылып, асыгып-ycirin eciK ашты. BMipmi ту сыртына жел1мше жабыса к ал ган кутунп эйелдщ елш ареген кунпрт жанарынан кашып кутылган- ша асыгып, ханым жаткан белмеге озды. Велме im i бозамык- Ханымнын тесеп кай туста екенш б1раздан кейш барып ангарды. О н жак бурыш тагы жер- мен-жексен жайпак тактанын устщце томпиып жаткан соны н тесеп. Солай карай беттеп еда, керпе м ен жасты к e x i жерге eKi тебе боп уйш ш калган мыж-мыж тесектщ элдеб1р жерш ен eKi б1рдене окыс шорш ып K erri. ©Mipuii селт ете тусть Exi yHix керпе-ж асты кты н ара- сы кайтадан тынши калды. Баягыдай емес, шогы кайткан солгын жанары к у н п р т бeлм eнiн 6ip ту к т р ш д е eMic-eMic кыланыткан тесекке караган сайын, булдырай бердк Влпнде гана eKi жерде eKi уйнс болып ж аткан e x i тем пек 6ip турл1 козгалатын сиякты, 6ip ece д ец кш п биштей тусед1 де, 6ipece жым-жылас тесекпен тесек боп жогалып кетедЕ 0Mipmi 6ip ep кадым inrepi аттады. KepneHiH астынан еш - кандай п р ш ш к белгмл бшнбейдЕ Kinii ханым элдекайда жым-жылас жогалып кеткендей. Т есектщ тещ р еп белм енщ баска жершдей емес, 6ip Typai булынгырлау. С уду ейелдщ жас T9Hi м ен ер алуан гулдердщ шырынынан жасалган жупардын Hici ию -кию араласып, кещ л д щ елдеб1р зымыран ш ы нырауы на ту н ш ы к к а н TyciHiKci3 ce3iMfli т у р т м л е п ж атк ан д ай . 0MipmiHin жана гана TeMip сершпедей ш иы рш ы к атып KipreH ж уй ке-ж уй кеа буга усталган кайыстай зибш , - 53-
жумсарып барады. Аягын аггаса, кулап тусердей, абдырап турып калды. Онын буалдырланып турган жанары тагы да агарандап окыс шоршып тускен eKi элденеш шалып калды. Тула бойын тугел epiTe женелген бусан ce3iM ю л т к ш р д 1, ж урепнщ басы булк ете калгандай болды. Д е ц к и т у к ш жаткан керпенщ тасасынан кос ак бшек кайта-кайта ала- кан жайып кокке KOTepiani; кенет о к тигендей, уйпа-туйпа у й ш п калган керпенщ устше сылк кулады да, eKi кол айкаса Kerri. Суйрпс саусактар 6ipiHin арасына 6ipi сы- гымдала Kipin, б!раздан сон кушагындагы мамык KopneHi мытып ап, бауырына кыса туей. Манадан 6epin каукиып турган мамык корпе элдекандай сикыр куш тарлы к би- леп алган TeMip TereyipiH жас куш актын мытып кысканы- на шыдай алмай, epireH кардай боп, шожш барады. Корпе тасасындагы бал-бул жанган ал кызыл жуз ещн коршдт М амык жастык донкш п тосек басында калыпты. Ханым- нын мойны 6ip жагына энтек кисайып, жастыктан аунап кетнпт. Уйпа-туйпасы шыккан колан шаш жазык ман- дайын жартылай KOMin алган. К,ос коз таре жумык- К,атты кызудан ауа жетпей ауырып жаткан Kiciuie, аузы энтек ашылып капты. Албыраган eKi epiH оз-озш ен iciHin, 6ip- 6ipiMeH жымдаспай, eKeyi eKi жакка meriHicin кеткен. Xa- ным 03 TiciH 03i кул кып yrin ж1берг1с1 келгендей, TicTeHin апты. Bip-6ipiHe кадалып калган акш ыл йстердщ ар жа- гынан элдеб1р аласурган комагай куш тарлы к сес берген- дей. Kiuii ханымнын уйыктап жатып, элденеге олш-еипп, енйге ш ы ккан дем1 eMipiumiH кулагын шаянша шагып алды. Осы 6ip тунгиыкка б1ржола батып бара жаткан KiciHiH жаны каркарага келгендеп су астындагы былдырьгадай тунш ыккан дыбысты ол алгаш рет он бес жасар бала кез1нде естш efli. Жастайынан балаларга косылмай окшау ойнайтын ол 6ip куш атына мшш ап, тау баурайьш йле кулаган сайдын 6ip жакпарында бектерпн1н уясына тузак курып отырган-ды, сайдын табанындагы к1шкене кыстак жактан бул отырган жакпардын астындагы тума булактан су алуга келе жаткан ойел Kopiiuu. К,умырасын иыгына койып, тогштш пэрэнжа жапкан эйелдщ тума булак кай- нап шыгып жаткан калтарыс кеуекке Kipyi-ак мун екен, жакпарды орагыта кулайтын жалгыз аяк жолда шакпак тастарды ш акыр-ш укыр кулатып Tycin келе жаткан, жалы - 54-
тш ерсепне теп л ген кар а ат м ш ген каба са к а л Gipeyfli кордк Жал куйрыты шубалтан кешел1 кара ат аятын са- нап басып, теменге кулады да, тасата Tycin, кезд ен та- йып болды. Бала аншы онын ешкайсысына мэн берген жок, ан- тардын ар жагында элденеге шырк айнала ш уйш журген бектергшен кезш айырмай отыра берд1, кенет сай бойы- нан шьщгырган эжептаркы дауыс шыкты. Эйел даусы. Орнынан атып турды. Эйел бажылдап ycTi-ycTiHe ш ы н- гырды. Бала колы на садатын алып, тастан таска каргып, асыта-уси-е манаты эйел су алута Kipin кеткен кеуекке карай ж упрдг Bip-eKi жерде сурш ш кетш , алакан ы н тас ка сыдыртып алды. Отан да каратан жок. Бул кеуекке жакындатан сайын, э л п шынгыртан дауыс элс1рей тусп. Бул онан сайын зэре-куты калмай, жанталаса умтылды. Акырында, тума булак шытып жаткан калтарыс кеуектщ жар кабак ернепне де жетп. Енш болматанда биистш кулаш жарым ернектен кеуекке 6ip-aK ыртыгалы ту р ед1, кул а- гына кемекке шакырып шынтыртан да, шатынып жыла- ган да емес, бурын-соцды бул ест1меген 6ip турл1 ерс1леу дыбыс ecTiflfli. Ауру баткан азаптьщ емес, HireH саулы к- тын мек!ренген1ндей элденеге байыз тауып ракаттантан мекер дыбыс. Бала аяты ны н асты ндагы KeceKTi Teyin ж1бер1п, кеуектщ астын 6ip тасыр-тусыр eTKi3fli де, кайта- дан орнына беттед!. Бфаздан сон жалды кара атына MiHin, сай табанындаты атын суды Kecin OTin, арты ер бауырта ты рмыса кетер1л1п бара жаткан бейсаубат ж олаушыны кэрд1. Кеп узамай эйел де кеуектен шытып, сай табанында аксиып жаткан жалтыз аяк жолдьщ бойында су толы кумы- раны 6ip иытына кондырып ап, бексес1 булт-булт ойнап, бурала басып бара жатты. К,аннен-каперс1з к1шкене кыстактан жаздыкунг1 шы- тырмак аспанта кэр1нер-кер1нбес боп селд1р тут1н ушады. Бекерден-бекерге жарадар болтан баланын кос алака- ны шымырлап барады. Тас кеуек пен e3i тана к у э болтан э л п окита ойына тускенде, баланын кек1рек Tepici жал- бырап, кан шапшып туртан улпа алаканынан repi де удай ашып тызылдай тусед1. 9Mipmi енш антарды. K,a3ip де KeKiperiH тап сол жол- тыдай элдене тызылдатып алып барады.
бз-езш ен денбекшш жаткан уйпа-туйпа тесектен кудды 6ip кубыжыктан кашкандай 6e3iHe шепншектедк Есжтен калай шыкканын да бшмей калды. Созалан- дап орнынан турып жаткан кутупи кемтрд1 де байкама- ды, азбан кулдар да кезш е туспедт Kiiui ханым иемден- ген болмелер б!ржола артта калганда барып, кызметшшер1 бул' неге тез шыкты екен деп тан калатын болды-ау деген уры ой косарлана Kerri. Онсыз да тызылдап келе жаткан KGKiperi онан сайын ит жырткандай болды. 0 з белмеа биылдыкка жетюзбес жердщ xy6i боп кершдк 0Mipini ез тесегше болдыртып жетп. Айдалада кен белменщ куыс-куысынан буньщ кезше туспейтш элде- 6ip TiMicKi кездер бул не icrep екен деп, табалап карап тургандай, ол жатарын да, турарын да б1лмей, абдырап калды. Болмен1н к ак ортасындагы жыланша шапшыган к1шкене хауыздын eMic-eMic сылдырынан баска дыбыс та жок. Айналасы ат шаптырым жер алып жаткан кен сарай- дын еш жершен ешкандай сыбыс шыкпайды. Кен белмедеп aya 6ip-6ipiMeH устасып, уйып калгандай. Ты- нысы тарылып барады. Хауыздын касына кел1п eai, мелт- мелт жылап турган мелиме суга караса, кок1рек тусын тем1р сауытгай cipecripe кысып турган ашу у г т л т куй- реп кетердей, 1лб1п басып бакш а ж акка караган терезен1н алдына келдг Шыр айнала коршап жаткан хан сарайдын как ортасында хауыз бен гулзар. Бул терезенщ алдына келгенде, батуга айналган айдын солгын нуры астынан эр жер-эр жерден бозаравдап элденелер кетершд! де, бурыш-бурышка унс1з жылыса 6epfli. Олар — сакшы сар- баздар, бунын кез1н ала 6epin, 6api 6ipirin элденен1 ермек кып отырды да, енда бейуакта терезе алдьшан хан кер1нген сон, к еленке-келенкеш сагалап орын-орындарына 6e3in барады. Ай элдекашан енкей1п кеткен. Онын бозамык нуры ауланын к а к ортасындагы хауыз тещ реп мен карсы бетгеп терезелерге гана тусш тур. Б ул жаткан белые жакты казан ный туп куйесшдей кап-кара тунерщ и тунек коршап апты. Жым-жырт. К езш де, кулакты да б!рдей байлап тас- тайтын жымыскы тун. Куншзп абыр-сабырдын, кимыл- козгалыстын берше у 6epin, талдырып тастаган тыныш- тык пен карангынын кайраттарына мшген шагы. Уры - 56-
ойлар, ¥РЫ кылы ктар, уры сез1мдер шагы. Кулл1 элем туп-тугел куш рсш тесекке сунпп кеткендей эзэзш шак... Ж урттын KyHi бойы квадлге алуга да кы сы лы п-кы м ты - рылып журетш сайкал нэпсш щ аягындагы тусаудьщ агы- тылатын шагы. Ю м-юмнщ де к е ц ш н шайтан иектейтш шак. Ж арык кун мен ояу жанарлар квзден таса калтарыс- калтарыска куып тыккан ыбылыс ластыктын мын-мын Курты кайтадан бас кетеpin, карангы ны жамылып, кап- тап epin шыга келетш шак. Адамдар — тек куншз гана адам, ал тунде олардын взге жануарлардан ешкандай айырмасы жок, пыр-пыр уйыктайды, касында э#ел жат- са, барша жануарлардыц кай-кайсысындай о да шырпы- нып алас урады. Ертен кайтадан кун шыгып, кайтадан журттын кездер1ттртлген ш акта, е л л жануарлардын 6epi елед1де, олардын орнына ж ары к куннен кысы латын, взге e3i тектестердщ K©3i мен свзш ен коркаты н пенделер к ай- та Tipinefli. Былайгы пенденщ к у н ш зп кысы лы п-кы м ты - рылып, 03 аяк-колы н ©3i матаган cipecne т1рш1лжтен 6ip сэт босап, аркасы жазылатын тундер1 бар, тунде ол журттын к взш де кврмеШи, свз1н де ест1мейд1, ы н -ш ы н - сыз онашага K0шeдi. Бунын ондай ту ш де ж ок. Бул тунде де тас карангыда алау оттын жарыгында жападан-жалгыз отыргандай. Тунек карангынын тукшр-тукшр1ндеп жы- мыскы квздерд1н 6api буны квред1, ал бул твщ регш тас кып кымтап алган тас карангынын тасасында не болып, не койып жатканынан атымен бейхабар. Ол адамдык TipuiuiiKriH кунд1зп бейнеттн 6ip кю щ ей-ак тартканмен, тун п лэззатынан б1ржола макурым... Мынандай тас карангы тунде, твшрепнде куйек сасып тенкиш жаткан вншен жануарлар ортасында, капаста капырык жутып отырганнан аскан азап бар дейсщ бе? Бунын касында TOHiperi шулгау сасыган ж ортуыл тундер не деген пешш , ертен о к ка уш атынынан, не Tipi калаты- нынан атымен бейхабар, ерш жастанып, найзасын кушак- тап, кор-кор уйыктап жататын жауынгерлер неткен перш те, сондай тунде сэл мызгыган не ертенп шабуыл- дын жай-жапсарын ойлап кврер тавды квз1мен аткызган неткен рахат! 0 flin -em in елге оралганда, осы журттын To6eciHe шыгар Mym3i кайсы? Эмipшiнiн арыкты жарып шыгып, беталды куда тузге актарыла жвнелген кашпа судай, ойда жокта коздай бас- - 57-
таган огаш ойлары осы арада жар кабак, жагага кеп сок- тыккандай токырап калды. EciHe элпнде гана 03i барып шыккан белме, уйыктап жатып шайтансыраган эйелшщ ыныранган огаш дыбысы тустп С ол-ак екен, жана гана кез алдына елестеген, мынау кара тунде каптап opin келе жаткан курт-кумырска енда бунын да балагынан енш, кеудесше карай жабыла жоргалай бастагандай, туда бойы Typmirin Kerri. Жалма-жан терезе алдынан Kerin, хауызга беттедь Bip турл1 езш щ ояу екенш , элде уйкысырап жатканын анык- тап 6inrici келген юсщей, белм енщ шпнен тук калдыр- май тште карады. Торде бос жаткан теселн кердт Бет ал- дын хауыздагы судын муздай леб1 жалап еткендей болды. Алтын жалаткан жппшке тутжтщ аузына колын апарып ед1, елдекандай, ту терецнен жыланша ирелевдеп шыгып жаткан мелдар суйы к саусагын шагып алды. Ол бойын жиып ала койды. — Апыр-ай, сонда э л п кызыл алма... Аузынан окыс шыгып кеткен осы сездерд16ipey eerin калды-ау дегендей, пышак кескендей тыйыла калды. Уркек ой аргыга баргысы келмей, канша тайсактаганмен, айнала анталай шыккан кеп кудж, кеп сауал, жан-жак- тан жабылы п, кам ш ы н ьщ астына алды. Бейш ара ой туяккегп тугырдай кеп сауал кес-кестеген шытырман жолды ж асканшактай басып, кеп к ум энн щ кек ала туман койнауына койды да Kerri. Сонда бейбшешн; жорамалы Kiuii ханымга багыштал- ган болды. Кундес катындар... Уйреншпсп сокпакка тусш, теюректей женелпш келген кенбю угымды тагы 6ip то- сын тоскауыл сауал ттзпшнен тартып, тукыртып таста- ды... «Эрине, солай... Элгшде гана тесепнде элдеюмге кушагын жайып, бауырын тосып жатканын ез кез1ммен кермед1м бе? Перзент суш п кермеген жас ейел еркектен баска KiMre eMipeHyiui едп..» Сонда оньщ осыншама елш -еш кен еркегшщ KiMболта ны? Белшм, 63i шыгар. Ж ок, ж ок, кисынга келмеШп. Бул жас ейелмен тап ондай ансарга айналардай тесек ciHicii бола койган ж ок-ты. Bip-exi рет 6ipre тунеп ш ы ккан Kiini ханым тым уялш актык таныткан-ды, ондай ecipe куштар- лык, ашкарактык керсете коймаган-ды. Ендеше, уйык тап жатып, тусгнде ы нтык болган epxeri езге 6ipey. Журеп - 58-
6ip турл1 шым ете калды. б з ш щ мынау ж ары к жалганда атымен егей екен1 eciHe тускенде, кею р еп н е тас боп кат- кан cipecne муз epin, екЫгендей болды. К енет осы мен KiMre вкпелеп отырмын деген ой оралды да, енд ьещ н сетшей бастаган тымырсык ашу кайтадан cipece калды. Сонда мунын аруагын аттап, басынып журген, киел1 твсепне килш п журген kim болганы? Ол бшетш жарык жалганда 63iH басынардай жан бар ма ед1? Ж оры кка ат- танганда елдщ бетке шыгар еркеп н щ 6epi сонында журмеупп ме едг Апыр-ау, ханымнын K03i тусердей адам калып па ед1? К,ызылга талпынган аш буркггтей, адуын ойды тежеп, э л п сауалга жауапты байыппен 1здей бастады. Kyfteyi жорыктагы жас эйел xiMfli Ke3iKTipyi мумкш . Сарайда калгандардын 6api жас ж агынан м уны н 1зш куып жургендер. Жап-жас эйелд1 тап элпндей тандай кактыра коятындай ешкайсысы ж ок сиякты. Ол сарайда калган- дарды жеке-жеке eciHe Tycipin к ердг Эркайсы сы н тара-, зыга канша салып, салмактаса да, ешкайсысынын бойы- нан тап сонша, ханымнын KOHini кетердей касиет таба ал- мады. Сонда, Kiiui эйелш щ кек1репне жол тауып, куншз есшен, тунде тус1нен шыкпастай боп ж айлап алган жы- мыскы еркек KiM болганы? Дал болган ой 6ip кауым жерд1 ш арлап-ш арлап ш ы - гып, баягы 6ip ты гыры кка тагы келш т1релд1. Эр шыганга алып каш кан ойлардан басы катып кеткен бе, eKi mexeci шынылдап коя берд!. К в з алдына элдек1м тткен Tipen койгандай, жумыла жаздап, жумыла жаздап турган KipniKTepi кайта ажырап кетед1. в н е бойын 6ipTe-6ipTe ауырлата тускен мен-зен хал кангыма ойдын сонына тусе беруге кажыгандай... Ш ынында да, осы Kirni ханымнын э л п 6ip керер квзге ерсшеу уйкысыраганында осынш а дал болатындай не тур? М умкш тусш е e3i Kipce, KipreH де шыгар. П элен жыл жорыкта жургенде, KyfteyiH сарыла сагынып, твсекте 6ip жататын жуп тундерд1 ансаган ш ы гар. Бэлен куннен 6epi 6ip сарайда туры п, 6ipiH-6ipi кврмей, эне келед1, MiHe келед1 деп куте-куте эбден ти- тыктаган сон, калжырап уйыктап кеткен шыгар. Пэлен куннен 6epi 6ip езш ойлап, эуре-capcaHFa тускен сана туанд е де 1здеп сандырактаган шыгар...
Егер сонша сарылып сагынбаса, мана куншз, ез кез1мен керш, тамсанып кайткандай тамаша мунара салдырып кояр ма ед1? Аспандай караган аскак мунаранын оне бойы толы махаббат табы емес пе ед1... Махаббат... Жана 6ip жол тауып ап, адымы ешп жазыла бастаган ойы кенет ушпа кузга кайта кеп ирелгендей, е л п 6ip «ма хаббат» деген сезге ш н ш турды да калды. И е, кек мунаранын вне бойынан елщ -ош кен махаб- батты тану киы н емес. Б1рден кезге урып тур. Bipaic. сол KiMHiH KiMre махаббаты? К ек мунара алые жорыктагы ерше ынтыга кол созган сагынышты жар ма, жок алыстан кол созган гашык журекп мен мундалап касына шакырган сикыр сулу ма, кайсысы? Мана бул касынан квз1 киып кете алмай к еп караган жок па efli, сонда сикыр мунара езш е тартып турмап па efli? Сонда оны салган шебер неш бейнелеген болды? Алыстагы жарын куткен сагынышты бейнелесе, касына барганда, аскактап аспанга карап жа- тып алатыны Heci, сел алыстасан болды, кайтадан езше баурап, караган кездщ шырк айналып шыга алмайтыны калай? Ж ок, жок, шебер мунараны салдырган ханымнын алые жорыктагы жарына деген п е й ш н емес, 03iHiH ха- нымга деген к е щ л ш бейнелеген... 0 л т - е ш к е н махабба- тын бейнелеген... И э, солай. К ек мунаранын сикырына ол eHfli тусщцг 0Mipiui ойда жокта тауып алган мынандай окыс жа- налыгына, манадан 6epi жанын жегшей жеп отырган элеке сауалдын ындыны тап булай онай бггелгенше куанарын да, кынжыларын да бше алмады. Элгшде гана коз алдын •ripen турган кезге кершбес коп бакан кулап-кулап кет- кендей. в н е бойына ендьещ ц дари бастаган мен-зен з!л жым-жылас жогалды. в л п 6ip козбен Kepin, колм ен устаткандай, урымтал ойды жанылып калармын дегендей, 1штей кайта-кайта ойлап, эбден жатгап отыр. Ие, 6oft6imeci ж1берген езегше курт тускен кызыл алманын жауабы енд1 табылды. Enni буган колмен устаткандай даусыз айгак керек. Айгаккерд1 табу да оп-онай. Жай-жапсарды бэйбш есш ен сураса, о да айтып бередг Баганагы кутуш1 эйелден сура- са, о да айтып беред1. T urn азбан кулдардын б1лу1 де абден мумшн. Ал 6ipfleH-6ip б1лет1Н Kici — бас шебер. Булардын кайсысын шакырып сураганы дурыс? Eufliri ran сонда.
0Mipiui тагы да мандайын устал, ойланы п калды. Б1рак бу жолы ойы манагыдай керенау емес, эбден балагын Typin, жел аяктанып алган. Мундайда эбден Kecin-nimin ойлап алмаса, езш щ абыройына да онай тимейш деп турган купт1 кумэнньщ бетпердесш калай ашса дурыс болатынын да к эп бас катырмай, б1рден тапты. М ундай урымталын 03i б ш п турган кумэнды дабыра кып ешюмнен сурамау ке- рек. Б1рден кум энды ны н езш е жабысканы жен. Ал элпндей Ty6i ш ш а енпм еш бшетзндер бул сурамаса, ездер1 батып ешк1мге ештене айта алмайды. Ауыздарына кум куйылып журе берсш. Бул мунара салган шебердщ езш ш акырып, эз1мен сейлеседк К о ю р епн е e3i кеп уялаган э л п кудйстщ анык-таныгын соньщ езш ен (пледа. Тек тан атсын, оган жаушы ж1бередг Элде оны ш акыртуга бас шебердщ езш ж1берсе ме екен. И э, сол дурыс... Бул ец п м ен щ арты немен тынарын KiM бш ш тк Сонда бас шебердщ де кереп болар... 0Mipmi орнынан турды. Енш ангарды —тан алакеу1мдеп калса керек, терезеден кеплдар сэуле теплш тур. Белменщ imiH туп-тугел к эк ала тозан ж айлап алыпты. К,арсы ал- дындагы хауыз да, ондагы шып-шып шыгып жаткан су да сол куйшде катып-катып калган к эп е тозан, ошак ор- нындагы уйщш к ул сиякты. Ж олап кетсен, куйреп, угтплш тусердей. 0Mipuii сол орнында мелш ш п турды да калды. EKiHuii бвтм MYHAPA Bepi де мунын сол ж етш рш ш калганынан болды. 0йтпесе айналасын алыстан шолып келе жаткан калын покер мунын касына токтамайтын едг Не шайтан турт- кешн ©3i де бммейда, аяк астынан тамагыньщ жыбырлап коя 6epreHi. К,айдагы аяк астынан болсын... «©Mipiui б у п н намазга келед1» деген хабарды естзгенде-ак, бунын eKi Ti3eci д1р1лдеп ала жонелген-дг К,орыккан баладай б1рден сыр алдырып - 61-
алганына кысылып, касындагыларга карап ед1, б1разы кобалжып турса керек, эдетте тунерщ к1журетш кабакта- ры жумсарып, оцдерше кулю де емес, коркыныш та емес, 6ip бейжай сезймнщ табы конактапты. 1штершдеп мос- калдары гана сыр берген жок. «Келсе, келгеш жаксы» де- гендей, мурттарын ширатып кояды, коздершде 6ip куакы ушКын ояныпты. Мундайда куану керек екенш, корку керек екенш анык бшмейтш жастау жагы жуздер1 кукыл тартып, абыржыган калып танытгы. Бурын анадайдагы Meflipece ушне эр тан сайын сэры ала куйме кеп юргенде ол осылай абдырап сала беретш-дк Ондайда сонау етек- тен тобеге д ейш п шым-шытырык агаш тордыц imiHfleri жуздеген адам 6opi б1рден сайрап коя берген тордагы кустардай: «Эне, 03i келд1», — деп сы псы н ете кала- тын-ды. Жуздеген KiciHin аузынан 6ip сэтте, б1рдей ш ы ккан уш соз тангы ауаны тесш о-пп, куймеден Tycin жаткан улы OMipiuiHiH кулагына жеттп баргандай коршетш оган. KyHi бойы мед1ресе жактан коз алмайтын. «Энекей, 03i карап отыр...» Сонау кок домалак кумбездщ твбес1нде жыбыр- лап журген гашкене нокаттардын аузынан ш ы ккан осы соз мунараньщ ушар басында турган мунын кулагына ап- аны к ест1лед1. Элдек1м oMipmi туралы Шрдене айта калса, тура кок желкесшен кеп жебе кадала кеткендей, тула бойы дур TYpuiirin, кара шашакты найзаларын кокке шаншып сакшылар коршап турган Meflipece жакка жалт карайтын. BipaK самсап турган карулы сакшылардьщ ешкайсысы елен етпеген1н K opin, журег1 орнына тусетш. BipaK кашан кун енкей1п, сэры ала куйме кара ат мшген калын нокерд1 сонынан ертш сарайга кайтканша, мед1ресе жакка елепз1п кайта-кайта карумен болатын. Рамазан айы ны н терт! KyHi д эл осы арада OMipmi MeminiH ipre тасынын калай каланып жатканын оз коз!мен Kopin турды. BipaK буньщ анадайда коп некердщ imiHfle турган OMipmire бурылып карап алуга ж1гер1 жeтпeдi. EKi Kici алма-кезек алып 6epin турган кыш Kipniurri тукшын- дап калай 6epfli. Олардын к и ю ь т ы н калай келш жатка- нына да жонд1 зер салган жок... Содан 6epi торт ай етп. Бес ж уз Kici тауда тас шыгарып жатгы. EKi жуз Kici оны сол арадан жылтыратып enaefli. Арба жеккен токсан бес ш л тасып турды... Торт ай бойы - 62-
тане ртен кун KGTepine сэры куйме мед1ресе ауласына к елш Kipefli де, к у н бата ат м ш ген калы н н екерд щ ортасында сарай жакка кайтып бара жатады. Терт ай бойы еспгеш: «Эне, анда 03i карап отыр!» MemirriH 6inceHiHe уш кун болды. 1шшде аркайсысы - нын 6HiKTin жет1 кулаш тан асатын тастан каш алган терт жуз сексен батан бар. Э мф ш ш щ денсаулытына дуга окып, жорыктарына бата беретш бул мешпте 6opi алтын, 6epi мэрмэр. MemirriH к е к кумбез1 TinTi сонау зенпр аспанны н езш е кегшдар сэуле ш ашкандай, эншешнде шыжытан нплдедеп аптап ыстыктан отка усталтандай OHi тайып, а к айранда- нып туратын ол бупн кайтадан шл жупрш , молд!рей калыпты. Ym куннен 6epi жума намазды KyTin туртан м уэзш нен бупн тана байтак шайарды тугел жантырыктырып азан- шынын айкайы шыккан-ды. Жума намазды осында кеп окыган eM ipmi MemirreH ш ы ккан сон, оны н сырт ажарын кызыктады. M emirri шырк айналдыра терт мунара салын- ган-ды, соларды барып керш . Bip м унаранын тубш де о да турган-ды. 0Mipmi 63iHe жакындатан сайын куты каш ты . Ту сыр- тындаты кок сила мунара как тебесшен шаншыла кулап келе жаткандай, басын кетермейдт Тамагы куртап, кеуш калды, дем1жетпей, тынысы тарылып барады. Дымы iuiirtae боп, тыныш турута тырыскан ол бэрше де шыдап бакпак- шы болды. BipaK кемеМ элденеге кы ж -кы ж жыбырлап, тамагы кышып коя бердг «К,ап, кайдагы пэле кайдан тап болды», — деп ойлауы-ак мун екен, алкымга толып, кылгындырып туртан пэлекет босанатын жер 1здеп, абай- сыз ж eткipiнiп калды... О л аз дегендей, тэты ж етю рщ щ ... Ею 6eTi ду кызарып Kerri. Сол-ак екен, мунын децгейше жетш калган сэры ала нокер юлт токтады. Тамагын буып туртан жотел де жым болды. Бунын жасаурап кеткен кез1 как ортадагы аласа адамньщ басын ентек шалкайтып мунарага караганын шалып калды. ©MipmiHiH сол екеш н imi б1рден сездт BipaK TiKTen карауга батылы жетпей, кезш темен салып тура бердт — Буны салган кай шебер? — деп сурады болмашы есплетш бэсен дауыс. - 63-
— Ортебелш шебер, —дед1 бас устаныц орныкты коныр дауысы. Сары ала некердщ ылдырмак-шылдырмагы 6ipa3 узан- кыраган сон, бу да назарын тж теп едк хан HOKepiHiH кобшщ кез1 артгарына бурылып, мунарага емес, мунын озшс карап бара жатыр екен. Ертещне танертен мандайына асыл тастардан шытыра салган абажа какпанын алдына кеп токтаган алпыс еркектщ ппшде ортебелж шебер Жаппар да турды. Хош Hie анкып коя бердк Элдеб1р тустан лып етш сам- сап турган айбалталы сакшылар кершдк Самал леп кетершгендей. Ол бак iuiinaeri сансыз ха- уыздарда шапшып жаткан салкын судьщ лебедь Жолга тоселген кызыл киырш ык та жана гана жанбыр жауып откендей су-су. Ек1 бетге агаш сайын жеке-жеке конактаган эр алуан тауыстардьщ кунге шагылысып кырык кулпырган жал- тырак канаттарында да меруерт тегш койгандай мелшр тамшылар жылтырайды. Аркаларына, eni жагына exi ту байлаган алабажак ша- тыр орнатып, кызгылт шэйщен малынтып жабу жапкан алты ш л уйретунплерш щ эм1рше б1рде туеш ш , б1рде туешбей кап, 6ipi rnrepi, 6ipi кейш , эркайсысы эр уакытта Ti3e 6yrefli де, орындары нан да у здж -созды к кешнтп котершедк Басына дагарадай кып сэлде орап, 6ip ушын тас тебесше шиыра туйш , ал екшпп ушын тоесш е жет- кенше салбыратып коя берген алты ед1рек мурт сыпты- гыр кара, астарындагы алпамса жануарларга коздер1 ша- тынап, колдарындагы жш-яацшпее TeMip шыбыктарын ycTi-устше сермелеп шжшш кояды. Енгезердей хайуан- дар кудды 6ip солардын элпндей элдекандай боп ед1рей- гендершен каймыгып, epci мол денелерш еркше контре алмай, майда кумакка элденеше омакасып, орындарынан эзер турып кетедк Соньщ бэрше анадайдагы агаш арасынан кызыктай карап турган оргылт елжтер жол бойында саудырап кэп адам кэршгенде бет-беттерше бытырап каша женелдс Олар эуел1 бак iiniime улкен тут агашыньщ тубшдеп парсынын масаты к1лем1 теселген кэленке бастырманын астында монтиып-монтиып отырган уш кшжене баланын алдарына барьш, -пзелерш бупп тагзым етп. Уш бала орын- - 64-
дарынан турып, ту тупте, сарайдьщ алдындагы сая жайда зер тепп тйскен шаршы бостекте кос кус жастыкты шын- тактап, карсы алдындагы шпнде кан курен Кызыл алма- лар жузш журген, жан-жагын таргыл мэрмэрмен комкер- ген хауыздан к о кк е шапшып шыгып, орта жолда кайта- дан омырыла кулап Tycin жаткан ак тутек суга карап, ун- тун аз ойга шомып отырган OMipiuire бастады. Т акка жиыр- ма адымдай жер калганда олар ш лт Kiaipin, жер пзерлеп, кол кусырып, кайта-кайта шлш тагзым erri. YcTiHe м ол пш плген о р н е к а з желен ш апан жамыла салган OMipuii ш убатылган мол ж ецш ен к о л ы н зорга к ы л- титып, анадай жерде 6ip капталда к ыры н орналаскан ж е-ri yo3ipiHe элдене деп белп 6epfli. Тор жактарында отырган бас yo3ip eKi ко л ы н KOKiperiHe апарып, тагзым етш, орнынан турды да, ту сырттарында- гы коленке бастырманын тасасына карай кетш калды. Коп узамай кайта Kopinai. Сонында — колы на жерге шубатылган ж1бек сулпн1н устше салып к1шкене табак- ша котерген 6ip топ ж1пт. Бас yo3ip ж ер -лзерлеп отыргандардын алдарына келш б1рдене дед1. Оны сонгы катарда жан-жагына алактай карап отырган мойыл коз кара ж1г1Т Ж аппар естнен де жок, тус1нген де жок- К,олдарына табакша котерген ж1г1ттер булардын эркай- сысыньщ касына 6ip-6ipfleH кеп тура калды да, бастарына алтын-KyMici аралас 6ip уыс тенген1 саудыратып тоге сал- ды. Сосын ш лш алакандарындагы табакшадан аузын ж1бек шашакпен буган жудырыктай к1шкене калтаны усынды. Жер -пзерлеп отыргандар бастарын жерге жеткенше усп- уст1не Hin, тагзым erri. 0Mipuii олардын тагзымын кабыл алганын 6inflipin иек каккандай болып efli, басындагы кардай ап п ак ш ош ак борк1н1н мандайындагы бармактай о кш ау лагыл 6ip турл1 аса суык ушкын шашып, окыс жалт ете калды. Бас yo3ip ым какты. Ж ер гаер л еп отырган, OMipmi алые жорыкта жургенде елде елеул! кызмет1 ciHreH 6ip топ ер- кек орындарынан кетерш дг Олар томен1рек meriHin, жол- дын 6ip капталындагы айлапат тут агашынын коленкес1не барып турды. 0Mipmi ещп ш ет елдерден келген елш1лерд! кабылдайтын болды. Олар да оуел1 уш балага, ханны н уш cyftiKTi немересже кеп, тагзым erri. Сосын уш бала -6 5 -
елиплердщ колындагы шиыршыктаулы кагазды алып, аталарына беттедк Оган уш адымдай калганда уш рет •пзелерш бупп тагзым е та де, колдарындагы катырма кагаз ды усынды. Сосын тагы да уш рет тагзым етш, орындары- на оралды. Эр елнпш exi жагынан eKi сарай Tepeci колтыктап эмгрнйге карай алып журдк Олардын сонынан елиллер экелген сыйлыктарды кетерш келе жаткан сарай кызметиплершщ узын-шубак Ti36eri кершдк Елиллер OMipmire он шакты адым калганда он ттзелерш 6yrin, кол кусырып, бастарын ш п тагзым erri. Оларды колтыктап келген терелер сол арада турып калды да, кап- талда отырган уэз1рлер орындарынан турып, шет елдж меймандарды колтыктарынан демеп, ханга беттедк торт- бес атгаган сон, тагы да кцйрш тагзым erri. 0Mipmi жакы- нырак кел1ндер дегендей ишарат б1лшрдк Е лиллер енд1 eKi-уш аттады да, бастарын ш п, кол кусырган куйлерк салмактарын eKi eкшeлepiнe салып, жер •пзерлеп отыра-отыра кета. Сосын олар OMipiui койган сурактарга жауап бердь Ол энпмен4н мэн-жайын алысыракта, тут агашынын тубшде турган 6ip топ адам еспген жок- Ke6i мына бакка алгаш рет аттап отырган-ды. Коз алдарында болып жаткан мы- нау кызылды-ж асы л ким ы л-кы бы рды н 6ipiH де калт Либерией, кадагалай карап тур. Елиллер жолдын eKiumi бетше, yo3ipuep отырган сэюге карама-карсы койылган бш к coxire барып жайгасты. Ещц кызметнплер ушеу-тортеулеп колдасып сыртын алтынньщ буымен шайган торт к улак талые табактарды лы ка толтырып ет экелдл OMipiuire жиырма кадамдай калганда жерге койды да, колдарын кусырып, тагзым ет- кен куйлер) алкадан шыгып алыстай бердл Оларды алда- рына былгары жапкыш байлаган баска жiгiтгep алмастыр- ды. К,ындарынан 6ip-6ip сапы суырып ап, колдарына коз шеспей ет турай женелдл Эр алуан гулдщ хош Hici мен хауыздагы судын леб1 гана ceзiлiп турган салкын б ак imiHe жас койдын жылы- жумсагы мен сур казы, жал-жаянын тэбет кытыктар тэта nici анкы п коя бердл Тай TepiciHeH жасалган он шакты талые ет э дегенше туралып та 6iTTi. Ет тураган ж т тте р туралган erri кастарында HiH Tipece -muiin турган алтын.
KYMic, кыш табактарга б ел ш -б ел ш салды да, тагзым етш шыгып Kerri. К,олдарына сырлы агаш тегене устаган 6ip топ л апт шыкты. Олар ayeai сорпа толы тегенелерш жерге койып, оган дэридэрм ек косып туздык езйрледк Сосын оны сы р лы ожаумен табактарга куйды да, эркайсысынын устше ортасынан терт буктеп, жуп-жука шелпек салды. Табак эбден Э31рленш болганда, олар да орындарын босатты. С арай эк1мдер1 э р табакты ек е у л еп ке те р ш 3MipmiHin, елшшердщ , уэз1рлердщ алдарына апарып к ой- ды. Теменп жактагыларга табакты жай кызмеш л ж тттер тартты. Еттен к ейш жемю бер1лд1. Е н сонында бал косып ашы- тылган тэтп кымыз шплдт К,онакасы бпкен сон манадан 6epi eciK жакта турып калган сы й лы к кетергендер mepyi ортага озды. Елшшер экелген меруерт балдак алмас кылыштар, зер Terin п к к е н кундыз тондар, ираны юлемдер, жеке-жеке табактарга салып котерген бас ал тын 1нжу-маржан, лагыл тастар, кымбат ан терш ерш ж урт капысыз керш алсын дегендей-ак, аяктарын ман-ман ба- сып, OMipmiHiH алдына жакындады, п зе б у п п , тагзым ет- кен мез1рет жасады. С эл кццрдт 0Mipuji сыйлы кты кабыл алганын 6Uaipin, елшшер жакка басын изедь Е лш ш ер тагы да элденеше рет бастарын ш п тагзым етп. Сыйлык кетергендер mepyi орындарынан кайтадан козгалып, кымбат буйымдарды сарайга карай алып журдт 0Mipmi орны нан турды . Б ы л айгы ж у р т та д у р ю р ей кетер1лдт Кдбылдаудан кайтып келе жаткандарга алпамса алты пiл кулаш тумсыктарын жерге тесеп, пзелерш бупп таг зым етп. К,акпа алдындагы сакш ылар да найзаларын темен Tycipin, бастарын ши. К е п узамай хан жана мешггтщ курмепне улкен той отюзетш болды. 0Mipmi багынын ту сыртында кысы -жазы тусырап бос жататын ашык аланга журт тун iminae алаулатып от жа- гып, ш атыр п к п . Улы тойды н 6opi де осы арада eTin жургендистен кала тургындары Keci6iHe, дэреже, дэуленн е карай коше-кешеге б ел ш т койылган-ды. 0 р кешенщ ею бепнде сылдырап арык агып жататын-ды. 0рю м ез шаты- рын кай кешеге пгепнш алдын-ала бшетш. - 67 -
Ертещне танертен кулазып бос жаткан те и с т а катар- катар пплген кызылды-жасылды коп шатырга толды. Ен шетте — eTiKiui, TiriHiui, усак косткорлардьщ шагын ша- тырлары; ортага карай озган сайын шатырлардын келем1 де, кэрк1 де есе туседь Qcipece, дэулетплер мен дореже- лшердщ бэсекемен так ен шатырларынын сэш мен сал- танаты 6ipiHeH-6ipi асады. Тойга ппл ген шатырлар алыстан Караганда, 6ipTe-6ipTe сатылап бижтей тускен, аспан астын 6ip e3i толтырардай алабажак алып орда секьпдь Сол орданьщ кумбез шанырагындай боп, как ортага жан-жагын бийспп Kici бойы кол созым шымкай кок ж!бек шымылдыкпен коршалган кен ауланын iuiiHe эр кабыр- гасы ат шаптырардай узын терт бурышты oMipuii шатыры орнапты. Оньщ тас тобесше жиырма Kici бойы он ею сы- рыкка прелш зэул1м кумбез кетершген. Он eKi сырык- тын басына шубалтып кызылды-жасылды ж1бек байлан- ган, олар он eKi жерге opin тастаган гул алкадай жерге жеткенше култеленш теплш тур. Осындай абажа шатыр- дьщ эр бурышынан как ортага созылган, эркайсысыньщ басында айдьщ cypcri салынган торт узын бакан 6ip-6ipiMeH айкуш ак кауып байласыпты да, соларды Tipey кып устше шагын мунара орнатылыпты. Шатырдьщ imKi жагына шыр айналдыра зер токкен Кызыл мауыты усталыпты. Кумбез басталатын жердей торт KepereHiH терт бурышына канатын комдап ушкалы отыр- ган кыран бeйнeлeнiптi. 0Mipmi шатырынын касына он 6ip ханымньщ отаулары Tiruiiirri. Олардыц эркайсысы болек-болек ж1бек коршаумен корш альтты. Ортадагы бул он eKi коршаудьщ ара-арасынан 6ip-6ipiHe катысып тура- тын жол калдырылган. Т ак Heci мен ханымдар тускен он eKi шатырдьщ сыртынан ш ы рк айналдыра ортак коршау усталган: оньщ сыртынан жагалай шарап куйылган емен кубшер п зш ш тур. Атгы жасак он eKi орданы KyHi-TyHi Mi3 бакпай кузетеда. Оларга бас уэз1рдщ руксатынсыз emKiM ядбершмейдЕ Кад1рл4 конактардын алдында сакшылар кунге жалтыл- дап лыпылдап турган суы к найзаларын томен Tycipin, таг- зым етедь Сол кыл шашагы топыракка былганып, жер cy3in жат кан суеты найзалардын арасынан Жаппар да ш ке етп.
8Mipiui оны да тойдын алгаш кы куш ез ш атырына ш акы- рып шараппен сыйламак. Зэулш шатырдын как ортасында алтын так койылып, одан api aMipmi эулетше саты-саты бш к caKi орнатылыпты. Сырттан келетш конактар орын-орынына жайгасып болтан сон, ес1ктен ылдырмак-ш ылдырмак аркалатан сай- кымазактар атып-атып юрдт Олар дал хан такыт алдына барып улы aMipmi сонгы жорытында жеадп кайткан пади- шаларды эжуалайтын ойын к о р с е т. Шатырдаты конактар сайкымазактардын ыржаланына косыла кулуге эм1ршщен айбынды, aMipmi журтка сыр алдыртысы келмей, к уле алмады, сайкымазактардын 03flepi тана мэз-мейрам боп журдт Ойын б1ткенде к азы на бастыгы сайкы м азактарды н бастыгына табакшата салып зер калта усынды. Сайкымазактар бастарын жерге ж етю зе Hin татзым ет- кен калыптары eciKKe карай жылыстай бердт Олардын опыр-топыр еснстен ш ыга 6epyi-aK м ун екен, Kepmi коршаудан бэйб1ше Kopinai. Ол успне тугел KOMin туратын, зер ш айы п, кестелеген кызыл к е й л е к KHinTi. Онын суйретшген узын етегш он бес эйел кетерш келедт Ханымнын эбден капысы з опалап-сурм еленген 6eTi катаздай аппак- О ны н ycTiHe, бет-аузын т оплген а к селд1р пердемен кымтап алыпты. Басына оне бойына асыл тасты аямай теккен мунара icneTTi бшк сэукеле кийгп. О нын салпынш ак кызыл мауы- ты етеп eKi иыгын жауып тур. Мойынына эр ж ер-эр жерше латыл мен меруертп алма-кезектеспрш кез кадаган ал тын алка татыпты. Сэукеленщ езге салтанаты аз болтандай, онын как ушар басына aMipmi тэж ш щ тобесшдей алтын тобелд1рж орна тылыпты. Оньщ как ортасында баданадай-баданадай уш латыл кызыл ш ок боп жанып жатыр. Тебелш ржтщ Te6eciHe yKi кондырылган. О ны н узын майса кауырсындары ханымнын eKi кулагы на жеткенше exi айрылып т е п л т тур. Ханым эр аттаган сайын басындагы ауыр сэукеле булгавдап, эр багытка ауып-ауып туседт Жан-жагынан 6ipHeme эйел колымен демеп келедт Б э й б ш е ш н м е л т к а р а ш аш ы eKi иы гы нан т е п л е кулапты. - 69-
Ханымга жуз эйел покер epinTi. Осынша узы н-ш убак шеруд1 хан ейелдерш к у зе тетш 6ip гоп азбан кул бастапты. О лар адымдарынан жер ойылатындай-ак, ман-ман басып, мангаздана калып- ты, ханымга курм ет KopceTin, тагзым етш , бастарын иш турган кал ы н кауымга танаулары н KOTepin KiciMciHe карайды. Ханым эм1рш1ден сэл кейппрек барып отырды. Бойбпые emu жайгасып бола бергенде, екшпн ж ак кор- шаудан жуз эйел некер1мен кшн ханым Kopiimi. Онын да салтанаты бэйбйненщ салтанатынан 6ip кем емес. Ол бэйбш еден сэл темешрек жайгасты. Екеушен кейш эм1рппнщ жет1 келнп кеп кастарынан орын алды. dMipiui отырган жак yKUiepi булгандаган аруларга то- лып, кудды 6ip пешш тщ тер1ндей елден ерек к о р як е бвлeндi. Жаппар арулардын а к жуз1, лагыл, меруерт, алтын, зер, атылас, ж1бек ию-кию араласып, сан алуан бояу аймалас- кан сол 6ip тустан кезш ала алмады. Ханымдар эбден жайгасып болган сон, шарап пен кымыз э ке л ш д ь К,олына узын а к rnofti с у л п устаган ханзадалар шыкты, оларга шесе к ш к ен е алтын тоста- гандар салынган алтын табакша к е т е р т , кызметпл жшттер кершдй Жолдын как ортасына жеткенде хан задалар он изелерш 6yrin тагзым erri. Сосын кыз- метш iлер усы нган табакш адагы тостаганды колдары н- дагы шэй1 с у л п м е н кусыра устап, ханымдардын алды- на барып тагы д а жер т1зерлеп тагзым eTin, сусын усын- ды. Ханымдар тостаганды колдарына алган бойда, хан задалар 6ip адым кейш ш епнш , сусын im inin болган- ша, жер т1зерлеген калы птары Mi3 б акпай кутш отыр ды. Ханымдар сусын iniin болган сон, бос тостагандар- ды су л п м ен алы п, тагы да п зе л е р ш б у п п тагзым етед1 де, сыртын бермей, шепншектеген калыптары шатыр- дан шыгып кетедь Алпыс шебер орналаскан босага тустагы меймандарга екеу-екеуш е 6ip-6ip кызметшщен шарап куйып турды. 0M ipm i саркытын саркып inmeyre ешюмнщ де какысы жок. К ун бата конактар падиша шатыры турган ж1бек коршаудан кездер1 булдырап эзер шыгып, ойын-сауык кызып жаткан вз квш елерш е беттедй - 70-
Ж улдыздары жымьщдап жаз туш орнап келед1. Куш изп капырык су сепкендей басылган. Салкын кеш- те самсаган шатырлардьщ арасында той га ж иы лган журт жаккан алау оттар жаркырайды. От тощ реп ыты-жыгы адам. Сырыктай узын кернейлердщ кеш ю ты мы к ауаны дал-дал жы рткдн OTKip де ожет дауысы на дам ылсыз со- гылган дабыл мен тамашашы кара H enip халыктын ша- рап пдкен шат-шадыман кевдл к уйш шерткен дутардын, сарнатан кыл кобыздьщ, кущренген сырнайдьщ, сызыл- тан сыбызтынын сан алуан у ш косылы пты. Bipece баста- рында такия, кок ала ж1бек ш апаннын белш саргыш турме белбеумен кынай буган кыпша бел ж тттер саусактарын сытырлатып, ойнакы да отты би билесе, ещ ц б1рде тор- тын ж1бектщ устщ де тарам-тарам сансыз бурымдары тепл in, ак бшегш ак сазандай ойнактатып сулу кыздар буран кагады. Бушрл1 жез шайказанды ортата алып, 6ip-6ip ак куман- ды дербес иемденген топ-топ еркектер 6ipiHiH соз1н 6ipi min ала женелш , карк-карк кулга кагытпа созге карык боп жатыр. Астына отты аямай ертеген дэу-дэу тай казандардын какпаты ашылтанда капысыз буктыры лган Kypim палау- дын Hici KemKi аспанньщ астын 6ip 03i ж айлап, анкы п коя бередь Ж ешн шынтатынан асыра турш тастаган енш ен 6ip мурты жылтыраган аспаз е р к е к т е р д т колында ойнак салтан тал-тал кауаптан астында жайнап жаткан кып- кызыл сексеуш шотына шып-шып май тамады... Жастьщ да, кэрш щ де мурттарынан шарап тамшылайды. Эсем саз кулагына майдай жатып, мурынынды еншен 6ip TerTi Hie кытыктайды. Ашык аспан астында мындатан саржалкын алау асыр салып билеп жур. Ду-ду кулю... Думай эбден кызып алган. Журттын 6epi мэз-мэйрам... OMipuii тойынын тусында адамдардын 6ip-6ipine кокан- дап кыр корсету1не тыйым салынтан. Той тусында бола беретш анау-мынау кунэ-кем ппннщ 6epi KemipiMni. Тек шеннен шыкпаса болтаны. Ал шеннен шыккандардын шаруасы б1збен болсын деп, шатырлардан былайы ракка, окшау тобенщ басына катар-катар курылган дар агаштар элекедей жаланып тур. - 71-
II Той откен сон OMipiui жана мешггке барып, намазга жыгылып, бата алды да, батыс жакка жорыкка аттанды. Ол жорыкка аттанган бойда Жаппардын жаткан ушнщ кожасы — Ахмет бай кызын узатты. Кеш болса кошедеп арыктын сылдырынан баска еш- тене есп м ей тт тыныш кешедеп Ахмет байдын шагын ауласынын абыр-сабыр болганына exi аптадан асып бара- ды. Елдщ ен алдымен кубшгеш де Ахмет байдын 03i-fli. Тамаша десе пикен асын жерге коятын саудагер тойга 6ip апта калганда-ак сандыктын тубшде жаткан тойга киетш KHiMHiH 6opiH алдырды. Сосын айнанын алдынан барып улы сэскеге д е й т отырады да кояды. В уел1басына сэлде орайды. Былай орайды, айнага карайды, — келмей турган Topi3fli, олай орайды, айнага карайды, — келмей турган Topi3fli. — Катын, 6epi келш кетпп... Зйел1 я бакша суарып жатады, я тандыр жауып жата- ды, куйеуш щ шакырганын капел1мде ест1мей калады. — Катын, керен болып калгансын ба?.. А уланын элдеб1р тубш ен жер астынан шыккандай тунш ыккан элс1з дауыс ест1лед1: — О, не боп калды, бай-еке? Ахмет бай кушп-шседй — Ay, 6epi кел, 6epi... Вйел колын етепне cypTin, Kyfteyi отырган болмеге беттейд1. — Маган караты. — Иэ. — Не «иэ, иэ» дей б ер ест. Кормеймклн?.. — Kopin турмын, бай-eKeci... — HeHi к о р т турсын? — Ci3fli K9pin турмын, бай-eKeci. Ахмет байдын будан аргыга шыдамы жетпейд1, KyfteyiHiH неге ашуланганына тусш е алмай ан-тан боп турган эйелш , басындагы дагарадай сэлдес1н ineuiin ала- ды да, кулаштап турып 6ip тартып уйден куып шыгады. Шебер ж1пт ecix алдындагы саяжайда бунын бэрш еспп, imiHeH мырс-мырс кулш отырады. Ахмет байдын дауысы 6ipa3 уакытка тынып калады. Bip уакыттарда барып o3i кэршед1. Басында —дагара сэлде, - 72-
устшде — кырмызы ш апан, аякта — кексауы р кебгс. Д е гене карынды eHi 6ip карыс денмент белбеумен буып сал- ган. Ш апанынын ойык. омырауынан аппак ш эш кейлеп жаркырайды. Мейманнан: — ¥ста-укэ, калай? — деп сурайды. — Keлiciп тур, бай-еке. Ахмет бай саяжайдан ш алкактай басып твм ен тусед1, ауланын элдеб1р тукшр1нде журген эйелш е: — К,атын, дукен б упн ашылмайды, — деп 6ip айкай- лайды да, колы н кулаш тай сермеп, 6ipaK, 6ipey е ю аягын тусап койгандай, адымын жазбай тыпыр-тыпыр басып, дарбазага беггейдг Содан ымырт тусе 6ip-aK оралады. Дар- базадан аттамай жатып: — К,атын, куманывда су бар ма? — деп айкдйлайды. Ж ез легендеп ыстык, суга аягы н м алып отырып, су куйып турган эйелше, уй кожасынын алдынан шыккан Жаппарга, тандырдын касында тамак nicipin журген кызы- на, ауланын тубшдеп шошалада сабан кажап турган eceriHe, одан 6epi д е ц к и т -д е н к ш п корш ген к ос д онгалак арбага, кептен 6epi кол типзшмеген мыжык-мыжык дуал- Fa, бозгылт аспанда ендьещ и жымындап KopiHe бастаган б1рен-саран жулдыздарга, арыкта су сылдырап агып жат- кан тыныш кошеге, корпп-коланга, он сан сарайлары мен хан багына, кулл1 шаЬарга, TinTi кулл1 дуниеге тугел еспл сш , Ахмет байдьщ б у п н базардан не 6rripin кайтка- нын 6spi де тугел бшсш дегендей дауысы санкылдап, кай саудагердщ дукенш е Kipin, кш м ш корсеткенш , юммен балагатгасып, юммен тэжжелескенш, юмге тш типзгенш, шайханада неше куман шай ш к ен ш , эскияда ю мнщ ша- мына тиген1н, ю м нщ боденесше бэс тйскенш — бэрш - 6opiH тук калдырмай тэптйитеп тугел айтып бередг Со- сын сэлдесш, шапанын, шалбарын, ен сонында кек са- уыр Ke6iciH эйелш щ карына б1р-б1рлеп арта беред1, кшмге иегше дейш кем ш п, уйге бурыла берген эйелш элденес1 умыт калгандай ю лт KiaipTin: — Айтпакшы, керпен канша болды?— деп окыс сауал кояды. Эйел1 керпен1н саны каншага жеткенш айтады. —Той деген болып калды, байка...—деп 6ip eye к е р сетт койып, шакшасынан насыбай ап июкейш. - 73-
А уланы басы на KOTepin, б а кы р ы п -ш ак ы ры п 6ip туиларгенде кою репнщ басына конактап турган барша зшмен 6ipre конййндеп барша сез де сыртка б1ржола атып кеткендей, Ахмет бай содан кайтып ундемейдг Тамактанып алган сон, еркектер болм есте Жаппардьщ касына салынган тесепне жантаяды да, басы жастыкка тиер-тиместен корылдап ала женеледь Ыш кынып-ыш кынып барып 6ip басылып, кайтадан коздайтын Ахмет байдьщ «тунг! хикаясын» тывдап жат- кан жас ж т т т щ капел1мде уйкысы келмейдй Улы эш рш ш щ байтак шайары тып-тыныш. Кесек дар- базалардьщ iuiiitaeri сыксима оттардын 6api ошкен. Журттьщ 6opi уйкыда. Тек Ж аппар гана ояу. Солай api тонбекшш, 6epi тонбекшш жатады-жатады да, 6ip уакыт- тарда калжырап уйыктап кетедд. Кенет белменщ imi кулакка урган танадай тым-тырыс бола калады. Жаппар окыс тыныштыктан оянып кетед1,— Ахмет байдын тесел бос жатыр. Ан-тан боп айналага карай- ды. К,арсыдагы эйелдер болмес! eciriniH болмашы сыкы- рын естшенде барып, уйкылы-ояу жымиып койып, 6ip аунап туседц... Елден ала ботен Ахмет байдын ©3i асыгып куткен той да келдь Ауланыц шине уш-торт жерге тай казан асылып, палау басылды: олдене жерге ш ок о р те л т , кэуап nicipuifli. Тандырда от кеткен жок-.- Аулада дэм Hici, еркектер белм еанде — шарап пен тер Hici, эйелдер болмесшде — миуа мен этзр Hici. К уш бойы йиу-жеу... Арасында — дутар мен дабыл дау- сы. Еркектер болмесшде шырк айнала отырган алка топ- тын к ак ортасында саусактарын сыртылдатып он 6ip-oH eni жасар бала билейдд калгандары дабылдын ыргагына косылып, TepmireH жундес омырауларын жудырыктары- мен сарт-сарт сабалайды, эйелдер болмесшде — буында- ры былкылдап кы з билейд1, cepiKTepi алкандары ауыр- ганша аямай кол согып кошаметтеп багады. Куннщ кызылы семе еркектер болмесшде тойга ар- найы шакырылган казн колындагы imiHe KyMic сакина салган тостаганга неке суын куйып, касына куйеу мен калындыктын куэгерш шакырды. Ак некенщ дугасы окылгасын казн колындагы Судан куйеуге 6ip урттатып, куэгер мен ж ш тгщ жолдастарын ертш, белек уйде шы- -7 4 -
мылдык iiuiHae отырган к алы нды кка 6epin Ж1берд1. Коп узамай тостаган казиды н колына кайты п оралды. Ол eKi эке мен куйеудщ, куэгердщ алдында дуга окып, ак неке- ге бата бердг Дастаркан кайта жайылды. Ойын-сауык кайта жалгас- ты. Тун ортасынан ауды. Куйеу ж т т калывдыгын коруге баратынын айтып эйелдер болмесше хабар салды. Эйелдер б0лмeciндeri o6irep кебейдь Bopi колдарына 6ip-6ip ш ы рак жагып устады, куйеудщ алдынан шыкты. Болмеде шымылдыктын ар жагындагы калындыктан бас к а eiiiKiM калган жок. Сонына дуылдаган 6ip топ жас жттгердй ерткен куйеу эйелдер отырган болмеге бетгедь О лардьщ eciKTi ашып калуы-ак мун екен — опыр-топыр басталды да Kerri. Э й ел дер жас ж тттерге дурсе коя 6epin, куйеу тартпакка к о п т . Бажылдаган эйел даусы. К уйген ш уберек Hici. Кейб1р ж ттгердщ сакалына от rain, шапаныньщ етепмен ургыш- тап, coHflipe алм ай ж ур. А кыры , эй е л д е р куйеуд1 жшттерден тартып алды. Bipeyi оньщ басын колтыгы на кысып ап, тердеп шымылдыкка карай суйрелей жонелш efli, 6ip топ эйел жапа-тармагай сондарынан ж упрдг Куйеуден айрылып калган жштгер ез белмелерще ора- лып, дастаркан басына кайта отырды. Эйелдер болмесшдеп куйеу ж т т дастаркан басында отыргандардыц эркайсысына кыз корсетер сыйлык тарт- ты. Ал кыз-келш шектер эн салып, би билеп, куйеу ж т т т щ кен ш н кетердь Соньщ бэршде жас келш шымылдыктын ар жапянда оты з-кы рык KopneHi 6ipiHiH уст1не 6ipiH кабаттай берген, ертен куйеущ щ уйш е оз1мен 6ipre алып баратын жасау тесепнде жападан-жалгыз сарылып отырды да койды. Куйеу ж т т ш ы мылдык iuiiHe кел ш ш еп н щ курбыларын эбден риза кылган сон барып Kipfli. Екеуще 6ip табак па- лау мен жемю экелш койылды. Шымылдык сыртында дастаркан басында дуылдасып езге кыз-келш ш ектер отыр. Туннщ 6ip уагы болды. Катар-катар ж ук жиналган кер- ме жштерге калындыктьщ кшмдер1 жаркыратып жайып- койылган, жерде калындыктьщ eTiKTepi, Ke6ic-M3cmepi ™ ш п турган элем-жэлем болмеде кыз бен ж т т жалгыз калды. К у келшшектер кетерщде шамды сошпре кеткен... - 75-
Жас келш мен куйеуд1 онаша калдырып шыгып кет- кен сака келшшектер eciK, терезеден тьщ тындайды. Эуел1 дымдары шйнде боп у н -ту н а з туратын олар элдеб1р уакытта 6ip-6ipiHe сыпсывдай жонелед1, енд1 б1раздан сон сылк-сылк куле бастайды. «Неге кулген1м1зд1 журт бшщ калмасын, ж айырак кулсейпи», —деп, 6ipiHiH 6ipi мыкы- нынан y3in-y3in алады. Сосын идтеп дыбыс басылган кезде, олар да кулю лерга пыш ак кескендей тез тыя кояды. К,апел1мде не болып, не койганын бите алмай антарылып турып калады да, сэлден кейш 6ip-6ipiMeH сыбырласып кенес курады. Сосын ш терш ен 6ipeyiHe жас жубайлар- дын eciriH кагуды тапсырады. EciK какканда, ар жагынан куйеу кеп eciK ашады, эл п эйел онымен 6ipre сып е т т белмеге eHin кетедг К еп уза- май колына куйеу мен калы вды к берген сыйлык устап кайта шыгады. Эйелдерге элдене деп сыбырлайды. Сол- ак екен, тан аткалы ол не айтып келер екен деп сабырла- ры саркылып турган эйелдер ду к улш жiбepeдi. Bepi жапа- тармагай сыртка, калы вды к пен куйеудщ uieiueci кос кудагига жупрш , екеушен шуйпшп алады. Ертенше кун шыга куйеу жапттер отырган белмеге бойдак достарымен акыргы рет думай куруга кайтып келдь Будан былай ол уй neci, бойдактармен 6ipre журш-тура алмайды. Болме цлшдеплер куйеу ж т т п ортага алып дуылда- сып жатканда, Жаппар сыртка шыгып Kerri. Кешеден 6cpri ын-жыннан басы зецпрш, дарбаза ал- дындагы жалгыз туттын келенкесш е зорга жетп. Сол туш туе кайта той таркады, куйеу ж т т уйш е Kerri, калывдык эке-ш еш есщ щ уйшде кала бердь Ахмет бай тойга киген сэнщ шапанын ineiiiKici келмегендей, уйше 6ip Kipin, 6ip шыгып, колбевдеп жур. К,алывдык шымылдык курулы уйде. K epuii-коланны н терт-бес катыны ауыздары жал- пылдап, олденелерд1сыпсьщ-сыпсын энпмелеп, ыдыс-аяк жинасып жур. Жаппар сен coFbin кеткендей мен-зен- К ез алдында куйбевдеп журген адамдарга таныркай карайды. Сол KyHi белме iini кувдегщен ала бетен капырык боп кеткендей, тунде де тыпыршып жата алмады. Жалан аягы- на кебю сугып, сыртка шыгып ед1 — ай суттей жарык екен. Ш ым дуал 6ipey кеп эктеп кеткендей тым бозарып - 76-
кетш-ri. А уланын ту кш р 1нде сабан кажап турган есектщ 6ip сарынды тысыр-тысырынан баска дыбыс та жок- Ол eciK алдындагы бастырмада Tipey жоке агашка аркасын суйеп, тунг1 самалга омырауын тосып тура калды. Кенет элдене дук ете тускендей болды. Ол какпа ж акка карап efli, кезш е ештене туспедг Э л п д у к еткен дыбыс жерге ciHin кеткендсй, артынан еш кандай сыбыс ш ы кпады . Бул ан-тац. К,улагын Typin ты ндайды-ак. С ол баягы ш ош а- ландагы есектщ тысыр-тысыр сабан кажаганы гана еслтледа. Капелшде элп дуардщ кай жактан шыкканын да ангар- май калды, кайтадан дыбыс шыкпаган сон аягын еппен басып бастырмадан ш ыкты. Ж алан аяк суга салган Ke6ici окшесше ш ылп-шылп согады. Э л д е к т уйдщ коленке жак сыртына сып бергендей болды. Ол кзлт кцнрдг Inrepi ба- сарын не кеш н кайтары н б!ле алмай 6ipa3 анырды. ЖYpeгi дуре-дуре етедь Не де болса, тэуекелге бел буып, тез-тез басып, к еленкеге беттехи. С о л -ак екен, уй сыртынан 6ipey жулдыздай атылып шыкты да, шым дуалга карай жупре жонелд!. Бу да Ke6iciH сылпылдатып, соны нан куып бердь К,ашкын дуалга жете 6epin ж алт бурылды да, калт токтап калды. Ш ым дуалга асыла берген колы с ы л к томен туст1. Сосын кашан бул касына барганша тырп етпей тосып турды. К,ол созымдай жер калганда барып Tin катты. — Ей, Ахмет агай екен десем, сен екенещ гой. Даусынан тани кетп —кешеп куйеу жшт. Жундес каба- гын тугел тн а р е й т т , буган жек корш , не м у а р к е п TypFa- ны белпс1з, езуш е кулк1 yiripin, ш анш ыла карап алды да, жайбаракат уйге беттед1. К,урык суйреткендей, ай астын- да epci ербевдеген узын коленкесш сонына ертш кетш барады. Ж ана гана кашып-пысып жургенш умытып кет- кендей, талтан-талтан- Узын-тура коленке уйд1н буры- шынан айнала бере уры итт1н куйрыгы ндай 6ip булан erri де, гайып болды. Ж аппар кезш е ко с керш ген Kiciuie ай нуры нан ак ша- ны лтак боп жаткан аула imiHe аныра карап турып калды. Содан 6ip апта бойы тун ортасы ауа бере-ак бул жат кан болменщ терезес1н1н туб1не элдене дук ете калады да, артынша калындык жататын болмен1н eciri сыкырлап ашылады. Куйеу ж ш т калындыгын 6ip жыл бойы кайын жургында калдырып, тун баласы кайын атасы мен кайын енесшщ -7 7 -
кезш е туспей, урланып барып тунеп туратын эдет-ri акыр аягына д е й т устануга элденеден тэуекел! жетпед1 бьпем, той откесш 6ip аптадан сон-ак келш ш егш оз уйше алып Kerri. Ещц Жаппар эр кеш сайын жумыстан кайтканда аула inline бурынгыдай емес 6ip турл1 тосыркап карайтын бол- ды. Эр жер1 кет1к-кет1к Kici бойы шым дуалдын бурынгы калпы. Bip бурышка суйей салган шанырактай-шанырак- тай кос донгалак арба да бэз-баягы орнында тырп етпей тур. Тупюрдеп сабан салулы шошаладагы кок есек те бурынгысынша кут1р-кут1р куйсегеншен танбайды. BipaK аула iini бурынгысындай емес, канырап турган сиякты. Ахмет бай бурынгысынша карынын сипап Kipin, сипап шыгып жургешмен, каукылдай женелмейдь Тугалы бггпеген сабырды енд1 тапкандай. К ем тр д е де дыбыс жок. К,ап-кара перэнжэ мен толарсакка дейта шубалта жабыл- ган коныр шапанньщ ар жагындагы булк-булк кыбыр гана оныц кеудеЫнде жан барынан хабар бергендей. Анада той тусында калындыкка шымылдык усталган болме ещй Жаппарга тидк Жас келташектта алгашкы ак неке тундер1 откен белм енщ aTip, опа-далап, сурме Hici эл1 б1ржола eiuin улгере коймаган. Ол кун сайын к ак торге салулы тесепне жата бере-ак ботен, 6ipaK буган етене та- ныс, етене жакын элдекандай суйк1мд1 ш с анкып коя бер гендей болады да, алабуртып жата алмайды. Коз1н жумды- ак тар белменщ бурыш-бурышынан селд1р перде жамыл- ган колац шашы топлген элдеб1р ару бунын тосегше карай аягын санап басып, жакындап келе жаткандай болады: коз1н ашып алса — эйнектен емесю тускен айдьвд боза- мык нурынан баска ештеце жок- Солай 6ipa3Fa дейта кезта 6ip ашып, 6ip жумып жатады, жатады да кос KipniKTiH ас- тына шойын куйып койгандай боп, коз ангары зш тарткан- да барып амалсыз калжырап уйыктайды. Тустаде де ел п 6ip елее бунын касына кол созымдай жерге тосек салып журедь Ак мамык тесекке 6ip сунгид! де, тырп етпей жатып алады. Бул ез-озтаен тагаты таусылып тыныш та жата ал- май, ту р ь т та кете алмай, арпалысумен болады. Турайын лесе, элде 6ip сикыр ту сыртынан жел1м куйып койган дай, туда бойын козгай алмайды. Басын 6ipey майса кумак- ка KOMin тастагандай, о л п 6ip жумбак ару жаткан жакка аударылып карайын лесе, зш боп жабысып жзбермейщ. - 78-
Тек 6ip уакыттарда гана уйып калган колы на жан бггедк жанындагы тесекке карай жайлап соза туседн кус мамык жастыкка жете бергенде созулы бш еп тастай бфденеге так ете калады. Жаппар уйкысынан шошып оянады. Осылай оз-озшен е л еп зт, тенбекшумен еткен маза- сыз тундерден сон жумыс басында да вне бойы згл тарта- ды да журедг Ахмет бай кы зы н узаткан сон, ол 6ip ту р л1 келденен квзге ашылмай, тас туйш боп, ез-озшен тыгы- лып, туйыкталып алган. Хан жорыкка атганарында байтак шаЬарда журтгьщ бак imimie, аш ы к аландарда сауда жасап, элем деп ен улкен астананын кешелерш айкай-уйкайга толтырып, ат пен есектщ туягынан уш кан ш ан-тозанга 6eKTipin коюга ты - йым салып, каланын 6ip шетшен екшпп шетше шыкк.ан- ша созылатын жабык кеше салуды буйырган-ды; сол жа- бык кеш енщ exi бетше саудагер буйымдарын сататын дукендер ашып, ортага куш -туш су шапшып туратын ха- уыздар орнатуды тапсырган-ды. Содан 6epi тун баласы тасы р-куар, коргандагы кулдар кеп, болашак кеше ететш жердеп уйлер мен дуалдарды киратады; тан атканша кираган уйдщ орнын айнадай кып тазалап кояды; ал булар танертен тазартылган жерге жа бык базардьщ дукендерш салады. Ж абык базар шаЬардын орта тусынан енш-ещй гана асып барады. К,ыс айларында жерге тон катып кап, куры- лыс мандымай койды. К уш бойы жуздеген шебердщ катар отырып ап тас калаганы, курылыс басыньщ абыр-жабы- ры кажыта ма, ж ок KeHifli б1ржола торыкты ма, Ж аппар enai тун баласы алас урып ш ыгатын мшезд1тыйып келед1. Бурын квз алдында улб1реп турып алатын Зухра бейнес1 де 6ipTe-6ipTe кем есю тарткандай. Бурын 6ip уйде турып, кунде Kepin журеттн таныс жуз 6ip жылдан 6epi мынау шым-шытырык дуалдарга толы шайардын элдеб1р жерш- дегт бвтен уйге барып тыгылып ап, енд1 кайты п квзге тус- пей койган сон, квк1репнде сайрап турган кул1мквз елее те 6ipTe-6ipTe солгын мунар ортасына шегше тускендей. Алайда кайыптан-тайып ойына Tycin кеткенде, жап-жа- ланаш омырауын аяз суйш алгандай, журек тусы муздап коя бередг Торыгу мен кимасты ктын eKi удай ce3iMi кан- ша итжыгыс Tycin келсе де, енш-енд1 6ip-6ipiHe бел алды- ра бастапты. - 79-
Жаппар бурынгыдай емес, элденеге тас туйга боп, бо- йын жиып алыпты. Жур1С-турысынан да, кас-кабак, коз тастасынан да торыккандык байкалады. Енда алдындагы к.атар-катар каланып жаткан тастан баска ештецеге алан- дамауга белш бекем бугандай. Bip-6ipiHe тсзбектеле Tycin жаткан кыш тастар бунын буалдыр мун, булынгыр ум п\\ капырык уэШмнен аршыл- ган ойларындай сараланып, сайрап жатыр. Жабык кеше узара туей. 0Mipuii жорыкка аттанып кеткел1 де eKi жыл- дын жуз1 болып калды. Хан кайтып келгенде ез буйрыгы- нын орындалганын KepciH деп, бас шебер де катты асы- гып жур. Кунде ертемен елдщ алдымен кеп, шеберлердщ жумысын Kepin кетедк K,a3ip де эне жеHiл куймесш eciK алдына догарып, тас каланып жаткан жабык бастырма- ньщ астына Kipfli. Кундегщей жолындагы тас калаушы- лардьщ касына токтап, т1л катыспастан б1рден тупке карай аявдады. Элде тэты да 6ip шугыл шаруа шыкты ма екен? KiMre беттеп келед1? Алдын кес-кестеп opni-6epni тас та- сып жургендерге назар салган жок- Тартып келед1. К,айда жетш токтар екен? М ше, муньщ касына таяп калды. Ток- тамай, оте шыгатын шыгар. Ж ок, бурылды... Ие, туп-тура e3ine беттеш. К,асына келдк Уюл1 ж аткан кыш тастардын устше аягын салып. Tin катты. — Жаппар, таста... Бул не дегеш? Жаппар оны н бет1не карады. — Ж ур, сарайга барамыз. CeHi бас ye3ip шакыртып жатыр. Бас шебердщ солкылдак жен^л арбасы бас уэз1р отыр- FaH ак сарайдын какпасыньщ алдына кеп токтады. EciK ашкан сакшылардын ара-арасымен, алдына Tycin ап, асыга аявдап бара жаткан бас шебердщ сонынан ере 6epfli. Са райдын сап-салкын, сангыраган элденеше болмелершен OTin, акыры 6ip самаладай кекипл белмеде к а к ортадагы денгелек хауыздьщ тер жагында агаш сэкще отырган бас ye3ipfliH де алдына жетп. Ол тагзым еткен ceneMiH кабыл алды да, бунын бас-аягына узак Tecine карап отырды: 6ip кауым уакыт еткен сон, не де болса айтайын деп, тэуе- келге бел бугандай, аузын аша 6epin, тагы да суз1ле карап койды. Сосын бас шебер жакка бурылып: — Неге шакыртканымды айтып па едш? —деп сурады. — Ж ок, таксыр, — деп бас шебер тагы да тагзым erri.
— Ендеше, Жаппар уста, кшн ханым жорыктагы улы 0Mipmi елге оралганда кез куансын деп м унара тургыз- бакшы. Соны ci3re салдырмакпыз, — дед1 де, бас yo3ip тостагандай козш 6ip тоцкер1п койды. Клмге болса да, ба- сын томен салып xi6epin, иепш н астынан жогары карай бажайлап 6ip шолып шыгатын бас уэз1рд1н эде™ болса керек. Онын т е а л е калган бадырак кезш е тйе карауга кай- мыккандай Жаппар уста и ш п тагзым eiri. Бас yo3ip im in-жеп бара жаткан бадырак козш тагы да 6ip рет шыр кобелек айналдырып алды да, назарын ендо Ж аппардын eKi иыгынан асыра eciK ж акка карап: — Yктыцыз гой, — дей салды. Дауысы 6ip ту р л 1салгырт ш ы ккандай болды. Жаппар, буган не деу керек дегендей, бас шеберге коз тастап едк о л уэз1рдщ не дегешн атымен еспм еген Kicime, м ещ рейт тура бердк Жаппар бас шебердщ бейтарап жузше антарыла карап 6ipa3 турды да, бас уэз1рдщ езш ен жауап тосып отырганы ойына т у с т , асыга-ycire: — Уктым, — дей салды. Содан Жаппар казыкты кайда кагарын бшмей 6ip ай журдь Байтак шайардын imiHfle бармаган, 6ipece жерд1н топырагына, 6ipece манайдагы уйлерге жалтак-жалтак карап, басын сипап турмаган xepi калмады. Акыры ол мшген арба кшн ханым туратын бактын тусттк жагындагы онаш алау алачкайдан к елш 6ip-aK шыкты. Ескшжтт обаныц орыны каланыч былайгы табанынач 6ipiuaMa бш к сиякты. Топырагы да не кеб1ртж, не майда улпа емес, каткактау. Ертенп кун1мунараны шегере-швге- ре енсесш Tycipin тастамайтындай. Тым 6ip ки ы н буру шет те, быкынажай орталык та емес. Ж ан-жагы ашык. ШаЬардагы аты шулы менпт-медареселер мен хан сарай- лары да бул арадан 6ipa3 жер. Т вч 1репнде кер у п п ш ч K03i мен конш ш бурып экететшдей ештече жок, онаша. TepiciiK капталында Kimi ханымнын сарайы гана бар. О да кок мэуеден квршбейдн Не де болса тэуекел деп казыкты сол арага какты. Эр жер-эр жершен iH казып, ты ш кан т е с т тастаган ecKi уйнс обаньщ ToniperiHe жан-жактан шачдатып арба- лар келе бастады. Жал-жал Кызыл юршштер уйшдк Бе- - 81-
луарына дейш тыр жаланаш шешшш алган туткын кулдар кара кайыс аркалары кактобеден шакырая караган шшде кунш щ астында жарк-журк eTin жер каза бастады. TeMip куректермен 6ipre олар да жер койнына ciHe туей. Кун- нен-кунге комактана тускен жал-жал топырак бшктеген сайын, терге малшынган кара курен иыктар козден 6ip- 6ip ушып, жер астына б1ржола eHin жок болды. Жаппарда тыным жок, болашак мунара туратын обалыкты 6ipece ана жагынан карап, 6ipece мына жагынан карап шапкы- лады да журдк Bip кундер1кырык кул жер бетше кайта шыкты, олар казган шункырга енш Ж аппар TycTi. Шыжыган цплде кунш де жер асты канша рахат кершгенмен, 6ip-eKi кун- нен кейш одан да жалыкты. Ж арыкка, жер бетше кулшын- ды. Сонау тобеде к ек н1п аспан жылтырап жаткан жарык дуниеге тез-тез жетш алмаса, елдеб1р тажал куш жер ас тына байлап тастайтындай, жогарыдан Tepi зембшге сап хаберш турган кыш К1ршштерд1 асыга калады. Акыры кулдар казган кудыкты толтырып жерди* бенне шыкты. К,ара жердщ койнынан к ак жарып шыгып келе жаткан тас бэйтерекке откен-кеткеннщ K03i тусе баста ды. Сонда балан шебердщ балгын кощл1колденен кездщ кеп караганына 6ip Typjii масаттанып калатынды шыгар- ды. Осынау ecKi обанын басында кыбырлап журген карай- ган адамнын imirme тек 6ip буган гана коз алмай тесше карап тургандарды байкаса болды, булшык етш кадала сорып, калжыратып бара жаткан дамылсыз козгалыс эл п 6ip сарын, 6ip ыргак пэтуасыздыгынан айрылып, табан астында айрыкша 6ip мэн тауып сала бередь Ондайда шаршаганын да бшмей калады. К ун санап сатылап бижтей тускен мунарамен 6ipre о да жер бетшен, Kipniiu тасып, балш ык илеп куйбендеп журген кеп кулдан алыстай бердк Енш кулдар Kipniiu пен тасты мунаранын iiu жагындагы саты баспалдактармен зембшдеп таситын болды. EKi Kici зорга айналып турар- дай тап-тар мунарада жапа-жалгыз. Ж ана салынып жаткан мунараны, шршштен юршшке бшктеп, кокке ермелеп бара ж аткан шеберд1 алыстан турып кызыктайтындардын тобыры да сирей туей. Ещп олардын да мэш жок- Сонау жердщ беинде куйкентайдай боп толтиш-телтшп турган- дардын буган айткан создер1 де, кумарта караган козлеpi - 82-
де жетпейдь Клршштер кайтадан ауыр тарга бастады. Тусау- лы аттын к итщ -китщ журюш дей курылы сш ыны н Kipnim санаган к уйю ким ыл-кыбы ры мез1 кып барады. Ешц оньщ асыга к утепш тас таситындардын к е л т тас Tycipin кеткеш . Олардын ту сонау мунара тубш ен эуел1 д у нпр л еп шы- гып, 6ipTe-6ipTe так -так каткылдана TyceTiH аяктары нын дыбысына кулагы н тосады да турады. К,улдардын Ko6i шетген келген. Олар бунын, бул олардын сезш е тусшбейдй BipaK к асы нан а к тер, к е к терге ту ск ен ер ке кт е р д щ энш еш нде тым epci, Tirrri ж ш р к е н ш т к ерш етш 6ip турл1 KyflipeT — куш беретшдей KyHipciK Hici м у н к т к о я бер- генде, ол калтарыс 6ip тукшрде кара ансап турган тусау- лы аттын езге жылкы кергенде окыранбай не юсшемей калмайтынындай, олдене деп 6ip свйлеп калады. К,улдар бунын не айтып турганына тусш бесе де, TicTepiH акситы п кулш кояды. Енш мунара шаЬардын таяу жердеп уйлершен бой асыра бастады. Жакын махаллалардын тап-тар квшелер! мен аядай аулаларындагы кимыл-кыбырдын 6spi кез алдын- да. Ж атаган уйлердщ ара-арасындагы эрл1-берл1 шубап жаткан кара нокаттар — есек мшген, не жаяу кетш бара жаткан кешедеп журт мын сан сурлеуге т у с т ап, эрль берл1 ж е н к т т жаткан элдекандай к ш к е н е м акулкаттар секиш . Олардын козге эзер шалынатын курдым карасы да, ерст-карсы лы сендей сапырылыскан м эн аз козга- лыстары да Kici кулерлисгей. Qcipece, базар маны кумырска- ны н илеушен 6ip аумайды. Эншешнде арасында журген- де кызытатын кызылды-жасыл дуниелер де мынадай зенпр б ш ктен Караганда ку н сы з, к ы зы к сы з, TinTi к о зге де ппкпейдк Осы 6ip усактыкты, м э н а з абыр-сабырды адамдар оздерше-оздер1 касакана ойлап шыгаргандай. М ынау улан- асыр шалкар болмыста эркайсысы алды-алдына ш алка- йып журуге жер жетпегендей, 6ip-6ipiHe соктыга-какты га жоню летш энеб1реу сурлеулерд1, KenicTiKTi кещ рдепнен алып кылгындыратын жолбарыстай Kopin, торт жагын- нан торт тас жактаумен коршап, кыспакка алып туратын OHe6ip тас табыттарды тауып алыпты, сондай 6ipiHeH-6ipi аумайтын тас корапшалар арасында, сурыксыз суркай илеуде 6ipme-6ipi соктыгып, кумырскаша кужынап ж у р т 6ip-6ipiMeH так таластырып э л ек болады. Осынау м э н а з - 83-
илеу 6ipiHe-6ipi соктыккан кумырскаларын да манпртш ж!бергендей. Эйтпесе, мынау улан-асыр кещстйсте бет- 6eTiHe бытырап журмес пе ед(, сонда олардын эркайсы- сын ж еке-жеке куып журш елттретш ш бар дейсщ? Ал, мынандай быжынап жаткан илеуд16ip жайпап кетуге кай жау кызыкпайды. 9 зге илеулерд1 аямай таптап журген атакты билеупп ез илеуш жылдан-жылга кужыната тусу- де. Тап осы салып жаткан мунарасынын кажетс канша... Колденен к ек аттыньщ кезш е туртш, eKi аяктылардьщ тэты 6ip илеу1 бар деп жау шакыруга ма... Элде, мынан дай капас илеуге жуымандар, ман тузден айрылмавдар деп ел урютерге ме... Неге керек?.. Не ушш керек?.. Оны e3i де бшмейда. Былтыр бадырак кез бас уэз1рден тапсыр- ма алды да, Kipicin кетп. Сонау мэуе бактьщ шннде, элдеб1р ту к тр д е буган карап отырган Kiuii ханымга керек болды дейд1. Онын мынандай тас уй1кке неге сонша кумар бола калганын ит 6win пе? Осылай шэлкес ойлар ойкастаган- да ол мынау ш ы м-ш ытыры к сергелден ойдан да серптеттндей бостан кен^спкке кулшынады. Мынау суп- сургылт шым уй!ктер тасасында сагым шалып жаткан улы даланы Koprici келедг BipaK кун жеп куарып кеткен жер ондес шым дуалдар мен шым кабыргалар, 6ip-6ipiHe аста- сып араласып кеткен кузд1 к у н п лайсан шалшыктай мына 6ip еш б едер-белпа ж ок сиыксыз суп-сур перде, кайда караса да келкеш теп коз алдында турып алады. Ол сод быкпырт лайсанга туншыгып калмайын деп, тырбынып, тас мунарага кек асып, кокке карай тырмыса тусед1. Жаппар мунаралардьщ неге керек екен!не енд1 туандк Сойтсе, ол адамдардьщ мынандай торт тарапты тугел бай- лаган тыгырыктан коз бостандык алар кец1сткке, кок есектщ куйрыгыньщ денгеЙ1нен бой асыра алмайтын аяк асты аласалыктан к ещ пщ ш серптер зенпр би1ктткке, кол басындайды ipi, куры к бойындайды би1к к о р т , кайдагы- жайдагынын 6opiH казына, калай-солайдын 6 opiH касиет санап, куйбен-куйбенмен кун опазетш куйк1лпстен 6ip кездеп улан-асыр болмысты барша ерен улылыгымен коре алатын ipmiKKe, илеудеп кыбыр-жыбыр п р ш ш к иес1нен аспан астын тугел шолып, тугел барлай алатын кырагы жанар, ушкыр к иял , 6kik арман Keci адамдыкка умтылган ер домен1н кулшынысы екен. Тыш кан екеш тышкан да ауык-ауык топырак сасыган тар ш ш тастап, жонын шуакка
тосып, сыгырайган юшкене козш улан-байтак болмыска куныта кадап, ж ары к д униенщ 03 нш геш ш дей емес, кол- Kecip кешпгше, жер бет1нде тек к у й к Ы к кана емес, улы- л ы к та бар екенш е K03i б1ржола ж етш , к о н ш 6iTin, масат- тана ондетпеуип ме едь Бэлюм, жер кщ дш н т е с т шыккан мына мунара, адам- дардын элпндей аскак дэм еа тана емес, анау аягынын астындаты бы лк етпес конбю кара жердин сонау тас тебе- ден емше тонген к ок аспанта ем1рене созган б ш еп шытар. К,олындагы кыш Kipnim к у ш кеш е сонау томенде кок есектщ туятына жаншылып жаткан кок тиындык куны ж ок топырак емес пе едЦ Taftipi... Ещц, м ш е, ол бунын бш епнен элдеб1р сикыр кактай сорып шытарып жаткан куш пен косыльш, жайдауыт бедершздпстен колденен кезд1 оз1не аландатпай койм айты н бш к ны саната, еш ю м ескермейтш магынасыз унтактан назарывды кокке суй- рер мантаз мунарага айналмады ма? Былтыр алгаш казы к к акк ан д а, ол ecKi обанын тебеандеп кок ш л оуеге канш а телм1рш каратанмен, коз алдынан каз1р -ак 6ip-6ip уш ып ж оталатын алдамшы елес- тен баска ештене коре алматан-ды. Элгшде тана алдында аспанмен таласып турып алтан сикыр мунара, козш укалап ап енда 6ip Караганда, жер жуткандай жым-жылас жога- лып кеткен-дг BipaK буш рш ты ш кан т е с т тастаган бужыр темпект1н тобесшде коз алдында колбендеп турып алтан, Ka3ip тайып болатын сол 6ip алдамшы ел есп ш ы ндыкка, коргеннщ коз жауын алатын KopiKTi к ок м унарага айнал- дыруга болатынын ол баягыда-ак бшген-да. Одан 6epi де сепз жылдын жуз! ауыпты. Eni ала коржынды тевдеп ап, тау-тау шагылга итше тырмыскан кок есектщ сонында OKeci eKeyi келе жатгы. Жарты ай бойы сол 6ip митын журю. К,ум арасында арата екьуш кун салып жолыгатын бетше сексеуш тосеп, ша- гырмен жапкан комбе кудыктын басында аяк суытып алады. Алда келе жаткан OKeci ундемеШй, ауы к-ауы к ю л т ток- тап, ылги орте карай емпевдей 6epin, пысыткан кшздей кап-катгы боп уйып калган белш жазып, eKi 6yflipm тая- нып 6ipa3 турып алады да, 6ip курсш ш койып кайта журедг Тек кок есектщ тана imi пыспайды. Серек кулагы н калкитып жыгып ап, басын котермей жоргалай береди. EKi
аяктылардьщ еркшдеп хайуан e3iHe 6api 6ip тыным бол- майтынын ебден б ш п болтан. Мынау ак суркай кешстжтщ таты 6ip жершен су iiuin, от шалатынын iiui ce3in келедг Exi аяктылар буны аяп емес, ездер1 уцпн тыныс кылады. Соньщ 6opiH KOKiperiHe жаттап алган кек есек ештенеге алавдамайды, мимырттап тартып барады. Ал анадай жерде артта келе ж аткан ещцр кара ж т т , он жете жасар Жаппардьщ осы сапардан элдекашан imi пыс- кан-ды. К,ыс бойы тесек тартьт жаткан э к е й наурызда басын кетерщ. Аяк астынан кайрат бтсендей, кездей жерш жырт- ты, тырмалады, дан c e m i Жермешел шым уйдщ жанын- дагы е л1канкадай ep6Hin-ep6Hin турган аз тана х е ш е агаш- тарынын тубш копсытып, бутагын кырыкты. Сонын бэрш yHci3 icren, yHci3 б т р ш де, балаларын жиып, Жаппардан баскаларыньщ кайсысы кандай шаруа гстейтшш айтгы. Арата кап уакыт салмай, Жаппарды ертш жолта шык- ты. Айдаладагы шатын кыстактьщ тургындары ейкте- piHiH алдына шыгып, булардьщ сонынан антарыла карап калды. К е к есекке ещ кеткен тыкыр коржынды тендеп ап, ауладан шытьш бара жатканда, Kepmi эйелдер анасынан: — Кумырашы кайда базар шыгып барады? — деп су- рады. 03i ац-тац анасы иытын какты. К,айда келе жаткандарын Жаппар ani бшген емес. Кыс- такта бурын aKeci жайлы алып-каш па энпм е кап. Онын кайсысыньщ шын, кайсысынын eTipiK екенш ен балала- ры да бейхабар. К,умырашыньщ кайдан келгеш де жумбак. Bip суык кузде байсаубат керуенге uxecin келд1 де, калып койды. Ешюмге дш ашпайтын д эу кара Kici саз балшыкка жан б т р е т ш шебер екен. К ап узамай аз к унш 03i Kepin Kerri. Bip жейм кызды алды. У йльбаранды болды. Баласынын iuiiime жанына epTin, жакын тартканы да осы Жаппар. Неге назары туссе де, тесше карайтын эдеттмен ез бауырынан шыккан балаларыньщ да эр кадамын калт ж1бермей капы- сыз багып отыратын aKeci тек осыган тана к е з т щ аласын азайтып, MeftipiMMeH карайды. MeftipiMi де аса тапшы. Аркасынан кагып, мандайынан и1скеп карген емес. Алай-
да экесш щ езге балаларынын как жауырындарына шан- шудай кадалатын суык кезкарасы Жаппарга легенде тай- кып кетедг 0 кесш щ езше неге к е ц ш б т п жургенш Жап- пар да бйш ейдь Эйтеу1р е к е а б1рденеге жумсаса, ту сыр- тынан элдеюм садак ататывдай жалтактаган бурынгы бу- гежек кимылдан 6ip-eKi жылдан 6epi кутылды. 0Keci ауык-ауык саз карайтын-ды. У лкен дарияга ба- рып куятыны, элде улкен дариядан кашып шыкканы б е л п а з к1шкене езек бойындагы онаш а кыстактан ертенгш к кек есегш жетектеп шыгатын да, куш бойы айдалада манып-манып, кешкурым кос коржынын тол- тырып уйге кайтатын-ды. Сондай 6ip сапарына будан eKi жыл бурын жазгытурым буны ертш шыкты. К,ыстактан алыска узап шы кпаган бала эуел1 к е к есекке м ш ш ап, алдында анадай жерде элдекайда аяндап тартып бара жат- кан экесш щ соцынан емпевдеп ере бердт 0уел1 кыстак- тын шет1ндег1 козы -лак ж айылып журген к1шкене колат- тан асып, кеб1ртж жалдын басына шыкты. Сонау ойда, айнала кы рпы к-кы рпы к Ke6ip жоталар корш аган узын- шуак тайпак колатта, жарлынын дастарканына шашып тастаган 6ip уыс жугерщей бытырай ш аш ылып кы стак жатыр; кем1рейген саз балш ык дуалдармен коршалган meKiM-meKiM танаптык жерлер ш ы ты ранын кез1ндей ию- кию. У йд^уйдщ тебес1нен шуйкедей тутшш кек тутш ушады. Бурын e3iHe шетше ш ыгып болмастай KepiHeTiH мекен1 алыстан Караганда TinTi кораш екен; к ш к е н е HepceHi кергенде жаны ашып, елж1реп журе берет1н бала- пан журеп ту сонау колат ойдагы кара кожалык кыста- гын мус1ркегендей, аяк астынан ш ы мырлап коя берд!. Бала кек есегш теб ш т, анадай жерге узанкырап кет- кен BKeciHiH сонынан салды. BipTe-6ipTe Ke6ip азайып, булар тактайдай тепе кара жонга шыкты. К,ыстакта жур- генде курдым керш етш аядай кекж иек ж онга ш ы ккан сон далиып сала берд1. Бурын етепм ен жер сызып туратын аласа аспан да зымырап бишке 6ip-aK ш ы ркап шыга кел- гендей. 0Keci сонау булдыраган кекж иекке жетпей тынбайтын- дай KeHipeftin тартып барады. Ал Ж аппарга сол булдыра ган кокжиек биылды кка жетк1збейнндей коршед1. Ж ыл- миган тулдыр жон баскан адымывды мандытар емес — к ел -Kecip кес1л1п жатыр. -8 7 -
Зкесп туе ауганша сазарган калпы журе берд\\, журе бердк Туе ауа айдаладан 6ip домалак тебе жакындаган сайын, астынан элдеб1р жем1р KeMipin жаткандай, 6ipTe- 6ipTe аласарып, TinTi жакындаганда жылмагай жазыктан басын кетермей жатып алды. 0Keci тобенщ басына шыгып, алые кекжиекке карап узак, турды. Саз барлап ш ыкканмен, тебеге жеткенше жер рещне 6ip рет те зер салган жок. Ж еткесш де, аягыньщ астындагы топыракка емес, алые кекжиекке кез1 боталап кеп карады. Ар жагындагысын оньщ сукты жанарынан жасыргысы келгендей, кекж иек те кез талдыра булды- рап, мунарытып жатыр. Бала мынау ш етш з-ш еказ к ещ етатен , оньщ сиггщей тынган жым-жырт тынышты- гынан, тылсым сабырынан 6ip Typni елепзетш тэр1здг Бурын е щ т у г ш туешде кермеген алып б1реумен ойда жокта бетпе-бет оцаша кездесш калгандай, жон аркасы муздап коя бердь К е к есек те кез1 жасаурап, жыпылык- жыпылык KipniK кагады. Бала кез ушында к ел кш турып алган кекжиектен де, кекж иекке телм!ре караган сайын тунжырай тускен эке жанарынан да ештене уга алмады. BipaK будан сон ол кш ж ене кыстакты кусырып алган тар колат екпесш кысып бара жаткандай, кецге каша- тынды шыгарды. Уй ipreciHaeri алакандай бакшалыкта тукшьщдап журуге кулкы шамалы; кш кене кыстактьщ азгантай козы-лаган айдап, epicKe кетуге кумар. Тар колат- тан узанкырап шыгады да, козы-лагын кекке жайып, ш алкасынан Tycin аспанга карап жатады да кояды. К,апел1мде к улакка урган танадай тып-тыныш тылсым кещ епкке багзыдан 6epi тек осынын келуш кутш жат кандай 6ipTe-6ipTe жан Kipe бастайды, 0 y en i келдария кек аспанньщ элдеСнр жерше кадалып ап сайраган торгай yHi шыгады; оган кектен, жерден кадалып ап сайраган торгай yHi шыгады, оган кектен, жерден кеп шырыл косылады; iitaireiii-inaireui аузынан жон аркасын ш уакка тоскан дала тышкандары ен бойларына шымырлап дари тускен кун нурына масатганып, шыкылыктап береда. Кектемп балауса к е к п курт-курт орган козы-лактын тынымсыз тысыры да бала кулагына куйдей жагады. Кулагы тола — ун, сыб- дыр. К ез алдында кек аспан. Ерен болмыс, жалпак элеммен жапа-жалгыз бетпе-бет калган бала шуак сорган жылы топырактын успнде узак
маужырайды. 0 3 i т1л1мен Tyciiuupin бере алм астай 6ip тунгиык сырларта алташ туйагедп Айналасындаты абыр- сабырды, acbiFbin-yciryfli бшмейтш бей-жай п р ш ш к к е , па- расатты ты ныш ты кка T0HTi болады. Сонау тебеден тенген кок аспанга, сотан дейш л ею арадаты туны к кещстнске квз1 куныга туседт К екж иектен мамырлап кетерш ш , баяу жылжып келе жаткан каймыжык шарбы булт осынау улан- асыр дуние иесшщ «жарык, жалтанда не болып жатыр екен, барып б ш п келий» деп жумсап ж!берген купия шолтын- шысындай астындаты к о л -Kocip алкапты келенкеслмен тш тю леп жур. MiHe, сол казбауыр м ам ык бултты ц жер 6eTiH сипап келе жаткан майда алаканы — ко ны р салкы н келенкеа бутан да жетп. Бала элдеб1р тылсым куд^ретке ту йак к енд ей тула бойы дур miMipirefli. Артынан кайта ку н шытады, ш у ак молая- ды, баланын балтын т о т кайтадан маужырай бастайды. 0M ip ызтары к о н а к та м а га н б ал ап ан KOKiperi м ы н ау коктемп шуактай тамыз нурта толады, санкилы киялга шомады. Элдебф уакытта жамбасы уйып, аркасы талганда ба- сын жерден котередт Т ещ ректе ун азайган. К у н кез1 де баюта бет алыпты. К иялш ыл бала ай далада жалтыз калып кояр дегендей кекж иекке иегш Tipen, сыталай карап тур. Онын орнынан туртанын, анадай жерде жаткан шыбырт- кысын алып, козы-латына беттегенш корген сон тана ба рып, кекжиектщ тасасына сыртиды. Ымырт тусе жан-жактан жабыла боздап ергстен кайт- кан сауын туйелермен 6ipre бул айдаган аз тана козы -лак та сондарына кою карантыны ертш, тар колаттаты юшкене кыстакка кайтып келе жатады. Жаппардын уй-уйдщ арасындаты кул-кобы рды н уст1нде асыр салып ойнап журетш коп балата косылмай, ынтай онашалана 6epeTiHi экес1не унатан Topi3fli. Устаха- насына урлы к кылтандай богде журтты Kipri3e бермейтш OKeci буны 03i epTin апарды. Кесек дуалдын 6ip бурыш ына жапсыра салынтан ш е- берханадан сыз бен куйген саздын Hici аралас шытады. Экесшщ шарыкка аяты тикп-ак мун екен, тып-тыныш белм енщ imi кулатынды тырнайтын ащы шарылта то л а ды, туп-тунык ауа дар-дар жыртылып, OKeciHiH алдында кара кок молд1р шенбер шыр кобелек айналады. К ум ы - - 89-
рашынын жер тубшен есекке артып экелген саз топырагы эуел1 суга араласып, балшык болган-ды. Ещц, мше, сол баттаскан балшык зырылдаган дамылсыз козгалыстан кайтадан жым-жылас жогалып, ауадагы шыр кебелек ай- налган кара-кок шенбер кейпше тускен. Ж аппар козбояуш ы корсететш коп сикырды Kepin отыргандай, экесш щ балагын тоесш ен асыра Typin кой- FaH жаланаш балтырындагы булт-булт ойнаган булшык етке, карсы алдында ауада зыр кебелек жупрген жумбак шенберге лизбакпай кадалган шебердщ суык жанарына антарыла карайды. Бала жанары адам кимылынын тап мынандай сикыр куш ш е алгаш рет каныгып отыр. Жусан мен бетегенщ, изен мен буйрыгынын арасында шашылып жаткан шан топырак, колга устасан турмайтын, кайдан шыгып, кайда cinin жатканы белггаз потуасыз сылдыр суйык су, куар- ган сексеуш шырпысынан шырт-шырт тулеп, тутш боп жогалатын баянсыз от, каз1р болса, каз1р ж ок eTKiHmi кимыл — енш ен 6ip турлаусыздыктан керерге к ез керек эп-эдем1 буйым шыкканына epiKci3 кайран калгандай. К оп узамай eKeci ш ары кка бунын езш отыргызды. К ездщ жауын алатын эдем1 кумыра жасауга саз топырак пен су, кара корне лапылдата маздаткан сексеуш шогы- нан да баска он бойындагы булшык erriH 6opiH солкыл- дата сорып шыгатын кара куш , коз ет!щй суырып алган- ша Mi3 бакпай карайтын ж т жанар, токсан тарау жулын- ж уйкеннщ борш шуйкедей Hipin, тубптей тутетш уми лен куд1к, ынта мен ыждайат, сонын 6opiH ашеа алака- нында, жумса жудырыгында устайтын катыгез ка- нагатсыздык пен KOHTepi конбютпе керек екенш бала сон- да укты. Bip кезде 03i отыратын бурыштагы кокыр-сокырдьщ арасында ж аткан ecKi ашамайдын уетше ещц OKeci жайга- сыпты. О да 6ip кездеп езшдей бунын эр кимылына Mi3 бакпай кадалып капты. Онын жузшде 6ip кездеп бунын жузшдегщей таныркау, тамсану жок- Эке козш щ OTKip сугы бунын он бойына ине боп шаншылып жаткандай. Kopi шебер балапан кенш баласынын уп-улпа жуйкесш сол 6ip шаншудай кадалатын суеты жанарымен ширык- тырмак. Эйтпесе, албырт жастын ыждайаты да лактын т у б тн д е й , шршуден ropi тутшуге онтай турады.
Жаппар шын шеберд1шындайтын езгенщ кез1 екенш сол екесш щ ертеден кара кешке \\йз бакпай караган Mip жана- рынан укты. Экесш щ шеберханага бегде журтты неге шрпзбейтшше де енд1тусшдг Шебер де он eKi м уш еандеп ен сулулыкты шешмен кымтап, келденен кезда о к н е жалт еткен ай дидарымен ынтык кып коятын кермиык кербез сулудай, кез келген TiMicKi кезге сыр шаша бермеске керек. Журт оныц мандайындагы шып-шып тердк калжыраган жузш, юрбиген кабагын кормеске керек, керсе, колынан ш ыккан буйымды кереш, — тавдансын, кызыксын, бас исш. Ш ын шеберге содан артык мурат жок. ©згенщ телм1ре кара ган суеты жанарынан кысылып-кымтырылмаган, езгенщ ез колынан ш ы ккан буйымына тамсана караганына нитей ма- сайрап, мадиыктанып калмайтын канжылым мшезден ше бер шыкпакшы емес. Э к еа Жаппардын колынан шыккан буйымнан repi сол келденен кезге енжар карамайтын сезшталдыгына суйанш . Соны керш де, езге балаларындай жабы туйсис емес, есершш улы барына риза болды. Баласын езш щ K9ci6me баулуга ынт-шынтымен Kipicri. Жаппар осы 6ip жан-жагынан сыз анкыган тар лаш ы кка танертен Kipce, кеш ке 6ip-aK шыгады. Эуелде танауы н жарып кете жаздайтын куйген саздьщ KyHipciK Hici каз!р байкалмайтын болды. К,умыра кырнайтын ш ары ктьщ зыр кебелек суылына да кулагы уйрендг Бала осынау шукшима кес1птен канша шаршаганмен, зерж кен жок- К унш е 6ip купиясы шыгып турады да, куны- га TycTi. Э кес| баласын киы н кесш тен е дегенде 3epiKTipin ал- майын дегендей, ауык-ауык дукен!н апта бойы ашпай, бой жаздырып алады. Ондайда бала epi-бершен сон кол бос журютен 1ш1 пысып, дукенге, ш ары кка асыгады. Кеп узамай кыстакка Жаппардын колынан шыккан кумыралар да тарай бастады. Алгаш рет ол ез колынан ш ы ккан кумырамен су га бара жаткан кызды кергенде, дарияга жеткенше, анадайдан сонынан ерд1 де отырды. К,ыз талдырмаш денес1 бураландап, бунын колы нан ш ы ккан кыш кумыраны суга толтырады да, май топыракты имене басып, кыстакка кайта бет тузегенде, манадан 6epi кыр сонынан калмай epin келе жаткан бала шебер жакын турган дуалдын тасасына зып беред1, к ы з неге epin келе жатканымды бшш коя ма деп кысылады... -9 1 -
K,a3ip кыстакта Жаппардын колынан шыккан кумы- расы жок уй кем де кем. Ешп, мше, екеЫ аяк астынан алые жолга шыгып, бул бшмейтш беймэл1м 6ip жерге ертш келедк Мынау кум баскан елкеде бул екеутен баска ешкан- дай Tipi пенде жоктай. К,ажыган кезщ карайган i3flece, касына келсен — не жузген, не сексеуш боп шыгады. Жазгытурым жабыркау кум ш ш д е п мимырт журю осы 6ip онсыз да беймэл1м сапарды одан сайын мэншзденшре тускендей. Жаппар тукшындаган кек есек пен ерге карай емпен- деген экесш щ сонынан ере беруге жалыккандай 6ip ауык кум уетше шалкасынан Tycin жата Kerri. Тебеде де — мел- шиген унс1з аспан. Мелд1р квкте бултган жукана жок. Тек дедкиген шагылдарга астаскан жер1 гана сэл мунар- тады. Бшктеген сайын туп-тунык. Ол тeлмipгeн аспанга карап жатты-жатгы да, кайта турды. Сосын сусыма кумды борбайлап кешш, к ек есектщ сонынан салды. К ун енкейе денбек шагылдар сиреп, олар кумак жа- зы кка шыкты. С ол-ак екен, OKeci кш т токтап, айналага к ез салды. 0жiм-эжiм кум... 0Keci жаяу борасыннан сакина-са- кина боп шимайланып калган майса кумактан елдеб1р сикыр жазып кеткен дуга окып тургандай, шущрек кезш шуйште тен к ер т, тещ рекп узак шолды, узак ойланды. Сосын ecermiH басын шыгыска бурды. Олар Кызыл шагыл кара каткакпен астасар жерщдеп шунгыл тулейге Kipfli. Ж ана гана жер табандап жаткан Кызыл ш агы лдар к е л е н ке узарган сайы н 6ipTe-6ipTe бшктеп, ш л ыдырай бастаган KemKi аспаннан енщ-ещц кершген кшегей булттарга араласып кеткендей. К ек есек кудды курдымга ciHin бара жаткандай... 0уел1 еншейш келбеугг басталган ойпат курт теревдей туей. ©Keci кара тулейдщ как ортасына кеуделеп енуге д е т бармай, кез ушынан ернек к е р ж т туратындай жерге барга- сын, eceriH сексеушге байлады. Жаппарды жиырма кадам- дай аулакка алып шыкты. Сосын уйыскан ceкceyiлдiн калындау жерше жетектеп апарып, буталардын арасын- дагы анадай жердей кемер ернек емю-емю KepiHeTiH ой- мактай санылаудан кезЬад аударма деп тапсырды. — К,ашан ез1м кегенше кыбыр етпе. - 92-
ЭкеЫ кес-кестеп турып алган сексеуы буталарын колы- мен KGTepin, баска 6ip ж акка жылыстай бердь С ексеуш буталарыньщ сытыры элдеб1р уакытта барып басылды. Шамасы, э к е а де колайлы орын тапса керек... Тогай арасы сыз, салкын... Жаппардын танауын дым- кы л жузген мен с е к с е у тд щ элде 6ip KynipciK Hici жарып барады. К унш ц кызгылт нуры ит тумсыгы втпес калын жыныстын ту тебесше ipKUiiirri. Агаш арасына карангы - л ы к уйыса бастады. К ез алдындагы селд1р сацылаудан кумак ернек кана кылауытады. Жалгыз калган Жаппар елепзш , твщ рекке кулагын канша турсе де, ештеце есплмейдп Bip уакытта мимырт журютен эбден калжырап калган вне боны д ел-сал тартып, Kipniri ш н ш барады екен, жал- ма-жан кез1н ашып ала койды. Д ел мавдай алдындагы селд1р сацылаудан элдене була- ныткандай болды. Жаппар кезш укалап, кайта карады. Туйел1 адам. Басына дагарадай к ы п сэлде орап алган 6ipey булар тыгылып жаткан тулещй алыстан орагыта шолып, астындагы сала мойын кызыл нарды борбайлатып, кызылга карай ж е л т барады. Ашамайыньщ басына шул1 томпиган влдене булган-булган етедп Ш амасы, сусын болса керек. Жаппар тандайы кеуш катты швлдегенш ещц байкады. Анау жолаушыны токтатып, сусын сураса кайтедп Кенет вкес1нщ \"03iM келгенше кыбыр етпе» дегеш eciHe TycTi. Басы зенш, ернект1 жагалап 6ipTe-6ipTe каш ыкты п бара жаткан бейсаубат жолаушынын сонынан кезш алмай, катгы да калды. Emu байкады — туйе успндеп сэлдел1 адамнын он колында ылдырмак-шылдырмак тагылган ак таягы бар екен... Диуана... Алба-жулба осындай жандар октын-октын булардын кыстагына да согып кетш тура- тын-ды. Жаппарга анау диуана да дэл каз!р булардын кыстагы на кет1п бара жаткандай керщдп KeHmi элденеге кула- зып сала бердп Ж алгыз туйел1 алыстай-алыстай акыры квз ушынан гайып болды. Ж аппар басы зенш бара ж аткан сон, мандайына сексеутдщ тубшен муздай сыз топырак алып басты. Шагылдардьщ тасасына барып кун батгы. Жаппардын алдындагы селд1р санылау булынгыр тартты. К вп узамай кара тулейд1 шыр айнала ымырт коршады. - 93-
Кеш ю ымырт кара тулейдщ iuiiHe енуге дауаламай, ернек басына ipidnin турып калгандай... Аслан боп-боз. Ернектеп ак шагыл кумак та кеш к1 ымыртгын бозгылт сэулесшен кул ондешп коршедй Жаппардьщ айналасын- дагы андап-андап турган сойдак буталардыц да 6ipTe-6ipTe жйт жымдасып, б1ртутас кап-кара карангылыкка айнала бастады. Ернек устш деп пышактын жуз1ндей ж ш -ж щ ш ке сол- гын соуле э л ар е й -эл а р е й акыры б!ржола гайып болды. Аспанньщ эр жер-ор жершен жулдыздар жылтырады, dyeni туцгиык аспанньщ терше барып ш не калганына каймык- кандай жыпылыктап турган сирек солгын жулдыздар катарлары кебейгесш нуры молайып, б1раздан сон мынау е л а з ш олдеп кара тулейге тыгылып отырган OKeci екеущ кездер1 шалып калгандай, к а к тэбелершен жыпырлай тен1п, жымын кагысты. Ш ел аймактьщ жулдызы быжынаган кап-кара туш орнады. Жаппардьщ элгш де гана бойын балбыратып бара жаткан дел-сал уйкы су сепкендей с ерш л т, сулесок KipniKTepi кайтадан дур к о тер ш т, тш р ей ш алды. К,айда караса да, кара бурадай шабынып турган кою карангылык. К,улагын канша турсе де, сыбыс жок, мещреу тылсым. Жан-жагынан каумалай коршап келе жаткан беймэл1м кауып ceciH шыгармай мысык табандап ун-туназ жылжитындай. Бул ж уреп атша тулап, сол 6ip катерл1 Kayin канды ш енгелш кашан салар екен деп дейпроз то- сады. Б1рак беймэл1м Kayin у н а з кабатын кара тобеттей, буньщ эр кимыл, эр сыбдырын калт ж!бермей анадайда андып жатады да кояды. Мундай жуйкещи куртатын урейл1 тыныштыктан каз1р канжар салатынын айтып шабатын атойлы катердщ элдекайда артык екенш Жаппар алгаш рет ce3in отыр. Тун ауып барады. Кенет тулей щетшен сыбдыр шык- ты. Элдеюм калыц сексеуш мен жузгегщ омыраулап жарып келедй Элден сон тагы 6ip сыбдыр косылды. Со- сын эрт тигендей тогай imiH сатыр-кут!р жайлап Kerri. Ж аппар манадан 6epi кушактап отырган ceкceyiлдiн КУ томары мынау ойда-жокта опырып-жапырып келе жат кан коп дуарден корыккандай, бауырына тыгыла тусп. Жаппар мундай тулейлерде эр алуан хайуанньщ журетшш жастайынан кэп есэтген. Ол тагыларга тэн жат Hie шыгар - 94-
ма екен деп, кеш ю ты м ы к ауага тумсыгын тосып eni — ондай ештене байкалмады. BipaK flycip куш ейе TycTi. Bip yftip ан кал ы н жынысты сарт-сурт жапырып, жагаласып ойнак салгандай. Ж аппардын там агы кеу ш калды . К,ары талгасы н кушагындагы ку томардан колын ажыратайын десе, жаны кеткен саусактары cipecin капты. flycip кеуделеп 6ipa3 жерге дейш келд1 де, к ейш кайт- ты. Бунын с1рескен саусактары сонда барып жазылды, бойын тузеп алган сексеуш бутасы езге буталарга сокты- гып, болмашы сыбдыр e rri. BipaK Ж аппарга соны н 03i тау- дан тас кулагандай y p e ^ i есилдь Оган жыныс шетшдеп квп flycip э л п сыбдырды кулактары ш алы п кап, су л ы к тына калгандай керщщ. Жаппардын eid колы алдына сый- мады, журелеп отыра Kerri де, flipiflflen бебеу кагып бара жаткан кос колымен eKi Ti3eciH тас кы п куш актап алды. Э лп тогай ш епндеп сатыр-сутыр жым-жылас жогалды. Бул кулагын канша турсе де, кайта есплмедь Кенет дэл мавдай тусынан от ж арк ете калды. Бул ез кезш е 03i сенбей, ко зш таре жумып ап, б4раздан сон к ай та ашты. 0лгi от маздап жанып жатыр. Yn-узын Кызыл Tini сумавдаган ту н п алау тас тобесшдеп жымындаган коп жулдызды omipin тастагандай, ж ан-жагына алкызыл ш угы- ла шашып жалан-жалан етедг От касында серен-серен eTin 6ip топ адам жур. Bipeynep кою карангылы ктын койны - нан элденеш кушактап шыгады да, отка тастайды. Сол- ак екен, онсыз да кок шарпып жаткан тунп алау тнгп аспандап кетедг Отты ш ыр айнала ербевдеп журген адам- дардьщ не icTen, не койып жургенш бул туеш е алмай отыр. BipiHin коленкеы 6ipiHe косылы п, ернеуден тулейге карай элденеше кара сырык коленке жарыса кулапты. Бул б1раздан сон жары к пен к арангылы ктын астаскан ж ершен каз-катар кантарулы турган коп атты K03i шалды. Отка жакын жердеп атгардын epiHiH басына uiyni кынапгар тунп алаудын шугыласы тускенде жарк-журк ете калады. Жаппар олардьщ не кылган адамдар е к енш б1ле алмай ан-тан. Ел<яз тузде тун imiHfle бейсаубат кару асынып жургенше Караганда, коркы ны ш ты адамдар. Багана OKeci, белюм, осылардан корыкты ма екен? Керуен тонайтын каракш ылар болады fleymi efli — элде солар ма? Олардан сонда немд! тартып алады деп коркады? - 95-
Жаппар ернек басында каннен-капераз лапылдатып от жагып отырган кеп адамга урейлене карады. EipaK олар тулей жакпен жумысы жок. Отка шрше капты. Bip-6ipiHe бастарын изеп, колдарын сермеп кояды. Жаппар олардьщ тунп алаудын жарыгынан cepeftin- серейш KopiHeTiH узынтура кел енкел ер ш е, дагарадай 6epiKTepiHe, белдерше салбыратып асып журген кылыш- тарына карап коп отырды. Ол осы 6ip жуз1суык адамдар- дан сескенуш сескенгенмен, манаты ымырттаты мелши- ген у н а з тотайдан корыкканындай емес, 6ip турл1 аркасы жазылып калгандай. Элпнде тана ту сыртынан TiciH кай- рап туртандай KopiHreH кеп жырткыш та кейш сершл- гендей. Ернек басындагы бейсаубат TyHri жолаушыларды кара тутгы ма, баганагы бойын балбыраткан тэтп уйкы кайта мевдете бастады. От касында сендел1п жургендерге мулги карап отырып уйыктап KeTinTi. Bip уакта элдек!м иытынан тарткылады. Оянып кетсе — OKeci. Ол муны ымдап: «Сонымнан ер», —дедй EKeyi батана сексеу1лге аркандап кеткен есепне келд1. Сосын OKeci eceriH жетектеп, мана ездер1 кулатан екпе тустагы ернек- ке тартгы. Тулейден шыга бере-ак тан бозарды. Бул ернекке шык- кан сон, тунде элдек1мдер от ж аккан туска карап едй К,арайып оттьщ орны жатыр. К,асында жан жок. Жаппар ан-тан. Осы 6ip уйкылы-ояу калпы кумнан кашан шыккандарын да байкай алмай капты. Элдеб1р уакытга борпылдак май топыракты айдау жолдын бойында келе жатканын 6ip-aK керд1. Алдынан сонадай кокжиек- пен астасып жаткан ала тенбш тау Kopiaoi. Одан коп берще кекш1л мунарта калкы п туртан коп карайганды коз1 шал- ды. К,апталда ат шаптырым коп жерде сол коп карайганга карай бурын-сонды бул Kopin-кермеген кызылды-жасыл- ды узын-ш убак керуен KeTin бара жатгы. Керуеннщ ал- дында 6ip топ нокер омыраулап, куйыскандап, к1лем жап- кан, уст1не саргьпи шатыр орнаткан тл,щ шырк айнала коршап апты. Керуеншн eKi беттнде атты нокер. Сол узын- шубак шерудщ сонын алып кок мунарта богш колк1п туртан к ен койнауга ене тусп. Булар кош сонындагы жуздер1 суп-суык кок найзалы сакшылардан айбынган- дай, калып та коймай, куып та жетпей, алыстан тана кара- ларына mecin in6in келед1. Тунде тулей шпнде от жаккан - 96-
да солар болып шыкты. Экесш щ Улы К,умнан шыгатын жол-сокпактардын кай-кайсысында да бейсаубат жолау- шыларды Tepren-TeKcepin, торып журетш карулы сакш ы- лардын каЬарына ушырап калмас уппн, кальщ тулей imiHe эдеш тунегенше Ж аппар enoi тусш дт BipaK ол осыншама к.алыц кол анау салтанатты сары ала кеш ж ы ра-жыкпы - лы, уры-карысы кеп тулей мацынан Kayinci3 oTciH деп, алдарынан эдеш Ж1бер1лгешн, ал э л п сары ала шатыр шпнде экйрш ш щ жас эйел1 Kinii ханым кетш бара жатка- нын онда (пятен жок-ты. Бунын бэрш ол э к е а Байтак шаЬардьщ эр жер-эр ж ертен тебеге салган кисык-кисык жиде агаштарыньщ тукылынан баска ештене козге туспейтш, саргыш саз то- пыракпен жымпитып майлап тастаган тэпене уйлер мен кесек дуалдар коршаган тап-тар ирек кешеш шарлай- шарлай журю, эзер тауып тускен уйш щ сезуар иесшщ аузынан шай устщде еспген-дк Ол осы кунп жаткан уйш щ кожасы Ахмет бай бола- тын. Ахмет эу ел 1 бунын экесш тани алмай 6ipa3 турды. EciK ашып карсы алган жуан кара к клн щ майга 6orin жылтырап KepiHeTiH кысы нкы K03i копке дейш сыгыра- йып ашылмай койды. 0xeci: — Ахмет саудагер, умытып калган сы з ба? Мен Ортобедеп кумырашымын гой. Сауда жасап барганьщыз- да, б1здщ уйге талай конып едащз. Байтак шаЬарга кел- сен, б1зш кте туе деп езп нз айткан сон, эдеш 1здеп келш турмын, — деп женш айтты. К,ожайын мейманнын е щ н енш ш ы рамыткандай, eKi колын кусырып, омырауына апарды. К,акпасын ашты. Ол конактарын 03i бастап алып журдь Алдарына Tycin ап емпендеп келедь Онаша болмеде уш еркек боп шай irn-ri. Саудагер шай уетшде ecKi танысы — буны н экесш е ecTin бшген бар хабарын жайып салды. — Мен мына баламды экелд1м. Коз1мн1н TipiciHfle а зд щ колынызга ж етюзейш дед1м. Анада бйздщ кы стакка согып кеткен 6ip д эру1штен хан шаЬарда жана мешгг салдырам деп, жан-жактан шебер жинап жатыр деп ecTireM. Балам ды соган Lniinip, — дед1 OKeci. Ахмет шаЬарда хан орданын адамдарынан басканьщ 6opiH танитын болып шыкты. Базардагы куйкентайдьщ - 97-
куркесшдей тар дукенде еткен-кеткенге бакырып-шакы- рып отырган торт-бес саудагермен кок шай устшде сойлесш Kopin efli, бас-аягы 6ip аптаньщ шпнде ортобелпс экельбалалы кос кумырашы жана мешггп салып жаткан коп курылысшыньщ санатына косылып шыга келдь Жана меийт ещн-еши бой котере бастаганда, OKeci уйреннмкп сыркаты устап жатып калды. Экеш м ен eni ай 6ipre icTereH бала шебер кепл ш р мешгггщ куншыгыс жагындаты кок мунарага алгаш рет 6ip 03i шыгарда катты кобалжьщы. Куннен-кунге бшктей тускен мунаранын басында жет!м торгайдай жан-жагына алактап отырган бала шебер колденен б1реудщ кез1 туссе, имешп бугып калады. Тас тебеден теарешп турып ап, т б т , жылжып болм айты н бед1рейген ку н кез1 тусау бойы котерыгеннен кашан уясына барып конактаганша жас шебер жан-жагына алактаумен болады. Ж уреп лутлдеген урегей жас адамнын сырганактап коше беретш кезбе K03i 6ipece кунда андиды, 6ipece к ок м еш птщ кабыргасында жыбыр-жыбыр козгалып журген озге шеберлерд1 шола- ды, OMipmi булардын эр кимылы нан коз жазбай бакылап отырган корил Meflipece жакка да жалтак-жалтак карап кояды. KyHi бойы шок баскандай тыпыршумен болатын Жап- пар 6ip кун1 кешке жумыстан кайтса, OKeci эл устщде жатыр екен. Есйсген бул коршгенде, колын созып касына шакырды. EKi K03i жаска толып, киналып жаткан OKeciHiH жузш де дурыстап коре алмады. Болме iuii су тубше ай- налгандай, тощ репндспнщ 6opi алашабырланып, булды- рап керш едк eMic-eMic бозарткан б1рдецелер эрльберл1 тербелш жур, тек карсы алдындагы онтек агарып кершетш 6ipey гана су тубше uierin, жабысып калган 6ip парак кагаз- дай, кыбырсыз. Сырылданкырап шыккан к е м е с т дауыс ещц-енда eMic-eMic еспле бере, ouiin калды. Манадан 6epi буньщ колынан тас кып жабысып алган каткыл кол ке- нет сы лк Tycin Kerri. Экесш жерлеген сон, ол мынау бейтаныс шайарда жа- падан-жалгыз калды. 0KeciHiH олер алдында не дегешн де дурыстап yFa алмады. Басы жок, аягы жок «кетпе» деген 6ip ауыз ce3i гана кулагында. Ецщ ж ана салынып жаткан кок м е ш Ы н шыгыс бетшдеп мунаранын тас тебесше конып ап, эр тас каланган сайын мойынын созып, карсы
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
