журген сон артына бурылып efli, — к е к cyHrinepi кокке cyHrin к ул т-култ жортып бара ж аткан коллы кердт Енш 6ipa3 ж у р т барып артына бурылып ед! — жана тана к ол кетш бара ж аткан жерде сагым KOTepin авдап-андап туртан коп адыраспанды кез1 шалды. Таты да 6ipa3 ж у р т барып бурылып карап ед1 — сагыммен ш айкалтан булдыр к ек - жиек буланытгы. Сол арада барып, кенже улымды алгаш- кы жорытына 03iM бастап апарып кайтпаган екенмш деп опынды. Касындагы аксакалдар тобына ауыл-ауылдары- на тарамай, Дэулет оралтанша касында кала туруга колка кылды. Содан 6epi уйкысы каш ып жур. Енда келетш уакыты болды деп, кешел1-бер1 карауыл тебенщ басына кузет койды. BipaK oni ештене керш ген ж ок. IV Туе кайтгы, ыстык басылды. Тан аткалы кул ондент туртан аспан да аршылып, кегйвдр тартты. Карауыл тебенщ басындаты сакшы сол банты калпы. Ж енейтг iprefleH к езш аударып, у й im iaaerinepre карап еш. Олар да серпшген. Колдын осынша кепиккетне акса калдар да абыржиын дептт К енет 1ргеден карауы л карап отырган кайыс каранын иыгы селк ете калды. Журттын 6opi шугыл соган мойын бурды. Ауылдын кунбатыс бетшен дауыс шыккан сиякты. Женейггтщ туда бойы муздап Kerri; терде ныгыз отыр efli, eKi-уш умтылып зор- га турды. Bopi де сыртка шыкты. К у н астынан мунарткан ш ан Kopinoi. Ж орыкка кеткенде жолы болып оралса, эуел1 карауыл каратан адамга белп 6epin, ол суйшпп сурап ауыл- га шабар едт Ал мыналар элденеге карауылдан каймы- тып, 6ip бушрден сау ете туст1. Эне 6ip далбавдап шауып келе жаткандар юм? К,ак алдындаты кара аттынын найзасынын ушында бозаранда- тан не нэрсе? К ек ала айгыр неге кершбейда? EKi-уш атты ауыл шетше inheri. К у н астындагы мунар да калындай тустт. — 0 й , бауы-рым! Букы кунбатыс жак сарнап келедь Ауылдын шетше келш калган eKi-уш ш апкы нш ы атгарынын eKi буМрше алма кезек ауып тусещ; бастарындаты сенсен бержтер кетертпей келе жаткандай булган-булган етеда. - 249-
«9й бауырымдаган» эжептаркы ун касынан да шык,- кандай болды. Жана гана жанында тып-тыныш турган аксакалдар камшыларынын сабымен кеуделерш туйпштеп, тенселш жур. Жонешт eni кашып, мынау елде- неге аласурып, бу п л ш , кещ р ек тер ш тем пеш теп, eici шекелерш тарсылдата жудырыктап, ерсш -карсылы сенделш кеткен кеп тобырды epci кергендей айналасына алая карал, сазарып турып калды. Анадай жерде Аннадурд1 сакалын жулып OKipin отыр. К,атын бггкендер кара шар- каттын астында ауга тускен сазандай булкынып, беттерш тырнап, бунын эйел1 отырган кара кш з уйге карай женкш ш барады. Кермедеп атгар шылбырын жулкылап, жер тепкшеп, мама агашты 'пстелеп шуркырасып жатыр. Ит б ^к е н урмай кьщсылап, куйрыктарын кысып ап, ай- далага бет-бетше боса женелген. Аркандаулы боталар казы- гын шыр айналып жур. Тек мэнгурт туткындар гана иыкта- рындагы каптарын да жерге туармей, уйме тезектщ касын- да антарылып тур. К у н астындагы калын мунардьщ арасынан тырагайлап шауып келе жаткан аттылар шыкты; олар шауып келген бойларында аттарынан домалап Tycin, мунын касында турган аксакалдарды кушактай-кушактай Kerri. К,улагы тунып, кез1 булдырады. Аттылар шапкылап келш жатыр, келген бойында домалап Tycin жатыр. Ж урт 6ipiH-6ipi кушактап eKipin зарлап жур. Мына кым-куыт журт мунын шарт т у й ш п алган жундес кабагынан ыгар емес, кайта ещц 6api бунын езше карай жабыла умтылып келедк Эуел1 аксакалдардьщ 6ipeyi кеп мойнына асылды; сол-ак екен, буган карай кушагын ала жупргендер кебейе бердь BipureH сон 6ipi кеп куш актап, мойны н да ауыртып тастады. Журттьщ сол айкыш-уйкыш кушактарынын арасынан уйдщ ту сыртындагы керме агашка жацгыз байланган куйрык-жалы кы л Ty6iHeH кыркылып токырайып турган кокала атты Kepfli. Терт-бес ж ш т ycTi-басы шан-ш ан б!рденеш агаравдатып уйге карай алып e iri. Енш журт топылып уйге бас салды. EKi шал келш буны колтыгынан суйедк Журт к ак жарылып жол берщ. Бул уйше Kipfli. Агаш уйдщ к ак ортасында серейген ш ан-ш ан б1рдене узыннан сулапты. Ж урттьщ 6opi жузше ущ лш OKipin жылайды. Ж узш кергендер eKipreH куМ жвнкiлiп сыртка шыгады. ЖYзiн кврмегендер сырттан: «0й, бауырымдап» -2 5 0 -
ж е ц к ш п Kipin жатыр. Bip кезде кайдан сап ете калганы белпЫ з, касы нда Дегене-ахун бар М эм бетпана Kipfli. М эмбетпана KipreH бетте муньщ м ойны на асылып, exipin коя бердь Дегене-ахун серейш жаткан шац-ш ан нэрсеге у ц ш т элденелерд! куб1рледг Сосын топылып журген ха- лы кка карап б1рдене деп ед1, олар у н -ту н о з сыртка шыга бастады. Уйде тек аксакалдар калды. Дегене-ахун ешп буган беттехи, д эл касына, о н иыгыньщ тусына келш аузын жыбырлатты. Ж енеш т м олланын сойдак к урек TicTepiHe карап катгы да калды. Tic жарган жок. Дегене-ахун бунын жузше торыга карады да, spi буры- лып, Аннадурдш1 касына шакырды. Сакалын жас жуып кеткен Аннадурд1сол к -со лк жылап отырган куй1 м олла нын айтканына бас изей бердг Жетт-сепз аксакал серейш жаткан шан-шан нэрсеш коршап тур. Exi адам муны exi колтыгынан демеп, Аннадурдшщ уйше карап алып журдт Аннадурдшщ уйшде канша отырганын да бшмейдй oflTeyip 6ip уакытта сырттан 6ip ш ал Kipin, касындагы cepiriHe б1рдене айтты, шихин арасынан селхир тусш турган KyHHin кызгылт нурын керсетп. EKi ш ал буны exi кары- нан демеп сыртка алып шыкты. Дегене-ахун сыргга тур екен. Топылып журген халыкка куннщ кезш сштеп елдене дейдь Т ерт-бес жптт асыга басып б уны н уйш е Kipin кетш, коп айналмай, кара кш зге серейтш буып тастаган 6ip нэрсеш алып шыкты. Сол бойда оны е ы жiгiт иыгына салып ап, ауылдын алдындагы кара жалга карай жупре жонелдп Ыгы-жыгы журт сондарынан куып бердн Ж енейтгпн касындагы eKi ш ал да оны eKi карынан тар- тып суйрелей-муйрелей шубырган журттын сонынан салды. К,ара жалга карай каптай ж у пр ш бара жаткан журттын аяк баскан жершен бурк-бурк шан кетерадь Журт бо- сып барады. Сондарынан кара тер боп булар да келедь Аршынды жiгiтгep кшз кетергендерд16ipiHeH сон 6ipi куып ж етт, ею-екщен иыктарына салып ап безе женеледг Сон дарынан баска жшттер де тура шабады. К,ара ауданнын басындагы кауымга булар да ж егп, кун де батгы. Дегене-ахун касына он шакты ж т т шакырып алды. Ж тттер молланын айтканына бастарын изеп, мо- ланын кунбатыс жагындагы коп бутага беттедг Варган бойларында кылыштарын суырып ап, кешга ауаны зу-зу -2 5 1 -
•плплеп бута шаба бастады. 0 дегенше кушак-кушак, бута- ны казылган кызыл топырактьщ касына уйда де салды. Серейген кара кшзш шешш, шйндеп агаравдаган бйрдецеш анадай жерге кещске апарып койды. Журттьщ 6api на- мазга турды. Eip ж т т калтасынан шакпак тас алып, бута- ларга от бердп Дегене-ахунньщ кущренген махамынан баска дыбыс жок. Журт ун-тунсю намазга жыгылды. EKi-уш ж т т елп агаравдаганды каб1рдщ касына екелда. К,аб1рдщ шпнде турган eKi-уш адам оны KOTepin ап, жер астына екетп. Женейгг жайсыз жатып бастыгырылып, коркынышты туе кергендей. K,a3ip оянып кететш сияк- ты. Сонда мынау жабыр-жубыр кврннс те жым-жылас жогалатындай. К,аб1рдщ im inaeri ж т т т е р сыртка шыкты. Журт eKi-уш жерден курек устап, элпнде гана томпиып жаткан кызыл темпек топыракты шукырга кулатты. Bipey буньщ алдына да курек екеп тастады. Кдсында турган Мэмбетпана колтыгынан демеп, жерде жаткан курекп колына алгызды да, колыньщ сыртынан кысып устап, 6ipep курек топыракты Ka6ipre тастатгы. Женейгг осы 6ip бастыгырылган ecipiK тустен арыла алмай-ак койды. К е з т щ алды булдырап, тумандана берш. Bip уакытта барып к езш дурыстап ашып, ес жиган болып ед1, буны ею колтыгынан exi адам демеп, дедектетш келедц. Журттьщ 6epi ж енкш ш елдекайда 6e3in барады. Бул елге жау тиген бе, немене... Bepi неге жаяу, аттары кайда кет- кен? Бул не кып капыда калды? Ер Огыланнын бел бала- сы Женейгг батыр жауына осынша негып басынтып жур? Ауыл кайда? К,атын-бала не куйде? Мына жецкшген журттьщ imiHfle адасып жур ме, Дэулет неге кершбещп? Неге вкесшщ касына келмейдь.. V Сары ала етек куз келдь Жерге енген кылтанактьщ 6epi куйш, курап кеткен. Ала дендеп ауылдьщ уз!к-ту- ырлыгын ебден кун жеп, курым сасып тур. Ауыл ейл- ce6in 6ip TipminiKTe. KyHi бойы кыбыр етпей, уйдьуйшде жатып алады. Туе ауа, ыссы 1шш тарта, еркек атаулы сырт ка шыгады. Коленке бетке кшем жайгызып, тосек сал- дырады. Балаларына уйден сенсен 6epiKTepiH алгызады. Тан аткалы тас тебелерще киш журген алакандай денге- лек такияларын колдарымен 6ip басып койып, онын уетше -2 5 2 -
сенсенш киш коредь Н амаздыгердеп узын-тура келенкелерш е карап 8pi турады, 6epi турады. Сосын кай- тадан шешш алып кунге устап, 6iTe-MiTe туспеп пе деп тупнщ арасын карайды. Эр уйдщ касында 6ip-6ip жеке таяк кагылтан. Сенсетш соныц басына шедг Колдарына солкылдаган кек шыбык ап, сатырлатып сабай женеледь Коздер1нде от маздап, ынт-шынтын сап кагады. Сосын колымен тарайды. Эйтеу1р, еркек бггкен ку н батканша берюмен эуре. Кешке балаларын жумсап, жайылып жур- ген аттарын алдырады. Ахал-теке серек мойнак аргымак- тар кашан ертгеп болганша тыкыршып зорга турады. Аты ерттелш болтан сон, турисмен жеке таякка iлyлi боркше барады. К,олына алып тэты 6ip Time карап шыгады. Уйден кесемен су алдырып, ерншщ ушымен ептеп сенсенге су буркедь Сук колына кондырып, торт-бес рет шыр айнал- дырып барып басына киедк У зечп ге а як тию1 м ун екен, аргы м ак басы н к е к - шевдетш, анадай жерге ыртып кетед1, сол eKi ортада ш а- бандоз да ыткып ер у спне кона калады. BepKi eflipeftin, манайына масаттана карап кояды. Сосын еркайсысы жылмиган TericTiKTiH op батытын бетке устап шауып ала жонелед1. К аткы л кара д ен н щ ене бойынан орген ж1п- ж щ ш ке таспа шан жыландай жылжып, зулап атьш бара жатады. Ka3ip жер куан. Туйе б1ткен epic i3flen ж ердщ Ty6iHe асып кетед1. М энгурт казактар жаяу барып айдап келе коятындай жерде емес. Ауылда калган боталардьщ зары миывды жеп, сай-суйепщн сыркыратады. К ун батады. Ай туады. Сутгей жарык тун. Ж анаты к ел- Kocip кокж иек кусырылып, ауылдын тап ipreciHe келед1. Ай бата к е кж и ектен э л ден ел ер к ы л т-к ы л т KepiHeai. Туйен1н боздаганы, атгын пыскыртаны шытады. Манаты жан-жаккд ш апкы лап кеткен к еп салт атты туйелер1н айдап айдын астында калтылдап келе жатады. Ойнакы MyciH ахал-теке аргымагынын жылтыр сауырында жалт- жулт етш айдьщ нуры ойнайды. Ауылдьщ кундеп Tipfliri осы. Bip шетгеп куры м кур- кеде и сев д е отырган туткы н ж1пт мынау аз тана кимыл- кыбырдын эркайсысын калт ж1бермей, сарыла карап кызыктайды. Содан баска ермеп де жок. Колына кюен тускенш е, мше, кы ры к ку ннщ жуз! бопты. Содан 6epi - 253-
мунын манына бул ауылдан еш м м келш керген емес. Бастапкы кезде екьек! яапттен кузетш едь Кешн 6ip-aK кузетш1 к.алып журдь Б у пн кайтадан екеуш яаберотп. К,азактын Kicici елген каралы ауылы 6ipey келш, 6ipey KeTin, кунш е сан мэртебе жоктау айтылып, абыр-сабыр боп жатады. Бул ауыл тас тунерш алган. Келш жаткан да, кет1п жаткан да ешюм жок. Бул мацайдагы турнсменнщ 6api Дэулет экелш ген куш келш. Булар оны 6ip кун конак кып, он жакка койып кузеткен де жок. Келген бойда жер- леуге экетп. Олардын гурпынша, олген KiciHi тун асыр- май, кун батканша жерлеп улгеру керек. Эйтеу1р елйстщ ертенге калдырмай бетга топырак жасырганы сауап. Ж е д к ш т экетш ед1, моладан да ж одкш п орадды. К,аб1рден кайткандарга табак-табак ет тартылды. Оны аузына ал ган ешюм болган жок. К,ызыгын осы ауылдын итз кердь Букш ауыл сол жолгы 6ip к у н п женкШ стен сон мулгцц де калды. Анау ортадагы кара коныр уйдщ кок желкесшде бай- лаулы кок ала аргымак тур. Оны анада Дэулет жерленген куннщ ертечше куйрык-жалын шолтитып эрюке коя бер- ген-да. Б у пн кайта экелш байлапты. Туржмендер кок ала аргымак байланган керме агаштын манына баргыштай бередь Эне, кок аргымакты шешш те алды. Ауылдын ал- дынгы жагына карай алып кетп. Туткын ж т т кузетшие тш катгы: — Анау тул аргымакты кайда апара жатыр? — Сояды. ByriH Дэулеттщ кыркы гой. Жан-жактан кешельбер! б1рльжарым аттылар келш жатыр. Ж онешт сыртка ш ыккан жок. Бул баласы олгел1 Жэнешттщ сыртка шыгып, атка такым салганын кэрген емес. Ту сырты мен как мавдайына кара узж жапкан кара лы уйге анда-санда манайдагы Kopmi ауылдардан акса- калдар келеш. BipaK каралы уйге отырып жарымайды. Кэп узамай кермедеп аргымактарын кайта шеш ш жатады. Ара- тура буньщ куркес1нщ тусынан этедь Сонда элденеге бас- тарын шайкап, каукылдасып бара жатады. Ел жатып калган сод кузетиплердщ табанынан тозып какш иып тура беруден жалыгып, бунымен тищ есетш бар. Олардын айтуынша, Ж онешт баласы елгел1 ешюмге Tic жарып, eni ештене айтпапты. Д эулет олд1 дегенге сенбей, жерлеуден келген сон да 6ip аптага дейш каракшы тебешн -2 5 4 -
басына карауыл тургыздарыпты. Атасы айладырдын бар жаксысы жиылып кеп басу айтпакшы болтан екен, айыр сакалы н салалап м ещ рейш отыра 6epinTi. К еш е гана АннадурД! бастаган 6ip топ шал барып, Д эулетгщ кыркы болганын айтыпты. Муньщ да мынау кара куркенщ курым шсш шскегенше бупн атгай кыры к кун. Д эл осыдан кырык ею кун бурын аркар куып кок бауырдан шыгып едк Ел yen жиын-той, сауык-сайран журкгген де жалыкты. Жас кезш щ езшде- ак ырду-дырдуга кулы ксы з ед1, ылги онаш аны андып, шетгеп журетш. Куйпнлпс онер оны д эй ш алкалы топка итермеледь Ел iiui каш ан да жиын-жыбыр. 0cipece, турж м ен ею орта ылги дурбелен- Ауылдар 6ip к у ш берпстерш аспанга атып, ак туйенщ карнын жарып, улан-асыр той кылып жатса, ертесше кара жамылып кан кусып отырады. Эдет- те, eKi бала асы кка тебелессе, ит TepiciH бастарына кап- тайтын, ересектер жудырык сермесш, бет жыртыспай-ак, 6ipiH-6ipi жарып салады. Bip-6ipiHe неден жазып калга- нын оздер1 де бшмейдк К,ан сокта боп арпалысып, айкай- таласка Tycicin журген кара жерге eKeyi де кулайды, eKeyi де uiipwii; урыс даласында ш аш ылып калган суйектер1 сол куш кираган кылыштын, найзанын сыныгымен 6ipre, сол кун1 тускен аттыц тезепмен 6ipre 6ipa3 уакыт жатады да, 6ip кундер1 6opi де топы ракка айналады. К еш е гана кеюректерше сыймай, дуниенщ терт бурышын кайта кон- дырып шыкпаса тыншымайтындай лешрген ер журектер1 eci3 ж онны н курт-кум ы рскасы ньщ аузы нда кетедк Екеу1шн артында калган ек1 жеДм бала ер жеткен сон, экелер1 елген, согыстан Tipi калган eKi еркекке epin келш, ещп олар алысады; олар да 6ip-6ipiHe TiciH кайрайды. Олар жермен коса баягьша кызды-кыздымен бастарын жуткан eKi ел ж тщ де кегш кектейдк Ол екеуш ен туган балалар- дьщ гстейтсш тагы сол. К,ара жерге 6opi6ip. Адамдар пай- дам дегешн кылсын. Tipi журсе, Tipi жургендерш ауыр- сынбайды, елее, олгендерше киналмайды. 9m eyip, олар 6ip-6ipiHe канш а кеуде кагып, асып-тасканымен, будан баска барары жогьш жаксы бшедг Адамдар 6ipiH-6ipi женсе, женер, 6ipaK буны жене алмайды. Ж ер бетшде канша кыргын согыс болса да, ж ешс ж ердж г Ол уст1не сыйыс- паган адамдарды астына ап, оп-онай-ак сыйыстырады. -2 5 5 -
Бул адамдардын соны негып укпайтындарына тан кдла- ды. Ш етшен жер туб1ндепш козгап, ожектеп шыга келедк бздерш щ жумыр басы мен ошагыньщ уш бутынын пай- дасына бастары жетпей жатып, элдекашан суйеп кураган аруакты айтады. Аруак тугендейм13 деп журш, оздер1 де аруакка айналгандарьш бшмей калады. Тэщршщ кел-Kecip жараткан жерше карадай сыйыспай, кырылысады да жа- тады; табигаттын не 6ip жайсан жадырап, мешр шашкан кундер1нде койнындагы жарын, колындагы улын, кора- дагы малый кызыктамай, 6ipeyfliH ipreciH булд1рш кеп, ew u e3i iprere кулагын Typin, flycip мен дуб1рд1 андып, сыбыр шыкса, кудайдьщ касык кара суын да шашалып жутып отырганы. Сонымен турмай, жанжал-жагаластан сел колдары бо- саса, койдагы кош кар мен корадагы итп таластырып кызыктайды. К ещ лщ нщ желк колынньщ e6i болса, езщдей екншп б!реумен устастырып кояды. Олар 6ip-6ipiHe уксас eKi жан иесшщ катар журш, катар ттрдж курганына ош. К,алайда 6ipiH-6ipiHe курткызбак. Олар тэщ рш щ бер- ген eKi Ke3i, eKi колы, eKi аягын да кепсшш, 6ipeyiH окка урындырьш журедк Осы 6ip кун урыс, 6ip кун егес кермесе, жарылып кете жаздайтын адам пакыр акыры жацгыз ба- сын жалматып барып зорга тыншиды. KyHi кеше оны эр нэрсеге урынтып, арам терге Tycipin журген касындагы к еп тобыр вида коз жастарын кол кылып жылайды, зар ещреп жер тебелейдк к ектеп тевдрпп каргайды, ездерш каргайтын ешшм жок- Олар мейл1 жылай берсш. Жыла- мак тупл, коздершен кара каны аксын — жубатпау ке- рек, жылату керек. Жубатсан, жубанып алып, жана гана жылаганы есшен шыгып, сойканга тагы Kipicefli. Бул адам деген хайуанньщ кезш ен жас шыкканда барып, KOKiperiHe акыл келедь Олардьщ KG3i жастан айыкса, к ем р еп акыл- дан айрылады. Туткын жнтг жал мен куйрыктан ада боп, акылсыз адам- дар еш ш алу ушш пышакка жыккалы апара жаткан тул жылкыньщ сонынан карап осыны ойлады. Жана гана журепн запыран боп кыскан ащы ойларынан адасып, KOKiperi кеуш, кос шекеш шымырлап, жуйкесшщ 6эр1 босап, саусактарынын ушы д1ршдеп, ещ кашып, сурка- йып кетп. К ырык кун шсенде отырганы кажыпы ма, элде жанагы 6ip ойлар кажытты ма — одан да бейхабар. Тула -25 6-
бойын тер бугандай т э т 6ip ысып, 6ip суып, талмаусы- рап, элденеа умыт калгандай жан-жагына алактай кара ли. К,асынан коршбей, колына туспей турган нэрсенщ не екен1 де жадына оралмай койды. К,олын ербендетш б1рдеце сурап едо, eKi K03i Ж внейггтщ у й т д е турган кузетпплер оны кермедь Бул дал болып турып калды. Bipey ж ецш ен тартты. К,араса — Аннадурдг EKi кузетплге элдене деп ымдайды. Бул ештенеге тусш ген жок- KiceHi сылдырап eKi ку зеш пш н алдына тусе бердг Бушрл! коныр уйдщ iini тылсым тыныш тык. Буны экеп eciKTeH юрпзгенде ешгам тырп еткен де ж ок, тш де кат- кан жок. Туткын ж ш т как торде мелшшп отырган кудай аппак сакалды Kicrai Ж енеш т шыгар деп жобалады. VI Жвнейггтщ уш кы ры к кун бойы кгсщен кур турмады. Содан 6epi тощ регш е назарын TiKTen, кулагы н TypreHi бупн. К,аба сакалды уш TypiKMeH жптг туткынды экеп шрпзгенде, бажырайып карап калды. EciKTeH боп-боз боп куарган, шшмиген ары к кара Kici Kipai. EHceci енкек, аласа бойына сыймайтындай ебедейЫз узын колдары Ti3eciHe сол-ак жетпей тур. KipreH бетшде босагада токтап калды. Манайына коз де салган жок. IciHin, юртиш кеткен кысьщ- кы кой коздерш торге кадап катыпты да калыпты. Бас Hrici келмеген аскак туткы н деуге назары сынык. К,удды мынау 03iHe у н а з телм1рген коп жандардан K03iH алып кашкандай, кереге басына Teciain тур. Оны уйге экеп Kipri3reH жшттердщ 6ipi колы нан устап ортага, о ш ак ор- нына оздырды. Ол аягы н суйрете басып ортага келд1. Жйтгтер колындагы кюещй агытып, орындарына Kerri. Туткын ciлeйiп тура бердь Д эулеттщ куны к ы лы п е к ел ш журген туткындары осы ма? Ж онешт о н жакта отырган коп сецсен, 6opiKTepre шан- шыла карады. Kapi батырдын каЬарынан ыктаган коп 6opiK шалдардьщ шпнде отырган Аннадурд1 ж а к к а коз тастады. Аннадурдг унс1з орны нан турып, сыртка шыгып кетп. Ж онейн кезш ещц тагы да туткынга аударды. Туткын сол керегеге карап телм1рген калпы. 03i eci ауган, акылы - нан адаскан 6ipey емес пе — ещ нде такаббарлык та, урей де, коркыныш та жок, бурын ушырасып керм еген 6ip жумбак жуз. вщ црш еп сорайып жутынып койды. Сырт- -25 7-
тан АннадурД1 Kipai. К,олында кара шуберекке ораган ду тар сиякты бф денеа бар, э к е л т туткынга устатты. Туткын Аннадурдшщ колындаты кара шуберек капты норсегс адтарылып 6ipa3 турды. Боп-боз жузше тенбш-тенбш кан жупрш , тавданды ма, коркып кетп ме, ойтеутр, жацагы бейжай куйден айыкты. Элдене айткысы келгендей ернш жыбырлатып едк аузы киыспады. Аннадурд1 усынган кара шуберекке батылсыздау умсынып, колына алды. Сосын малдасын курып отыра кетп. Bip шок1м боп ш оки де кал- ды. К ш к ене шакша басын кырын бурып, мацайына енд! коз салды. Журт жаутавдап Жонештке карайды. Туткын кара шуберек каптын ншнен домбыра суырды. Сагасы суйектелген кара домбыраны колына устап Kopin, аз гана yHci3 отырды. Б1раздан кеш н барып кулагы н бурады. Ешюмде ун жок. Аннадурд1 де аягынын ушынан басып орнына озды. Туткынды уйге Kipri3reH жйтггер де босага- га барып пзелерш букп. Жылкы сойып жургендердщ Ky6ip-Ky6ipi мен кан-жын- га таласкан иттердщ ырылынан баска сырттан да дыбыс ееплмейда. Ш анырактан колбеу кулаган май тонгысыз кузп шуак тек туырлыкка гана Tycim i. Ж енейптщ куп- к у жуз1 уй ш пцдеп ак ш анкан жарыкка ciH in, eMic-eMic кылацы тады. К,аукиган кара сецсещ гана м1збакпай дурдшп тур. Туткынньщ тощ регш деп каумалап отырган ккплерде де, к ак алдында сазарып отырган Ж енейпте де шаруасы болмады. Домбырадан колы шыгып кете жаздапты. Кептен кыл аркан буып, кгсен киып, iciHin, кон такаланып кет- кен саусактары перне сайын 6ip cypiH in, малтыгып жур. Домбыра да кацсып, куйш ен жанылыпты. К,апел1мде уш тузеле коймады. К,улагын канша бураса да, таргыл дыбыс тазарып кетпедк Домбыра Ш1рк1ннщ де не куш тасып барады дейсщ! Анада Кокбауырдан шыга келген жершде дауыс сап дала- ны басына KOTepin келе жаткан коп туржмен буны кор- шай алды. Баягыда куй тартыса келген Дэулеттщ аткос- шылары болса керек, 6ip-eKi ту р км ен корген бойда буны танып, каукылдаса женелдк ЭЫресе 6ip имек кара кол басына муньш домбырасын керсетш, коп озеуредг Жуздер1 суы к кальщ жасактьщ арасында каннен-каперш з тура бердь Айдалада e3iMeH 03i боп, ан куып журген бейсаубат -25 8-
аншыга m ice коймас деп еда. К,олдын. каукы лы кобейш K erri. Бунын KOKiperiHe урей ю рдг Сонда да сыр бермей шыдап бакты. Bip-eKeyi касына келд!, оуел! мылтыгын тартып алды, сосын домбырасына кол салды. Сол сэтте бул домбыранын осы кеткеш шыгар, кайтып колына тус- пес деп ойлаган; содан 6ep i KOKiperiHe куса боп каткан 6ip сыры iiriimie озш ен 6ipre кете ме деп коркы п журген- да, соны сыртка шы гаруды ц орайы ещп келген сиякты. Женешт туткыннын тула бойындагы эр кыбыр-кимыл- ды калт ж4бермей кадагалап отыр. Ецкйи туткы н бала ем4зген эйелдей басын бауырына алып, домбырасыньщ асты-уст1не Tycin eMiHin апты. С ала-сала ж вдш ке саусак- тары сексеу1лдщ шырпысы T9pi3fli, 6ip т а й н а м ет жок, сылдырап суйеп гана калыпты. Мына туткын куй тарта- тын KiciHin сьщ айы емес, колындагы ку агашты тула бо- йынан тук калдырмай сипалап, eci кетш е л т п отыр, еш- тецемен ici жок- Эй, бэсе, eci дурыс жан жаудан азалы кайткан колдьщ жолында турар ма? Кенже баласына eprin ж б ер гет кол емес, енш еш н 6ip коп шуылдак болды гой. Дэулетжандай арыстыц OTeyiHe экeл iп ж урген адамын караты ! М ынау тула бойында 6ip т а й н а м етг жок, Kici корер KopKi ж ок, 6ip жапы рак кур сулдерден о т кайта ма? 03i таз неме болмасын. Эне 6ip тер сасыган коныр телпек бас TepiciMeH 6ipre жаратылгандай кептетше кал ган екен. Самайдагы а к аяны эл1 арылмапты, каспакта- нып тур. Ж енеш т туткы ннан K03iH аударып, о н жакта отырган коп туржменге карады. Олар будан каймыгып, не icrepiH бшмей, жанарымен жер шукып кетп. Домбыра ani тьщ-тын. Туткын эр пернеш 6ip басып, кулагына тосып, ьщын ты вдап Kopin, ыгысып кеткендерш орнына апарып, эл! жайбаракат отыр. Сен- сен берж тщ ауырлыгы евдо сезшда. Ko6iHin тобес1не шып- шып тер шыкты. Туткын кылдырык сап кара домбырасын кырык шукиды. Ж енешт те Mi3 бакпайды. К,аралы уйге жиылган карай- ган жаннын 6ipimie сес жок- К,ара домбыранын таргылы ещц тарай бастады. К,ос ш е к те н есийп ш ы ккан коныр саз эл1 6 ip арнага туспей, кашкалактап жур. Туткы ннын пэлен к уннен KOKiperiHe конактаган коп куса, коп нала, коп ойы комейше - 259-
кептетш п, сендей согылып, опыр-топыр ж ен к ш п , эл1 сараланып болмаган. Арбаскан сез1м нщ кайсысына кенерш б1лмей кырык. куйкылжыган кощ л капел1мде куй туйе алмай жатыр. Мынау моладай жым-жырт каралы уйде кабыргасын KeMipin, журепн мужпген зш батпан каыретп ce3fliprici келмей, кабагынан кан жауып, карайган халык- ты кантарып отырган каЬарлы шал туткынды кез1мен атьш жеп барады. Баягы кол бастаган кескш ш ен айрылмай, ай- батын жогалтпай, сызданып багады. Кенже баласы мерт болганда eKi-уш кунге дейш есше келе алмаганын да, Дэулет олд1 дегенге сенбей, 6ip апта бойы каракшы тебе- ге карауыл койдырганын да, уйш е бата окып кел т-к етш жаткан адамдардын ешкайсысын жыга танымаганын да, баягы дон айбаттан айрылып, келеден босаган Kopi улек- тей кулге шогш калганын да — б о р т де умыткансиды. Кдйтадан айбын шакырмак, кайтадан каЬарына мшбек; енд1 мынау не icTepiH бшмей абдырап отырган коп тунжыр кабак, сынык жуздерд1 кайтадан сершлтпек. Таты да кол жиып, тагы да атка конбак- Кек кумак- Туткын куйпп KOKiperiHin сонау ен ту к тр ш ен бас котерген ыза мен ашу- ды лап eTKi3in тоге салгысы келдк BipaK одан мынау мещреу батыр не угады? Мына жаман неме ашулана ма, кайтедьей, деп миыгынан кулер де, апарып коп тентегшщ колына 6epin, кылышка жем кылар. М унын зыгырданы кайнаган ызалы куйш тындап ж е л т r a n i козар. Домбыраньщ imeriH ортан колымен ш ер тл калып eai, карагай ш анак 6ip KypciHin койды да, кущ ренш ала женелд1, тепсшбейд! — жер тубш депш козгап теб1ренедй Элпнде гана сексеушдщ сояуындай андап-авдап турган сойдак саусактар да ауага ep in кеткендей кезге туспейда, тек кара шанактын какпагын желпш элдене агаравдай- ды. Куйпп сэл 6ip кырына бурылса да, ешюмге, ештенеге козш тжтемеген, оз1мен 03i. Тула бойында ею колдан баска да ешкандай кимыл жок. К,арангы куркеге камалып, кун кермей куан тарткан сургылт жуз1 сол баягы ызадан да, ренштен де атымен ада сьшык калпы. К,ысынкы киыкша K03i де булдырап кершедь К ущренген куй мына отырган куйппш н колындагы домбырадан емес, айдаладан жел- мен ыгып келш жаткан сиякты. Ж енешт куйкентайдын балапанындай куйю куйпп туткынньщ KOKiperiHeH акта- рыла топлш жаткан сикыр сазга антарылып отыр; 6ipaK - 260-
сыртына сыр шашпады, шаншылып алган кдЬарлы кал- пын бузбады. К,ара ш анактын какпагы ны н y e ti eMic-eMic булдырайды. Кумб1реген коныр уйдщ шинде мелшшп- мелшшп т а ш с е калган коп дудар бержтер де, к ак ортада шокиган туткын куйпп де 6ip кара мунар буалдырга ай- налды. 0уел1 ж асканш актап ш ы кк а н жана к у й 6ipTe-6ipTe ширыгып, сертлш , кешеленш келедк Комешне кептел- ген ыза-ренпн те, м ун-нала да былай ыгысып, 6ip кейуа- на саз теп л д г K,ycaFa тунш ы ккан капалы ж урекке басу айткан кесем атанын кошрегшен шыккан свздей акылды да аялы саз. О л б1раздан 6epi ел ш ш д е п ырду-дырду, урыс- жанжалдарды каре журе, тап осылай 6ip актарыла сей- леуге талай рет окталса да, капел1мде комешне я решш, я ыза — aftTeyip 6ip пенделж сез1м кернейд1 де тыгылып калады. К,олын 6ip сштеп, оз1мен e3i боп кете барады. Онашага шыккан сон да ойы ойран боп тыншу таба ал- майды. Турпсмендер ауылында туткында жатканда да коп толганып, коп теб1ренд1. Азаматын жогалтып аза тутып жаткан елге, баласынан айрылып KacipeT кап к ан атага олдене айткысы келш , квн1л1елепзш , кулагында сан килы сарындар оянса да, Kyftai тындап, ойы н угар к у л а к жогын б ш п , бш епндеп ш ыкырлаган TeMip шсенге телм1ре карап ш впп-ш еж т отырып калады. Элгшде тана алас урган асау кещл1 де жуасиды. Сондайда колымда, эттен, домбыра болар ма efli деп армандайды. BipaK талайлардын кулагын арбаган мына exi колына е н д т калган санаулы гумырында бед1рейген тем1р кюеннен баска не жуыр дейсщ деп то- рыгады. Сонда кулагына курсшген демше шесе кущренген ун келедг Bip сот ызьщдап турады-турады да, б1раздан сон о да сейшедг Тагы 6ip теб1ренгешнде тагы 6ip саз ояна- ды. К,олында домбырасы ж ок болган сон, о да жым-жы- лас жогалады. К уйш ш щ колыма домбыра енш 6ip туссе, кеудеанде жаны бар Tipi пенденщ кай-кайсысынын да еле- елгеншше кекеш нен кетпейтшдей кылы п 6ip куй тартып берер efliM деген куштары куш ейе туседг Ж ана осында экеп юрпзгенде кереге басындагы дутарды Kopin, ансары ауып Kerri. Квптен кокеш н тескен арманы exi аттам жер- де, коз алдында турганын коргенде акылынан адасып, абдырап калды. Мынау бед4рейген безер жандар оны 6opi6ip алып бермейд! гой деп вбден баз кеш ш турган-ды. - 26\"
к о л ь т а озш щ домбырасы туей. П елен кун epicTe тунеп кап, ботасына emu оралганда канша eMipeHce де е с т жия алмай, тамыры туйш п, суп байланган аруанадай капел1мде буныц да колы икемге келмей, KOKiperi саздан айрылып, домбырасын шукылап узак отырып калып едь К,олында- гы оз домбырасы екенше ебден кез1 жеткен сон барып, басын жерден котердь К,ак алдында отырган Ж онейптщ жузш де сосын корда. Мына коп кулакка айтсам деп толга- нып журген сыры да сол перзентшен айрылып, куйпс тар- тып отырган KepiHiH каумалаган халкынан KaciperiH жа- сырып, кайарлы, тас-туйш, кайратты кершгкл келген турш K03i шалган сон барып ойына оралды. Саусагын бегеп турган тусау да сосын шенплдй Жонешт 6ip сет куйнпден жузш тайдырып, куй тын- дап отырган журтка коз тастады. Жана гана бунын касы мен кабагын багып, гырп етерге дэрмеш болмай отырган момын коп енда куйш1ге ентелеп калыпты. Дудар 6epiKTiH астында ылги ызгар шаша карайтын шун>рек кездерден де ашу ыдырап, е л т п отыр. Дурдиген-дурдиген сенсен бор1ктерден басканьщ 6epi жумсарыпты, бэр1нен де айбат кашыпты. Мына отырган кальщ тобыр дуниеде Жоней1ттщ барын атымен умытып кеткендей. Эркайсысынын да жуз1не 6ip-6ip тесш п , пнте шолып шыкты. Буган кара- ган, будан сескенген ешк1м кершбедй Кокбор1 байгустын куйш1-бахшы да 6ip, ж ы н-nepi де 6ip деп куйш -ш сш журген1 рас екен гой; жын арбамаса, мына журттын осын- ша ecrepi кетер ме ед1! Ж онешт кек1регш кеулеп бара жат- кан эзез1л ашуды жасыра алмады. Куйппшн жуз1не к1ж!не карады. Kyftmi кещл1 сабасына Tycin келед1. Ешк1мге назар салмаса да, журттын коз1 озшде екенш ce3in отыр. Ха- лы кка айтарывды осындай ыкыласы ауган кезде айтып кал. Ел K epin, жер к о р т ж ургенщ де кек1рег1нде туйген1ннш берш де айт. К,улта калдырма. Тощршщ тепн жер1 мен тепн ауасына таласып кырылып бара жаткан мынау жумыр басты пенделерд1н боска арамтер болып журген1н де айт. Адам кашан озш1н алакандай тер1не кещл| толганда гана neftiai кенипн1н, кюшщ оз пей1л1 кешмей турып, жер де, ел де кеш м ейпш н, шаншылган бас пен шашылган суйекпн eui6ip елге ешкашан да шекара бола алмайтынын, адам оз бауырындагы бала мен оз койнын- - 262 -
дагы жарын жарылгай алмай турып, керцп-келемше к е ц ш ж1б1мей турып, байтак eni мен кулл1 журтына еш жаксы- лы к жасай алмайтынын айт. А дамшылыктын басы — аяушылык. Аяуш ылык жок жерде адамшылык та жок. б з щ emKiMfli аямасан, 03infli де ешюм аямайды. б з щ ботен елге жасанып барсан, жараланып кайтканьща ызаланба! Ол ушш кектеп кудайды да, жердеп жауывды да каргама, 03iHfli 03iH карта! Ж ат жерде коргешне бола оршеленбе, кайта тэубене кел! Адам, адам калпына келсен, сонда келесщ ; эйтпесе, етше ащы ты рнак, етю р Tic баткан са- йын орелене, оршелене тусетш сен де 6ip хайуансын. Ай- уан екенщ бар, озгеден адамшылык кутпе! ©лгенще екшбе, корген1не южшбе! Осы айткандарымды угып отырсывдар ма, жок эншейш, мынау каралы уйде мулгш-калгып оты- руга жалы ккан сон 6ip сэт кен^л алдаркаткандары н ба! ТузЬске тусгнетш кулактарьщыз бар екен, соны енд1кокей- ге туйер кулыктары ныз бар ма? K,a3ip угып, ертен умы- тып, каз1р жылап, ертен ecipin журмейсщдер ме? Э й, к ай лам... Сен бейбактар осы дуниеге келгел1 таукы м етп де аз тарткан жоксындар, бармакты да аз -летеген жоксывдар. BipaK содан не пэтуа шыгардывдар? Ж абы ркасавдар — адамсындар, масайрасавдар — хайуансындар. Kici кай MiHe3iHe тушынып, кай касиеттшн медет тутар... Куйппнщ кемейше жас тыгылгандай болды. Домбы- расынын да даусы 6ip сэт е г ш п ш ыккандай. Манадан 6epi м1збакпай отырган Ж еней it тап осы арада 6ip мырс erri. Ол куйип езш е рахым ттлеп отыр деп ту си ш . К,аЬарлы калпын бузбай, туткын куйплге бурынгысынан да кэрле- не карады. Куйип де ж у з т тжтедп К,ысынкы тунжыр K03iaae жалбарыныш та, решш те, ы за да жок. BipaK буган т е с ш т алган. К,айтер екенещ , корейш деп сынап-MiHen отырган юсщей imin-жеп барады. К,агысынан жанылар емес. Куй сарыны баягы. Тек жанагы 6ip молт тамып, тыйыла калган коз жасындай сэл eriuin кеткен тусы бол- маса, сол бурынгы салкын сарын. Анада Дэулетжаны адай- га аттанарында онаша куй тартып отырган жершде уетшен mbiFbin калып едк О да 6ip осындай сай-суйепгци сыркы- раткан салкын саз болатын. Булар мунша неге кушренед1? М уддеа не? Туткын куйип бунын ж узш е oui кадалып отыр. К езш айырар емес. Б унын ещ н д еп сэл о з ге р й т 03iHine олшеп-пшпп отырган шыгар. - 263-
ЖонеШт сыр 6ijifliprici келмедь Айыр сакалы салбы- рап, куйшщен кезш жалтартып, мандайша жакка кадала карап отырып калды. Сонгы айда сакал-шашы мыктап агарыпты; мандайдагы, etci уртындагы эж!мдер1де казыла тускен. Кез1нде шелмектей шытынаган ашу тур. Бул жа- ратылысынан катты каты гездтнен емес, элденеден обден ашынып, б1рдецеге белд1 бекем бутан ызаньщ нышаны. Жаратылысынан катты кюшщ ашуы ылги 6ip калыпта, Mi3 бакпай туратын ак коз ашу. Ж енейи канша зшдене бергенмен, оньщ бет-олпетшде 6ip турл! буйыгы мук да бар. Кднсыраган, жаракатка ашынган ызалы ацнын ашуын- дай бу да омырып тастамай тынбайтын томырык, катерл1 ашу. Жаралы анды жарасынан туртсен, кутырынып кетедк Ызалы адамды да ызасына тие берсен, бурынгыдан да eiuiKTipe, ершелешпре тусесщ. Жаралы анды жарасынан сипап, райдан кайтарсан, жаралы адамды да алыстан орагы- тып акылга шакырып, сабасына TycipeciH- Домбы ранын yHi былпып майда ш ыкты. К,улакты кытыктар жумсак эуез кещ лщ е конактаган сайын кегарегиш т й т л е й туседь Элдеб1р э зэзш сез1м азгырган- дай. Ж енейптщ жуйс-жуйесшщ 6opi босап барады; ши- рыккан жуйкеЫ жШектей ecuiin, курыстаган аркасы кешп сала бердц. Бул не? Ж онешт тусшбещц. Эне 6ip койшы- нын торсыгындай кара шанак, мынау 6ip шоюм куйю куйпп не деп азгырады? Анада колында калган акыргы медет — кенже улынан айрылганына аны к K03i жеткен KyHi де тап мынадай суйеп epin, сулдер1 курымап ед1гой. Элденеше кун бойы е н мен TyciH ажырата алмай есенпреп журш, 6ip кун1 керегенш басындагы Дэулеттщ дутарын кердь К,асына кылыш пен найза да mimirri. К,ылыштан да, Алпаннан да калган тул кылыш, тул найза. Деулегп ауылдьщ аксакалдарын жиып, батасын алып, кок ала аргы- макка мшпзген куш осы eKeyiH ез колымен апарып иыгы- на 03i аспап па едк Ендеше, уйде Дэулет жокта бул eKeyi керегенщ басында не 6tiipin тур? Eip де 6ip HeciHiH колы- на кут болып конбаган мынау жалмауыз кылыш пен жал- мауыз найза сонына ерген Tirepre туягы Дэулетжанынын да басын жутканы ма? Элденеше куннен 6epi журу-туру- дын не екенш де умытып калган Ж енешт орнынан атып турып, кылышты да, найзаны да ошакка урып сындыр- ган-ды. Керегенщ басында жалгыз калган тул дутарга ти- -26 4-
меген. Кептен 6epi ашуланып кэрмеген жуз1тупгш , иеп сакылдап, жудырыгын туйш у н а з Kbitiiuii, TiciH кайрады. Пэлен кун бойы калгып кеткен сана, ыза, кек, тапталган намыс — 6api 6ip кунде, 6ip сэтге оянып, ене бойын жа- рыса кеулеп, з1рк1лдетш алы п барады. С анасы алгаш оянганда жадына оралган ойды кеюрепне шор етш мэнп туйш калган-ды. Kopi Женештте енш не каукар калды, куйрык-жалдан тугел айрылды дейтш болды-ау Kemeri душпандары... Сол куш п элен куннен 6epi тевдрепн кым- тап келген дел-сал м ун ыдырап, орнын каЬарлы KacipeT, калшылдаган ыза жайлаган-ды. Домбырашы одан кезш айырмады. Енгн к у й вз Ti3riHiH e3i алып кетт1. К,ара ш анак ты ц к ем еш н ен лы кы лдап теплген майда эуезге e3i де к у л ак T ypin, елше тындап отыр. Пэлен уакыттан 6epi imKyca боп келгендеп айтайын дегеш де осы емес пе? Ешшмге жалынып-жалбарынбай да, зекш- жеюрмей, тап осылай баппен байыптап сыр inepTicKici келш efli гой. Ж урт угып отыр ма, ж ок па — эйтеу1р, уйып калыпты. Сыртгагы кыбыр-кимыл да тынган. Баганадан 6epi енсесш туарм ей сексш п-сексш п турган сенсен бержтердщ де Елркатары жыгылыпты. Аксакалдар жагы бастарын KeKiperiHe алып мулпп кеткен. Еспспч алдын- дагы енгезердей кузетпплер де каИарынан айрылып, кажы- ган калып танытады. Камшыларыньщ сабына суйенш , пэлен куннен 6 e p i ездер1 кузетш келген туткы нньщ сау- сагынан epin жаткан майда коцыр эуезге ел тт тг Он жак та сонгы шапкынга барып кайткан сарбаздар да салбырап отыр. Тердеп Ж онештке де, ортадагы куйппге де алакта- май, эршм езш ен езг К.ай-кайсысыньщ да кулагына мына 6ip саз жагып ба рады. Баягыда 6eciKTe жаткандарында аналары кущренетш кейгэйге уксайтын Tepiaoi. Ертен ж оры кка аттанамыз де- ген K y aaep i TeciH к эз жасына малшып шыгатын э р м м н щ ак некел1 жары да тап осылай сай-суйегщщ сыркыратып, канш а катты болам д есен де, ж у л ы н-ж у йк ещ й HiTin экететш е к с ж аралас к о л ка к ылуш ы ед1 гой! Бес каруыц- ды асынып белдеудеп атына барганда, сыртка шыга ал- май, уйде жермешел боп калган кэр1 атан мен эжещп, кулынымдап узенпге жабыскан ананды, манына келе ал- май, уйдщ аргы капталында, белдеу арканнан кос колдап устап алып, ею иыгы селк-селк етш солкылдап жылап - 265-
турган уыздай жарынды, не болып жатканын, журтгын неге жылайтынын б!ле алмай жаутандаган жас баланды коргенде тап осылай еплмеуип ме едщ?! К ез жасынды сыртка шыгармай, журепцнщ басына домалатып, камшын- ды кайармен жиып, онсыз да ойнакшып турган атынды аямай тартып-тартып ж1бер1п, ш ш реш п шаба жонелсен де, дымын шпцде боп булыгып, осы жолы аман-есен ора- лар-оралмасьщньщ негайбыл екенш сезш, кеюрегщ ит жырткандай тызылдап бара жатпаушы ма едк Сонда ошагьщнан айырып, от-ойранга салган кас душпанга imiHHeH каргыс жаудырып, канына карая тусетшсщ- Ал- дыннан душпан ат ойнатып шыгады. О да TiciH кайрап, емше TOHin, кулаштай шабады. Сенщ де аруагын козады. Алдывда турган адам екен деп TinTi де ойламайсын; оньщ жары, ошагы-отаны атымен жок сиякты, ж уйкеа талып, журеп сыздамайтын сеюлдк Оны аяй алмайсьщ. Мына жердщ бетщде Tipi журпзбей, тез1рек козш курткын келедг Омакаскан атты, домалап тускен душпанды, шапшып аккан кара канды коргенде огшн кайтып, езегще толып келген експс ыза б1рден сершледй К езщде ушкын ойнап, KOKiperiHfli жел суйедь Бурынгыдан да емше шабасын, бурынгьщан да елйе шаншасьщ. Сейтсе, душпан да оз1ндей екен гой. О да сендей пенде екен. О да артында калган уй-imiHe, ойрандалган отанына тап сен кусап е п л е д екен. О да мынау орынды-орынсыз урыс-жанжалга TyciHe ал май дал болатын кершедк Шынында да, бул не йрлис 03i? Жана гана д эл жанывда жайрандап шауып келе жаткан кыршын боздактын ещн 6ip караганында жау атынын ас- тында жайрап калганын коргенде, сен де осылай ттренетш сщ . Кеу-кеулеген кальщ кептщ ортасында жур- гендс делебен козып желжкенмен, езщ мен-езщ онаша калганда сен де тап осылай таусыла теб1ренетшсщ. в з icine 03in р еш ил , ызаланатынсын- Адам сейлегеншде к ен р еп кан каксап турса да каЬар тегш, imiHeH eiinin, ет-журеп езийп бара жатса да д ен айбатпен OKipeH-eKipeH eTin, сы- рын сыртына шаша бермейдь Ал мына куй жалган сойлей алмайды, imiHe култа сактауды бшмейда, жанындагысын жалтармай жайып салады. Куйнй емшш отыр. Жыланмен арбаскан баксыдай козш Жонейггген айырмай, домбырасынын устше тоне TycinTi. К,ара шанактьщ пушпак-пушпагында калган сикыр саз- - 266 -
дардын б эрш сауып жатыр. К,ара ш анак куш ренедк тебйренедк К,ай-кайдагыны айтып, ж аньщ нын калтарыс- калтарысын казбалайды. К,ылкылдап к,ыр соньщнан кал- майды. Мынау рахым сурап аягына бас урган жалыныш- жалбарыныш емес. Насырынды касыган таба да емес. Сай- суйел неге сыркырайды? Мынау жалба-жулба туткын баягьша Дэулетжаны тарткан салкы н сазды кайдан Ылет? О да тап осындай эддекщ щ акылга и лж лре алмай тау- сылса кувдренбеуил ме ед1, талмаусырап еплмеуцп ме ед1?! Апырау, Ж енейгг м ы кты ед1 гой. Ай бойы аза тутып отырганда алкымына жас тыгылган кез1 бар ма ед1? Тап осы K.a3ip бул осынша неге жасып, неге жуасып отыр? Бул босаса, мынау сонына ерген кеп найза бет-белмен босып кетпей ме? Эне, бэрш щ де басы салбырап калыпты. KeK6epi куйд1 тегш жек к е р м е гт . Д улей батыр эйелдщ дауыс кылганына, бахшынын дутар шалганына шыдай алмаушы едг 3exipin тыйып тастайтын. Тия алмаса, аты- на MiHin e3i аулак, кететш . Жоней1т, бекем бол. К,олывда калган жалгыз перзентщ жер кушканда да каккан казык- тай калшиып, сусьщнан айрылмап едщ гой. Мынау эзэзш ге де iuiutfli алдыртпа. Kyftini кадалып алган. Домбыраньщ кос iineriH емше сауып, есйгпп отыр. К,ара ш анакты н кейгош кею репщ п касып, ыркынды алып барады. К,анша катты болсан да илйспрмей коймайтын оз коюрепннен шыккан ерке сэби- дей елнспрт, ергпп барады. Ж уреп шымырлады. Комеш 6iTin, квз1н1н алды жыбырлап Kerri. Д эулетжаны тап осы- лай кылкылдаса, кабагынан к ар жауып отыра алар ма efli? Мына куй кыршын кеткен боздактарын, канырап калган каралы шанырагын, жападан-жалгыз куарып калган ку басын — б эрш -бэрш eciHe салды. Женейгг куйнпмен ар- баса беруден каймыгып, K03in жогары кашыртты. Уйдщ казандык ак узтнде ею уыктьщ арасына ала жш кершген- дг Дэулетгщ жамбасы жерге тускен куш кырык кулше тырглген едг Осы уйде куран ашып жаткан Дегене-ахун кунде кешкурым соньщ 6ipeyiH алдырып, есжтен атга- гандарга дэм татыратын. Эне, содан жангыз-ак кулше калыпты. Ол да бупн жок болады. Сейтш, бунын Дэу- летжанын eciHe TycipeTiH нэрсенщ 6api азая бермек. Bip Kyuaepi оган eHmi нэрседен тек коне кауымньщ iuiiwieri 6ip кулаш коныр томпек кана тиедг - 267 -
Куй тынды. Куйии домбырасын сылк, е п а з т тоесше тастай бердь Такаббар батыр кезш ен ыршып кеткен туй- дек жасты суртуге арланды. EKi айгыз жас муртынын шалгайына ш п п , одан тамшылап сакалына куйылды. К,аршыгадай шуйлЬскен куйцн де eHceciH TycipreH жок. Мандайына шып-шып шыккан TepiH суртпедь Kapi ба- тырд'ан OMip кутш отыра бердь Ен алдымен есш жиган Ж енешт болды. К,арсы алдын- да кеп жаумен 6ip e3i айкасып, 6opiH де жайпап, к,ырп>ш далада жалгыз калган батырдай ощ кашып жадап-жудеп, калжырап куйил отыр. Уй ш пн деп к еп ту р к м ен эл1 мец-зен- Женейгг ундеген жок. Куйш ш щ жупыны кшмш де, жадау жузш де эбден кадагалап карап алды. Сосын акса- калдар тобына кез тастады. Журт е м е к с т калды. Женешт кайтад.ан бойын тнстедь Мана туткынды экеп юрпзген ж ттгер ге ымдады. Олар орындарынан турып, туткынньщ колына кайтадан KiceH кипзд1, exi колтыгынан демеп тургызып, сыртка алып к етп. Yft-imi с и т д е й тынган. Журттын кез1 Ж енейпте. Ж енешт ел) тусш берер емес... VII Жермен-жексен бужыр корган бул налып келед1 екен деп булк еткен жок. 1ипндеп кеш кулаш темпек Ke6ipi езш п , сулбасынан айрылып барады. Себелеп куйган кара несерден айылын жимаган тек сойдак сояу кара тас кана. Женейгг оулие ушктен тайганактап эрен туей. Ер- турманы малмандай су болып калыпты. Такымына жабы- сып, удай ашытып барады. К,ара несердщ селд1р пердей- нщ ар жагынан тещз туксиедь Бупнде онын да жалы жыгылган; баягы айбатынан айрылгысы келмей, тебесшен шылп-шылп темпештеген мазасыз тамшыга жон керсетш селсок аунакшиды; мынадай лайсан куш белшщ куяцы устап тесекте тоцбекппген беймаза керщей ара-тура ьщы- ранып та кояды. Ат миы Tycin е зш п жаткан Ke6ip саздан аягын эзер алып, кара жолдын етепндеп как турып калган тастак каткылга шаткаяктап зорга жетп. Толарсактан су кешш ауылга беттедь Былайырак ш ы ккан сон к ек тешзге жетш жыгылып жаткан келте жалга карап ед1, эулие уййс кара несерден бас саугалап калгандай кезше туспедк Женешт - 268-.
ч жузш бурып, тузелш отырды. Toniperi беттнде куда дуздщ тосабы, кодызы мен кумырскасы, кураган ш ептщ кикым-сикымы калкып журген кара су. Аттаган сайын шалп eTin шашырап ат капталы н жуып кетедк Эдетте к ел- Kecip к е с ш п жататын к уба д е н себелеп к уйган к у зп носердщ кулпн пердеа кымтап 6ip уыс боп калыпты. Ж енешт бул сапарьгаан мунайып кайтты. Шер тарат- калы барып ед1, бурын да жы ртык куркедей ызынаган куцпрт ко д ш н онан сайын кулазытып хабердк Мойы- нынан су соргалаган Ke6ip тем пек айбыны жогалып, тым жудеу, тым жупыны Kopimii. Елден береке кеткен сод, эулиеден де аруак кашайын дегеш той. Сонда бул мынау эбден ж уш жыгылып, 6epeKeci 6e3in, бейжай тарткан са- маркау дуниеде елден ала бетен жадгыз e3i жау-жагалас- пен журген есер 6ipey болганы ма... Сонда куш кеш е жау десе ел1рш шыга келетш ереу1л ел1 канжарымен суйек муж1п, найзасымен от квсеп, о ш ак кузет1п калганы ма? Ызгыган кара доаде ши корамен кузеуде отырган коды ркай ауылга туе ауа ж етп. Атыныд Ti3riHiH алдынан ш ы ккан Аннадурд1ге устатып уй1не ю рдг Сосын кайтып ешкайда узап шыккан жок- И1н1нен су кетш кара ку з де e rin барады. К у н сайын жадбыр жауады. Даланыд ащы жусаны эбден малшынып, Ty6i казылып кара сояуланып алган. Тун суыгы ширак- Тадертед шопт1д басынан бу ушып, мадайды сургылт буалдыр буркейщ. Кун тустете айнала аршылып, ашык кок аспан жалтырайды. Тек сонау терютж кокжиектеп бук Tycin жатып алган кара мунар гана ыдырамайды. Ки1з уйлерге сырттан устаган жаладаш шилер су о т т коды- райып-кодырайып KepiHefli. Кунд1з ауылда калатын аз- гантай бота-тайлак кун кор1нгенде анадай жерге ерютеп шыгады да, к уннщ сыдайы бузылса ауылга кайтып келеда, KHi3 уйлерд1д алакандай тар ы ктасынына сыймай Ticrecin кырылып барады. Кун жылтыраса журттыд бэр1 бурсек- теп сыртка шыгады. KeMnip жагы маддайын ш уакка 6epin, урш ы к созады. Ондайда Жоней1т те 6ip сэт ауылдан у зад- кырап шыгып, ауа жутып кайтады. Сонау кекжиекте кыбыр-кыбыр карайып мал журед1. Ащы 1здеген аруана- лар алые жалдарды тескейлеп элдекайда мадгыстап бара ды. К,уралайын врпзген yftip-yftip ки1ктер TycTiKTi бетке устап, бул олкеден элдекаш ан 6e3in кеткен жаймашуак - 269-
жазды артынан кумак. Аягы узыннан 6opi жаксы opic, жайлы олке 1здеп элек. Тек мынау бурюкен ауыл гана iprefleri коннщ ш сш алып омалып отыр. Туе ауа терютжтен 6ip ызгырык, сыз келедь Аспанды булт торлайды. Журт кайтадан уйге тыгылды. Уй imiiiiH де сэш шамалы. Су отын пые-пые етш жана коймайды, коз керсетпес кокала туман. Женейп- как торде тосект1 калынырак, салгызып ап жатады да кояды, не куш бойы Mi3 бакпай шаншылып отырады. Он жактагы ер-турманы эбден ыс ciHin, саргыш тартыпты. Дэулетгщ кыркы 6epinreni бул уйдщ кел1м- KeTiMi азайды. KeMnipi кел1 туйедц, жш nipefli, ofrreyip, намаздыгердщ коленкеандей боп ертеден кара кешке дешн келбендейд1 де журеда. Бетше ел карамаган батырдьщ хал- акуалын cypayFa о да каймыгады. Алгашында ез-оз1мен томсарып алган Жонешттен сыр тартпак болып, агайын арасынын аксакалдары келетш efli. Kopi батыр салгырт •плдескесш олар да есжтен караулы койып барады. Кунде TycKi шайдан сон Аннадурд1 согады. Элдене айткысы кеп Kipefli де, iHiciHiH кырыстаган кабагын Kopin, нитей тау- сылып, ун-туныз 6ipa3 отырады. Сосын басын 6ip шай- кап, орнынан турып, шыгып кетедн Кешке карай Аннадурдшщ баласы Курбан аттайды. К е м т р eKeyi екеу- ден-екеу тамактарынан ас отпей отыртан кезде келген балага Kopi батыр Tic жарып, дш ашпаса да, ызтар шаш- пайды. Бала батырдьщ дастарканьша к е л т , 6ipre шай imefli. Быксыган отты урлейдк тезек калайды. KeMnip мен шал- Fa ауыл-уйден естсген хабарын айтады. Женейгг мацда- йын казан астындагы оттын табына тосеп у н а з отырады. Бала айтып отырган сездершщ кулагына 6ipi Kipefli, 6ipi юрмейш. Курбан эр немеш 6ip сылтауратып, кипактап кетпей кояды. Сосын Женейггтщ козш ала 6epin кем трге ымдайды. KeMnip де кипактап, ш алынын бет-элпетш ба- йкатпай барлап алады. Шыдамы таусылган бала, кеп болса камшынын астына алар деп, дутар iayai керегеге куйры- гымен жылжып жакындай туседц. Ж онейптщ бурылып OFaH карайтын Typi жок. Бала не icTepiH 61лмей, антары- лып 6ipa3 отырады. Сосын сесш шыгармай орнынан тура- ды. Жаскаишактап колын керегенщ басына созады. Ду- тарды колына алады. Кара капты дутарды устап турып калады. Козш Ж енейп- жактан айырмайды. Женейггтщ -270-.
онымен жумысы жок- Бала дутарды кушактап кайта оты- рады. К,абын сыпырады. Дутардьщ езш коргенде K03i жай- нап кетедк От басындагы Ж онешт казаннын астында лыпып жан- ган ку тезектен KQ3iH алмай ойга шомып отыр. Ж аздай кун жеп ак. кылш ы ктаны п калган ку тезек кау шоптей маздап жанады, сэлден кейш -ак жана гана кол басындай боп д ецкш п ж аткан ж ападан 6 ip шою м к ул калады. Отты кагыстырып TypTiHin журген куйе-куйе косеу каукиы п турган жапанын к у л ш кагып ж1беред1 де, орны на баска тезек калайды. Ещн элпнде гана тезектщ усладе тен к и т жаткан алакандай кургак жапанын кулш таба алмайсын- Ол мынау кай тезектен, кай жападан тускеш беймол1м кобырсыган коп ку л дщ iuiiHe c in in жогалады. BipiH -6ipi жалмап жаткан 6 ip дуние. У лкеш KiuiiciH ж о к кылады; куштйп элшзш жок кылады. Ертен ол улкенге одан да улкен, ол к у п т г е одан да к у п т жолыгады. Сойтлп, uieTi жок, u ie ri жок, 6ipiHiH басын 6 ipi алып ж аткан аласапы- ран Дрлйс. Сонда мынау Miripci3 кимыл-кыбы рды н, ит жы- гыс алыс-жулыстын м эн 1 не? К,азан астындагы кызыл таптын денен жайы лып сала беретш жайлы кызуы бар, каньща дейш дарып, оне бо- йьщ нын бэрш е тарап, маужырата тусед1. BipaK Жоней1тке бупнде о да эсер ете алмайды. Ту сыртынан элдене дьщ етп. Жонешт ж алт бурылды. К,урбан ш ок баскандай дутардан колын тартып ала койды. — Бар, экет! Yйще апарып дьщылдат! Бала дутарын кушактап, еспсген зыта жонелед1. Жоней1т жана жел1салып келе жаткан ойынын жуйес1нен адасып калып, касындагы жасты кка шынтактап жата кетед1. KeMnip казанын Tycipefli. Бугшде бул уйде баягыдай о шетт мен бу шетт ат ш аптырым боп ш алкып жататын дас- таркан жок. Екеуара алдарына алакандай майлык орамал тесейд!. Оньщ ycTiHe керт1к ернеу коне тегеш жайгасады. Женей1тт4н аска да тэбет1 шамалы. К,оныр тегеш теп erriH кара жонкалау 6ip-eKeyiH аузына салады да, колы н с у р тт , кей1н шег1не бередг Сорпаны да тек epHine тип зш Kepi кайырды . KeMnipi дастарканы н ж инайды . О ш акта олеуЫреп солгын бозарып жаткан коламтага шылапшын тенкер1лед1. Коп узамай казан-аяк жактагы сыгырайма шырак та сенедг - 271-
Журт булардан кейш жатканымен, бурын уйыктайды. Лйдаладагы онаша ауыл уйкыга кетед1. Куздщ ж1бюкшеп жерге жетш болмайтын а р к е жауыны тунднс тысырлата- ды. Содан басканын берш щ де жагы карыскан, ауылдьщ Hirepi мен бота-тайлагы да ыктасын тауып ап буйыгып, уннен калган. Тысыр-тысыр... Тырс-тырс... К,оцыр уйд1н сыртындагы кол-Kecip ушан далада будан езге дыбыс жок. Мынау ж1бющ жауын кеудесшде жаны бар жэнджтщ борщ iHiHe куып тыккан. Бунын KyHi-TyHi кулагы турне. Bipey ауыл-аймактьщ хабарын айтса, манай тыныштык екенш естщц де, калга- нын тывдамайды. К ептен 6epi Мэмбетпана зу дел де ат i3iH салмай Kerri. Шамасы, бай ауылдьщ жылкысына жан- быр мен желден баска тшсуип болмаса керек. Эне 6ip шамада Аннадурдт анда журш 6ip ащпы казакка жолык- тым, Душ мкараньщ ауылы ала кырдан ойга кулап, кыс- тауына оралыпты деп келш едь Одан 6epi де ай боп бара- ды. Сонда 6ip серпшш, 6ipa3ra дейш тещ ректен тьщ тьщ- дап, тыкыршып журдт Оньщ KOHiri Kapi кулагына сазда- уыт ала девде жер тубшен дункшдеп естшетш кеп туяк- тьщ flycipi келмеген сон, кайтадан камыгып калды. Анада 6ip KYHi тан алдында K03i ипшп кеткен екен. К,ай жнтг eneHi аны к е ан д е жок, efrreyip, осы ауылдьщ 6ip ж и т жер тубш ен д у ар л етш шауып келед1, алыстан колын булгалактап, б1рдене деп айкайлайды. T e p ic m кокж иекл ал тейтш сиякты. Бул куанып Kerri. Дуй1мкара кол жиып келе жатыр екен деп атын 1здеп, айналасына караса, кангырма хайуан тусауымен шапшып, ту сонау жер тубше KeTin калыпты. «Атты экел!» —деп efli, дауысы шыкпады. Eni к олы ербендеп, бастыгырылып жатканын Kopin, KeMnipi оятып ж1бердь К езш ашып алды. Kopmi уйдщ катыны кел1 туш п турып, ауылдьщ сыртында бота жете- леп журген баласына айкайлайды. Бала да жер тубшен шырылдап б1рдене дейш. Содан 6epi Душмкара еш алуга келер деген д о м еа em in келедь Сыртынан оны opi батыр, api бай деп еститш. Bip K03i жауда, 6ip K03i малда журетш неме мынадай сылпы к кузде намысты кайтсш; корасы- ньщ манынан шыга алмай журген шыгар. Душмкара тым- тырыс. К уйш ш щ кунын i3fleymi болмады. Женей1т тесепнде 6ip аударылып туседь Бул ещц ша- малыда уйыктай алмайды, жамбасына тас баткандай аунак- - 272-
шиды да жатады. Куйлйш жазалап кайтканнан 6epi осы уйдщ тосепне ошаган ескен сиякты. Бурынгы жорыктан оралгандагы епн орып келген дикандай кулагын кесш алса да оянбайтын катты уйкысыньщ кайда калганына e3i де тан- K,a3ip басы жасты кка тисе болды, eciHe ен алдымен шамалыда уйыктай алмайтыны тусед1 де, к о з алдына куж- куж калын буталы кара тулей сайрап келе калады. Сол казан шункыр кара тулейда ернектеп Мангыстаудан шы- гып, 6ip жаты Хиуага, 6ip жаты Балханга баратын уш тар- мак айдау кара жол етедь К,ара жол каш ан да еткш ш няз турмайды. Бул Дэулеттщ кыркын берген куннщ ертещне касына кырык жлтг ертш сол кара тулейге беттедг Туткын куйшлп де атка м ш п зт алып журдг Олар тулейге туе ауа жетп. К,ас карайганша тулейге cinin тасада жатты. Ол куш кара жолдан эрл1-берл1 откен епеш пп коршбедЕ Ымырт шрше тулейден шыгып, кара жолдыц бойына жетш, ат- тан тусе-тусе калысты. Коз жетер жерде карайган ештене жок. EKi-уш ж т т канжыгаларынан курек суырды; бшек- TepiH сыбанып жер каза бастады. К еп ж т т койсьш ба, Kici бойы TiK шукырды кезд1 ашып-жумганш а опыр-то- пыр казы п тастады. Т уткын куйгш атган туаршда. Era ж т т оны гасендеул1 кушнде ш укы рды ц iuiiHe салды. К уйлп айналасына алак-жулак караганмен, ешгам оныц жузше назарын тлстемедк кызыл тв м п ек п ш укырды н imiHe кай- та ата бастады. Ж ттт ер басын жерден кетермей шукырды тез комдк К,ызыл томпек жым-жылас жогалды. Ш укы р дын орнында куйш ш щ мойны гана кылтияды. Туткын буларга лэм-м им ун катпады. Ж т т т е р атына Minai, айда- лада айдау кара жолдын бойында жаутандаган кос жанар тасыр-тусыр шауып бара жаткан аттыньщ сонынан коз алмай карал кала бердг.. EpTeHiHe ауылда каран еткен жан болмады. К,ара сор- па буш рш coFbm калган атгар да ауылдан алыска узап жайыла алмады. Ж онейгттщ eciriH eH де Kici карамады . Тор алдында аунакшып жатгы да койды. К улайдын KyHi озер батты. Уй арасындагы аяк дыбысы да ерте басылды. К уннщ кызы- лы сембей жатып тундктер жабылды. Ауылдын желкеанде аттар пыекырады. Желще ауык-ауык бота ынырсиды. Ж апан тузги эз1рейыдей тонген зш батпан ты ныш ты к бас- кан. ImiHae кы ры к аунакшып, кы ры к к у р е ш т адамдар -273-
жаткан карангы уйге тундйс пен узжтен санылау тауып, найзадай шаншылып сэуле топледь Ж енейiT кезш жума 6epefli де кайта ашып алады. ToHiperiHe кулак турель Жым- жырт. Тагы да кезш жумды. Тагы да кайта ашып алады. Тун ортасы ауганша донбекшцй де жатгы. Тун орталады- ау деген кезде кезш кушпен жумып, кус жастыкка комше TycTi. Тебесше тылсым тун тенген. Сырт суттей аппак жарык, 6ip T ypni елепзедк Урей ме, баска ма — оны 03i де бшмейдь Жата калып, тагы да тьщ тьщдайды. Уйдщ ал- дындагы мэнгурт казактар терген уйме тезекке байгыз конды. 0 p i- 6 e p i шыкылыктап отырды да, ушып Kerri. Сосын ауылдын ана шетше барып шакырды. О да тынды. Кдйтадан жым-жырт тыныштык орнады. Муньщ уйык- тай алмай жатканын б ш п , KeMnipi KypciHai, жакын ма- найда шдлеш болу керек, кебежеш тышкан тыкырлата- ды. Кенет айналадагы мынау окшау ауыл сонша коркы- нышты коршдй Терт саганак пен тал шаныракты панала- ган мынау бейкам жандарга жасанып келген жау тугш , осындай жым-жырт тунде бейсаубат журген жолаушы да, окы с пы скырган ат дыбысы да урейл1 екен. Жвнейгг б1ртурл1 калтылдаган кайы к мшш, алас урган к ек тен1зге алгаш ш ы ккан кюгдей, ум1тген rep i урейге бер1л1п, кула- зып калды. Мундай ой OMipiHfle KGKiperiHe 6ipiHm i рет оралып отыр. Ол кезш ашып, керегенщ басына карады. Айдын жарыгынан как терде 1лул1 турган кылышын керд1. Ж уреп eHfli басылгандай. EipaK 6 epi6ip уйкысы келмед1. Тагы да елепзш , сыртка к улак TiKTi. Ауылдын алдьщгы жагынан тулк1 урд1. К,ара ауданнын басындагы кауымга елексе жеуге келген ит-кус болса керек. Ырылдасады. шак-ш ак ypefli. TyHi кургыр узак екен. Уйкы да келмей койды. Ойы- на туткын куйш1 оралды. Манадан 6epi eciHe алгысы кел мей, эр нэрсеге аландап багып efli. Bapi6ip болмады. Сут тей аппак айлы тунде айдалада узыннан-узак аксиып ай- дау жол жатыр. Ж ол бойында жер астынан мойны гана кылтиып куйш1 тур. Ke3i жаудырап, булар кеткен жакка эл1 кадала карайды. К,арсы алдында кара тулей карауы- тады. Мынау суттей аппак ай нурынан жердщ 6eTi боз- гыл тарткан. Сол жап-жарык кенгсте кара тулей бурын- гысынан да улкейе тускендей. Зэресш ушырады. Эне, кара тулей жазгытургы жайылма судай зорайып, 6ipTe- -274-
6ipTe жакындап келедт К у й ш ш щ сонау жер астындагы к,ара бакайына дейш муздай тер ш ы ккандай болды. П элен к уннен 6epi TipceriHeH туспеген шынжыр к к е н жер ас- тында да яп лш ш тн шатып барады. Ж ан-жагынан топы- рак кыскан арса-арса кеудесшдеп журек дурсш! мынау жет1 к ат жердщ езш д у б1рлетт бара ж аткандай. Kyftuii козш тулейден аударып, жер тубшде булдыраган булын- гыр кокж иекке карайды. Ештеце кершбейдп Кенет тэты да елепзедт Таты да ту л ей ж акка K03i Tycin кегель К,ара тулей ж анатысынан repi де жакындай тускен сиякты, TinTi касына к елш калгандай. К у йпп нщ K03i адырайып бара ды. Ересен кап-кара б1рдене жан-жагынан каумалап келедь Аяк баскан алапат дыбысы да кулакка естшш тур. Куй mi шынгырмак болады да, онсыз да жер танабын куыры п жакындап к ал ган кар а тулей дауысы н ecTice, бутан тура жупретшдей, кемейше кептелген жан дауы сын Kepi л ыксы тып, уншз калады . Сол eKi арада к ещ л ш е умгг кашады. Мынау жылжып жакындап келе жаткан кара тулей емес, мана муны Tipineft жерге KOMin кеткен кеп салт атты шыгар. Туткынньщ кез1н коркы тайы к деп KOMyiH кем се де, артынан аяп, казы п алайы к деп жол ортасынан кайтып келе жаткан болар. Куйпп кара ту- лейге т е а л е туседь Ат flycipi емес сиякты. Bip алапат а як сонау жер астынан козгалгандай, TinTi ж акындап к алган. Эне, уйысып жаткан калын карайганньщ шетшен белшш, усак б1рденелер ж ыбырлап келедь TinTi таяк тастам ж ер ге ж етп. Kyftmi таныды. А йдаладан адамньщ Hici ш ы к- кан сон, сумевдеп тартып келе жаткан тулейдщ imiimeri каскыр, карсактар екен. Куйш ш щ жер астындагы д енет тугел TypmiKTi. K,a3ip жетш к елш ш акы р-ш укы р кадала кетет4н аш кар ак TicTepfli анадайдан таны п, туд а бойы т т р к е н ш Keiri. Ж енешт орнынан атып турып, тердеп кылышына кол созды. Ж улып ап касына, KepneciHiH астына тыкты. Эр будырына дейш K63iH жумып турып танитын ез кыны н тас кып кысып-кысып койды, э л п элем-тапырык елестер eHfli тарагандай болды. BipaK KOKiperiH ДYбipлeтiп, олде- кайда кашып шыккалы булкынып жаткан Kopi журеп шамалыда басылар емес. К,ылышын бауырына басты. ToHiperiHe кулагын Tirin едь жым-жырт. Кебежедеп тыш- кандар да шш е кеткен. М ола жактагы тулю , карсак та -2 7 5 -
тыныш тапкан. Дэулет кайтыс болгалы и еаз калган, бурын KeMnipi отыратын кара уйде уйыктап жаткан мэнгурт казактар гана TicTepiH кайрап, ышкына коркырайды. Ж ен ей гтц кекейш деп элп 6ip окыс коркыныш ыдыраганмен, 6ipTe-6ipTe HipiMre тартып бара жаткан урейш ой ыдырамады. Туткын кушшш горшей кембеген- де не болар efli? Жонейгг тагы да аударылып тусго. И э, сонда не болар ед1? Бул журттын бэрш щ куйип туткынга к е ц ш кетш калганын кердЕ Ендеше, соны коре тура мынадай катыгезд1кке неге барды? Байгус куйш ш щ жазыгы кан- ша? Аннадурдйин айтуынша, Дэулет ана жылы адайга барганда осы куйинмен куй тартысыпты. Ылги тен тусе берген eKi куйшЬй: «Екеу1цнщ онерлерще де соз жок екен. Ш ын жуйржке дара шапканнан, катар шауып, намыс коздырар б эсекеа болган жаксы», —деп 6ip акылгой акса кал opi карай сайыстырмай койыпты. Дэулеттен айры- лып, буган не беттер1мен кершерш бше алмай келе жат кан кол айдалада оз1мен-оз1 ат усгонде журген аншыны кередЕ Ана жылы Дэулетке epin адай барган 6ip жю т куйшпш тани кетедЕ Ол жасак басына куйип казакты Дэулеттщ куны кып экетеш к деп акыл салыпты. Эттен, сол жолсыз жасакка куйип емес, адайдын аспанга TyicipreH коп адуын батырларыныц 6ipeyi ш ксейш Е Онда ол неменщ егон турап итке тастаса да, тап осындай тынышы кетер ме едЕ кайта To6eci кокке жегоп рахаттанар ед1 гой. Keri тупкппкго кайтпаса да, aftTeyip 6ip ашуы отелер едЕ б ч ш е ч маубас кун кылып куйилш onrepin келдЕ Женешт колына тускен туткынды аман-есен елше кайтарып хаберее, журт аяушылыгы деп емес, тукым-тебершен ту- гел айрылган Kapi батырдын жаугершш ктен журеп эбден шайлы ккан екен деп угады. К,ас душпаны мунын найза- сы б1ржола кулады деп куанады. Ж ок, бул кара канын касы кка куйып урттамай к еп кайтпайтын ата жауына Жонештгон эл 1 Tipi екенш , насырын касыган душпанга aui де ececiH ж1бермейтшш бшд1ру керек. Сонау жер тубшде кулл1 осы аймакка урей шашып дyбipлeп жаткан Душ мкараньщ езш сайыска шакырады. Бул жангыз Ж онешттщ намысы емес, ата турж меннщ тугел намысы. К,онырат пен Бескаладан а к жугер1 1здеп калашы шыгып, айдау жолдын бойында эрлЕберл1 шубырып жататын -2 7 6 -.
кангыбас казакты н 6ipi болмаса, 6ipeyi атакты куйшгсш Tipi болса. Tipiлей, ел1 болса, е л ш н oftTeyip 6ip керер. Елдж намыстарына тиетш маскара хабар Душ м карага калай да жетедк Душ мкара аспандаган акылсыз тасыр болмай, шын батыр болса, талагында битт, кею репнде кыжы лы бар аза- мат болса, бул корлыкка шыдай алмас. К,ол жиып Дуй1мкара келсе, коркаты н Ж енеш т пе! Тап осы жолы аруак колдап ата жауыныц кещ рдепн шайнап, канын кылгытса, бул прлйстеп калган п л ен ту- гел орындалар едй К,ыршын кеткен боздактарынын, адуын болса да кш дйстес туы сы KeK6opiHiH, пплдщ тезепндей бы т-ш ы т тозып бара жаткан е л ш щ KeriH 6ip кайтарар едй К,удай ол тш еп н е ж eткiзбece, балауса к уй вд е оракка тускен уш боздагынан жаны артык па, елед1 де калады . Артындагы душ м ел тугел курыганш а KOKipeK кыжылдатып намыс козды рар к ек тастап кетедй Keuieri куйшщен кейш п журтты мулпген момындыкка, б тм ге азгырмай, аруакка, намыска шакырып еледй Ас кар таудай айдыны бул жыгылса, тур!кменнен туган ер- кек KiHfliK ата д уш панн ы н ш анырагын акыры 6ip орта- сынан туарм ей, cipa, тыным таба коймас! Бул осындай катгылы к icTen, кайрат ш акырмаса, мынау э нш ейш 6opiK аркалаган внш ен маубастын найзаны тастап, кауга устап, кой соцы нда кангыры п кететш Typi бар. Ж о к, Ж енейгг, ceHixi дурыс. Байгус куйппш кудайы о н караган жан болса, не Хиуага, не К,оныратка базар m erin бара жаткан 6ipey тап болып, к уткары п алган шыгар. Ал ешп ман- дайынан сор арылмаган 6ip бейбак болып влш кетсе, обалына бул калатын не жеш бар? Ол Квкберщ ен, Кылыштан, Алпаны мен Дэулетшен артык па? Обалы вз елш щ кеп есерше. Ж ок, Женейгг, 6ip пендеш аяймын деп, б ую л 6ip ел д щ е л к лн щ аруагын, TipiciHin намысын таптатпа! Аюдай акырган айбынды аты ца Kip келпрме. Бунын дурыс болтан. К,ас душ панга ш н щ Tycin, ецсецда *i6epe берсен, сездф мей сорып, б1лд!рмей кылгытатын асказанына эбден жайлы жылы-жумсак кылып алады. Анда-санда ецеш ш е квлденен турып алатын ез1ндей сойкан сояуы болмаса, ата жауын ел1щ й6ip араны ашыл- ганда тугел жутып ж1беру1 де м ум кш гой. Ж енейгг ж ана гана журен атша тулап, ш екеа дьщылдап, жуйкесшщ 6opi шарт узшердей ш иы рш ы к атып жатыр еда. Ещ н 6opi - 277-
де тынши калыпты. Bepi де е л п патуасына бас изеген- дей. Манадан 6epi KipniriH Tipen-Tipen тура калган коп Tipey де кулапты. Ояуында конш н паршалап, жан жуйесше уша сщш калган ойран ой уйыктаган сон да мазалады. Ko3i ш н ш кетсе, аягынын астында жыланша ирелендеп ку томар жаткан, карсы алдынан шабынган буыршындай кеудесшен кагып, алапат буталар авдаган кара тулей келедк Жаны- нан коян екеш, карсак екеш белгклз элдеб1р ан зулап етедк Бул бута-бутанын ара-арасымен ептеп басып 1лгер1 жылжиды. Анадайдан аранын ашып авдып туратын бута лар касынан откенде жабыса кетпейд1, жэй эншейш жещнен сипап калады. MiHe, ну тулейдщ де шегше жетп. Сусыган кум топыракка аягы батып-шыгып, батып-шы- гып озер атгайды. Тулейдщ жиепндеп Ki6ipTiK кара кыр- бык жетюзбей койды. Сол Ke6ip кырбыкка иек артса, аргы жагы айдау жол. Кенет кек желкесщен д уар шыккандай болды. Тулейдщ шеттндеп окшау бутага буга калды. Ж уреп дурсшдеп алып-ушып барады. Тан аткалы бунын сонында андушы келе жаткан-ау. Мана ауылдан бул кай- да бара жатыр деп ере шыккан болды гой. Ол бунын мунда неге келгенш 6uiin койса, ертен сонына еретзи кеп жа- сагына не айтпак? ©3i жазалаган туткынды ез колымен босатканын олар не деШп? Душпандары бул корыкты деп табалап журмей ме? К,улагын Т1гед1-ак, ештене ест1лмейд1. Окшау карандап турган да ештене жок сиякты. Бутанын тасасынан шыкты. Ke6ip кырбык ернекке де ш к ть Айлы тунде аксия жаркырап айдак жол жатыр. Эне 6ip болар- болмас карауытатын куйш1 туткыннын басы гой. d n i ешк1м керш , ешюм raicnereH болды. Журеп тагы да елепзе сокты. в н е бойынын 6opi жид1п. буын-буыны босап бара жаткандай. Бул не, куаныш па? Неге куанады? Bopi6ip босата алмайды. Сонау жер туб1нен 1здеп келш, бостанга шыгарып кете алмайтын болган сон, касына не деп бара ды. Ofrreyip, эл1 Tipi екен. Суйек-суйегш щ 6opi epin, ■пзерлеп отыра кегп. Ай астында кылтиып жалгыз бас кара- уытады. Сынайы, кун узакка манайдан жол бойынан эрл\\- берл1 eTin жататын кездейсок жолаушы керше ме деп K03i талганша карай-карай кудер1 уз!лген сон, калгып кеткен Topi3fli. Эйтпесе, кара тулейдщ ш ш ен карандап шыгып келе жаткан муны негып KepMeftfli. Манына жакындап - 278-
барса кайтер едт.. Оянып кетш, танып койса, не демекцц? Туш бойы касында болып, тан ата калы н тулейге eHin кетсе, кунде ымырт жабыла жанына келш, тунде 6ipre отюзсе, каш ан eTKiHmi казактар к ерш куткарып алганша айдалада, жапан туздщ ит-кусынан кортап, манында журе турса не етер-д1? Коп болса уш ку н кетер. Сол уш куннщ бойында мына жолдан акыр 6ipey етпес дейсщ бе? Ауыл: «Кайда жогалып кетон?» — лесе: «Ан ауладым», — дер. Бул туткыннын жер бетше эзер кылтиып шыгып туртан басына аятынын ушынан басып жакындап келедь Бунын ыкырын естш шошып KeTin, бейуакытта айдалада жаяу-жалпылап журген бул негылган адам деп журеп жа- рылып кетсе кайтпек? К ш т токтай калды. К,ылтиып туртан бас кимылдатан сиякты. Тан аткалы буны Kepin, касыма кашан келед1 деп кутш туртан болды-ау. Б ул асыга басып жакындай туст1. М ынау KiM? К у йпи ме? У ксам айтын Tephni... Ж ок, мынау куйпп емес... Ж аным-ау... Мынау Дэулет пе? Бул кайдан жур? Антарылып турып калды. Баласы жузш кырын сап, бутан карамайды. Ж онешт ба- ласын жер астынан казып алтысы кеп, кос колдап тырна- лай бастады. Топыраты TinTi жумсак. М амыктай улб1реп тур. BipaK колына шпспейдк К,анша тырналаса да енер емес. Дэулет бутан кезш де салмай, кырын бурылып, ай астындаты алые кекжиекке кадалып апты. Жонейтг жер тырналаганын коя койды. KeKiperi толы п, аузын аша алар емес. К езш щ алды жыбырлап., шарасы жаска толды. Комей1не кептеиле турып алган катты туй1н атытылып к ето. «К,аргам-ау, неге ундемейс1н?» — 0 з ш щ элем -та- пырык дауысынан e3i оянып, к езш ашып алды. Уйд1н шине тан сэршщ суйкылт к эп е жарыты жайылыпты. Уйдщ KHi3i, кереге, жиЬаз — 6api де кулден казып алтандай боп- боз, булдырап тур. К,ос шенгелмен TeciHaeri мамык корпеш мытып устап апты. Ж енейiT капелш де бунын OHi екен1н, Tyci екешн б1ле алмады; opi-6epi солай жатты да, imiHeH калимасын кайырды. Уй сыртында бота ынырсыды. Са- уын туйе буындары сытырлап орнынан турегелдь KeMnipi сыртка шыгып кеткен екен. Ештенеш ойына алтысы келмей, тундпе астынан емю- eMic KopiHeTiH шанырактын карына карап 6ipa3 жатты. Госын жадына жанагы туе! туст1.-Бул кеш е кара жерге ез колынан к в м т кеткен туткынды тус1нде 03i куткар.мак -279-
болып аласурып жур. Туе тулкш щ богы деген осы екен гой. Егер Женейгг тус!нде емес, енш де осылай алас урар болса, журт оны жынданган дер еда. Содан 6epi ол он мен тустщ ортасындай ecipiK 6ip хэлде. Сарылган кундер OTin болмайды. Осыдан 6ipep ай гана бурын Ж енейп кай айдын кашан eTin кеткенш де бшмеуцп еда. Енда, MiHe, iH ту б в деп карсактай уйше тыгылып жа- тып алган сон, таннын атканы мен куннщ батканын бак- каннан баска K9ci6i жок. Бурын ол зулап етш жаткан опыр-топыр кундерд1 барып-кайткан жорыгымен, не осы елдан 6ip дыр-думанымен, не ушне кeлiп-кeткeн сыйлы меймандармен межелеуип едг Енда олардын 6ipi де жок. Уйден ею ел1 аттап шыкпай, салулы тосекте саргайып жаткан Kicire куннщ 6api б1ренкей. Бэр! де 6ip селт етгазерт жок сартап, сарылган кундер. Енда ол мынау бедершз б!ркелю кундердщ кайсысын меже тутарын да бшмейда. K,a3ip ол уакытгы еш ндепмен емес, тудандепмен елшейда. Бурын: «Анада Мембетпана келт-кеткеннен ею кун кейш» не «Адайга жорыкка аттанарымнан ею кун шамасы бурын», — деп есеп кайырса, енда: «Анада туам де куй- плмен айтысып журетш куш» не «Б1рденеге кещлйм бо- сап, куйш не арыз айтып журетш кушмнш ертецше», — деп есеп кайырады. Женейггтщ бупнде, шынында да, вшнен туи артык. Буны бую л осы eHip тугел умытып кеткендей. Баягы каукылдаган кеп кошаметап де, касы мен кабагына кара- ган каракурым кол да жок. Бул журген жерде каздай m u i n журетш калы н HeKepiHiH каз1р кайда шашырап кеткенш вз1 де бммейда. Артына акыргы рет куйшнп жазалауга барганда гана ж асак epinTi. Атка мшген кырык ж ш т бунын айтканын калт етюзбей орындады. Байгус куйнпш K03iH жаутандатып Tipineft KOMin жатканда да ешюм кы нк демед!. Бул ж тттерд ш топыракты калай тастаганына дейш к ез айырмай карап турды. Bapi де бап- пен кимылдайды. BapiHin жуз1 де бап-байсалды. Атка да унс1з конысты. Жол бойында да ешюм тырс ундемедп Ауылга унс!з келш, унм з тарасты. Содан кайтып сол ж т тте р д ш ешкайсысын кврген емес. К ериплер де тыныш. Баягыдай 6ipi Tycin, 6ipi аттанып жаткан кеп дудар жок. К елш щ д у н к ш , балганын тыкы- лы сиякты кулд1-кемеш кун Kepic куйбеннщ уш. Kepuii - 280 -г
уйлерден кеу-кеу э цпм е естшсе де, бутан журт котыр emKi мен жоталып кеткен туйенщ жайын свз кылып жаткан- дай боп квршедь Соны ойлайды да, мына т1рцплжтен тупкЫ ктс суы- нып, тевдрепшц ун-дыбысынан да кулагын кашыртып, е з ойы.мен 63i боп ту йы к тал ы п алады. М ынау ж ары к жалганда ка л га н ж алгы з м ундасы — анада 63i к ем ш к еткен вл1-т1р!Ы б е л п а з к у й ц п ту ткы н тана. О яу оты р- танда ол жайында да дурыстап ойлай алмайды. Koprni- коланнын кеп кез, квп кулаты осынын ойын ацдып отыргандай, езш ен e3i куыстанып, баска 6ip атымен бейтарап ж айларды киялд агы сы к е л е д ь BipaK м ы на д у- ниеде содан баска ойлайтыны да калмапты. Тусшде туткынды куткаргысы кеп жаны ашып, аяп журсе, оян- ган сон ол дэмесш ен 63i уялады. Мынау андаган анду- шы кездерге алж аскан боп KepiHrici к ел м ей дь Т усш де шепплген кол вщнде байлантан 6ip далбаса хэл. вц ш де ойлай алматанды тусшде ойлайды. вщ нде айта алма- танды тусшде айтып журедк Кейде мынау тым Ky6ipcin- KyHipcin кеткен ты ны ш л р л й с к е ы за боп, ж уртты н тым бос белбеуленш кеткенше куш нш , куйипге шатынып ж урелш бар. Куйш1 мунын енпм есш бар ыждаЬаты- мен тындап алады да, кул1мс!реп: «Мен не дейш , ана- даты KyftiMfli ты ндам ап п а едщ ?» — дейдк К ейде бул куйнимен дауласып та калады. Ел намысын колдан беретш , Ti3riHiH кез к ел ген тен текк е устаты п, тагды - рын тэлкекке айналдыратын ынжык тобыр боп кете ме деген к у д ш н айтады . К уйнп кул1мс1рейд1 де ундемейдг Ол м уны н Ka3ip ойлап ж ургенш баягыда ой- лап койгандай, м уны н Ka3ip аш ы ны п ЖYpгeнiнeн бая- тыда торытып болгандай. М унарлы квкж иекке мунда- н а карап турады -турады да: «Сабырсыз ерд1 оры нсы з д эм е болды ртады , сабы рлы ерд1 оры ндалм айты н арман болдыртады», — дейдь Ж енейгг уйкыдан сулдер1 курып, калжырап оянады. К езш аш ы п алтан сон ж ана тана KeKiperiH кыжы лдат- кан ашу мен ыза да, кудж пен ой да жым-жылас жога- лып, е л й з тузде 6ip 63i тенпреп калтандай кулазы п сала бередь Ондай сэттерде кайдагы 6ip быкпырт тобырдын бейпш сыпсынынан сескенш, бейшара куйпиш баягы- да босатып ж1бермегенше вю недг К у йш ш щ артынан кек - 28‘
куып келмей, тым-тырыс жатып алган Душмкарага ыза- ланады. Эрнеменщ басын 6ip шалып, кайдагы-жайда- гыны ойлап эбден калжырап уйыктайтын ол туЫнде де куйипш коргенше асыгып, кара тулейдщ шетше шыга алмай ыза боп, куйип эл1 Tipi ме екен, жок олде туз тагыларынын 6ipiHe жем боп Kerri ме деп катты коркып журедк Анау 6ip KyHi TyciHeH шошып оянып, кешке дейш ес жия алмай койды. Кара тулейден шыга келсе — куйплге 6ip кок шулан 6epi TiciH акситып, желкесш кудирейпл тап-тап 6epin тур. Коре сала мылтыгын октап едт Куйип: «Атпа! Оны атканша MeHi ат!» —деп шынгырды. Bepi муны Kopin безе женел®. Куйип томсырайып кабагын ашпай койды. Бул езш щ амалсыз осылай eTKeHiH, Дуй1мкаранын табан сершпей жатып алганын айтып, жпс-жапар болса да, ол шырай бермедп К,ара жерге каккан казыктай шан- шылып какш иып туру эбден жуйкесше THin кажытыпты. Ж енейптщ де KOKiperi сыздап кета. Ещц ол мынау жа- ры к жалгандагы жангыз мувдасынан да айрылды. KyHi кеше намыс куган, кек куган ещреген epMiH деп ойлау- шы efli; «кек», «намыс» деп боска л е тр ш , жазыксызга тырнагы, накакка найзасы баткан желбуаз жендетке ай- налганын сол KyHi гана сезш, жудеп калды. Женейгг 6ip к уннщ шпнде жак суйеп салдырап, сылы- нып шыкты. Буын-буынын flipin алып, колы калтырай- тынды шыгарды. Кейде караптан-карап отырып оз1мен- 03i куб1рлеп сейлеседь Уйкыдан шошып оянганда да сойлеп оянатын болып жур. K,a3ip уйыктасам, туамде куйшшщ елгенш керемш деп, тушмен коз ымей, бакы- райып жатады да кояды. Эулие буган не ныш ан байкатар екен деп, TeMip- бабанын басына барып едг Мынау лайсавда атагы жер жарган эу л иенщ 03i жуш жыгылып, ыктап кеткендей кершдь ByriH де сырттагы сытыр-сытыр жанбыр унше Кула ги н тосып жатты да койды. Булынгыр таннын кемеск1 жарыгы уй-шпн эбден жайлап, айнала бозарып анык KopiHe бастаганда барып, ту ш бойы ш иы рш ы к атып ш ы ккан K9pi ж уйке 6ip сэт калжырап, K03i ш н ш Kerri. TyciHe тагы да кара тулей, оны н аттаган адымынды Kepi KeTipeTiH сусыма кумы Kipfli. К ундепсш ен де Ko6ipeK - 282 -
алкы ны п, а к тер, к е к тер боп in rep i тырмысады. К,ум таусы лы п, Ke6ipre 1л1кт1. К еш ел1-берп ж1бюю жауы н- нан о да эбден миы шыгып езш птп Аягын алдыртар емес. Сонда да тайып жыгылып-тайып жыгылып ерге тырмысады. Бауы ры , е ю алакан ы , eici Ti3eci — 6api бат- пак. Сонда да айдау ж олга жеткенш е асы к. УЬ! А кыры шыкты-ау! Алкынган журеп атша тулайды. Айдау ж ол га беттедк Ж ол бойынан карауыткан ештене керш бедп К у й ш ш щ кем ш ген ж ер1 мына 6ip туе сиякты едп А л- дынан к у н жеп куары п кал ган ку бас тап болды. К,у бас, eKi K03i ш у щ р ейш , Tici аксиы п, асыгы п-апты гып келе жаткан буны табалап тургандай. Бул ю лт кйпрдк Коз1н айыра алар емес, Tici аксиы п к у бас жатыр. А йна- ласын элдекандай 6ip аю тырнактар аямай тырналапты. Ж ан-ж акка баттиган-баттиган iздep тарапты. Бул Капел4мде акы лы на келе алар емес. Tici аксиы п, таба- лай карап кал ган к у баска жуз1 ш ы дамай, K63iH томен Tycipin efli, к у бас ж аткан жер у щ р еш п калы пты . Сол ущрейген кара уцпрден кабырга ма, омыртка ма — элдеб1р суйектер кылтияды. Мынау ку й ш ш щ суйеп болды гой. Кушш ге туздщ аны жабылып, айналасын ашып KeTinTi. Eci ещ п ю рдк 1лгер1 аттарын да, к ейш uieriHepiH де бш м ей, туры п калды . TepicTiKTiH салкы н жел1 омырауы н ж алап, ш апаны ны н етеп м ен ойнайды. Мынау тагы туздщ жел екеш жeлiнe дейш ашкаракта- нып, койны-коныш ынды актарып, жалан-ж алан етедк Женейгг тагы да к у баска карады. Сол баягы Tici а к сиып табалай кулген калпы. Кундепдей батылы жетш касына бара алмады. Мынау ырсиган бастын куйппмен еш байланысы, тук катысы жоктай. Ж ок, мунын жер туб1нен i3flen кел геш бул емес. Буган к у й п п керек. <*Э, солай ма efli?» дегендей, ку бас буган ш у щ р ейе карай- ды. «Ендеше, сол куш ш нщ басын жуткан е зщ емес пе?» — деп TiciH а к с и ты п , с а к -с а к к у л е д г Ж е н е ш т мынау сумдык елее айы ксы н деп, K63iH жумы п алды. К,улагы- на KyHipeHreH ун келш ; сол 6ip ун са й -с у й е п н сыркы - ратып, ж ан-ж агы нан каум алап к.оршап келедк А зына- ган айдала. К.У бастын астындагы аш ы лып к алган тесжке жел K ipni, олдекандай ызьщ шыгадьт.-К-уйшт мынау ыз- гыган желге шыдап тура алм ай, жер астына Kipin KeTin, KyHipeHin жаткандай. -28 3-
Женейп- ку бастан сырт айналып каша женелдь Элп 6ip кушренген ун екшелеп куып келедй Женейп- керпесш cepnin тастап, орнынан атып турды да, кулагын кос колымен басып алып, eciKKe карай тура кашты. Дауысы да шыгып Kerri. Э л п 6ip ыныранып шык- кан.эуез калар емес. Элденеге cypimn кулап тусп. Ман- дайы 6ip катты нэрсеге тшп. Кеюрегшен елдене жерге домалап кеткендей болды. Ж енейптщ тан ата K03i ш ш ш кеткен сон, KeMnipi уршык созып, энпмелесш отырайын деп Аннадурдшщ уйше Kipin едй Аннадурд1 баласына дутар тарткызып отыр екен. Курбан сонгы кезде Дэулетпн дутарын 03i иемдешп, 6ipa3 к уйдщ басын шалып калыпты. Bcipece осы 6ip куй те кумар. Колына дутар устаса болды, ен алдымен анада Ж енейптщ уйш щ кун жатында, уй сыртында турып еспген адай куйш Ьйч эуезш дынылдатады. Б упн де тан атар-ат- пастан дутарта жармасып, экесш е куй тартып бермек еда. Ж енейптщ окыс даусы шыкты. Журт орнынан тура-тура eciKKe умтылды. Kipin келсе — табалдырыкка басын су- йеп Ж енейп жатыр. Аннадурд1 иыгынан кусырып устал кетерш алып efli, былк-сылк, елдекашан журш к е т й т . VIII Сырым сулк отырып калды. Курбан аксакал дутарын шатырдын Tipey агашына m in, элдекашан сыртка шы гып кетпгп. Ол жанаты куй мен коз алдынан откен кеп елестщ эсерш ен эл1 айыта алмай отыр. К ун жеп таста- ган кенеп пен тан аткалы e3i тарткан темеюнщ KyHipciK HiciH еши сездй Басын KOTepin, айналата кулак турдк Мана корни шатырда дуылдасып карта сотып жаткан- дардын даусы шыкпайды. Шамасы, олар жумыска шы- гар алдында уйкы согып жатса керек. Курбан кариянын куш н тывдаган жалгыз бул гана болды. Ыстык оттп капы- рыктанып кеткен кенеп шатырдан бой cepriTKeai сыртка шыкты. KyHHiH эл! ыстыгы кайта коймапты, Аягынын астындагы ак у н так май топы рак к ул енд енш Keric кершеда. Kepiлiп-coзылып, дел-сал тарткан бойын жаз- ды. Курбан аксакал элдекашан намазын окып болып, шатырдын келенкешнде машинага май куйып жаткан шофер ж т т к е карап отыр. Эл! уйкысы тарамаган шофер яагн аягын тенселе басады. Ш ала уйкыдан бетт куп боп - 284 -
icin к етт-п , жагына ойлы -кы рлы ж ердщ будыры батып, ала шабырланып калыпты. Машинага май куйып болып, К,урбан аксакалдын касына келенкеге кеп, темеш тар- тып тур. Сырым да келенкеге беттедй; дел-сал бойын серпткел1 темей сурады. Ш офер ж ш т май-май шалбарынын калта- сынан eci кеткенше мыжылган «Севердщ» корабын шы- гарды. 1шшде 6eni шойырылган 6ip тал калган екен. — TeMeKi де таусылыпты, — дед1 усынып жатып. Кенет TepicTiK ж акка K03i T ycin куаны п K erri. — О, жаксы болды, барып темек1 алайын! TepicTiK кекж иекте манадан 6epi тебелер1мен к е к Tipen турган коп карайган машиналар екен. Арылдап-гурвдеп келш калыпты. Keuineni бургылау станоктары тиелген ауыр «Маздардын» ыныранган ундерш ыстык туншыкты- рып, eMic-eMic еспледь Ту даланы н а к ш аны н аспанга KOTepin келедг — Разведка гой, — деЩц уйкысынан оянып, кастарына ещц келген екшип жшт, колын топыракка ыскылап жа тып.— М ашина деп осы жарыктыктарды айт. Бул сабаз- дар, сэл б1рдене болса, KOKiperi сырылдап турып алатын мына 6i3fliH «газиктер» емес. К у н ж аум ак тугий, кан жау- са да сартытып тарта бередг Керерсщ, булар осы К,акпак- тыдан да мунай табады! Ажылдап-гужшдеп ©Tin жаткан ауыр машиналардьщ айдаладагы геодезистер косымен де, жолдын жиепнде колын булгалап турган темекш и ж ш тпен де ici болган жок. А к тозан шанга тунш ыктырып OTin жатыр. Ж аркы- рап турган ку ннщ K03i де кою шанга малтыгып керш бей калды. Ажылдаган ун. Аспанга айналган аппак шан. Кунге тотыгып, эбден карайып кеткен б1реулер кабинадан Tici аксиып к уле карап, ж ун-ж ун бглектерш созып б1рдене дейдп Ажылдаган ун кулагынды жарып барады. К,ою ш ан тынысынды 6iTen, тунш ыктыра туст1. М аш иналар топы - рак боратып ©Tin жатыр, ©Tin жатыр. К,ара жердщ кабырга- сын майыстыратындай ауыр донгалактар арбандап элде- кайда асыга жылжиды. Булардьщ косы да, май-май ма шина да, май куйылган тем1р кубш ер де, уйкыларынан шошып оянган жш тгер де жел1мдей жабыскан кою шуда ш аннын астында калды. ToHipeK кезге туртсен кершбейтш лайсан- - 285-
Сырым кулагы тунып тура берщ. Кдсындагы жшттер абыр-жабыр б1рдене дейдь Кдпталдан куйындатып eTin жаткан Kyaiperri эуен шала уйк.ы ю алердщ карлыгып шыкхан жаркыншак дауыстарын аямай таптап жаткан- дай. Аксиган т1стер мен жыбырлаган ервд ер кершгенмен, ештене естшмейдй Бгр сэт кою ш аннын арасы ашылды, туйдек-туйдек ажыл-гуж1л 6ipTe-6ipTe алыстай туст1. К,алыц пзбектщ артында окш ау келе жаткан су таситын машина жол бо- йында колы н KOTepin ж упрш журген темеюпп ж ш гп тумсыгымен сузе токтады. Кабинадан ак сэры шашты ашан Kici жерге каргып тустн Ko3iaaeri кара кез1лд1ршн алып, жол тоскан ж иптщ колын кысты. Сосын оган элдене деп ттл катты. Мойнындагы былгары планшетшен карта суырып, ж ттте н жер сурап едг Ж ш т картага онмен- дей тонгенмен, ыю-кию сызыктар мен бытыскан коп нуктеден ештене ажырата алмай, басын кайта KOTepin алып, кокжиекке карай колын ербендетш, сампылдап согып тур. Ашан сары кара кез1лд1рптн кайта киш. Жол олтеуип жтггтн кольш кысып, машинасьша отыргалы жатыр еш, анау канжыгасына жабыса кетп. Ашан сары кабинадагы шоферга кольш созып, б1рдене алып темекшл жнтгке устатгы. Машина журш Kerri. Темеюцн ж т т соцынан колын булгап кала бердг М ашина анадай жерге узап кеткен сон барып коска бетгедг EKi e3yi eKi кулагында. К,олында терт- бес махоркасы бар. Аспанга айналган кою ш ан ашылды. Айналада ceaaip тозан гана калды. К уннщ коз1 кайта коршдь Ауыр маши- налардын ащы ажылы да бэсендей туст1. Ж тттер жумыс- ка алып шыгатын куралдарын жайгастырып болып, жумыс алдында тагы 6ip шайланып алу ушш костын к ак орта- сындагы улкен шатырга Kipfli. Сырым келенкеде турып калды. Далада кайтадан тыл- сым тыныштык орнады. У йдепж тттердщ кеу-кеу дыбы- сы ешц аны к естшедг Олар элденеш айтып мэз-мейрам боп жатыр. Сырым манаты 6ip саздын эсершен ЭЛ1тугел айыгып болган жок-ты. Ko3i боталап кокжиекке карап ед1, кайтадан сагымга араласып карауытып турган маши- наларды кордг вздери шынында да, алыстан найзасымен кок TipereH калын колга уксайды екен. - 286
МАЗМУНЫ Дала балладалары (Г .Б ел ьгер )...................................................5 Роман Махаббат м у н ар асы ...................................................................11 Хикаят К у й ............................................................................................... 217
Кекшбаев 06im МАХАББАТ MVHAPACbl Роман жэне хикаят Редактор Е. Дуйсенбайулы Cypenui Б. Сершбай Компьютерде бетгеген Г. Есшбекова Корректор С. Ыбраева Теруге 04.03.05 ж1бер1лд1. Басуга 05.04.05 кол койылды. Калпы 84*108'/,,. Кагазы офсет. K.apin Typi .Таймс». EceirriK баспа табагы 18,7. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 1833. .Раритет» баспа компаниясы, 050022, Алматы каласы. Масанчи Kouieci, 98, оф. 14. тел.: 92-87-18, 60-67-08, тел./факс 92-88-36 480002. Алматы каласы, Макатаев Kouieci, 41 -
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
