и з ш с е калган и п жаксыларга K03i ту сп . О лар когадай ш лш , тагзым етш жатыр. 0Mipuii солгындау сэлем мез1рет жасады да, ею нокер x iriii устап турган атына конды. Садагын асты. Шогыр-шогыр журт узенпге аяк салысты. К ернейдщ дорею yHi койнау Ycтiндe к ел кш турган кок шэйщей кок нш ауаны дар-дар жыртып, баркырай жонелдг Сондарына кернейпплер мен дабылшылар ерткен ан кайырмалайтын шолгыншылар елдщ ен алдымен аттан- ды. Олар топ-топ боп, ан жатар жыра-жыкпылы мол, жынысы калын урымтал тустарга бетгедь Олар жол-жоне- кей ан ушырасса, ип жаксылар капыда калмайтын ашык аланкайларга айдап шыгады. 0Mipiui мен и п жаксылар- дын кок желкесшде колденен кауттен бас-коз болатын коп нокер келедт Самсап шатырлар конган салтанатты коска азын-аулак карулы сакшылар тасталды да, баска журт ан куатын кой- науга агылды. Ад кайырмалайтындар ак бас шывдарга барып 6ip-aK прелетш сглем-Ылем тар колатгарды cy3in Kerri де, былайгы журт етектеп кеч ал капка багыт тузедь Тамак пклретш аспаздар тан атпай жатып катар-катар жер ошак казып, жагалай тай казан асып тастапты. 0Mipmiae ун жок- К,асындагылар да тым-тырыс. Олар- дын касы мен кабагына карап, курактай кулап кулдык урып жататыны эншейш де OMipmiHi масаттандырып тас- тайтын-ды, бул жолы ко н1л 1не кок п к е н боп кадалып келед1. Осы 6ip енш ен мулэй1м жанар буны 6ip Typni Mycipnen келе ж атканнан сау ма? 0Mipiui уш ш одан аскан корлык бар ма? Д эл мынандай тымсырая калгандарына Караганда, бул немелер мунын жанын жеп жаткан жеп курттан хабардар сиякты. 0ншей1нде аншылык лесе, кай- кайсысыньщ да аяк-колы жерге тимей, делевдеп кетет1н efli. Бул жолы 6opi сап-салмакты бола капты. T im i кун1 кеше гана дастаркан басында каукылдасып отырган-ды. Б упн ещп аяк астынан 6opiHiH де аузына какп ак орнап, с1лтщей тына капты. 0 л д е бунын манаты уйкьшан шо- шып оянган эжептаркы даусын е с т т койды ма екен... Ecrice, OMipiuiHiH элденеге камырыгып жургенш , эрине, тусшед1. Ендеше, олар оз билеушшер1н1н тусшде уйкы - сырап аллага жалбарынганын ш терш ен неге жорып келед! екен? Хан к ещ лш бебеулеткен Kacipe-rri эркайсы сы эр сакка жупртш эуре-сарсанга Tycin келе жатканнан сау
ма? Элде олар пишен бурынгы емю-емю еспген лакабы- мыз дурыс боп шыкты гой деп келе ме екен? Егер буган д е й т кулактарына ештене тимесе, OMipuimm манагы окшау кылыгына айран-асыр кап, таныркамас па efli? BipaK бунын iидете карайтын кырагы K03i ешб1ртщ бетшен та- ныркаган рай кормей келед1. Тымсырайган немелердщ тылсым жуздер!нде к а й т т кетем!з деген ocipe сактык пен колпрлж тен баска ештене байкалмайды. Кейб1реулер1 жыныс-жыныстан ан куалап кеткендерге олсш-ел1кулак Typin кояды. Олар ойпанта енш кулай бергенде тау жактан дантыра кагы лы п, керней тартылды. Арсы-Kypci тау езен ш щ жантырыгымен жарысып, жапа-тарматай д уар шыкты. Сарт-сурт сынган буталар мен топ-топ туяк fly6ipi, кула- ган тастардын сылдыры ию-кию араласып Kerri. Журт елендесе калды. Эм1рш1тырп еткен жок. Иггерд1н дауы- сы 6ipTe-6ipTe жакындап келед1. К,асындагылар буньщ ынгайын багып, ала кызба аттарыньщ басымен yHci3 алы- сып кояды. Ол селт етпедт Арна бойындагы калын жы- ныстьщ тасыр-тусыры тым кебейш кеткен туста барып бас уэз1рге иек какты. Ж урт одан 6ipa3 узанкырап ш ыккан сон тана, койнау- га карай кику салып агыза жонелд1. Эм1рш1 улы дурмек- ке косылмай, кей1ндеп калды. Сай бойынан 6ip yfiip буты шыта кел1п, етектег1 улан ж азыкка карай куйтытып бара- ды. Аншылардын Ko6i солардын сонынан салды. Тагы 6ipHeiiie топ тау езен1нщ eKi бет!ндеп кен койнаудын эр тусына сунгш-сунгш кета. Жана тана касында тымсы- райып-тымсырайып буны багып келе жаткан колденен коздерден кутылтан сон, ол ан куып, ызы-кикы боп жат кан ойпанта куламай, ат басын 6ip капталдан колденен сулатан, сай табанындагы улы арнага барып косылатын 6ip буйен салата бурды. Сылдырап су атып жаткан к!шкеие езек п бойлай калын камыс ecinTi. OMipmi жылтата жет- кен сон атган туст1. Нокерлер1 де атгарын устап антары- лып тур. К,амыс арасындагы к1шкене булакка бетгеген бунын сонынан ере журуге батылдары бармай, орын-орын- дарында турып калды. Ол камыс арасына Kipin, булактын жиег1нде жаткан онаша денбек тастын устше отырды. Таудын тап-таза суын алаканымен win алып, бен-колын шайды. Сосын мойнындаты садагын ап, касына койды. -20 0-
Белбеуш босатып, тас устше жантайды. Кептен 6epi тузде журш, дэл булай онаша кетш кермеген-дп Б ули тан ат- калы emKiMfli Keprici келмейдь Сол 6ip сасык ауыз кеп тобыр сыртынан не десе, о десш, тек кезш сатып касында отырмаса болтаны. Эйтпесе, бул олардын жузшдеп ep6ip болмашы кимыл-кыбырды андып, жуйкелеп б1тедг TeHiperiHiH 6api кек майса. К,урак басындаты ту н п ш ы к эл1 тугел Keyin улгермептг К,алын курактан бойларын асырып, ентелей карап туртан акар-шакар шындар да тунде 6ipey шомылдырып кеткендей тап-таза. О зек п бойлап келте самал желпш етедь М уны н KOKiperiHe орнап к ал ган 6ip тымырсык капыры к 6epi6ip айыгар емес. ЕЫне тан аддында керген Tyci оралды. Анау карлы шындар тусш деп Арафе мен М уздалифгпн, Саф пен Мэрудщ куйген ба- уырдай коп-коныр шокыларына, кеп шуылдак кику са- лып ан куып журген кек жасыл койнау аягывды бассан бурк-бурк шан ушкан Мин алкабына атымен уксамайды. Алайда Tycinne керген ещ рдщ ш ан-тозаны, ыстык жалап кеткен топырактын KyHipciK nici KOKiperiHe б1ржола ор нап калгандай. Бумыры кермеген алые елкен4н кез алды- на тап осынша анык сайрап кеде калганына кайран кап отыр. Элде кажыга сан рет барып кайткан nipiHin SHriMeciHin ecepi ме екен? К е ш ел ьб у п н ойына да алма- ган жер туб1ндеп киел1 ел к е бунын TyciHe неге Kipfli? Элде ата-баба буган басындагы мына дагдарыстан калай шыгу- дын жолын мензед1 ме... Ш ынында да, осы кажыга неге бармайды? Аргы-бергще картайган шагында кагбанын киел1 тасын cyftin, бастагы тажды сэлдеге, колдагы алтын балдакты асага айырбастап, пакырана aapyim боп кеткен падишалар аз ба? Олардын да осындай пушайман халге ушырап, дуниеден баз кешш кетпегенше KiM к е тл ? .. BipaK TyciHfle жер Ty6iHe теубе етш барганда кагбанын кара та- сынын оны манайлатпай койганы Heci? Элде бунын KyHeci жер б етш д еп пенде 6iTKeHHin 6epiHeH к е п , б е р ш ен KemipiMci3 болганы ма? Ендеше, киел1 и тап та так MiHin, таж кигендердщ элемге алла т1ккен шатырдын алтын казыгына баланатыны калай? Жараткан ие ез шатыры- нын TipeynepiHe осыншама KeinipiMci3 бе efli? Элде кара- курым кара тобырдын ортасында 6ip буны какпайлаганы «журер жер4н бул емес, сенщ жен!н баска» дегеш ме? Олай болса, жараткан ие буны кез келген жумыр басты neiweHin - 201-
басына лайык, ен болмаса, айтуга да аузьщ бармайтын кулш-кемеш такар етке тап кылганы Heci? Дуниеде урга- шынын мекерлшнен келетш кесапаттан аскан кор кеса- пат болушы ма ед1? Талай кугын, талай cypmmi коре журе, талай жерде сыта йдкендей бола журе, сонын ешкайсы- сына тап осы жолгыдай апшымап еда. Олардын 6opi алмас устап, атка конар азаматтын шыбын жанын киганмен де, абыройына дак туарм ейтш буйрыкты таукыметтер-дк Ол осынша маскарага ушырайтындай жаратканга неден жа- зып калып еда. Жазганы алла тагаланын 03i буйырткан таж бен тактын абыройын коргаганы ма? Талай Kynipfli жазмышка багындырып, талай Konipfli пайгамбардын жа- сыл туынын астына жыкканы ма? Не icrece де, сэл то- йынса, TOHipiH танымай кетет1н кара тобыр тангалмаса, табалай алмайтындай кып icTeymi ед1 гой! 0м1р-баки сол 6ip Honci кулдарынын кор KOKipeKTepi онай Kecin-nime салатын онай атау, онай елшемдерден кашып багушы ед1 гой. Элде сол журттын 6opi ойламаганды мен ойласам, 6opi ютемегенщ мен icTeceM деген дэмес1 к у т р л ж болды ма? М умкш, к у тр л й с болса болар, 6ipaK Honci деген наше соз мунын элпндей аскак дэмесше атау бола алмайды. Жога, Toftipi... KynipniKTiH де apFbi TopKiHi Honci болату- гын. KiciHi куп1рл1кке кашан да тойымсыз Honci бастай- тын. Астам ок1мет, артык катыгезд1к ту гш , орынсыз са- хилыктын 03i кушрл1К. Барша KynipniKTiH ар жагында ын- дыны канбас тойымсыз куш тарлык жататын. Мактан суйпштж, лэззат кумарлык, бак кумарлык — бэршщ атасы 6ip. Ер журек баукеспе урынын тесеп кур турмас салда- кыдан ешкандай артыкшылыгы ж ок болатыны cexinfli, оз колындагы OKiMeni орынсыз кызыктайтын падишаньщ да сол борбайын булдаган арзымсыз ургашыдан айырмасы шамалы. Ендеше, буньщ колындагы шекс1з билж , атак-данк, абырой — 6opi-6opi жел етек ургашынын беттндеп арзан шырайдай, дуние коны з саудагерд1н колындагы сасык дэулеттей, баянсыз фэнид1н аз кунд1к алданышы гана болып шыкты. Ал сонда туешде кулд1 кемеш фэни т1рш1л1кте кунэга талай баткан былайгы журттын ешкайсысына булк етпес- тен тып-тыныш жаткан кагбанын касиета кара тасынын бул жуып кетсе болды, манайлатпай, сырганактап шыга -20 2-
келетЬп Heci? Элде ар жагындагыны айткызбай бшетш жа- раткан иенщ кырагы кез1 бунын кегарегш е мыктап ор- ныгып алган e3i тектестерге менсшбей карайтын астам- ш ы лык ce3iMfli ангарып калды ма екен? Ендеше, касиетп кара тастьщ элп кылыгы буны басьща алтын таж киш, астына алтын так, мш генщ мен, аргы туб щ ургашынын етегшен ш ыккан езеп куыс ленде екендшн мойындамай- тыньщ бар, пенделердщ п ендеш ш п тана кенпршетш жерге куддык, урып HeciHe келдщ дел кустаналаганы болды той. Олай болса, картайтан шагында дуниеден баз кешш, та- куалы к курып кеткен багзы падишалар жалба-жулба дэруни ттрлжтен кандай жубаныш тауып жур? Бэлюм, олар элпндей пакырана куйте былайты пенделердей icTereH кунэм1зге KemipiM алар ма екенб1з дел емес, бойларынан куш, создершен кие кеткен шактарында кара тобырдын к ез турткю1не ушырамайык дел тусетш шытар. б й т к е т ленде пакыр езш ен устемге де, езш ен теменге де б1рдей KeiuipiMni той. 0 зш е н сэл жогары турсан, етегщ ш суйш, аягына жытылады, б1рдене десен, «лэббай таксырлап» кулдык урады; ал енш езшен repi халщ мушшлдеу бей- шара болсан, ет ж уреп елж1рей женеледа, н е десен де: «К,айтсш, байтус, онай гой деймнлн», — дел муЫркеп коя бередт Ол немемен тек тен бола корме. Куншде курк1реген падишалардын тутырдан тусерлершде жарлы дэруш тщ жалба шапанына ынтык бола калатындары да пенделердш эл п н д ей м ш езш бш ш ап, KiM коршгенте кулю болмайык дел табадан кашкандары шытар. Шы- нында да, мынау жан-жагынан анталап, сынап-мшеп, сэл ойларынан шыкпасан, пыш-пыштай женелгел1 отыртан коп тобы рды н TiMicKi кезд ер ш ен ку ты лу д ы н ж ангы з жолы — таж бен такты талак eTin, кажыта барып, калган гумырына колына аса устал, мойнына дорба асынып, мусэп1рана кун кешу болар. Сонда, бэлю м, кара то бырдын KOKiperiHfle к у н н е н -к у н ге ко р д ал ан а тускен эзэзш таба аяк астынан аянышка айналар. Сынай кара- тан сукты коздер MycipKeft карар. С ейтш , ол да ешюмнен аспайтын жалба тонды жакыбай атанар. Онда мынау кай- дагы 6ip бозекпенш K03iHe шоп, суйегш е д а к сала жаз- даганы да шымбайын д эл каз1ргщей тызылдатпас. М унын KOKiperiHfle кандай ш аланын быксып ж атканы н 61лrici кеп ешюм елш-еше де коймас. - 203-
0M ipm i сол ел катарлы ел еу аз п р ш ш к к е шынында да катгы кызыгып K erri. Тунде корген Tyci де желеп-жебеп журген ата-бабанын одеHi аян бергеш шыгар. EciHe emu TycTi — туатын ай журт кажыга баратын зулкадж екен. Эм1рш 1тез1рек nipre жолыгып, тунде керген тусш жо- рыткызып алгысы келдо. Мынау ырду-дырдуды дереу ток- татып, mahapra оралуга асыкты. Осы каз1р озек бойынан шыккан бетте-ак дабылшыга дабыл берпзедг Ол астындагы кара тастыц кабыргасына батып бара жат- канын енда гана байкап, eKiHmi буШрше аударыла 6epin еди кальщ куракты жапыра-мапыра жакындап келе жат- кан жойкын сытыр естшдь М уньщ кимылдаганын сезш койды ма, курак арасындагы д у а р пышак кескендей ба- сыла калды. Ол бойын TiKTen турегеп отырды. Козше жасыл курактьщ арасынан таргыл-таргыл Еирдене ша- лынгандай болды. Сол-ак екен, муньщ Kepin койганын сезш, одан a p i бой тасалагысы келмегендей, елп таргыл неме жасыл курактан ыткып шыкты. Жолбарыс... Мы- сыктабандап жакындап келедь Муньщ жон аркасын окыс кармай алган муздай суык 6ipTe-6ipTe тарай бастады. Tiirri шынтагыныц туб1нде ж аткан садагына да колын созбады. Kemeri Tyciне ещщ тусшгендей болды. Кез келгенге шеп-шоп суйпзш жаткан кара тастыц муны мацайлатпай койганы мынандай тосын ажалга кершген екен. Басе, елден ерек гумыр кешкен буныц ажалы да кез келгеннщ пешенесще жазыла бермейтшдей езгеше болса керек-ть Жолбарыс жакындап калды. Ол алла тагаланыц мына- дай ту п ей туцгиык кусага туншыктырып коймай, ecipKen жiбepгeн а к eaiMiH асыга тосты. K,a3ip ол кептен 6epi KOKiperiHiH басына inerin бук тусш жатып алган зш бат- пан капыры к кападан б1ржола кутылады. Жан-жагынан жалацдай карап, эр адымын ацдып отырган сукты коздердеп суганак таба да жым-жылас жогалады. Не 6ip сумдыктарды айтып сусылдай женелгел1 отырган сума- кай ауыздарга да кум куйылады. Буньщ кит еткенше аузын ашып, K03iH жумып отыратын кара тобыр будан былай ала бетен ел1мш де ауыздан ауызга, елден елге, гасырдан гасырга кошкен сайын осе, еркештене тусетш KyniMe ацыз- Fa айналдырады. Жолбарыс кулагын жымып такала туей. Кенет жонын кушрейтш жата калды. «K,a3ip атылатын шыгар», — деп -20 4-
ойлады SMipuii. Анау топыракты мытып кысып алган пы- ш ак тырнактар K.a3ip мунын енеппне жармасады. Анау ун- тунс1з аксиган Ticrep каз1р м уньщ шекеспнде ойнайды. Кенет ж олбарыстын жон аркасы flip ете калды да, мунын он жак иыгына мойнын бурды. Бакса, бунын некерш щ 6ipi жулге бойына шыга кеп, жолбарысты керш абдырап турып калыпты. Bip уак,ыт- тарда барып есш жиып, жалма-жан садагына жармасты. 0Mipmi жанында ж аткан садакка сонда кол созды. К,анды ажалга кезенш турган некер жнтг таргыл тагы- ньщ орынынан атыла бере, сы л к кулап тускенш Kopfli. Айран-асыр кап каруын темен Tycipin efli, аспай-саспай садагын асынып жаткан eMipmiHi кез1 шалды. 0Mipmi жайлап б а с ь т жайрап жаткан олжасыньщ касы- на келд1. К,акжуректен октиген жолбарыс атылуга мурша- сы болмай, жер бауырлап жанталасып жатыр. 0Mipuii то- сыннан тап болган ез ажалынын ойда жокта мулт кеткенше eKiHfli ме, элде е з канына 63i м алшынып азап тартып ж ат кан ан султанын аяды ма, курсшш койды. Артынша-ак, неге екенш 63i де ангармай, 6ip мырс erri. Ш амасы, тар гыл тажалды некер1нен бурын 63i атып туслргенше масат- танып турса керек, эйтпесе, ол сыгырын ертен eMipmiHi ажалдан e3iM арашалап калдым деп кеудесш кагады гой. 0Mipmi езек бойынан шыкты. Ат устап тургандар ж ал ма-жан жулге бойына ж упрш барып, eMipmi атып алган жолбарыстын TepiciH сьшырып, каукылдасып жатты. Сол 6ip кеу-кеу enriMe, улы падиша туралы жана ла- кап сол куш ан куа баргандардын аузынан тускен жок- EpTCHiHe eMipmiHiH тосын пэрмеш мен байтак m ahapra кайтып келе жатканда да айткандары тек сол болды. ©M ipmi ж ак аш кан жок. Томсарган куШ ой уст1нде келед1. Кештетш m ahapF a жетт4. 0Mipmi сарайга оралган туш де тан атканша тонбекппп шыкты. Аншылыкта жур;п керген Tyci мен капияда тап болып окка ушкан жолбарыс онсыз да шытырманга айналып бара жаткан TipmifliriH бурынгыдан re p i де TyciHiKci3, бурынгыдан repi де жумбак- тандырып ж iбe p гeн Tepi3fli. Не де болса, 6ip memiMre бел буатын кез жетсе керек. Ж араткан и енщ туралап ж1берген ажалынан да e3i араша лап калганына Караганда, будан 6ip тубегейл! шеппм кутеттн Tepi3fli. BipaK ол кандай memiM болмак... TyciHfle - 205-
коргеншдей — басындагы тажды тастап, селде ора дей ме... Siireyip, мынау сарайдагы букпантай тзрл1к буны мез1 кып 6irri. Не де болса, nipre жолыгып, TyciH жорытпай бол- майды. Коптен 6epi ат 1зш салмап едк Окпелеп те калган шыгар. Ертещне кун кызбай турып, куймеге отырды. Байтак шаЬардьщ онтустж шыгыс бепндегз каспак-каспак кыран- дарга карай беггедЕ Мынау алкап та э л п тусшде кэрген елкеге ете-моте уксайды екен. Мунда да куйген бауыр- дай коцыр шокылар. М унда да гшлде сорып тастаган кеб1рдщ KyHipciK nici ацкиды. Жагалай иш Tipece калган кырпык-кырпык котыр тастар мен катпар-катпар кеб1ртек жалдардьщ как ортасына жападан-жалгыз окшау конжи- ган кара шокыньщ басына конып отырган алып самурык- тай кара жартастьщ кубыла бетшен ушрешп унпр коршедЕ Сол унпрдщ аузында элдене емю-емк: бозанытады. Куй- ме жакындаган сайын эл п бозаравдаган нэрсе айкындала TycTi. Жакпар-жакпар кара жартастьщ келенкес!нде ак сэдцел1 кэрия отыр. Етекке салдыратып шауып кеп тусш жаткан ылды рмак-ш ылдырмакты салтанатты куймен1 керсе Kepin те отырган шыгар, 6ipaK селт еткен жок- Сол кубылага жуз1н тосып телм!р1п отырган калпынан кыбыр етпедь 0Mipmi касындагы нокерш етекке тастап, киел1 унпрдщ аузында колецкелеп отырган Kapi nipiHe ылги да тек 6ip e3i гана кетер1лепн. Бул жолы да сол эдет1мен б и т шо кыны н басына жаяулатып шыгып келедг К,андай алые сапарга аттансын мейл1, кандай падишанын тажы мен тагы- на суктансын мейл1, ол кай жорыгын да эуел1 осы 6ip 6ipa3 жерге дей1н кумактатып барып, сосын Шрден тайга- нак саз шаппа бижке Tin-TiKe ормелейтш буралан сокпак- тан бастаган-ды. Ол кай душпанымен устасарда да, ен алдымен сонау жакпар жартастьщ туб1нде Kapi куш1гендей шоми1п отырган шынашактай кара шалдьщ ш окша сака- лы н 6ip сипатып батасын алатын. Сосын байтак шаЬарда- гы ен улкен мешнке барып намазга жыгылатын. Алые жорыкка сосын атганатын. Сол алые сапар, киын жорык- тардын кай-кайсысында да жанына ауыртпалык Tycipin, киналатын жер осы 6ip жаяуга жетюзш болмайтын жан- датпа бауыр-ды. 0рк1мдерд1н такасы THin, жылмагайла- нып калган саздак сокпакка OKmeci турмай тайганактай -20 6-
бередт Ол осы 6ip кара ш окы ны н басына каш ан да бол- дыртып шыгатын. Бул жолы э дегеннен-ак жшш ппп жем1ршп коя бердь Э л с ш -эт токтап бел жазып алады. BipaK eKi буганасына коргасын каптап койгаидай барган сайын 6eKceci зш тартып, аягы уйып барады. Тынысы да б т п калды. Сонау етекте калгандар алтын тажды пади- шанын у т р с е н ушып кететтндей кангалактаган кара шалга бола осынша азаптанатынына кайран калып туратын шыгар. Ал алып кара жартастын астындагы кумандай кара шал бшк жарта алкынып-аптыгып шыгып келе жаткан пади- шаны елен; етпей, бетш кубыладан аудармай, 6e3epin оты- ра береди Ш акшадай басына дагарадай ак сэлде орап апты. К,ушык кшпсене 6eTiHe сус беретш 6ip уыс суйкы лт шокша сакалы эуелеп капты. Ш ущрек кастын астында сыгалап жататын к у л гш Keric ж ы лтырак к е зш бул ж олы таре жумып алыпты. Падиша бшк жардан шыгып, ентш н басып, жотк1р1нгенде де тырп еткен ж ок. К унге курап калган кенетоз бозгылт шапанынын етеп жырым-жырым. Д ел сондай к у н куШнрген ак жем узын Ti3 KHiMiHiH ж ал- ба-жулба балагынан ж аланаш Tinepceri KopiHefli. Т ш м - т1л1м боп жарылып KeTinTi. К,олындагы аса таякты мы- тып устап апты. Тарамыс колындагы бар cinip, бар та- мыр бадырайып-бадырайып шыгып тур. n ip элденеге уйып калган. Падиша кашан карсы алдына жер пзерлеп, кол кусы- рып, бас игенде барып коз1н сыгырайтгы. Сосын тым к ек- шие калган басын тузеп, т ж т е л т отырды. К еренаулау тш катып, жен сурады. 0Mipmi ж енш айтгы. n ip сол к аккан казыктай калпы. Сез1н салгырт тындады. K eH dpiri энтек 1лгер1 шыгып кеткен к о н к а к мурынньщ астына колденен сулап тускен ко пе каймыжы к epiHre элденеш е рет мыс- кыл жупргендей болды. 0Mipnii соны байкап, с э л Kinipin калса, эбден койбалшыктанып кеткен кактын суындай копе жылтырайтын к1шкене коз!н адырайтып ашып ала ды. Эм1рш1 анау к у н п Tyci мен тосыннан тап болып, 6ipaK шаппаган жолбарыс жайын айтып берд1 де, nipiHeH у н а з жауап тосты. nipi сэлдей ойланган болды да, сыгырак козш1н 6ip киыгымен буган карап койды. Сосын отырып-отырып барып: -20 7-
— Жараткдн ие, ата-баба, желеп-жебеуцп эулие-эмбие бар-бар уакытга пендесшен не дэмететшш ашып айтпай- ды. Ал MycipKece, акыл косса, ол туспалдары сокырга таяк. устаткандай сайрап турады. Кие урюткен, аруак ренжггкен жерщ бар шыгар, балам, ойлан, —дед! де тыйылып калды. Енда жак, ашпады. Колындагы асасын топыракка нуки кадап, тарамыс мойынын inrepi созып, жузш тагы да кубы- лага тжтедй Бул «свз 6irri, е н д тс ш е зщ 61л» дегеш екенш aMipuii ангарып калды. BipaK кай уакытга да алды суык корияньщ буган мына булнгщей эуелеп караган астам- шылыгын бурын ешкашан байкамаган-ды. Бугшп эр кимылы журегше тжендей кадалып отыр. BipaK сабыр кылы п, сыр байкатпай, тагзым eTin орынынан турды. Жангыз аяк сокпакка беттедь Ilipi сол баягы мелшиген калпы кала бердг Акыл да коспады, бата да бермедц бурын буны жасырак кезшде муаркей мацдайынан сипайтын эдет1 болушы еда; бул жолы оньщ жузшен аспандай кара ган астамшылык пен казымырлыктан баска ештене бай- камады. 0Mipuii онсыз да киын жолдан бул жолы TinTi ауырлап TycTi. Мынау жаппай тунжырап турган эбеконыр алкап- тан тез1рек шыгып кетуге асыкты. Шраз жерге узаган сон, артына бурылып ед1, буган желкесш 6epin бук тусш жа- тып алган кара ш окыны кердь 0Mipuii содан сарайга жет- кенше ешкайда коз салган жок- Сарайга жеткен сон да коп уакытка д е й т элдекандай 6ip тымырсык ашуга булыгып, озше е з1келе алмады. Аба- жадай кен сарайда эрльберл1 сенделш журуге манагы шокыга ш ыкканда шаршап калган аяктары зш-зищей боп кетертпейдт Б1р жерге тыныгып отырайын десе, аягынын астындагы алабажак ю лем емес, ощ пен быжырлата шан- шып койган тебен ине сиякты. «К,утылып шыгар айла- амал табылмастай тыгырыктан каш». Румыр бойы туты- нып келген осы кагидасы да куш р боп шыкты. Ещп, MiHe, шаршы элемд1 астына баскан алтын тажды падиша басы- мен Kyneyi устшен ш ыккан опасыз ойелдей, колга тус- кен урлыкшыдай дымы курып, дагдарып турысы мынау. Акыл коспак тугип, iuiTeri кусасын айтып сырласатын да eniKiMi жок. Дол Ka3ip мынау байтак шайардын сыртын- дагы куладуздщ элдеб1р жершде санаулы гумырынын калган кундерш ипш леп OTKi3in жаткан сокыр жшт те, -20 8-
тас зынданда зарыгып отырган бас шебер де, торт кабырга- ны н арасына камалып, куса боп журген Kiiui ханым да — 6opi де будан жак,сы. Олар, ен болмаса, бастарына тускен бакытсыздыты уmin р е н ш артар б1реулер1 бар гой. Бул к1мге ренжи алады? Басындагы К,ап тауындай Kaciperri к1мнен к©ред1? Алтын тажды падиш аньщ хак. тагалага решил журе ме? Tenipi тугйн, киел1 yuripfli баккан жана- гы ш алдьщ 03i анау. Аспанды асасымен Tipen тургандай бетше дурыстап кезш де салмады. Kicire icin тускеннен артык корлык бар ма? 03i де сол дуниеде юрштарлыктан аскан корлык жогын бшш, каршадайынан билжке талас- пап па efli? К,ул болып бас игеннен, кугында жургеннщ озш коп арты к кормеп пе еда. Сол yuiiH талай ажалдьщ аузына барып кайтпап па еда. О ны ц еш кайсысы н осы кез- ге дейш умыткан жок- Эл1 кунге дейш сол eciHe тускенде шор боп бггкен элдеб1р ecxi жарасы сыздап, суйек- суйегш щ 6opi туп-тугел сы ркы рап к о я бередь BipaK юрштарлыктан, кулдык урганнан оз басы аза бойы каза бола тура, алдына келген кайсы монтаны бастын муддесш т у с ш т к ерш ед1, кайсысына шындап к е ц ш кулап efli? Аскактай гарген астам басты ашуына жем кылса, жер суйш, аягын куш ып келген кор басты ж ш ркене турып MycipKeMeymi ме еда. Онысын кай 6ip кайыры м дылык кысканнан icreiiai дейсщ, падиша атагына дак салдыргы- сы келмей ютейда де. Жалба-жулба кайырш ыга жаны ашып емес, жарлылык титыктаткан мускшдердщ кезщ шайлы- гар кор кейш мен мурын тыжырынтар нас HiciHeH тез1рек кутылгысы келген керш немелердщ кайыр садакасындай энш ейш коз алдаркаткан мез1рет кой. Бэлк1м, кик ар шал буган Kicire KipinTap болганнын кандай екенш бшсш деп, манагыньщ 6opiH едеш ютеген шыгар. К оп асканга 6ip тоскан дейтш к у ннщ буган да келгенш ce3flipreHi болар. BipaK соны дол манагысы ндай к е р п м е й -а к , кейуана кешппен де жетюзуге болмайтын ба еда. Бурын кандай карлы каратау киын шаруамен барса да, кейуана калпын бузбай, кен отырып кабылдаушы еда гой. П елен куннен 6epi ен алдымен KiMHiH жузшен корер екем деп аландап журген сол 6ip жексурын кекесшда, айызы канган душпан- нын гана жузшде турар арсыз табаны елден бурын кудай- дан сонгы жангыз жанашырым деп журген оз шршен KopreHi ме? И е, былайгы мыстан тобыр бунын хырагы - 209-
кезшен мукият жасырып баккан жымыскы табаны ешкан- дай кулбш теаз жаркыратып жайып салды, — TinTi «аруак ренжнкен жерщ бар» деп ез аузынан айтып та тастады-ау! Аруак ренжггкею — кшн ханым жайлы айтылып жаткан эцпм еге к улак аспаган калып танытканы гой. ГПрдщ ойьшша, озэзы арбаган ургашыныц кунесш жасырганы — оз тесепне жуккан ыбылыс ластыктьщ сатпак дагын ойып алып тастаудьщ орнына, журт кезш ен алаканымен басып келегейлеп бакканы. Бул сонда не гстеу керек ед1? Kimi ханымды талак тастаса, аргы-берпде em6ip падиша ютемеген маскараны бул icTereH боп шыгар ед1, халык алдында кайдагы 6ip кангыма кара суйек кез1ме шел сал ды деп ез аузынан мойындаганы болып шыгар еда. Сонда манагы кикар шал буган ездщ e3i icreMereH есуастыкты ютемедщ деп екпелей ме? Онда хан кунэкар ханым мен онын ашынасын емес, езш маскаралаган боп ш ыкпай ма? Сонда nip кунэкар- лардьщ жаза шеккенше емес, бунын езш щ табага ушы- раганына куштар болганы ма? Ондайга Kimi ханымнын жер болганын калайтын, сонын жолында бул маскарага ушырап жатса, кайгыру орнына куанатын улы ханым барса барар, 6ipaK буньщ e3i Tyriai, экесш щ де Ke3iH керген nip калай барады? К,олында аса, аузында алла оты- рып, кундестнспн жел1пнен кезш е а к шел каптаган урга- шынын сокыр ызасын ол калай куптайды; кор кек1рек ургашыньщ кер сокырлыгынан еулие басымен ол калай аса алмайды?! Эрине, nip улы ханым сарайынын айтка- нынан шыга алмай жур. К,ажет десещз, онын жузшдеп манагы мыскыл, манаты таба да солардан жуккан. Улы ханымнын. тощрегшдеп туйедейд1 туймедей кылатын мыс- тан сайкалдар эулие шалды да арбап алган гой. Олардын пыш-пышыньщ сикыры Tipi пайгамбардын KOKiperiHfleri киеден де кушретпрек болганы гой. 0MipmiHiH жузше айыз кандырар ащы мыскыл жупрдг Ол TinTi эулие басымен енш ен сайкал, оншен мыстанга арбалып калган киел1 шалды аяп та к ета; ошндеп жана- гы 6ip лып ете калган кекесш аяк астынан MycipKeyminiKKe ауысты. Эулие шал озэзш пыш-пыштан алжасса, алжас- кан да шыгар. Атгасан болды, ар-намысын саудага Tycin шыга келет1н мынандай кор дуниенщ тебес1нен карамай, ортасында журсе, кайдагы 6ip калт-култ оулие шал тугш , -21 0-
жараткан жалтыз иенщ G3i де элдекаш ан-ак ез жолынан 63i адасып, мэнгурт болып шыга келер едт Кулл1 дуниеш эйтеу1р б1рденеге елш -еш ш жататын толы п жаткан куштарлыктардан туртызса, кайтш Hancire бершмессщ, кайтш кунэга батпассын. Куштарлыктан пайда болган ленде Tipmmri куштарлыктан опат тапса, танданатутын Heci бар? К уш тарлы к атаулы Hanci болса, н э п а атаулы пенделж болса, э л п эулие ш рдщ 03i де ленде бол ш ы к- пай ма? Ол да кудай жолына кулшылыкты азге пенделерд! аузына карату у ш ш жасайды емес пе?! О л мына ем 1рде коп нэрсен1 талак еткенмен, барлык нэрсеш талак етпепй. Журтка ыкпалы жургещц о да жек керш жаткан жок. Елдщ елбек какканы, алтына жытылтаны онын да жанына май- дай жагады. Б аска тугип, алтын тажды падиш аньщ e3i алдына кеп, алтына жыгылатынын журтка кыр кылады. 0p6ip мактан — acipe куштарлык. 0p6ip acipe нэрсе — к у т р л ж . 0p 6 ip к у т р л ж кунота батырады. Ендеше, nip екеуш щ к у н э а бш-б1рдей. Бул ею мет кумар, октем м ш ез болса, ол да солай. Будан 6ip мыскал кем емес. TinTi ал- ланын айрыкша рахымындаты буньщ езш е астамдык керсеткеш онын да куш рлжтщ балдыр-батпатына ебден белшеден батып болтаны. З ю зи н е де сол пенделжтщ кок туманына тусш, кезш ен айрылтан кер сокырлар тана вреди. Ендеше, киел1 шалдын улы ханым сарайыньщ айтканы - нан шыга алмайтындай жеш жок едь Kapi эулиенщ бул пайтамбар жасынан асып, тугырдан тусерде ертенп так иелерш ocipin-еншрген б е й б ш е н щ ьщтайына кеткеш де сол пенделж. Бугшп ыкпалын тана емес, ертенп куннлн де кандай болатыньш ойлатаны. Ендеше, ол ез басындагы пенделжтт кермей, бунын басындаты пенделжтт. неге сонша жазгырады? К уранны н езшде жазылмап па едй «Пенденщ бш м еп шарт: Алла — жалтыз; онда жора да ж ок, жолдас та жок; 03i еш ю м нщ перзенй емес, 63i де перзентаз; отан ешк!м тен келе ал- майды; касына cepiK, артына эулет ертпеген ол е з пат- шалытында колындаты билж й еш иммен беле-жармай- тын дара падиша. Ыкылым орнамастан бурын бар ол, ыкылым тугел курып кеткенде де курымайды... К ек тщ биллт де, жердщ биллт де 6ip сонда: кек пен жердей, кургак пен судаты жан-жануардын баршасына сол ие, оларта одан баска билеупн де, кортаушы да жок- Адам татдырын да -2 1 1 -
СОЛбилейдк ауру ж1беретш де, дару яаберетш де, елттретш де, OMip 6iTipeTiH де тек сол гана. BipaK ол жараткан жан neaepi nepiuiTe болсын, пайгамбар болсын, тш п баска макулкат болсын — 6api6ip, тугел дерЛ1к бейшара. Kynii аскан куД1рет те 03i, 6iл iri аскан сунгыла да 03i». Жараткан иенщ 03i кед1р-будыр кып кемшш жараткан дуниеш бул калай 6ip Teric кыла алады? Жараткан жал- гыз иенщ 03i он сепз мьщ талам оз билшмнен шыгып кетпесш деп, ез колынан шыккан жан-жануардьщ эркай- сысына эр алуан к ем ш ш к пен э л азд ж 6epin, сол аркылы тутымында устаса, ез карауындагы жумыр басты пенделерд1 бул калай солай устап, солай тутпайды? К,удайдьщ езшде бар кемш ш ю п адам кайталаса, неге кустаналайды? 03i жараткан жан иелерш щ аласынан алланьщ e3i элпндей сескенгенде, бул кайт1п сескенбейд1? Элде, Алла татала- ньщ мунысы, те п мен заты б е л п а з 6ip e3i тана ютейпн ерекше мен ересенге теп мен заты урташыньщ eTeriHin астынан шыккан жумыр бастылардьщ бой уруына бол- майды деген тиырымы ма екен? Сонда ез1м гана жасай- тын кереметтерде шаруаларьщыз болмасын, аскан ракым мен аскар жаза тек мешн колымнан шыгуга raicTi, менен баска ешкайсьщнын какыларьщ жок дегеш ме? Олай бол- са, кунэ, кылмыс деген коркынышты сездердщ шын магы- насы — KyflipeTi к у ш п тобанын оз1м гана ютейт1н icTepai озгелер icTen коймасын, оз1м гана бшетш нэрсен1 езгелер тусшш калмасын деген 1штарлыгы гана болып шыкты гой?! Шаригатта жараткан ие элпндей оз мшезше сыралгы боп калган адам тукымын аямайтынын айтып, акыр за- манды басына TOHflipin, коркытып багады. Алла екеш ал- ланьщ 03i элс1зд1пн б1лд1р1п алудан осынша тайсактаган- да, пенде басымен бул кайтш тайсактамайды?! Ендеше, nipfliH буган к у нэкарлы к куэс1 к ек мунараны куртып, басыцдагы маскара халд1 жаркыратып е зщ жайып сал деген1 адам ту пл!, кудайдьщ да кулагына epci есилетш ecipiK энпме. Желеп-жебеуш1 кызырлардьщ 63i буган ешкандай аян бере алмады. Анга барганда корген Tyci осы сергелден хал1не кершген шыгар. Кагбанын кара тасынын карсы алдында турып манына жолатпай койганы муньщ осы акыл таппай, тыгырыкка камалган пушайман дагдарысы болар. Шынында да, бул не ютей алады? Егер KYflipeTi к уш п кудая -2 1 2 -
д эл каз1р тосын апат xi6epin, оньщ к у ш бупнге дейш кезш щ карашыгындай Kepin корташтап баккан астана- сын тып-типыл кып киратып тастаса, бул тук те ренжшес efli. TinTi куанар efli. Анау кезге куйж кек мунарадан да кутылар efli. Опаттан шыбындай кыры лып, жайрап кала- тын жумыр бастылардьщ кер кеюректершдеп сасык ла кал та б1ржола сап болар efli. С ол 6ip топалан кыртында тонкалан асатын кеппен 6ipre e3i де ж ок болса, оган да еш 0KiH6ec efli. 9ftTeyip е л п насырьша тиетш сумырай есек артында калмай, ез1мен 6ipre курыса болтаны. BipaK та- лай п лели on-оцай бере салтан мырза кудай тап осы жолы кессе кан шыкпайты н кас саран бола калыпты той. Ол осы арада oMipiHfle алгаш рет ж алпак элемд4 аузына тугел дерлйс караткан ен Kyfliperri oMipmi болганы на екшдк Бакса, жакын манайда сасык ауыз, ciMciK к ез онш ен найсап каптатан мынау сайкал каланы шауып алып, куртып жiбepyгe Kyfliperi жететшдей Tereypinai жауы да калмапты. Бутан ж е п киян жер Ty6iHfle жатып ылти кез алартатын е л п 6ip сытыр кездерге де каны кайнап тур. Тым-тырыс жатып алган немелерд1, кас кылганда осы, 03i барып шауып алса кайтед!?! 0Mipmi сол ойына бел буды. К ептен 6epi к ещ лш де журген ж оры кка осы Ka3ip аттануы керек. К,ара тобыр- дын кею репне окты н-октын толып KeTeTiH арам желд1 куып шыгудын 6ipfleH-6ip eMi канды касап кана. К,удай ж1бермеген, жауы ж1бермеген канды касапты e3i жасайды. Бул 6ip-6ipnen куртып б т р е алмайтын е л п 6ip сасык ауыз тобырды жана жорыкка бастап апарып, мын-мындап кырып кайтады. Tipi калгандары есек ту гш , бастарымен кайгы боп оралады. Аман кайткандарын кудайдан емес, будан Kepin, бурынгыдан бетер кулды к урады. 0Mipini дереу ж оры кка атганута беюндь VI Дария артга калды. Элпнде анталай карап турган кара тобыр да алыстай бердь К,уба ш ел, к ула ту з басталды. Ш елдщ какатан капырык ыстыты кайтадан кайратына мщщ. К,ара курым к алын кол толарсактан кум кеш ш ж у р т келедь Шакырайтан талма туе салт атгылардын курдым келенкесш де жалмап жутып койыпты; енда ездерш б1ржолата жок кып ж1берпс1 келгендей ертенш тур. - 213-
©кпек аптап 6ipTe-6ipTe кушейе бердь Кдйнаган ыс- тык бул отырган куймеге де баса-кектей Kipin кепт!. Вар ган сайын тынысы тарылып барады. К,абынган екпесше 6ip жутым ауа 1здегендей пердеш ысырып, сыртка коз сал- ды. Сол баягы куба шел. К,ула шагылдар шакырайган кун козше карсы шыгар кайрат таба алмай, коргасын боп бал- кып жаткандай. Аттын 6opi малтыгып келеш. Шолден кашкактаган 6ip юш кене туз кусы шарыктап ушып та кетпей, жер бетше тусш жоргаламай да, ушып-конып, куйм енщ курдым келенкесш е тыгылып секектеп epin келедк ©Mipmi дуниеде осы 6ip шынашактай кустан баска ештене калмагандай, merip кезш соган кадап апты. Бар- мактай кустын мына жанталасы кандай магыналы. Тама ры булк-булк етедг Жер апшысын куырып бара жаткан Кызыл жалын аптаптан жанын коярга жер таппай шыр- шыр етед1. Болк1м, мына ттрлжте одан баска ешкандай магына да жок шыгар. Одан аскан эр екетан 6opi мэнс1здене тусет1н болар. Эрекет негурлым алапатгана тускен сайын бар мон, бар касиеинен адалана туссе ке- рек. М ынау алапат аптаптын аргы атасы — ж1бекше желпиин майса самая емес пе едг ©уелде дуниен1 шан- тозаннан арылтсам деп ескен уялш ак леп ез кушретше ел1ге-ел1ге, ел1ре-ел!ре жер бетш депш тугел Kyftflipin- куйрететтн MyHKip-HOHKipre, дем1нен ажал шашыраган Кызыл аптапка айналмады ма... ©не, бейшара кустын та- банын ш ок боп карып, канатьш жалын боп шарпып, корер кезге куртып ж1берер Typi бар. ©Mipmi тажал таскынына кылар кайраны болмай, жан ушыра секектеген кшжене макулыктын актык азабын Keprici келмегендей, кезш таре жумып алды. Дуниеш куйкадай куырып бара жаткан от леп онын да туда бойын кари бастады. Мынау кутхана шатырын еншен жендет басып алгандай, ол тырп етерге дэрмен1 болмай, сулк отыр. Тозак отына шыжгырылгандай он бойын орт жайлап барады. Ж ан-жагынан жуздеген MyHKip-HOHKip жанынды бер деп жаланып тургандай. Бэсе, манагы ойда жокта колынан сусып Tycin кеткен сакинасы онын осы сапардан Tipi кайтпасына KopiHreH екен гой. Узак жолга аттанарда алдынан суканы суймейтш KiciHiH карсы жо- лыкканы да жаксы нышан болмаса керек-Ti. -2 1 4 - _ _____ LJ
0MipmiHiH к ез алдынан сокы р ж ш т кетпей койды. Ол есек арбасын дарил жагасына тастап, 03i мунын куймесше кош т кеп, карсы алдынан каскиып отырып алгандай. Нур жайнаган жаутан жанардан айрылган сон, жузшдеп бая- Fbi MeftipiM жым-жылас жогалып кетшть Эдем1 жас жптгке лайык 4зет-ибадан да еш ж урнак калмапты. Ущ рейген- ущрейген eKi кезд щ тубш е тажал тыгылып тургандай. 0нд1ршеп сорайып, танауы кусыры лып, exi 6eTi кулдей боп-боз боп KeTimi, ещ нен Kici шошыгандай. М ш е, ол буган карай козгалгандай болды, б1рте-б!рте жакындап келедп Суйекпен суйек боп калган суп-сур бе-ri булк етпейдк Ол мунын сонындагы каракурым колдан да сескенбейтшдей. Ш аршы элем деп op6ip Tipi пендесшщ кулагына кок найзанын сунпсшдей суык естыетш ай- барлы OMipuii атагынан да тайсалатын Typi коршбейд1. К ус кус кос шенгел кешрдепне такап калыпты. — К,орыкпа, — flefli элдеб1р кы ры лдак дауыс, — барар жерщ 6opi6ip жердщ асты... OMipmi айран-асыр. Бул калай? Баягьша т ш н KecTipin тастамап па efli? Пышагы жалавдаган жендегпн кан-кан 6ip кесек e rri коз1нше жерге лактырып тастаганы кайда? Ендеше, элп жексурын дауыс кайдан шыкты? 0лде оган куд1рет кайтадан ттл б т р г е н бе? 0 л д е т ш н кескенщ мен, адамды мылкауга айналдыра алмайтын болганын ба? Бэлю м, э л п дауыс мына шебер жiriттiн емес, езйпн, OMipmiHiH дауысы шыгар? ©MipmiHiH K03i шарасынан шыгып барады. К,арсы ал- дындагы кубыжык сокырдын кан -со л аз каймыжык epiHiHe 6ip жымыскы кYлкi ш г й т . O.Mipmi ш епнш ектеп ш алка- лай бердй Оны 6ip жутпа батпак астынан обып барады. Ол, ен болмаса, жан тэсш м алдында туяк серпетшдей дэрмен таба алмай тырбанып жатыр... Олде 6ip уакыттарда барып кезш ашып алды. 1Шлде KyHi шыжгыра куйшрген шатырдьщ imi ысып кетш тг К,ус мамык тосекке уйелеп калган екен, ыстык мамык оне бойын жандырып барады. Бул жан-дэрмен басын KGTepin, eciK жакка карап eai, е и т м жок. О л п ты кыр бас сокыр элдекайда гайып бопты. Ол шыжыган шьдае мен пэлен куннен берп бебеулеткен тымырсык ойлардан кайнап- кайнап, балдыр батпакка айналган дэрм еназ мидан сана- сы тумандана бастаганын, элпнде гана карсы алдында -21 5-
жаланып отырган манаты вткел басында калган сокыр да, муньщ жанын алуга келген мунюр-негдар де емес, жой еншешн корыкканга кос кершген сандырак елее екещцпн енд1 ангарды. BipaK к вн ш н е б1ржола орныгып алган осы 6ip озбыр кум вннщ 6api6ip м ущар-нещ йрдей буныц ба- сын жутпай тынбайтынына да K03i б1ржола жеткендей болды. Ол кайтадан есецпреп Kerri. Ещи жан-жагын шетЫз- ш ек а з кула туз жайлап алды. Бшем-б1лем шагылдар да елдекандай шимай жазуларга толып кеткен сиякты. Бул ceHin бара жаткан жанарыньщ соцгы куатын шым-шым саркып, кадалып келш окиды-ак. Элдеб1р уакытгарда ба- рып зорга-зорга ажыраткандай болды. Кулл1 дуниеш «Ба- рар жерщ 6epi6ip жердщ асты» деген шимай жазу каптап KeTinTi. Ол тагы да кезш ашты. Тебесшен кара коныр кунпрт б1рдене TOHin турды. BipaK OMipuii бул ж олы езш щ уйреншисп алтын куйме, атлас шатырында жатканын элде баягыда e3i салдырган тас зынданда жатканын аны к ажы- рата алмады.
X ИКАЯТ КУЙ Абыл куйи/ i аруагына ескерткш Онсыз да капырык шатырдьщ imi тусте титл ысып кетп. К у н жеп тастаган кенептщ к ущ рсж Hici колканы атып барады. К,алайы кружканын кара шайын канш а пнке- нщмен ш елщ 6api6ip канбайды, сол бойда тер боп саулап кайта шыгып жатыр. Тан аткалы далада куннщ елнде журген Ж1гптер ыстык тараткылары келш , ысылдап-пы- сылдап 6ipa3 отырып ед1, айналадан аптап урып, береке кашырган сон, дастарканды жинай бастады. Т ек Курбан аксакал тана Mi3 бакпады. К ен ш атырдын к а к ортасында- гы карагай столдын 6ip басында, сыртына алабажак гулдщ cypeii салынган куманын устшдеп ала шыбык шапаннын етепмен тас кып кымтап алып, кек шайдан бас кетерер емес. Калган журтгы агыл-тепл тер алып бара жатса, кария- ны н тек кабагы гана ж1пс1ген. Шун1рек к е зш щ алдын mynip-mynip cipKe тамшылар тумшалапты. К ундеп эдеттне басса, осыдан шатырда ешк1м калмаганша шай imefli. Со- сын анау су куйган кубйе аркасын Tipen, алые квкж иек- тен квз айырмай жатады да кояды. Ондайда лэм-мим демейдь Б1лем-б1лем тамыры ш ы ккан узын мойыны 6ip жыгылмайды. К,удды квз ушынан б1рдене керш , сэл калт етсе квз жазып калатындай, кашан квленке узарып, ы с ты к im тартканша сел калпынан тапжылмайды. К анша талып-талыксып келс1н, кушпз квз 1л1нд1р1п кврген Kici емес. Соныра квленке узарып, ыстык кайткан кезде колы- на кылдырык мойын жылтыр жез куманын устап, маши- нанын i3i туспеген, швбше ш ан конбаган, май тимеген - 217-
таза жер i3fleyre шыгады. К,урбан аксакал ондай таза жер тауып, сосын белше орап журген ак шуберек жай- намазын жаркыратып жайып салып, кубы лата бетш 6epin, 6ip турып, 6ip отырып намаз окып болганша, кос- тагы ж тттер де уйкыларынан оянып, машиналарыныц ку йш куйттеп болып, жолта шыгута e3ip турады. BipaK Сырым мана коска кайтып келе жатып, шайдан сон к еш еп тарткан к у й ш кайта тартып беруш сурап ед1. Бупн кария шайын кундегщей кепке созып кеткен жок. Эне, куманынын тубшдеп жасыл шаманы сыртка апа- рып т е п п келд1. Сосын шатырдын Tipey аташына min койтан дутарын алды. Мынандай аптапта кансып кал- масын деп кара шуберек кабыньщ сыртынан да элдене- ше кабаттап орап тастапты. К,урбан аксакал дутарына айналтан сон, Сырым бо- сатадаты кунде шал жантаятын су куйтан Ky6ire аркасын ■ripen, аятын созып, турул1 ipreaeH керш етш алые кекжи- екке кез тастады. Ж ана тана далиып жаткан улан-асыр кара жон талма тусте пырыскан терщей 6ip уыс боп калып- ты. Сатым шалган кара деннен карауыткан кершда. 0здер1 елденешеу. Кекжиекте аспан мен жердщ арасын тареп- Tipen турып алды. BipiHeH сон 6ipi шытып жатыр, шытып жатыр. Сатым кемген кекж иек б1рде д ен уетше тунып калган ту п н сиякты, енд1 6ipfle каткыл денн1н астынан калкы п шыта келген кел Tepi3fli. Манайда сагымнан езге ештене жок. Булардын косы жайгаскан мынау токымдай кара жер жан-жактан жапа-тармагай каптап келе жаткан жойкын судын ортасындагы курдым аралдай. Ш ыр айна- ла кыры к кубылып, кыры к толкып сатым билейдь Анау карайгандар сол к ек тен ш ! Ti3eciHeH кешш серейш-серейш турып алыпты. К,озгалганы б1лшбейШ- ByriH булар TycKi аска кундегщен кеш кайтып едг Со- дан кун e ir i ме, элде тан саргайганша К,урбан аксакал- дын eHriMeciH ты ндайм ы н деп уйкы сы канбаган ба, eftTeyip, туда бойы дел-сал, басы м ен-зен. Тещрегшщ 6epi булдырап, буалдырланып кеткен. Бесенеден белгш нерселерд1 6ipiHe-6ipiH уксатып, кауыштырып отырганы да сондыктан. Баяты бала кезшде атасына MiHrecin келе жатып, тен1репне K63i талганша караушы eni. Сонда кунде Kepin журген yftpeHmiKTi тебеппктер мен кыраттар 6ipa3 журген сон тангажайып сикыр заттарта айналатын; - 218 -
кундеп кескш -кейш терш ен айрылып, не 6ip керемет- ке, не 6ip кубы ж ы кка ауысады. Бала к и ял ы манайында- гынын бэрш осылай кырык кубылтып келе жатып, кашан атасы: «Ал туе ендП» — легенде барып есш 6ip жиятын. Элгш дей MiHe3iHe бола эуеш атанды. С ол аты эл1 келедь Tinri осы отрядтагылардын e3i геодезистщ артынып-тар- тынып журетш езге ылдырмак-шылдырмагы аздай, кай- дагы 6ip магнитофон, киноаппараттарды да ж у к кылып аркалап алаты н буны сыртынан «эуейЬ> деп кулш едг Онын уст1не, К урбан ак сакал келгел1 ы лги ш ала уйкы боп K03i кызарганын керген сон, TinTi кудай лары 6epin калды. Жапан даладагы кез келген оба мен жыранын атын жаттап ж урген эуресш е Mice тутпагандай, элдекаш ан суйеп курап калгандарды н не icTen, не койганында не жыны бар екен... Осындай эуейш пнен де болар, мектеп б т р ге н сон жы л он eKi ай уй к е р м е й , Kem i-к о н д ы м е н ж уретш геодезиепкп калады . MiHe, К акпакты лесе дегендей так- тайдай тепе жалпак денде эр бутанын тубш е 6ip тауап етш, эрльберл1 кезгенше айдан асып барады. Мынау улан-асыр ку медиен далага елу жылдай болыпты — ел конбапты. Ай бойы канша жерд! араласа да, эдетге тенге жараныц орынындай окшау бозарып жататын кене журт, не кузекте, не кектемде ши корамен отыратын койшы ауылдардан калган ecni кен —ештене кезш е тускен емес. Малдын cypneyi, тезеп — туп жок, жым-жылас. Тек теп- тепс жазык, кэптен 6epi т у я к баспай, Tic тим ей какалы п ескен майкара жусан. Осынау бедерыз кенюпктен багыт айыру, багдар тану Timi киын. Анада алгаш келш тускенде 6ip апта бойы сал- пактап боска журдг Далиып жаткан кара жонда назарьща uiirep 6ip белп кезиссейпп. Буган cepiK к у т и ш жнтттер: «Bip парак кагаз алып, кунбатыс шетше К аспийш белплеп, калган жерше к ол типзбей, аппак к у й1нде апарып тап- сырсан, К акпакты ньщ картасы дегенге KiM сенбейдь Бос ка кангыганмен, кашып журген кара куйрыкты белп- лемесен, картанын бетше не TycipeciH?» — деп куледа. Шьшында да, апта бойы аралаганда карта б епне 6ip-eKi-aK ауыз сез жазылды. Атам заманнан 6epi i3 туспеген дещ пн ойын-кырын бшетш Kici калып жарымапты. Сырым да базага адам катыскан сайын жол керсетупи тауып бер1ндер -2 1 9 -
деп каксады да жатгы. Жан-жак,к.а хабар шашып, иегшде сакалы бар Kici KepiHce, жж-жапар боп жалынып журген- де, туржмендердш Кособа деген ауылынан осы К,урбан аксакал табылыпты. Курбан аксакал жасы жетшстен асса да, сыр алдыра коймаган ci«ip кара шал. Жумырткадай шап-шагын ба- сын какшандатып шапшан сейлеп, шапшан кимылдай- ды. Кеше булар тек жылмиган жазык кой деп журген кара жондагы коныр жусаннын арасынан емю-емю кезге тусетш ер будырга ат тауып береди. К,апел1мде соньщ 6epi сырты- нан кезге тусер-туспес е л еу аз кершгенмен, аттары дар- дай. Эне 6ip калын буйыргыннын к ак ортасында калып, айналасына кумырска илеу салган к ек тастыц аты —«Кан- жар жаныган», ал ана 6ip жалгыз кылауыткан токымдай Ke6ipfli« аты — анау-мынау емес — «Кол кырылган». К,удды баягы бабаларымыз к ез cypiHTnec тепе дечнщ бетшен езд т н е н кезге шалына коймас елеуаз белп- журнактардын берш де ен болмаса eciMiMeH назар ауда- рып турсын деп эдей; дабырайтып атаган тер1здг Не де болса, Курбан аксакал келгел1 картанын бетз шуп1рлеген жазуга толып Kerri. Bip кезде мынау иес1з далада да т!рш1л1к болганын бшетш тек сол Курбан аксакал мен децн1ц ею-уш жершен ушырасып, коныр далада, капел1мде, кезщ е mire коймайтын кене кауым молалар гана. Ен даладагы кене к ез eKi керш )н — мынау ызгыган жонда ы ккан жылкы- ны талай кайтарган Kepi ж ылкышы К,урбан мен осы ощрде прл1к еткен пенден1н 6epiH ез KeKiperiHe тыгып, бул манайда не болып, не койганын e3i умыттырып, e3i eciHe TycipeTiH кене моланьщ — 6ip-6ipiHe уктырары кеп болса керек. К,урбан кария анадайдан мола KepiHce бол- ды, машинаны токтатып, жерге Tycefli. Басындагы кара дудар сенсенш колыменен 6ip басып койып, шофер мен буган ыммен буйырады. Шофер кабинасын ашып, орын- дыгынын астынан бензин Hici анкыган май-май кепка- сын суырады. Сырым басына eTeri делдиген сабан кал- пагын киед1. Сосын ушеу1 ш ыгып зиратка беттейд). Курбан кауымнын кубыла ж ак алдына шыгып дуга окиды. Шофер мен Сырым зираттагы куж-куж кара тас- тан ер килы кып орнаткан кене ескертк1штерге у н тед г К ун жеп, су шайып, кына мен мук басып, 6eflepi каш- - 220 -.
кан мелшиген-мелшиген мешреу тастар. Keft6ipeyi жер койны нан зорга кылтияды, Ketf6ipeyi бук Tycin жатып алыпты. Курбан кария дуга окып болган сон орнынан турып, Ti3eciHe жугып кал ган а к у л па топы ракты кагып, кауымнын кубыла бетшдеп кара тастан калай болса со- лай калай салган тыгырык кара молага келедк Касынан 6ip уыс топы рак алып, кара м оланы н ш пн деп топырагы ойылып, кым ы здык ш ы ккан ecKi к ер дщ ycTine тастай- ды. Сосын машинага жеткенше артына карамайды, тырс ундемейда. Мола 6ip децнщ астында калган сон барып энпм е козгайды . Сонда эл п н д е гана бук Tycin, булк ет- пей жаткан кына баскан, кус сангыган, кун жеген мешреу тастардын кай-кайсысынын да к ол-Kecip хикаясы бар боп шыгады. К еш е ту е кайта тещ зге тум сы к Tipeft таусылатын кара жалдын ш етш деп 6ip конетоз кауымды KepceTTi. Ж ал- дын етегшен басталатын пышактын жузшдей жш-жщпнке тубек к ок айран дарияны н TopiHe дейш cyHrin Kipin жа- тыр. Сырым мынау елден ерек тангажайып тубектщ сы- рын сурап efli, К урбан ак сакал басын сонау, ту ершен алатын узын-сонар хикая козгады. К °ска келген сон колына дутар алып, осы окигага байланысты шыккан 6ip к у щ и тартты . Ж е т т с т е н асса д а , к о л ы н а д1р1л жупрмеген. Саусагынан тег1лген саз эл1 тэтп. Сырым да жастайынан куй тындап вскен казак-ты. Баягы бала кез1нде ку тактайды н бет1нен 03iHeH-e3i op6in жаткан сикыр унге ел1ткенмен, дэл каз1рпсшдей сугына тывда- маушы едг Ka3ip куй ecTice, ене бойынын 6opi шымыр- лап, KOKiperiHe элдекандай 6ip озгеше сез1м кордаланы п, жанарына м ун уйып, ынт-шынты кетед1. Э ар есе, К урбан аксакалдын Kemeri тарткан к у ш нен эл1 айыга алмай жур. Мана туске деш н денд1 кыдырганда да кулагы нда сол саз оянып, баягы бала куншдегшей эр сакка кубылып, элденеге елепзумен болды. Теодалитке канш а телм1р1п караса да, коз ушындагы кара нокатты н 6api 6ipece элде- кайда асыгыс аттанып бара жаткан к алы н колга, енд1 б1рде элдеб1р жактан сонына кик у Tycin, жапа-тармагай жа- пырыла кашып келе жаткан калын жылкыга уксап кала- ды. Курбан аксакалды кайта-кайта касына шакырып, кекж иекте KinKin турган кал ы н мунардын imiHfleri бу- алдыр елестерд1н не екенщ неше мэрте сураганмен, к ула- -22 1-
гына мрмей койды. Багана туею тамакка кайтып келе жатып К,\\'Рбан аксакалга: — Кария, кеш еп куй1н1зд1 кайта тартып берщшш , — деген. — Макул, —деген кария. Енш, мше, Курбан аксакал дутарыньщ куйш к ел п р т болып, мандайына шып-шып шыккан терш cypni. Шай iuiin болган ж тттер шатырларына тарап, б!ркатары уйкыга кета, б1ркатары картага Kipicri. Сырым уйып калган аягын созып, турул1 ipreaeH KepiHeTiH алые кекжиекке кез тастады. Сабы ж ш -ж щ ш ке туймеш ж бас дутардан ун шыкты. Сырым сагым шалган сэры далага караган Kyfti е л т п тындай калды. Онсыз да 6ip бедер, 6ip 04 жазык дала ещи бурынгысынан repi де булдырай TycTi. Костыд касында- гы машина мен бензин куйылган xeMip кубшер де сол сагым боп сапырылыскан буалдырга Kipin жок болды. Куй тартып отырган Курбан аксакалдын 63i кез алдынан жога- лып, кулагында тек сай-суйегш сыркыраткан ызын гана калды. Берш де керш, бершен де торыгып, бершен де сырт айналып, iprere карап бук туеш жатып алган Kepi дана- нын уй ш ш де езш ен баска адам калмаган 6ip сэтте KeKiperiH кеулеп, журегш сыздаткан мун-наланы 6ip лык- сытып одаша курешгешндей, еткен мед кеткенш, дел каз1р касында Kepi ж урепн тЫ м деп жаткан потуасыз коп куйбевдк не кулд1реиш белгклз, не булд1репш белгклз беймел1м ертещц ойлап курешгеншдей, ыдылы баяу, леб1 ыстык куй сазы шымыр-шымыр енш , 6ipTe-6ipTe ширы- гып барады. К уй KeKiperi ерепюген сайын Typi жок, тип ж ок мынау макау дала бетшде едеMi эшекеш болмаган сон ешюм кез1не ш мей, окып та кермей, 6ip шетке ысыра салган кенетоз судгыла KiTan сияктана туей. Сикыр куй мелш иш ж аткан MeHipey даладан тан аткалы бунын киялын ер сакка сабылтып журген кемесю елестерд4 кайта Tipiл т п . KyHipeHreH дутарды ты ндаган сайы н кудды жер туб1ндеп б1рденеш Kopin отыргандай Сырымнын тунжыр кара K63flepi кшпрейе бердт К ез ушында, кекжиекте со- райып-сорайып бейтаные карайгандар тур. 03flepi кек сунгклн KOTepin, жер тубшен айбат шегш келе жаткан калын кол сиякты... - 222т
II Ала жаздай нэр тамбаган ала денде ауыл отыр. Алды- артында иек артпа кырка-кыран жок, туп-тулдыр жазык- Тек тергскей кокжиектен инедей шаншылып сагым зо- райыткан карауыл тебе буланытады. Ортадагы ушпн турул1 iprecmeH унш е каратан шущ рек коз кермедеп аргымак- тын серек аяктарынын арасынан сонадайда шаншылып турган кара сырык булдыр сагымга манадан 6epi теалуль Тактайдай такыр денге колм ен уйгендей окш ау б1ткен найза тебе биыл TinTi кызыл топырагы шыгып жаланаш- танып калыпты, жер тубшен буалдырланып кершехц. Кер- ме манынын cuiTi Hici кыр ш ебш щ к уш к HiciMeH арала- сып, колканды атып барады. Теш рек жым-жырт. К,ол- аягы серейген кара м ойнак катпа боталар тан аткалы зар- лай-зарлай жалыгып, енда уй-уйдщ келенкесш е тыгыльш- ты. Уй иишде де сес жок- Терден есиске д е й т ттз1ле жайгас- кан дудыраган сенсен бернсгер 6ip-6ipiHe ауы к-ауы к уюлз кез тастап, тугел мулгш кеткен. Торы ала куманмен кел- ген шай да шйлместен суыды. Тергскей кекж иектеп сидиган сырык булынгыр тап- жылар емес. К,аукиган-каукиган кара сенсен бержтер де кашангы едцрейт турсын, коюрекке сулапты. Тек как тердеп айыр сакал дойыр кара гана апай тесш энтек шал- кайтып, шаншылган калпы, Kipni кабагынан ашу шашы- рап, турул! есйстен керш ген 6ip узнс кокж иекке т у й ш т алган. Онын сол колындагы ак сенсен киген, сакал-мурты кудай кария алдындагы ак лактын TepiciHe шашылган жиденщ тастарына карап басын шайкап кояды. Айыр са кал оны к езш щ киыгына 6ip iлд! де, кайтадан мавдайша- нын астына кадалды. К,арауыл тебе жакты ipreaeH багып отырган кызыл шыбыгы, кара шыбыгы аралас торы ала шапанды кайыс каранын иы к тусы булк ете TycTi. М улпген бастар селк етш айыр сакалга карады. Кенет журттын езш е теиле калганын керш, айыр сакал артына бурылды. Енкешп iprere кез салды. К,арауыл тебенщ шыгыс жагынан тебелер1мен к е к TipereH eKi-уш карайган ш ыгыпты. Xypicrepi енбей кекжиекте булдырап турды да койды. К,арауыл тебенщ басындагы кара буалдыр орнынан тырп еткен жок- Айыр сакал тйстелт отырды. Елепзш енсе кетерш алган сенсен бержтер кайтадан сулк тусп. - 223-
Жанагы карайгандар тезек Tepin кеде жаткан монгурт казактар болып шыкты. Олар еткен жазда колга тускен туткындар едп Бул Душмкаранын туган нагашысынын ауылын шауып, он бестен он алтыга ещц шыгып отырган алты кыз бен он алты-он жетз жасар алты бала ж т т п тан- дап журш атк,а OHrepin экеткен-дк Алты кыз адайдын де ген арулары екен. Бетшен каны тамган, тостаган коз кыр- дын кызын кергенде, Мэмбетпана эулетт тугел естершей танды. Бай ауылдын шетшен aynipiM кеп жiгiтi туткын- нан келген алты сулуды озара белгсе алмай, ЭЛ1дау-шар- мен журген кершедп Алты бала жнтгп бул бай ауылга туарм ей, ез ауылына алып келдь Аз гана агайынын жиып ап OMip кылды. Бул атаньщ езш ен улкен аксакалы —бал- гер Аннадурд1Ш Мэмбетпанага жумсады. Keuieri жорыгы мен алты ку ннщ акысына ана жылы Хорезм шапкыны- нан колга тускен ак шгеннен туган ак тайлактардын 6ipeyiH 6epciH, Кекберш щ басына сойып кудайы берем деда. К,ас душпаннан кан кустырардай кып ош алып кайт- кан сон, iHiciHiH басына ак туйе сойып айдын асыргысы келдг Аннадурд1Момбетпананын ауылына коп айналган жок, сол куш кештетш ею еркепп баладай ак тайлакты жетелеп кайтты. Ак тайл ак ауылдын касындагы mo6i oai т у я к к е п т бола коймаган астау ойга жайылып шыкты. Тусаулы тайлакты тан атканша атка MiHin уш ж т т кузетп. Ертенше осы кущи 6ip айдан 6epi асыга кутит отырган ауыл ак тайлакты жетелеп, К ек бер ш щ басына барып кудайы 6epin кайтуга атганды. Алты туткынды аркасы кырдай eKi корт туйеге комсыз MiHri3in алып журдь 1лгер1рек аттанган кос аттынын сонында eKi оркеип flip- flip е т т , а к >юбек желке шудасы желюлдеп а к тайлак кетш барады. К,ос жорганын журклне сыр 6mfliprici келмеген- дей май булюлден 6ip таяр емес. Атгылы-туйел1 каракурым лзбектщ кыр сонында алты туткын келедь Мынау жер кайыскан калын дурмектщ 03flepiH кандай кунге тап кылатынын бiлe алмай, айнала- Fa алак-жулак карай беред!. Агаш ашамайга шлем жапкан сала мойын кара нарлар ыргала басады. Сур мойнак ар- гымактар да сес шыгармай суси жуйткщц. Сенсен 6opiKTepi калкиган суеты жургштшлер олар тугий 6ip-6ipiMeH де Tin катыспайды. К,ырдын iuo6i ешй-енш nicin, адыр-адыр мар ка жонданып буйраланып калыпты. Аспан да ап-ашык. -2 2 4 -
Антарыла караган алты балага о да: «Шырактарым, мен ештене бшмеймш», — деп, жалтаргандай сыр ашпайды, жазгы к уннщ эл1 кайратына MiHe коймаган жылы шугы- ласына малынып жаркырап тур. Алты туткын каткыл жонньщ дук-дук дыбысына кулак. Typin, туяк сайын кылт-кы лт ушкан аласа ак шанта кез Tirefli. К ез ушында садакага шалынатын а к тайлактын эсем eKi еркецн акыргы рет кезд1 арбап булт-булт етеда. Улы дурмек 6ip ш ай imiM жер журш, кара жусанды каткылга келш токырасты. Кол-аягы шандулы туткын ж ттгер жай- пак даланын калын кара жусанынын арасынан капел1мде кезге тусе коймайтындай осы 6ip жермен-жексен окшау сур темпекке жеткенше коресшерш обден керш. Жауыр кортсердщ пышактьщ жузшдей кыр аркасы кондарын ойып тастапты; комсыз туйенщ Tepi ciHin удай ашытып барады. Елдершен шыккалы eirepiHeH eKi ел1 жырак кетпе- ген кыл аркан кесш канталап калган бшектер1 туйенщ изен журюшен кайтадан кажалып, бебеулете тусп. Оларды KoK6opiHiH моласына жеткен сон да кортген ту ар ген жок. Окшау молага келгамен аттын 6opi кантарылды. Журт кпикене темпекп кош жерден шыр айнала коршап куран окысты. К ыннан босаган катулы колдар алакан жайып, бетгерш сипады; от шаш кан коздер 6ip сот момакансып мулпп калды. Жана гана айдаланы ттренткен айбарлы топ тып-тыныш, моп-момын. У зенп нщ де сьщгыр-сьщ- Fbip уHi тыйылган; кущренш ш ыккан зарлы макам кулакка талыксып жетедь Куран окылып болды. Калын дурмек дурюреп орын- дарынан турды, а к топырак жугып калган тiзeлepiн какты, жанагы тылсым тыныштык юш кене селшр тозан боп ayaFa квтepiлдi. Ещц э р ж ер-эр жерден каукы лдаскан дауыстар шыга бастады. EKi-уш ж ш т моланын кубыла бетше ак тайлакты алып келдй Ак сэлдел1 молла тагы да алга шы- гып кураннан кыскалау 6ip суре окып бердь Ж урт тагы да жапа-тармагай жер ттзерлеп, колдарын жайып, кудайы мал кабыл болсын десть Бшектерш TypiHreH торт-бес жiгiт ак тайлакты эп-сэтге жайратып тастады. EKi-уш жерден жер ошак казылып, казан асылды. Кара нарлардын кап- талында келген кпикене емен кеспектердщ суы котарыл- ды. Бойынан ылгал кете коймаган кыр ш вбшщ кышкыл- тым HicTi ашык кок TyTiHi ушты. - 225-
Алты туткын 6ip сэт уайымды умытып, туржмендердщ асы кандай болады екен деп, айналасына кызыга карас- ты. К,азактардай ашылып-шашылып жаткан булар жок. Казактын асындагыдай карк-карк к у л й де, ожендескен дау-жанжал да, шыркырап к екке сермеген ен де, тартыл- ган куй де жок. Белше шаркат буып, кыз-келшшек жиыл- ган жерлерд1 тенфектеп, жер бетше сыймай желпшш жур- ген жшт-желен де кершбейдй К,атар-катар уй де тш лмей, шолпылары сылдыраган к ы з-келш ш ек те экелшбедй Шапса, шашасына ш ан жуктырмас арабы кан агызба ар- гымактар да ертеден кара кешке дейш кантарулы тур. Туржмендердщ 6api тунерген калпы; уйге тастаса, 6ipey урлап экететзидей, 6api де кылышы мен канжарын салак- татып асынып кел1пт1. Ак тайлактьщ eTi табакка тусш желшш, тагы да куран окылган сон, эр туткынды е й колынан е й жшт жетелеп ортага алып шыкты. Кдстарына колдарында жаланаш кан- жарлары жарк-журк етш 6ip-6ip москал туркм ен кедщ. Б1лектер1н TypiHin алыпты. Туткын балалар жаутандап жуздерше карап ей, канын иише тартып кара сурланып алтан катулы Kiciлер еш шырай бермед1 Тобелерше тенш келе жаткан канжарды кергенде алты бала жшт сштщен шыккан суйектей куарып, комейлер1не е к сж кептелш, кездер1 молтендеп, буын-буын, жулын-жуйкелершщ 6opi жидш, сута тусш кеткен шеже балапандай flip-ддр етп. Кдтулы турис- мендер канжардьщ кынымен желкеден 6ip салып ей, /upuwepi пышак кескендей тыйылып, мойындары уйып, калшиып катгы да калды. Аршынды тур1кмендер кулактан тукырта тартып, жерге шекелетш отыргызды да, eKi иыктарын та- кымдарына кысып, желкелершен т е н т турып алды. Мо йындары сорайган жез куманмен су екелш й, эуел! баста- рына су куйылды; канжары жалактаган москал тур1кмендер шаш жiбiтiп жаткандай, алты туткыннын бас куйкасын, са- майын ыекылап укалай бастады. Ан-тан туткындар алактап айналага карайды. Тебелершде кул1мдеген жазга куннщ K03i келегейлеп канжар йршдейд1; айналага караса, элгщде гана далиьш жаткан кекжиек-п кусыра тарылтып, калын дурмек шыр айнала коршап алыпты. Тан аткалы жак ашпай унс1з турган кеп туржмен каукылдасып, тьшыш даланы бастары- на кетерш барады; бэрййн де K03i тукке туеше алмай абды- рап отырган алты туткын балада. -2 2 6 -
Зшдей жудырык желкеден нукып калды, алактап отыр- FaH алты туткы н жым болды. А йнала коршап турган журт та 6ip сэт саябырсыды. М оскал тур!кмендер онсыз да зэре- куты калмай отырган алты б аланьщ журегш зу-зу eTKi3in, канжарларын коныштарына жаныды. Сосын 6ip колдар- мен туткынньщ мандайынан устап, кылпылдаган ак ал- масты шашка типздь Сыр-сыр етш шаш сыпырыла бас- таганда ш иы рш ы к атып жиырылып алган ку йк а Tepi жа- зылып журе берД1. BipaK журт туткындардан эл1 к ез ай- ырган жок- Ke3fli ашып-жумганша алты туткынньщ шашы алынды. Ш аш алгыш тар канжарларын cypTin, кындары- на салды. Алты бала эл 1 сол шекелеген калпы: журттын K63i енд1 булардын жалтыр басында. Ж ана гана шашы алынган кок куйка бастар айнадай жаркырайды; жазгы кунн1н жылы шуагы шекелерщ кыздырып, маужыратып барады. А йнала ко р ш ап алган к а л ы н ту р ж м е н евдн бурынгыдан да repi ентелей туснгп. TepT-6eceyi ак тай- лактьщ TepiciHiH манында куйбендеп жур. Ж анагы шаш алып берген москал турш мендер ау л ак ке-ricTi. Эркайсы - сыньщ касына тагы да eKi-екщен баска 6ip м оскал кюшер кeлiп турды. Булар да бшектерш сыбанып алыпты. Тут- кындардын кокф ектерш де тагы да куд1к оянганмен, бул жолы коркыныштан ropi ещц не болар екен деген эуеепк жeнiнкipeп, манагыдай емес, тыныш отыр. К,алын копт1н ортасында кайтадан г у т улгайды. Ж урггын коршауында- гы алты туткынньщ как алдында жаткан К окберш щ К1шкене TOMneri де 6ip сумдыктьщ боларын б1лгендей, шашактанып бой тузеп ескен тузд1н сойдак сояу кара жусаныньщ тасасына бута TycinTi. Алты туткы нньщ кездер1 ак тайлактьщ TepiciHe уйме- лескен кеп тур1кменде: кунге шагы лыскан ак канжарлар сыр-сыр етед1, жана гана колдей боп жайрап жаткан ак TepiHi уз1м-уз1м кып турап жатыр. К,анжары жалактаган жас ж т т т е р Kecin алган TepinepiH анадайда жер т1зерлеп, тукшывдасып элденен1 малш ы лап отырган eKi шалдын алдына тастайды. Колдей ак тершен де ештеде калмай барады. Элпнде гана сол арада айналасына тостаган кездер1н тонкере карап, каннен-каперс1з куйсеп жаткан eKi оркеш1 баладай ж1бек шуда а к тайлак тенкиш тонкер1лш тускен карыны мен кан- жыньщан баска еш белп калдырмай б!ржола гайып болды. -2 2 7 -
К,альщ дурмектен 6ip адым uirepi окшау турган айыр сака л, дойыр Kici алты туткынды коз1мен атып жеп бара- ды. Мынау кара жусаннын калтарысында жаткан аласа темпек — оныц iHici Кокберк Жау i3aen жалактап откен ер едк Не 6ip туткиылда кок аргымакпен жалгыз тшсш, жылкыны айырып кете беретш тотен ерлш не обден сырмшез болып алган казактар оган Кокбор1 деп ат так- кан. ДуШм ту р к м ен де оны ц азан шакырып койган Дурд1 атын умытып, Кокбор1 этап кеткгп. Десе дегендей журек жуткан кок жулын болды. Кейде бунын 03i дот кылмаган жортуылдарга аттанып журе беретш. Bipa3 жылдардан 6epi мунымен кабактары жараспай журген Момбетпана тукы- мы оцашада Кокбер1ге: « С е ти касында ана аган Женейгг те батырмын деп найза устап жур гой», — деп коятын. Ондай кеу-кеу кошаметке жалан тестеу жас батыр шлей ылыгып, дел1рйдареп кететш болса керек. Опатына кер1нген соцгы соктыгыска да элпндей айдап салма OHriMere e n irin барган сиякты . К,азактар турж мещ н Услрттщ кыры мен Мацгыстаудьщ ойы тупл!, Карынжа- рык, Аксорка, Удек сиякты жайдак коныстарынан да ыгыс- тырып, iniep суы, жайылар оты тапшы Кауынды, Какпак- тыньщ ызгыма дон1не тыксырып тастады. Эаресе, ызгын- дай малы бар Момбетпана тукымынын epici тарылды, калган туржменге де куй болган жок- Дутар бггкен «ады- ра калган Айладырды» сарнап, бахшы б1ткен Мангыстау- дыц кара ойын айтып жыр шертедь Кешкурым ыстык тарап, сагым кашканда TepicTiKTe сонау жер тубшен К,ара- таудьщ шокылары булдырайды. Сонда туржмен б1ткен коленкеге к1лем тосеп сыртка отырады. К ок шайды со- раптап, коз ушында мунарткан ата мекенге коздер1 тал- ганша карайды. Лэм-мим тш катыспайды. Адам тупл, мал екеш малга дей1н уйренш1кт1 opiciH огейлейш де турады. Жатка буйырмасын деп жанын калмай торып журген жылкын жанбыр мен желде жаудын колына 03i ыгып ба- рады. Узын сир ак туйе жануар Tinri кайырганынды б1лмейд1, opicTe соцында малшы болмаса, ерте алмайтын- дай элжуаз бота-тайлакты шайнап тастап, ежелп от-суы- на тартып отырады. BopiK киген еркек юнДйспц кай-кай- сысы да осыны кергенде, басына кан шауып, коз алды карауытып кетед1. Дол сол сотте: «Ал, конеки, атка м1н1ндер!» —лесе, 6opi де тшге келместен жугенге жуг!рер - 228-
eai. BipaK сондай б ер екеаз ш апкы нш ы лы ктан ел де эбден титыктап 6irri. Талай уйдщ тер1нде сенсеи 6epiKTi 6iTe жеп тоздырды. Талай боздак казактардын ауылынын касында белгю-берекеп ж ок уйме-жуйме кыргын тебе болып калды. Ж ещлген елдщ талай батырынын басына женген елдщ HTi сарьшы. С оньщ б эрш коре тура, бше тура, жау кайдасын деп атка кона беруге батырлардын да журеп дауаламайды. М эмбетпана малына жау тиген сайын: «Бара кер! К,ай- тара кер!» — деп осыган келедь Сонгы 6ip келклнде: «К,умырскадай кужынаган к еп вулетщ бар, касыма кол ерт. Эйтпесе, маган да жан керек, жантыз аттанар жайым жок», — деп кайтарган. Батырдан да айдынды бай тукым айбат асыргысы келгендей уйш ен сепз ерме камшысын сыгымдай кысып, сызданып шыккан. Со бойда Кекберне барыпты. Антал батыр кене KeTinTi. Талай рет жау соны- нан жалтыз куып, Мэмбетпананын жылкысын кайырып экеп те журдг Мэмбетпананын сатымга шомылтан кеп жылкысында кез акысы бар казактардын 6ipi —Душмкара. Бупнде Адай тана емес, nici Алшында одан аскан батыр жок- О ны н кай- нына урын барган сапарына деш н к азак т у п л тур1кменге де аныз боп тараган. К,алындыгынын касына алташ туне- ген тунш де кайын журтыньщ ж ы лкысына жау THinTi. Ай- даута кеткен жылкысын кайтарып келер батыр таба ал- май саскан ел куйеуд1н отауына Kipin барады. «Жау тид1» кику Кулагина тш амен батыр куйеу жар тосепндеп жа- ланаш калпы атып шыгып, атка конады. Тан eaai сес бер- ген елен-аланда жаута да жетедт Булынтыр танда жайдак шауып келе жаткан жаланаш немен1н адам екенш, жын екенш б1ле алматан барымташылар жылкыны тастап каша ж е н е л й т . Ертен1не тусте Дуй1мкара жаланаш етше ал- дынан ш ыккан жылкышыньщ какпа шекпен1н ки1п, жыл кыны айдап кайынына оралыпты. Сейткен Дуй1мкара бупнде 6ip елд1 ыгында жург1зген д т р л е г е н батыр. К,ос балтыры бурадай, уда-дуда, жун-ж ун TeciH дудыратып, HiHiHe кшм 1лмей, белуардан жогары тыр ж аланаш шаба- тьш оны тур1кменн1н жылкысына дешн сонадайдан таньш, женк1ле кашады. BipaK оган да riciH кайрауш ы лар кеп- ак. Онын ауылынын да ipreci тьшыш турмайды. Ocipece Мэмбетпана эулеп сойыл жиып, Дуй1мкарага карсы ат- - 229-
тандырады да жатады. Eki жак,тын да 6ip-6ipiH e согымга сойдырткан жылкысынан соккыга жыккызган жнтп коп. Бунын сонау бала кезшде eKi елдщ ип жаксылары б т м г е жиылып едк Жиынга атасы Огыланга ш е с т бу да барган. Кеше гана 6ipiHi« жагасы 6ipiHi« колында Kerin, жулкыласпен журген ею жактын да кабагы катынкы, шш салынынкы. Полей жылдан 6epri кан топстен кай-кай- сысы да калжыраган. BipaK ею жагы да ж у т жыгылганын байкатпай, дон, айбатпен сырт орай ушырасып, самар- кау тшдеседь К,араман атаньщ басына жиылган караку- рым журггын шннде ту р км ен жагыньщ ен белд1а opi би, opi бай Ж ума болды. Кошел1 кок мойнак аргымакка шал- калап жатып алган кербез байдын артында сулктей кара аргымак мшген каншырдай кара бала ж т т epin журдь Сол — осы кебеже карын Мэмбетпана. Ол кездеп оценен тек тещ репн im in-жеп отыратын жылан кез1 тана кал- пында калыпты. Авдыскан eKi ж ак эуел1 6ipiH-6ipi ыкты- рып тастагысы кеп кепе-кершеу даудан бастады. К ок apFbi- мактын ус-инде шалкалап жаткан Жума кауымнын кун- батыс бепндеп олдекашан сыры онып, тек будыр-будыр бедер1 калган дэу кара кулпытасты иепмен нускады. Оны- сы: «Бшесщ бе, мынау ен коне кулпытасты юм орнат- кан?» —деп сураганы едь Адай бш буган абыржыган жок- Ею би беттескен жерде Kopi ойылып кеткен коне Ka6ip бар-ды. К,аб1рдщ устшде жел м у ж т , ку н жеп, эбден шопп, тек To6eci гана кылтиган, оне бойында кынадан сау-тамтыгы ж ок, жермен-жексен койтастын журнагы тур екен, соны мензедь Жума шущрек кезш кыса карап турып калды. Адай бш нщ сезш е шоп барын ce3flipin, касынан 6ip шал, 6ip ж т т п таска жумсады. Журттын 6opi енд1сол к1шкене таска ентеледь EKi ту р км ен юшкене тасты ана жаплна да шыгып карады, мына жагына да шыгып кара- ды, ештене коздерше туспедь Жумага карап иыктарын кикавдатгы. Адай бш касындапл 6ip серизне иепмен тас жакты сштедь Ол орнынан турып тастын касына келдь Кш кене койтастын кубыла бепадеп уйысып оскен кальщ кынаны н арасывда eaai болмаса i3i жогалуга айналган алшын танбаны Kopcerri. Ею туркм ен: «К ер д к, кердк» дегендей бас изесп. Ею бидщ ор кимылын коз жазбай бакылап турган халык 6ip гу erri. Адай жак бел алып ма- сатганып дуылдаса, туркмендер опынып бас шайкасты.
Жума к.азак.тарга бул жер м енщ ата м екеш м деп иы к керсетешн деп едп адай жагы бул жерд1 алшындар сен- дерден де бурын иеленген деп карсы дау айтты. EKi жак бундай теке-т1рестен ештеце енбесш б ш п , ещц бопсага к в и т . Турпсмендер казакты н жерд1 алганымен коймай, кайда кешсе де окшелеп, малый малша, жанын жанша киып, елд1 тоздырып бара жатканын бетке басты. К,азак- тар д а т баска, тЫ баска калмактан бас саугалап агайын деп келгенде туржменнщ алдарынан кару ап шыкканын, согы сты н содан тутанганы н с а л ы к к ы л д ы . Б ул енд1 uiipeHicy емес, 6ip-6ipiHeH сез тартканы едн EKi жактын илмарлары да вцпмеш ушыктырмай, майдалай-майпаз- дай жвнелд1. Ж е-ri журтты ел кы лган, жет1 журтты жер каптырган Мангыстауды шукылай берсен, кай халыктьщ да моласы табылатынын айтып, откен ереу1л, калган са- лауат дестз. Атырау мен Аралдын, Сагыз бен К,арабугаз- дьщ арасындагы к е л -Kecip ала кырдьщ адайдын да, айла- дырдын да ерк1н жайлауына ж ететш ш айтып тыныш •прлжке, агайыншылыкка пэтуаласты. EKi жакты н да аузы дуалылары кауымны н TepicriK бетш деп ш ындагы кеуекте жаткан К,араман атанын басына барып куран устасып, ант 6epicTi. Одан 6epi де кеп заман erri. Сонда ат устауга барган булар да азамат болып, атка MiHfli. Заман e3repfli, зан тоз- ды деп, баягы 6iTiMai комсынатындар да ш ыкты. Ондай энг1ме ен эуел4 сол 6iTiMtti вз кез1мен Kepin, в з кулагы - мен еспген Мэмбетпана ауылынан ep6iai. Сол эулеггщ молласы Дегене-ахун адай мен айладырдын 6iTiMi кез1нде 6ip арам айладан болды деген кауесет таратты. Адай мен айладыр KiM жазыкты болса, соны жазала деп, эулиен1н басына жыгылып, анттаспакшы болган десед1. Алдымен ант-су imeTiH адай жагы кул ы к ютеп, астарына кара ат MiHin, epiHiH басына eTiK тнетш 6i3 ш анш ып барыпты да: «Е, эулие, караны атсан, кара атты ат, 6i3 айыпты десен, 6iaai ат!» — дептт Сонда ердан басындагы 6i3 анадай жерге ушып KeiinTi, кара ат табанда катыпты. Буны корш турган exi жактын аксакалдары: «0yлиeнiн 03i де KiHOHi адайга да, айладырга да артпай, тар заман, кысталан халга ауда- рып, к ерш кара ат пен етш TireTiH 6i3re Tycipfli, енд! exi елд1н жауласатын жвн1 жок!» — деп 6iTiMMeH тарасыпты. «Адай еулиенщ KepiHeH айламен кутылды, 6ipaK жершен -2 3 1 -
аирылган елдщ кепнен тек канмен гана кутила алады, суйекке тускен танбаны тек кан гана жуып кепредЬ, — Дейд1 Дегене-ахун. М олланьщ бул сезш е елден бурын Мэмбетпана уйыды. Ол содан бастап сонгы кезде ipreci тыншып, ен жайлай бастаган адайдыц шашау ш ыккан жылкысын такымга ба- сыгг, шеттрек конган ауылын шауып кетуд1 кэсш к и п алды. К,арап жатар адай ма! К,ан топлд1, намыс козды. Eki ел таги да сойылга жармасты. Баягыдай калын кол жиып, каЬар салыстырысатын майдандасу азайып, оньщ орнына окшауга rain , онашаны тонайтын бер1басарлык кебейдг Эуел1 жылкыга камшы, жылкышыга сойыл тщц, сосын батырдьщ басы шабылды, шалдуар жагалас аруакха шап- ты. А лгашкы кездеп иттркылжыдаа ьщгай бермегендер де амалсыз айбалта устады. Ж енешт те eKi ел арасы осылай ушыгып турган туста атка миш. Ек1 елд1 KepicripeTiH де сез, келйлтретш де сез. Дауга найза араласты-ак келклм жок, кет1су бар. Келклзрер соз тек кеменгерд1н кекеш нен шыгады, алжастырар айбалта кез келген тентекттн такымында жур. Тентек кунде туа- ды, кеменгер мьщ жылда 6ip туа ма, жок па, туа калса, ецш ен кылышка жакын кыршанкысы коп кырсык ел оган Ti3riHiH бере ме, жок па?.. Беймэл1м дуние. Ендеше, ол шапса, сен де шап! Ол корласа, сен де корла! Алдырып жатып акылгой^ген кеменгерлж курысын! Женей1т атка мшгенде, осындай катты тутыммен мшген. Дуй1мкараньщ да корлыгы асып барады. Малды алга- нымен коймай, ылги арга raicefli. Ж ау куып шыктым деп ауыл шабады. Ж ылкыны iprere матап тастап, кызылды- жасылды KineMfli кулге тесеп, олардьщ 6ipiHe де тимей, етепн жел ашпаган кыз баланын намысын шашады. Бул бос керплес, ит1ркылжыцнан бойын тыскары устап, ара- ласпай жур ед1. Ана 6ip жыл аталы 6ip ауылга кор1скел! бара калды. Бук1л жалдын басын 6ip 03i толтырган 1ргелi ауылдын кеудес1нде жаны бар пендес1н1ц 6opi сыртта сендел1п кеткен. Еркек б тс е н оз бармагын 03i шайнап, TicreHin алган. Эйел жагы шаштарын жулып азан-казан. Ауылдын алдында коген басында жиырма-отыз бойжет- кен кы з жерден басын котермей, беттерш тырнап, шаш тарын жулып, кызыл-ала канга батып oKipin жылап жа- тыр. Той-тома лакка yftipniri шамалы тур1кмен жыл он eKi - 232 -
айда 6ip к елетш курбан айтта гана 6ip жасап калатын. Бул ауылдын да еркек жагы бупн танертен Мамбетпана ауылындагы сайыска ат косуга, палуан KypecTipyre кетш-ri, ауылда калган кыз-кыркын бастацгы жасап, эткеншек Teyin, мере-саре боп жатканда, Дуй1мкара бастаган кальщ кол сау ете тускен. Адам тупл, кудайды да умыткан ай- ланкес батыр эткеншектердщ арканын киып, кыздардын 6apiH ауылдьщ как ортасына алып шыгыпты, колдарына жабыскан катын-калаш жагын камшыньщ астына ап, бай- лап тастаган. Ауылдагы кыз бтсенд1 кегеннщ басына апа- рып, сонындагы колына корлатып, кумарларынан ш ык- кан сон, бэрш щ де кол-аягын матап, етектерш басына Typin, коламта куйьш к е т т т ь Ж ау тид1 хабарды естнен еркектер жалма-жан атгарына м ш т , шапкылап жетсе — жау элдекашан узап кеткен, орнында мынау маскара к ал ган. Еркектер уйлерше де Kipe алмай, ойран тиген катын- баласына тш де ката алмай, атгарыньщ Ti3riHiH устап, бар- мактарын кырш ы п, ез кандарын оздер1 жутып каткан да калган. Кешерш жел, конарын сай бшетш мунын халкынын жылкы бары болса, кыз ары емес пе едь Ол байгустын одан баска кан тогетш, жан киятын не асыл, не ардакты- сы бар! Женей1т азан-казан ауылдын зарын ты вдап тура алмады. Аттын басын терютткке бурып, агыза женелдь Bip уакытга барып артында кал ы н flycip келе жатканы н бай- кады. Баганагы ауылдын бар epxeri атка MiHin сонынан ерген1н сонда б т д ь Бул содан 6epi ат устшде. Содан 6epi n ici TypiKMeHHiH Д у й 1м карага к а н ы к а ту л ы . BipaK TypiKMeHfli eiuiKTipin алдым-ау деп айылын жиып журген Дуй1мкара жок. 0ткен жазда жылкысына тиген жауды куа-куа К,акпак- тыньщ денш е шыгып KeTirni. Тур1кмендерд1н кальщ ор тасына тым сугына KipiHKipen кеткеннен кей1н байкап, астау ойдьщ манында отыратын жангыз уйл1 турж менге кеп конады. Есер батыр турж м еннщ уй1не кудайы конак боп келген Kicire киянат жасауга болмайтын м усылман- дыгына сенш конды ма, жок, енгудж неме, маган KiM тиетщ efli деп ойлады ма — оны 6 ip алланын e3i б ш с т! Жатарда конагы тузге отыра кеткенде, уй Heci кереген1н басында in y n i калган кылышын ап, кынабына жел1м куйып кояды. -2 3 3 -
Ит те болса, конагын гой, — деп эйел1 колына жа- быскан екен, кагып ж1берштг М ейманнын кез1 уйкыга кете Мэмбетпанага хабаршы шаптырады. Хабар тиклмен Мэмбетпана Кекбэрпп алды- рады. Ж енешт ак тайлактьщ Tepici жаткан жакта, iuiimie Де гене молла бар айгыр топтьщ ортасында турган Мэмбетпа нага коз тастады. Мэмбетпана куннщ ыстыгьша шыдамай, алаулай кызарган етшец бетш 6ip кырын салып, молла- ньщ аузы на те л ь й р т калыпты. Дегене-ахун ак uiofti сэлдесшщ 6ip ушын жымырып устал ап, узьш-сонар ша- ригатка Tycin кетсе керек. Кдстарындагы терт-бес дудар б о р к тым enceci Tycin, темен и ш п кетш п; молла сэзше ден койган боп, шулги бередт Тек Мэмбетпананын кокала сенсещ гана кудайыда емес, жиын-тойда тургандай эуелеп карайды, б!лектей-б1лектей курен бугагы иегш -ripen шал- калап калыпты. Эрине, былтыр алдына Кэкбер1 барганда буй-rin аспандап караган жок. Ол эдетге эз!мен теке-ripec кшшермен гана кабагына сыз жиып сойлеседт Баскаларга Tyci жылы, дастарканы кен- Кокбер1лердей алдауына онай коне-riHак койлек Kickepfli кэргенде анау бшекпендей бугак ж1пт1ктей боп кетехц, дагара 6opKi де буйт1п кек ттремейш. Ебдейс1з етжевд! денес1н де ширак устап, шапшан козга- лып, лыпып cэйлeйдi. Ce3i peri де мап-майда. Адуын ба- тырга: «Ал, капы калма, Кэкбер1. Алдында адайдын ен мык- тысы Kerin барады. Жырынды неменщ енд1 тап осылай онай колга тусе коюы exi талай. К,имылдап калар кезщ осы!» — деген сон, ол, cipo, атына мшгенше асыгады гой. Арамды- гына найза бойламайтын Мэмбетпана батырдын мэрт мшезшен коркып, Дуй1мкаранын кынабына жел1м куйыл- ганын, эрине, айтпай бугш калады. Танертен шайланып-жайланып барып жолга шыккан Дуй1мкара тап осы арага, мынау к1шкене коныр темпек жаткан кэне кауымнын екпе тусына келе бергенде арты- нан ак буркылдак ш ан Kepefli. Д эу де болса кугыншы шыгар деп ойлаган Душ мкара ала ripceK кара атынын ri3riHiH к1лт тежеп, талтайып тура калды. К,угыншыны тулга-турпаты аны к кер1нет1ндей жерге жакын келт!р1п, KiM екенш бшген сон атынан Tycri; шылбырын карына iflin , тузге отырды. Ойнакшыган к эк аргымак таптап ке- тердей, д эл кок желкесше кеп Kinipfli. - 234 -
— Дуйшкара, тур орньщнан! Д уйш кара елец еткен ж ок, отыра бердй К,амшысыныц сабымен алатаганак, жерд16 ip нукып калды да, уысын тол- тырып, кесеп аралас топырак алып ауына апарды. Сосын орнынан турып, кугынш ымен Ti3 кш м ш щ бауын байлап турып сейлесп. Ею ат 6 ip-6ipiH e ед1рендеп, кулактарын кайшылайды. Мына басынганга шыдай алмай, ызага бу- лыгып калш ылдап турган кугынш ынын колындагы кылыш кунге шагылысып flip-flip етедт Кемеш не кермек толы п, yHi де ш ы кпай калды . Д ую м кара м айтопырак жугып калган колы н ттзесше cypTin, атына беттедь — Шык жекпе-жекке! — Болсын, бала. — К,ылыш?! — О да болсын. Бундайдын талайын керш, эбден сыралгы болып кал ган ею аргымак ыткып Kepi merimcri. «Эй, meyiM бас казак, кэлланды кузгынга мужытармын», — деп KeK6opi кал- шылдайды. «Шулд1реген ш акш а бас неменщ кутырганын- ай», — деп Душ м кара TicrreHefli. EKi аргымак андысып тур. EKi батыр айбат салыстырады. Дуй4мкара ж эй эншей1н насыбай атыскалы токтагандай жайбаракат, ныгыз. KeK6epi де тайсалар емес, тап берер с этп к у т т жаландап тур. Айдала. К,ула дуз. ApaFa тусер, араша сурар ешюм жок- Батырлар бетгескен манайда шоп арасында уясы бо- луы керек, кырдын бармактай кодыр торгайы екеушщ 6ipece о жагына, 6 ipece бу жагына шыгып шыр-шыр етедт.. Cyra epin бара жаткан 6ip yfiip кара куйры к eKi аттыны кергенде ecTepi калмай, айдаладан безе ж енелдт EKi адам- нын оларга алан болар муршасы жок- Олардын K03i 6ip- 6ipiHfle. К,абактар тую лт Ш ыкш ы т errep i ж иырылып, са- кылдаган TicTepiH куш пен эзер басып тур. К,ан карая тусп. К ек аргымак каргып Kerri. А к алмас зу етш агып e iri. К,ара ат жалт 6epin бугып калды. Артынша ыткып сырт айналды. KeK6epi сенсен 6epKiH K03iHe Tycipin, тагы емшш Keflefli. Д yftiMKapa кынга колды ещп салды. Эншейшде лып етш эуеге ойнап шыга келетш кайкы кылыш тапжы- лар емес. Дуй1мкара андыскан жауынан K03iH айырмай, тагы да тартып Kepfli. К,ылп eraeftfli. Ж он аркасына ш ып- шып тер шыкты. Ту сонау кара бакайына дейш суп-суык 6ipfleHe жупргендей болды. Алкымын елдекандай 6ip ащы - 235-
кермек тырнап барады. Кокберш щ кылышы жарк-жарк eTin тоне тустЕ Душ мкара енда кылыш суырам деп эуре болмай, кынабымен тугел агытып алды да, кок аргымак- тын кулагыньщ устшен кулаштап сермеп калды. Шекесше кдн шапшып, K03iHin алды ию-кию араласып, асыр са- лып журген тенбш -тецбы денгелектерге толып, кок ала туманданып турган Д уш мкара анадай жерге саулап агып тускен eKi жай отын кердЕ К,ынабын кайта тартып алды. Кокборщщ кылышы бел ортадан как. б е л ш т жерде жатыр. EKi батыр оларга 6ip карап койысты; енда ун-туназ Tic кайрасып, жакындаса бердЕ EKi ат кегежектеп бастарын кашыртады. MiHe, узецп кагысты, eKi те\\пр 6ipiH-6ipi, cipo, аяр ма, шакыр-ш укыр тютелесш жатыр. К,ылыш та, кам- шы да жайына калды. Буганадан мытып устаган TereyipiHfli шецгелдер жазылар емес. ИПрене Te6iHreH узенплер ат- тардын TipceriH майыстырып, жерге cinipin ж1берердей. EKi жануар 6ip-6ipiHe шошына карады. EKi адам болса 6ip- 6ipiHe кенеше кадалып алган. К ш м нщ дар-дар жыртыл- ганы, окпелердщ о л т-о ш ш алкынган дем1, шакыр-шукыр кайралган тгстер, м у т а г е н тер Hici ию-кию араласып, ею жы лкы нын басын айналдырды. Адамдардын капел1мде айкасты догарар Typi кершбейдЕ Аттар тэлттректеп зорга тур. Кенет кек аргымактын ш окты к тусы жан шыдатпай тызылдап ала жонелдЕ Жануар кулындагы даусы куракка жетш, шынгырып яаберщ. К уTip eTin 6ip уыс жал узицц, коз алдын кара мунар басып, есещтреп кеткен жылкы 6ip уакыттарда барып к езш ашып еда, аркасы босапты. Коз алдынан от саулатып элдене агып ©Tin, анадай жерге ба рып ту сп — кылыштьщ сыныгы. Сол eKi ортада 6ipey •ri3riHiH окыс жулкыды. Ж алт карады. EKi адам енда жерде алысып жур. Анадай жерде кылыштын калган сыныгы кунге шагылысады. BipiH-6ipi алма-кезек аударып, ит жыгыс Tycin журген eKi душпан ынгайга келгенде кылыш тын сыныгына eKeyi б1рдей таласа кол созады. EipaK 6ipiH- 6ipi ж1бермейдЕ Арсы-Kypci алысып журген eKi адам тэты 6ip ж акка аунап кетед1 де, ак алмастын жаркылдак сыны гы козге оттай басылып, сол орынында кала бередЕ ИПрене тарткан кайыс п з п н кок аргымактын мойы- нын ауыртып тастады. Кенет Ti3riHHiH 6ip ушы шолтан eTin, козшщ алдына кеп урды. Ат анадай жерге 6ip-aK ытгы. Бурылып артына карап едк Teci жун-ж ун дей кара Kici - 236-
бунын иесш щ кеудесше MiHin алыпты. К,ылыштын сы- ныты акыр соны н колы на т у с т т ь М уньщ кайыс -пзпнш шорт necin ап, иесш ш полый байлап тастапты. Енда езш щ пыл шылбырымен алтын буып жатыр. Ken6epi банырып- шапырып б1рдеце дейдь Оны кулатына пыстыратын Дуй1мпара ма — позж е пуйылып бара жатпан ащы терд1 шынашатымен пагып жiбepiп, ырс-ырс дем алады. Кеп аргымап шыр айнала шапнылап журд1де пойды. Н еоне барайын лесе, тебедей боп т о с т е MiHin Д у ^ м кара отыр, алапандай ала ne3iH айналасы на тоцпере парап нояды. Коз жетер жерде пара жоп- Куншытыс жатындаты поцырлыптан вне бойын пына басып петпен торт-бес пара тас пылтияды. Ecпiлiктi моланын орны. Д уш мнара орны- нан турды. Касында жатпан пы лыш тын сыныгын 03iMeH 6ipre ала п ета. Тастардьщ пасына барды. BipeyiHiH nopi ойылыпты. Ит-пус алып жеген бе, нуратан панпа суйектщ журнаптары сыртпа шыгып палыпты. К ордщ ycTi ойпат- танып ш еп п петпен. Душ мнара поп ш улан noniperiH нам- шыньщ сабымен пышыр-пышыр тырнап пойды. Сосын нол-аягы байлаулы жатпан Квкберш щ пасына пайтып келд1. Апырып элдене дехи, Kon6opi де апырды. Д yftiMnapa суйрей жонелд4. К,ыл шылбырдын i3ineH бурпыраган ш ан пвтер4лд1. О йылган кордщ пасына апарды. Сосын сэл nioipin эл жиды да, Ken6epiHi кос колымен балаша noTepin алды. Эрльберл1 шайкап-шайкап ойылган корте 6ip-an атты. 03i кей1н ытпып nerri. К ордщ устш ен тозан бурк e ra . Жер астынан туншыта айкайлатан дауыс шыпты. Кок артымактын жон аркасы flip ете TycTi. Корд1н айналасын шыр айнала те п и л еп , топырап пулатып журген flyftiM- караны кврд1. Ала ш ан-- Ж ан ушыртан айкай. К ок аргы мап шуркырап 6ip KiciHen алды да, каткы л пара денд1 дунк-дунк темпеш теп, neftiH карай шауып женелдь Кок аргымап ер-турманын бауырына алып бос келген сон, онсыз да май ш к е н д е й болып отыртан ауыл 6ip сумдыктьщ болганын бые пойды. Еркек ю ндщ атпа MiHin, KoK6opiHiH суйепн жиып пайтута шыпты. 1дмнде ЖонеЙ1Т бар, 6ip топ адам ертещне осы арата ж ета. Kepi ойылган кара тастын маны гу-гу, кок шыбындар кужынап жур. Аттарынан Tycin, ентелей басып nenin ед1, кор туб1нде — KoK6opi. KoKiperiHe тас кулапты, топы рап басыпты. То- пырактан шытып жатпан бет-аузына шыбын уймелепт1. -2 3 7 -
Анадай жерде жазгы куннщ нурымен кез уялта жаркырап KeK6opi кылы ш ынын сыныгы жатыр. ДуШмкара К е к б е р м бауыздап та олпрмей, йрщей керге комш кет- кен. Ж енешт мына сумдыкты кергенде, тукым-тебер1ту- гел курып кеткенше Душмкарадан, будан да GTKi3in кек алмай тынбаска ант кылган-ды. Кокбершщ моласын шыр айнала коршап турган калын дурмек ок.ыс дур ете калды. Ж енешт ойынан серпш п, басын кетердг К,олдарына агарандаган 6 ip жапырак, Tepi устаган алты ж ш т к алын топты жарып отш, туткындарга беттедт Манадан 6epi бшектерш сыбанып 03ip турган мос- к.ал еркектер алты баланы кулактан тартып шекелетш, жерге букдырды; алты ж д о тщ колдарындагы TepiHi алып, туткындардын басына жапты. Эл1 ылгалы бойындагы жып- жылы Tepi жана гана шашы алынган жалтыр баска жабы- са Kerri. Туткын балалар бунын не екенше тусше алмай, айналасына элi алактап отыр. К,олдары жып-жып еткен москал еркектер тершщ жиепн шыр айнала бурмелеп койган кон тартпаны mipeHe тартып, сыкситып танып тас- тады. Ж ана гана деш жайылып отырган бастар кайтадан з1л тартты. Ж ылы Tepi шекелерш солкылдатып сорып ала жонелдк Алты туткынды кайтадан eKi кертке белш мшгеспрдг Журт та жапа-тармагай атгарына жупрдг Улы дурмек emu кайтадан ауылга бет алды. Бед1рейген кара донде туяк сайын кылт-кы лт шан ордк EKi кертин сол баягы изен жур1ск Туткын балалардын кездерше тер куйылды. Суртейш лесе, кол кюендеулг Бастары да солкылдатып алып барады. Ш акырайган жаздьщ куш к ак тебеге барып шалжиып жатып алыпты. Улы дурмек квп озып кетпей, буларга айналсоктап келеда. Ауылдын 03i жер тубвде калса керек. Кдкпактай кара д еннщ эр жер-ер жершен самсап влденелер карауытады; кастарына келгенде сагым зора- йыткан буталар боп шыгады. EKi к в р т ан кара кайыс мойындарынан тер жылтыра- ды. Такымдары да удай ашиды. Кенет туткын балалар дын 6ipi артындагы туткыннын кеудесше eKi шекесш алма- кезек ургылап шынгырып ж1берда. А к тайлактын Tepici кунге куйш тырысып барады. Каудырлап Keyin жаткан туйенщ K0Hi бас суйекп сытырлатып шага туст1. К,аз1р-ак ун к ылы п уатып ж1берет1ндей. Баска туткындар да бебеу- -2 3 8 -
лей бастады. Манадан 6epi алда кетш бара ж аткан аттылы дурмек арттарына карап, тура-тура калысты. Коздершен жас парлап, Kicenaepi ш акы рлап, калшылдап-д1р1лдеп, арпалысып ж аткан алты туткы нды кергенде квп атты: «Я, аруак!» — деп ауылга карай топырлатып шауып ала женелд1. Керттерд1жетелеген eKi москал тур1кменнен бас ка еш кш калмады. Алты туткын айдалада ауыз жаппай сарнап келедк Олар 6ip апта бойы осылай зар илеп, шьщгырды да журдг Сосын бастарына шаш шыкты, ол туйенщ коншен ете алмай, кайтадан бастын куйкасын т е с т Kepi ecTi. Алты туткын ел1кайда, жер1 кайда екеш н бшмейтш м энгуртке айналды. Ж уре-журе тищен де айрылды. Туйемен 6ipre opefli, туйемен 6 ipre келед]. Ж енеш т былтыр, бауырлары- нын кандай куйге ушыраганын Душ мкара вз кез1мен KopciH деп, eKi туткынды адай арасына апарып тастады да, былайгы TepTeyiH осы ауылдын туйесш батута, тезепн Tepin, суын тасуга алып калган-ды. Тезек тер т кайткан мэнгурт казактар ауылга келш, ош акты н басына каптарын твгш жатыр. К,арауыл Te6eHin басындаты шолтыншы тапжылар емес, каккан казыктай cepeftin эл1 тур. III Бул flyftiMKapaHbiH нагашысын шауып келген сол са- парынан 6epi жортуылга шыкпады. Ойлап отырса, KyHi кеше аты KypKipereH Ер Огыланнын тукым-тебер4нде будан баска батыр калмапты. Жас деген жер ортасынан ауып барады. Баягы дабырык болмаса, кептен 6epi жекпе-жек тускен жер! жок. K,a3ip каукары ньщ кандай екенш де шамалай алмайды. Соцынан ш ы ккан !збасары тэты жок. У лкен улы К,ылыш сексеу!лдей мытым кайыс кара бола- тын; opi кылышкер, opi найзагер, кездемей кезден типзеттн мерген efli. Жастайынан жауга ерттп барам деп ертерек мерт кылы п алды. K,a3ip ауылдын алдындаты кара жалдагы кауымда. Одан Kimi ортаншысы Алпан аятына MiHreH сон- ак жудырыгына жалынды, ауылда одан 3a6ip кормеген бала мен ит жок, сонысы Yшiн аттын бауырына алып талай сабаган. Ерепспе болганымен, о да елшкшд, acipece дау лесе, жанжал лесе, жаны калмайтын, ылти окты н OTiHfle журетш KoK6epire кумар-тын. Соган ерем деп акыры суйеп - 239-
жиюсыз жат жерде калды. Кенже улы Дэулет анадан келбетп, тулгалы болганмен, уплме к еш л улп1лдектеу туды. Exi иыгына eKi ж т т мшгендей жоталы. Той-тома- лакта жауырыны жерге тимейдк Тостаган коз, торсык ш еке, тур1кменге бггпейтш бидай он; eKi бетшен кан т ег ш п , албырап журедк Жундес кабагын ылги нур ша- шырап туратын коныркай K03i жумсартып ж1беред1. 0 зш осы TOHipeKTiH итше дейш жаксы коредк Эншешнде аггы жолаушы корсе, 6ip кош жерге дейш ypin куып тастай- тын кырдын сак, тебетгер1 Дэулеттщ аягына жыгылып, буландап сала бередк Баласынын кыз-келш ш ек жагына да oTiMfli сыбысы кулагына шалынып жур. К,аза болган 6ip ж т т г щ жес1р1мен кабак жарастыгы барын еспгенде, шакырып ап, онашада сыбагасын берген-дк К,анша сал кам cepi боп жатса да, одан баска бетше катты барган ж ер 1 жок- Бул тукымда онын сонына коп тусетш KoK6epi едк Адай, туржмевдй аударып кондыргандай айбат, атагы болганмен, агайын арасында аузыньщ дуасы шамалы ецгудйс батырды кебш есе-коп бай ауыл ж ак алдаркатады. 1н1с1мен басы косылган жерде ылги кермар с е й л есл кала- тын кершедк Кокбор1ге Дэулеттщ тула бойынан ештене унамайды. Еркектен repi эйелге лайык нурлы кезш де, жау ra in жатса да жайбаракат мшезш де, с е й т л отырып суйепщ ц шагатындай шакпа ш ш де селекет коредк Gcipece онын эр немеге 6ip кумартатын э у е й л т н е ызасы келедк Еркекке найза мен кылыштан баска не онер ке- рек. К,олыннан келеш екен —кол баста, жау шап, келме&й екен — ак таяк устап кой бак- Ал Дэулет иш кентайынан бахшы, дутаршы лесе, eci кететш, жасы он бестен асысы- мен-ак кешел1 куйпп боп алды. Бул ощрде одан аскан дутаршы жок- Ана жылы сонау Ташауыздан ел аралап келш кеткен Яхия бахшы да жас ж т т т щ онер1не тандай кагыпты деседк Жонешт эуелден ат устт журюте кетш, жиын-тойдан, жын-жыбырдан жырак журетш Kici-fli. Эке болып бала сынын алкага тускеш н эл! керген емес. Ушнде 03i барда баласы колына дутар устамайды. Бул оулетте онын касы- на epin, жыртысын жыртатын жангыз Аннадурд! гана. Ж ен еш т баласы ны н с ауы кш ы л м ш езш iiuiHeH куп кермейтш. Эне 6ip жылы Аннадурд1 адайга epTin апарып - 240-
тартыска туаргенде не 6ip айтулы куйшшерд1 жерге карат- ты, тек 03i шамалас 6ip жас куйппмен тана тен т у с л деп 6opKi дагарадай болып келген сон бу да масаттанган. Со туста Кекбор1 эбден долырды. Атакты батыр тукымынын Toni бола тура, жын ойнакты н к еу-кеуш е ылы гып кеткен iHiciHe GKneciH айтып бутан келген-дп Ж отары да шык,- пай, табалдырыктын кыр козшде журелеп отырып ап, ощцршеп орттей кызарып, таусыла сойлеген-дй Бунын баласы дутаршы, бахшыдан не кад1р, не касиет i3flen жур? Атк.а MiHreH eci дурыс 6epiKTiHi корсе, б ерлш п калатын душпан елдщ 03i дутаршы мен бахшы барса, эншейш сайкымазак диуана келгендей айылын жимай- ды. Огылан тукы мы нан 6ipey атгаса, Hici адай ереушдеп ер-турманын ала жупрмес пе едй ЖенеШт батырдын ба ласы Дэулетп кергенде кылп еткен казак болмапты. Ал, Дэулет, жын иектеген жел кегарек неме, талай рет намы- сынды касып, насырынды тогш отыртан елге нагашысы- нын ауылына бартандай айлап жатып, тайрандап кайтгы. Eci дурыс елдщ еркеп тупл томен етек ургашысынын да осынша намыссыздыкка д э п шыдар ма? Дэулет болса адай барып, ак орда кулатып келгендей бутына толады. Ал Аннадурдк «Б1здщ Дэулетжан дутар шалганда, ата жауы- мыздын 03i «эй, бэрекелде» деп аркасынан какты», — деп санын шапалактайды. Жау мактады деп осынш а ел1рген бул акымактарды ез дейсщ бе, ер дейсщ бе? Ол немелердщ орнына тур1кменн1н 6ip батыры барып ку пл и керсетсе, казактар елш жатса да «эй, бэрекелде» дер ме едй Куйпн, олений дегендерщ де кул1мс1реген еркекке ем еш еп курып, eci кетш калатын жел куы к ургашы сиякты той. Солар- дан не пэтуа табылады. Эй, намыстьщ найзадан баска коргаушысы бар ма, Taftipi! KyHi кеш е 6ip жиы нны н уствд е бул не кып жургенщ деп бопса айты п едВ iHici миытынан кулдй Ж айына карап отырмай: «Ага-ау, KynciHin, кою репщ збен жер айырып бартанда коп болса бес-алты казакты олттрершз, 6ip yftip ж ы лкы ны ypKiTepci3. Сол бес-алты бейкунэ пенденщ жайбаракат оз TipujiniriMeH жургеншен, сол 6ip уш р ж ы лкы нын оз opicinae жайылга- нынан Ыздщ намысьщызга ш ок тусетщдей не бар?» —деп кейуаналык айтады. Бул атанын аруатын айтса, ол: «К,апы- сы KeTin курыган ата-баба жок, тустарында алысканмен олар да алысып, жулысканмен олар да жулыскан шытар; - 24‘
K,a3ip к,олыцыз кышыса, кеш еп ата-бабаны керден козга- FaH да сауап па екен?» — деп кекетедп М еш ен эбден тущ лш келсе керек, сойлеп отырганда- гы кан курен евд сезш 6iTipreciH б1рден т у т т п K erri. Кекбер1 соз1н тугел айтып болган сон, тойдагы Дэулетке шакырту ж1бердь iHiciH: «Бала гой, буйтш кашангы жу- рер дейсщ? Кезшде акылга келер», —деп шыгарып салды. Ж енейптщ тап осы жолы баласынын бетшен какпага- нына OKneci кара казандай боп кетп бигем, KeK6epi содан кайтып бул босагадан атгаган емес. Бул да Кокбер1 елген- ше Дэулетт1 сауык-сайраннан тыйган жок. iHiciHiH басына барып ак тайлак сойып, кудайы 6epin келген куш ел тараган сон улкен уйге баласын алып она- ша жатты. YcTi-устше жулдыз саулаган жаздын туш едь Туырлыкта, узжте ш ш делж шырлайды. Ауылдьщ анадай шетшдеп каракурым куркеде алты туткын бебеулейщ, сар- нап-сарнап ап шынгырады, тстерш кайрап ышкынады, с е й т т 6ipa3 азапка т у с т , ен сонында ештене енбеген сон OKipin кеп жылайды. Жерге аунап домалайды — кюенде де тыным жок, шылдыр-шылдыр. Жылкылар кулагын кайшылап ед1рен-ед1рен етед!, туйелер кундепешдей кулге ш епп курт-курт куйсеп жатпай, ep6nin-ep6nin турып ал- ган. Б у к ы ауылда K03i уйкыга кеткен 6ip адам жок — есшегенще шейш еетшетш кшз уйлерден корылдаган дыбыс шыкпайды. Жым-жырт. Баласы кайтер екен деп, бу да кеп уакытка д е й т п л катпады. Дэулет терю карап, букш иып жатып алды. Д ен ycTiHiH тун салкыны бар. Турул1 iprefleH лап койган коныр салкын денесш шымыр- латгы. Ж енеш т сыртка к улак турдь Ауыл тым-тырыс. К,урым куркедеп туткындардын гана жактары тыйылар емес. Алтауы б1рдей косыла сарнайды, косылып шынгы рады; кюендерш сылдыратып, тобелерш темпештейдь Куркен1 кузетш турган карулы ж т тте р жеюген рет жасап элденеш м щ прлейдь Оларын демдерш iuiiHe тартып, тещ рекке к улак Typin жаткан жым-жырт ауыл есттгенмен, арпалысып журген туткындар ecrip емес. Ж а н е т т басын KGTepin, баласынын тесегше кез таста- ды. Дэулеттщ иыгы булк-булк етедь Мына неме жылап жатканнан сау ма? Кокбер1 кемыген Ka6ipfli кергенде 6eTi аппак шуберектей боп, жыламай да, сыктамай да бозарып турып калган. Мынау айдаладагы алты туткын шеккен - 242 -.
азап агасынын ел1мшен repi кабыргасына каттырак бат- каны ма? К екберш щ айтып жургеншщ жаны бар болмасын, осы неме дутар мен думаннын сонында ж у р т , елдщ намысы, атаньщ аруагы дегендерда атымен ойына да алмай журмесш. Душпаннын кысастытына кысастыкпен жауап бере алма- ган еркекке сенсеи шыгындап 6opiK кипзгенш е, 61ржолата отек кып акталап ж1берген дурыс. Ендеше, Д оулет мынау ауылдын ж елкесш деп жау белт1р1ктердщ калай улыга- нын мэнп-баки кулатында калатындай боп эбден естш алсын. Ж енеш т устш де жаткан торыала торгы н KepneHi кек1репне тартьщкырап, кымтанып жамылды. Ертещне шай устшде бурынырак турып сыртка шы- гып кеткен баласын кайта шакырып алды. Доулет озшен- 03i кысылып, козш1н алды кулб1реп, OHi ку ан тартыпты. Э кесш щ KececiHe торы ала куманнан толтыра ш ай куйып 6epreHi болмаса, тштеп карамай сулесок отыр. 0 з кесе- сшдеп кек шай олдекашан суып калды. Ж енешт сонын 6opiH к езш щ астьшан андып отырды. Баласына бул ж олы да ештене демеске бекщь EKi-уш к у н н ен со н Ж енейгг анга шытатын болды, Д эул етп тунгы ш рет 6ipre алып журдь Сондарына ею Кызыл к,айын тазыдан баска ит те ертпедо. Осынша она- шаланатын да ж еш бар. Кокборшщ кайта-кайта арыз ай тып келе беретшше Караганда, Доулеттщ беттен кайырып тастайтын касарыспа мшез1 болса керек. Кдгытпа энпмеде ececiH ж1бермейтш ауы зды лы гы н 03i де байкаган . К,аз1ргщей тукы м тозып, агайын азы п турган кезде Ер О л а н н ы н журтындагы eKi еркек 6ipiH 6ipi беттен алып жатса, колденен кезге ОЛ1М гой. Онысын бую л ел Доулет лесе бетшен басар, Жонейггтщ де бурынгы айбыны кай- тар. М ослихаттас боп кормеген баласымен онаша сойлесей1н дедь EKi ат коныр денде салдыртып ж е л т келедг EKi тазы ауык-ауык жолдьщ ею бетшен анадай жерге барып, тошрекке коз салып, кулак Tirin турады-турады да, кай- тадан кастарына шауып келедк Соске шамасында 6ip ушр каракуйры к кашып efli, eKi тазы сондарынан салып бердь Коз ушында булдыраган кок жиекке дейш куып барды. EKi атгы селт етпеген сон, сондарынан ки к у , ат д у р сш - 243-
шыкпаган сон, сол арада адыраспаннын тубше бас сауга- лап жатып алды. EKi атгы денгейге келгенде кайтып кеп, аттылардьщ талтустеп ербиген кш кене коленкесшен ешкайда атгап шыкпады. Ж ургш ш лердщ анга елйетш Typi кершбейда. Екеу1нде де ун жок- Жонейгг сонау сагым шалып жаткан кокжиек- тен козш айырар емес. Букш тулгасы ермен 6ipre жара- тылгандай, cipecin калыпты. Тек басындагы кок сенсеш гана аттьщ журюшен flip-flip етедь 0 н бойында мойыл сапты камшымен ат сауырын салгырт сипаган он колы- нан баскада кыбыр жок,. Д эулет OKeci жакка коп карама- ды. Е ц с е с т томен салып, ой устшдеп калып танытады. EKi ат аяктарын тен алып, узенп оздырмай катар ж ел т келедк Туе ауа тырбык кара жусаны бар саздак дон астынан Кызыл киырш ык усак тас KopiHreH жапагы калын кат- кылга айналды. К,арсы бетген кул1ма Hie салкын леп вет ке урды. Жонейгг аттын басын кубылага багыттады. Ал- дарынан келте жал кылтиды. Кунбатыс шетшен оба кара- уытады. Дол он колдын тубшен шылп-шылп дыбыс шык- ты да, юшкентай кемиек кыраннын ар жагынан кок ай ран дарил калкы п ш ыга келдк Манадан 6epi сагым салган кокжиек секшденш жаткан кок жалкын тещз екен. Со нау коз талдырар кол-Kocip Topi эл1 де мунарткан калпы. Одан 6epri айдын бш ем-бтем боп, ак селеулент сапы- рып жатыр. К ш кене боркемж кырбыктын етеп ак кай- ран кум. Ол тен4зден жал-жал боп келген кок сокта тол- кынга кемшш кеткенде кершбей калады да, артынша-ак тен1з тубшен ыргып ш ыккандай кайта агарандайды. Аргы жагада жел болса керек. Айдын бетшдеп ак селеулер бар- ган сайын ак жалданып уйыса TycTi. Ж онейгг к ок тенйзге ipen Kipin жаткан пы ш актын жузшдей жiп-жiцiшкe кара тубекке беттедь Э л л тумсы- гында обасы бар кара жал тап сол тубекке ттрелнт. Кара оба — басына а г а т шаншыган эулие. Булар анадайдан жерге т у с т , аттарын жетекке алды. Кара ушктщ тубшде ортасында май куйып от тамызатын шункыры бар шырак тас тур; жел жеп, кунге к у й т ак кылшыктанып кеткен кара агашта eKi-уш ак шуберек желб!рейдь Уйнспн куж- куж тастарыньщ уетшде аркардын Myfti3i, эулиеге туне- гендер сойган малдын бастары жатыр. - 2 4 4 -.
Ж енешт т!зерлеп отырып дуга окыды. Дэулет те ттзерлеп кол жайды. Ж енешт аспанга жайган алаканымен бетш сипап, сакалын уыстады, ернш жыбырлатып куб1рлеген куй1 орнынан турды. Э улиенщ агашына байлаган шуберектерд! алып, шетше не туйтгенш де керместен койнына тыкты. Сосын аттарын жетектеп эулиеден ана- дай жерге ау лак Kericii. Т ебенщ басы азынап тур. EKi ат- ты н жалы уда-дуда, булардьщ да ш апандары нын eTeri ■пзелерш сабайды. Ж енейгг баласына эл1 ун каткан жок. М ынау оба — TeMip6a6a эулиенщ моласы. Баягыда Ш опан ата Хорезм- нен келгенде, Тем1рбабамен дэл осы тебенщ басында жолыгыпты деседт Онда к е к тевдз каз1рпсщдей ш алкайып кетпеген; Тем1рбаба анау жаткан котыр тастын; басында аятын сута малып отыр екен. Ту сыртында жаяу келе жат к ан адам ньщ дыбы сы н жер ту б ш ен ecTin оты рыпты. К,ашан касына келгенш е бурылып карамапты. Ж аяу жо- лаушы д эл кек желкесше кел ш Kiaipin, сэлемдесш ун катыпты. Тем1рбаба тещ зге карап отыра 6epinTi. Ш опан ата ез ж енш айтып, Теларбабадан да ж ен сурапты; Тешрбабамен кушрет таластыргысы келетшш де 6inflipiirri. «K,yflipeTinni эуел1 е зщ керсет», — деггп Тем1рбаба. «Ен- деше, ж узщ щ бур, — депт1 Ш опан ата. — Анау жайылып журген 6ip yftip кара куйрыкты к ердщ гой!». «Kepin отыр- мын», — депт1Теьпрбаба. Ш опан ата сол арада шере- леп шакырган екен, уМрдщ алдында кулагын кайшылап оскырынып турган ор теке манырап жетш к е л т , етепн жалап жата кетедь Ш опан ата текеш пышаксыз бауыздап, TepiciH сыпырып, сойып, ж ш ктеп -м уш елеп жайратыпты да тастапты. Сосын етш TepiciHe уйш орап, устш ен ал ак а нымен 6ip сипап еткен екен, теке орнынан атып турып, а л к т т - а л к ш т алып, 6ip манырапты да, анадай жерде жаткан ушрше карай шауып ала женелштт Енд1 кезек TeMip6a6ara ra im i. Тем1рбаба балагын и зесщ е дейш турш , карнын жарып ьщыранып, ак кебж атып жаткан кек тещзге койып кетйгп. KeTin барады, к е т т барады. К ек тещ з каре айрылып, аягыньщ тиген жер1 кара жер боп кала 6epinTi. Сол беттмен барып-барып, Ш опан ата негып тур екен деп артына бурылса, ол сэдцесш nieuiin ап, булга- лыкты салып жатыр екен. Ш опан ата сонда: «Э улиелтне сещцм, будан epi журе берсен, к е к тещзд1 жарып, душпан- - 245-
дар келетш жол саларсын деп кайтардым», — деггп. Анау жаткан к ш к е н е кара тубек содан калыпты. Ата-баба кызгыштай корыган сол салкар сахара енш, MiHe, KiM керш геннщ колында кетш барады. Туршменнщ найзасынан кие кашып, боса берген сон, Тем1рбаба: «Мен елеем, осы тебенщ басына жерлевдер; душпаннын ит1 енд1 менщ молама сарымасын десендер, будан epi 6ip eni шепнбевдер», — деп кетптп. Содан 6epi белше канжар шуге каукары жететш еркек кщщк атка мшер кун болса, Тем1рбабанын басына к елш кетпеп шарт. Кун жеп, жел м уж т кабыршактанып калган кара жар- тас бугшде белуарынан жерге сщш аласара TycinTi. Жар- тастын теб еа калай болса солай кед1р-будыр калана сал- ган денгелек корган. Эулие адамнын моласы эшекейлен- бек емес. Денгелек корганнын ш ш де жай адамнын бо- йына кел1нк1ремейтш уш кулаштай узынша темпек жа- тыр. Оны да жауын мужш, ш епп калган. К,ара тастарды коныр ала кына баскан. Осынау жермен-жексен боп жер ге ciHin бара жаткан эулие зиратта эз1рге енсе кетерш, айбын шакырып турган каб1рдщ басына шаншылган сойдак кара тас кана. Еттм Tipi дейттн еркек ю ндж оны 6ip суймей кетпеген. М аркум бабасы Огылан да кещл! калып налыса да, к ен1л1тасып масаттанса да, осында келуш1 едг Женей4тт1 де талай ертш келген. Kepi батыр кек Teni3re тебеден т е н т карауыл карал турган жалгыз обаны керген- де K63i шоктанып кететтн-ш. Астында аргымак, айдаганы аруана туршмендей халык, осындай-осындай анадайдан кезшен кагып, кайда барасын, кайдан келесщ деп сурау салып туратын ата журнактар болмаса, сайда саны, кумда i3i калмай, кайда тозып журетшш KiM бiлciн деп отыра- тын. Огылан батыр кейде ата мекеншщ ушы-киырсыз молдыгына, канша кун жортсан да 6ip урттам су татыр- май, каншырдай катыратьга шелдагше масаттанатын. «Bip жагы кум, 6ip жагы шьщ, к ек тен'зден баска суы жок, кекпектен баска me6i жок айна таз, ала туз деп комсын- бандар. Осы кум мен ш ел ырыстарын, ейтпесе, гулжази- ра иранбак болса, кез келген тентек найзасын шошанда- тып кун бермес едЬ>, —д ейлн. Душпан шел4не де, кумы- на да карар емес. Малы мен жанынын ындынын ойлай- тын жау атаннын аруагын, 63iHHiH обалынды KaftTciH, карны ашканда eyeлi 6ip пушпагына жабысады да, сол -2 4 6 -
арадан тойынган сон, жерщнщ тоскеш мен кызьщнын TeceriHe к ол салады. К у ш н щ бузылатынын и тп н пыс- кырганынан, к у н н щ бузылатынын ж ы лкы нын im тартка- нынан бшетш анкау халы к сол 6ip аяр колды н кы л буга- лыкты женш е тыгып жасырып кеп, 6ip куш у н -ту н и з ту сыртынан шап 6epin, алкымынан сыгып, аягына жыгаты- нын б ш п кури ма, бшмей кури ма — о да беймэл1м. Женейгг ж он к ш п жагага урып жаткан коп толкыннан квз1н айырар емес. Jlenipin жаткан тещ здщ жел1 оны н кап- катгы, тып-тыгыз айыр сакалын какпакыл кып ойнап, ещпршегш тырнайды. Батыр ак айран теш зден жузш бурып, баласына карады. Дэулет экесшщ мунда неге eprin келгенш imi сезш турса керек, айтканыннын бэрше де бас урам деген багынышты калып танытты. Ж енейп' жалма-жан Дэулеттщ колына жармасып, кайтадан Тем1рбабанын басына беттедь EKeyi де пзерлеп дуга окьшы. Дэулет жерден 6ip уыс жана то- пырак алып, TeMip6a6a томпегшщ устгне тастады. Эулиенщ басындагы сорайган сойдак таска epTin апарды. EpiHiHe тещзден уш кан аш кылтым тосап сордын, KyniMci кебф топырактьщ, кунге куйген кап-кара тастын кущ рсш дэм1 келдь Exeyi атгарын жетелеп тебеден тусть Жонешт аты- на MiHin жатып баласынын жузш е алгаш рет TiKTen кара ды. Дэулет тайсактаган жок, экесш щ у н аз сауалына бай- салды, унс1з кезкарасымен жауап бердг Ж урпнпплер ат- тын басын ауылга бурды. Ж енейй сол ж олы баласына KOHini 6iTin кайтты. Д э у лет экесшщ кекеш н айткызбай-ак таныды. Ауылга кел- ген сон жиын-тойда мшетш сал курещн босатып, жыл- кыга косты. Ер-турманы н eKi-уш к у н желге кактырды. Бул тукым жауга ко к ат MiHin шабатын-ды. Ж ы лкы ш ы - лар куйрыгында 6ip-aK уыс кара кы лы бар к о к ала 6ecTi айгырды устап экеп кермеге байлады. Бул ауылдын атка мшуден калган аксакалдары тугел к елш Kopin, к ок ала айгырдын куйрыгындагы 6ip уыс кара кылды алла тага- лам айрыкша жараткан нысанага жорып, бата бердг Ба ласынын атын Ж 0нeйiт 03i ерттедг К о кал а айгырды н ар- касына кара жокеден ш апкан, найза Tipeyre ьщ гайлы касы 6HiK, су ж ана ер салынды. Д эулет белше канж ар байлап, иыгына бесатар орама мылтык min, атка мшгенде, еркек жагы канжыгасына жабысып кутты болсын айтып -2 4 7 -
каукылдасты, эйел жаты еркектердщ керме басында жургенш пайдаланып, бет-аузын келегейлеген шаркат- тарынын шетш турш, ганз уйдщ тесйтнен жарак асынып жайнап шыга келген иыкты, тулталы нарт Кызыл ж т т к е суктана карасты. Естерше каза болтан улдары Tycin, кем трлердщ к е н ш бузылды. Ойларына кайдагы-жай- даты оралтан кейб1р келшшектер мен бойжеткендердщ де K83i суланды. Жонейтг ею айырым сакалыньщ ушын 6ipiKTipin си- пап, кок ала айтырдын аяк алысынан к ез жазбай сынап карап турды. Дэулет натыз мерген екен, 6ip топ ж т т ертш, акта шытып кайтып еда, касындаты сержтерцоц 6api кайран калып келд1. К,ылыш шабута да уста, семсер сштесше коз шеспейда. 03ipre найза шаншута орашолактау; колыньщ кайратына ceHin, ердщ касына прем ей, атгын кос кула- гыньщ арасынан сунлте шаншута эуес; отан шалымды- лыгы жетеда, 6ipaK карсы келш, каскайып турып найза- ласута детз бара бермейтш тайгактау. Жонейтг канша уй- ретсе де, uiipem n турып кайта тартута я душпанды аспан- га cepnin аударып кетуге шоркаю Ж ауынгерлжтщ жон- жосытына К,ылыш пен А лпаннан угымтал. BipaK олардан ыкылассыз. Кейде насыбайы таусылган юсщей элденеге анырып, оз1мен 03i боп кетедь Дегенмен, KeK6epi елтен сон; елдщ желге устары 03i боп калганын тез TyciHin, тез мойындады. Bipne Ж енеш т керхш ауылга барып кайтып келе жа- тып, ауыл шетше ш ге бере дутардьщ унш ecrrini. Журт буньщ уйше дот кылып Kipe бермейтш; ауылда калган адамнын 6opi уй-уйдан коленкесше шыгыпты; казан ба сында курт кайнатып журген катын-калаш та жер ошакка учш ш м улпп отыр. Бул да к у л ак салып едк тамыр-тамы- рывды муздатып экетш бара жаткан салкын саз екен. Та- разынын суыгындай тебе куйкана дешн 1шм1ркещйрш барады. Ес1ктен OKeci Kipin келгенде, Д эулетпн перне бой- лаган колы юлт Myflipfli, орнынан турып, экесш торге оз- дырды, колындагы дутарын керегеш н басына ш п койды. Содан уш кун откен сон Душ мкарага жорыкка атганды. Ж енешт алгаш рет кол бастап бара жаткан баласын касы на аксакалдарды ертш торт-бес кыр асканша, шыгарып салды. Барып-барып коштасып Kepi кайтты. Bipa3 жер - 248 -
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
