Сол арманына колы н мына кеки пл м унара жетк1згел1 тур. Ханым арманындай эсем мунараны салып жаткан шебердщ эр саусагын суюге 93ip. Тек мунараны тез1рек б т р с е екен. Тек анау кезге суйелдей кадалып турган KeTiKTi т езф ек 6iTece екен. Ш ебер м унаранын ушар басы- на барып бунша неге телмйрт турып алды? Айтпакшы, OMipmi кек м унарага сарайдан квз салганда, оны н мы- нандай б1ртурл1 жазгыра караган тунж ыранкы к е й т н е н тнссшбес пе екен? М ум кш , мунын басы жетпей журген жумбакка ол тусш ер. Эрине, солай... Э л ем нщ терт буры- шын Ti3eciHiH астына баскан б и л еу ш ш щ бул дуниеде тусш бейпш болады дейсщ бе? Сонда оньщ e3i жокта ха- нымнын терезес1не дэл мынандай боп жэуд1рей т е н т турган сикыр мунаранын сырын неге жоруы мумкш. Эрине, анау тас мунарага жан б труге аз-ак калган аскан шебердщ е з аузынан айтса, т ш кесшет1ндей 6ip тым купил тылсым сырын енер1мен туспалдап бшд1ргенше жориды. И э, онын энеукунп мелдареген монтаны жанарындагы именшек наз махаббат екен гой. Дэл солай. Оны эм1ршшщ кырагы кв31 тугий, ешп, мше, п элен к уннен 6epi бас каты- рып журген бунын e3i де тусшш отыр. Ханым мынау ынгайсызда устшен сап етш тусе калган оспадарсыз б1реудей окыс тужырымынан б1ртурл1 абды- рап калды. К ек мунара буньщ терезесше бурынгысынан бетер твне тускендей'. «Д ел тап тьщ , солай едк А пы рай, акы ры тусшдщ-ау, ал ещц уктын гой, не айтасьщ, жауабын кай- сы?» — деп, емш е тускендей. Будан epi тура берсе, м уна ра кудды бш к корганнан, мынау терезеден каргып Tycin, бул турган белмеге Kipin келет1ндей, терезе алдынан алыс- тай бердь Мунара кезден таса болганда барып кен ш н б1рледп ЕщЦ мынау ертеден кара кеш ке дейш терезесше т е н т , киылып турган кикарга не icTepiH бшмедк Ен алдымен ойына оралганы — б т п турган мунараны касакана бптрмей койган каскей шеберд1 ш акырып алып жазалау; к е ц ш н е шайтан каш кан бала ж т т п , махаббат тугш , басымен кайгы болатындай кып коркыту... Буны ойлаганда елпнд е гана антарылып к ал ган к е н ш н 3ip- кыдеген ашу б и л е т . К е зш жерден кетеруге x ire p i зорга жетзп турган э л п н ем енщ демесш кара! Бэсе, мунаранын - 149-
ушар басынан туспей, кикайып отырып алуында 6ip мэн бар ед1-ау. Ж ок, не де болса, онын тез1рек кезш курту керек екен. Байтак, шайардын мындаган жымыскы ауызы пыш-пыштап женелмей турганда, аспандагы айга кол соз- ган ecipiK немеш кекесше керюттрген жен. Эйтпесе, ал тын басты хан иенщ акадал тесепнен кара табан кул ке- д ей .'к у ш унак кара суйек дэмеленш деген не сумдык? Буны Шреулер бшш калса, мынау жарык жалганньщ ал- дында улы 9MipmiHin абыройын асырам деп журш, бетше м ецп ешпейтш салыкты ез колымен салганы гой. Жок, бул ханым басымен ондай ecipiK дэмеге жол 6epin коя алмайды. K,a3ip кутунпсш шакырады, ол барып yo3ipre айтады; yo3ip оны бупн осы таннан калдырмай тас зын- данныц туб1нен 6ip-aK шыгарады. Айбалталы жендетгер мына суркияны ешюм ест1мей турганда мойнын кырка- ды. Мынандай гажайыпты орнаткан байгус шебер ез нэпсюше ие бола алмаганыньщ кырсыгынан айбалтага жем болады. 9 з обалы езше! Ол уш ш бул кудай алдында да, адам алдында да жазыкты емес. Не де болса, асыгу керек. 0MipmiHin елге бет тузед1деген хабарын жакында алды. К,а«ку оган жетпей турганда, кикар шебердщ кезш куртып, мунаранын калган жерш бас устага б т р т у ке рек. BipaK ертен улы eMipiiii мынау Tepe3eciHeH TenMipin турган езезш мунараны 6epi6ip кермей ме? Ондагы сай- рап турган комагай кулкы нга тусшбей ме? Ханым капаланганынан ернш кыршып TicTen алды. Енш не 1стемек? Элде камалдагы кул-кутаннын 6epiH боса- тып, мынау сайкал мунарадан журнак калдырмай тапта- тып тастаса ма екен? BipaK онда e3ipre бунын 6epiHeH бей- хабар ел аузынын не деп алып кашатынын KiM бийп тур. Х аны м ны н 03i салды рган м унараны e3i курткы зы п ж1бергенш ел аузы 6epi6ip овды нерсеге жори коймас. Бул пэтуасыньщ дурыс екеншпне улы eMipmiHi де иландыра алмас. Ханым терезенщ алдына кайта келдк Мунара сол без- баягы калпы. Ушар басындагы кетпстен елдене кылтын- дайды. Енш не ютеу керек? Мынау ез-езшен сайрап турган мунара муньщ кымтап жасырын баккан купиясын ел ал дына 6epi6ip жаркыратып жайып салмай ма? Оны жасыру emKiMHiH колынан келмейдь Келсе, тек мынандай сикыр мунара салган шебердщ езш щ гана колынан келедь Ол - 150-
6ipaK, ынтыга к уткен тш егш е жетпей турып, б уны ц к о л к - асын 6epi6ip ютемейш. М уны н к ез алдында баягыда мунара басында керген именшек ошпр кара торы жш т сайрап келе калды. Мелтевдеген байгус бала бутан шыннан ташык боп калган той. Албырт жас, кайда к ол созганын бшд1 дейсщ бе? Ханым енд1тусщ ш — шебер мынау сикыр муна- рата 03iHin ел ш -еш к ен сокы р махаббатынан баска еште- не бейнелемептг Ол езш ен бунын не талап ететшш элде- кашан ес1нен ш ытартан, е з санасындагы кы ры к кубылып, акыл мен ойга кы л тузакты салып ап, бш геш н icTereH антал сез1мнщ айтканынан шыта алмаган. Ш ебер мына мунарага алыстаса киып кете алмайтын, жакындаганмен 6api6ip колы жетпейтш у м т л з махаббатын бейнелеген, ол1мге де разы ecipiK дэм есш , ecci3 куштарлытын бейне леген, ол мынау кей к мунаранын басынан ездйчнен туспейдь Барып, бул дэмесшщ есйздж екеншгше кезш жетк1зу керек, «e3iwri ажалга, м е т маскарата урындыр- май турып, мунараны тез б т р е кер», —деп жалынуы ке рек. Егер буны суйетЬй рас болса, айтканын жерге тастай алмайды. Бейшара албырт жасты эзэзш жолдан айбалта- ны н жуз1мен ке^р генм ен, 6epi6ip оньщ эл п н д ей ecci3 куштарлыгы зэул1м мунаранын басында м э ц п сайрап калады; оны айламен тана кайтару керек райдан; мынау терезесшен KyHi-TyHi жазгыра караган жалбарынышты, yHci3 куш тарлы к пен тылсым 1нкэрд1 бакыт ансаган а л бырт кещ л д щ дегенше жетш , ш ы н гашыктын б1рден то- йынып, б1рден карык бола калатын перш те кэний куаныш - ка кенелген куш тана жойдыруга болады; жанын жегшей жеген гаш ы ктык дертш д эл мынандай кып м елд1ретш жеткЬген шебер басына 6ip сэт конган бакытты да айныт- пай бейнелей алады; ендеше, оган сол басына конган ба кытты бейнелету керек; оны устанын элпндей асау дэмесш ен атымен бейкам OMiprni де, былайга журт та ер- тен куйеу1мен аман-есен кауыш кан ханымнын риясыз куанышыньщ табы екен деп тусшедг Ендеше, асау дэме, албырт к ещ л байгус шебер ж етсш дегенше... Ханым манадан 6epi кыры к сакка жупрш турган к ещ л Ti3riHiH тез жиып, элденеге белш бекем буган рай танытгы. Ертещне танертен кутупп кемтрд! шакырып алды. К,ызметш1 эйелдердщ ein6ipiH е йктен каратпады. Ханым- ды кищщретш, шашын тарайтын кеп нвкер iuiKe Kipe ал- - 151-
май, ecix алдында топылып турды да койды. Туске жакын 1штен кутунн кемшр шыкты. Ауызгы белмеде топырласа калган некер кыздардьщ эркайсысынын жузше imin-жеп коятындай ажырайып карал турды да, GipeyiH алып кал- ды да, калгандарын белмелерше кайтарды. Ештенеге тусше алмаган некер кыздар иыктарын кикавдатып, белме- белмелерше тарап Kerri. Туе кайта хан сарайдан сонына некер ерген ханымньщ ку йм еа шыга келд1 де, салынып жаткан мунарага беттедй Мунаранын к а к туб1нде катар-катар -изые калган кеп куйме кантарылып узак турды. Б1раздан сон гана шанда- тып сарайга кайта беттедй Ертещне некер кыздарымен бак imme сейшге шыккан ханым мунара басындаш елден ерек KeMipeftin туратын кетжтщ кезд1 ашып-жумганша тез б1тел1п бара жатканын байкады. Уш куннен сон мунара б1ржолата 6irri. Терезе алдына келген ханым кул1н-к у л 1н eTin кулпырып турган жана мунараны керд1. 0Mipmi ие ж енкпен оралганына той жасаганда, кек мунараны салган бала ж т тк е шара табак алтын динар сыйлады. Шебер ж1пт сыйлыкты алып жатып, кезш щ астымен Kimi ханым отырган жакка 6ip карал койды; ол кезш тез аударып екет1п, шебердщ мына кылыгын ешк1м байкап калмады ма екен дегендей, б вйбш е Hexepi отырган жакка кез жупр-пп efli, ешк!м ондай рай танытпады. Ханымньщ кеп куннен берп элденеге ез-езш ен куыстанып, луп1лдей соккан ж уреп орнына тускендей бодды. Той еткен сон, eMiprni ез сарайына кеп тускенде, бунын куаныш ы койны на сыймады. Аспандагы кунд1 авдиды. Ж аздын KyHi буган ерепскендей батып болма- ды. К у н K63i каш ан уясына барып конганда, шыжгыр- ган ыстыктан «yh» деп демш алган б укш дуниемен коса бу да тебесш ен ж ук тускендей 6 ip рахаттанып efli. Буны пелен жыл бойы ертеп баккан сагыныш ш1лдесшщ ба- сыларына да онша кеп уакыт калган жок-ты. Куш бойы куш и авды ган K63i еши eciK жакка елендей бастады. BipaK канш а кадалганмен алтын шайган жалпак eciK кы лп етпейиа. Солай eciK жакка елендеумен тун де етп. - 152 - I
Ертещне танертен буны кишшре келген кызметпп эйел- дер элденеге кымсынып xipfli; 6ipaK кездерш де «ештене етпес, жорыктан сонгы ырду-дырдудан шарш аган aMiprni сарайга келмей жатып бунын табалдырыгынан аттаганды ынгайсыз керген шыгар» дегендей жубату нышаны бар. Ханым кун1 бойы eKi колы алдына сыймай тыпырш у- мен болды. BipaybiK сыртка шыгып бой жазайын десе, OMipuimiH булак басында онаша сейш дейтш ш б ш п , бак шннде кездесш каламыз ба деп кысылады. Алгашкы кундер! aMipmi, ш ы ннан да, шарш ап оралган шыгар, 6ipa3 тыныгып, eciH жисыншы деп, шггей MycipKen журдь BipaK кундер вте бердь EciK жактан ш ы ккан эр дыбыска кулагын Tirefli. 0Mipuii аяк i3iH салмады. Ertai ханым тун баласы тесепне -пкен шашып койгандай твнбекппп шы- гатын болды. Кутупи KeMnip мен кызметпп эйелдердщ кас-кабагын андиды. Олардын да жуздер1 сынык- Хабар айтуды н ор- нына бунын езшен жауап куткендей жэутен-жэутен карай бередн Бул да сыр алдыргысы келмей тырысып багады. BipaK бунын к е н ш н д е п ш айткызбай угып калган кы ра- гы кызмeтшiлep Ka3ipri к у й зе л к ш кврмей ж ур дейсщ бе?! Олар да бурынгыдай самбырлап свйлеп, жамырай кул- мей, аяктарынын ушынан басады. Сыртка шыгудан калган ханым онаша отырып ойга шома-шома басы 3enrin кеткен тустарда терезешн алдына келедп К,аннен-капераз к ак мунара муны K03i ш алып калгандай к улщ -кулщ етедь Ханым eMipmiHiH жылы кабак танытпай, бук т у с т жатып алганына шагынгандай терезе алдында узак турады. BipaK бул канша телм1рт караганмен, жалтыраган аскак мунара сол баягы аспандагы кун кез1мен кас кагысып ойнаган куШ маз-мейрам. Бурынгьшай буны н терезесше телм1ре карамайды. Дегенше жеткен юсщей токмеш л, шат- шадыман. Сан жылдар бойы ер KipnimiH санагандай боп салдырткан мунарасынын бунын жан дуниесшдеп алай- тулейден атымен бейкабар мынау сылкым сипаты оньщ кещ лш муз боп карып алгандай болады. Ж алт-жулт мунара бупн кеп буган кыр KepceTin тургандай. «Е, бэлем , бурын взщ де кею рейт, коз алдындагы жалынган, жалбарынган Kicire коз салмаушы едщ гой... К,анша жыл телм1р пп едщ. - 153-
Телипрген калай болады екен, бэлем», — деп у н а з таба- лагандай. Ханымнын ойына мунараны салган шебер тустз. Энеу кун1 сыйлык алып жатканда енше тагы да 6ip карап, кещ лш е туйш алган-ды. Ж азык мандай, кыр мурын, кара торы ж т т . Алакандай кос жанарына кандай сыр да сый- гандай. Ол каз1р кайтш жур екен? Шара табак алтынта масаттанатындай дуние коныз жанньщ сынайы емес-Ti. Оган да 03i салган мынау мунара кезш е шоктай басыла- тын болар. ©cipece, анадагы 6ip кун eciHe тускенде iuii элем-жэлем болып кететш шыгар. Ханым eciHe сол тускенде, кещ лш е ш епп жаткан зш батпан жазгытурымнын сел1 ж у р т , шайылып кеткендей, езуше кулю yftipin, у н а з жымиып кояды. BeTi ашылма- FaH бала ж т т г щ ангал кылыгына кулккл келеда. Сол eciHe тускенде оны 6ip турл1 аяп, титл жаксы Kepin кетедк Ба- уырына басып, кушактап: «Ешкайда ж1бермеймш, кетпепи, кете кермепп», — деп жалынады дейдк Демесш кара са- баздьщ! ©Mip бойы ханым кушып етпек кой... К,ызметсш кыз осыны айтканда, бул сылкылдап кулш ж1берсе де, арты нш а-ак тыйыла калган-ды. Онысы кызметлпсшщ алдында ьщгайсыз кулгеш не кысылганы емес-Ti. К,арсы алдында монтиып отырган кызметцп кыз- дын улб1рек ершдерщщ арасынан е л п 6ip сез шыкканда, бул к улуш кулгенмен, журегш элдеб1р етю р канжар тш п тускендей болган. Ойда жокта 63i сезген осы 6ip ауыр жаракатты жасыргысы кеп, у н а з жымиган куш кызметцп кызды сурактьщ астына алган-ды. Мунаранын басында не болып, не койганын бажайлай тускен сайын, ел п 6ip жаракат жан шыдатпастай сыздата бастады. К,ызмепш кыз айтып келген бала ж т т г щ ep6ip кылыгы ойлаган сайын буньщ ет журегш от боп карып, тызылдатып бара жатты. Ол карсы алдында отырган монтаны кыздьщ балбул жанган eKi бетше, шоктай жайнаган кос жанарына, олде- неден кысылып-кымтырылган erri ершдерше, тал шыбык,- тай буратылган суду сымбатына кызыгып тургандай, кез1н алмай кадала карады. Онын бепнде некер кыздардын жай кундерп кaкaкy-KYЛкi шаттыгына атымен уксамайтын езгеше 6ip куаныш табы тур. Ханым басымен бул елп кунге бастан кешш кермеген ерекше куаныш. взщ е е л т - euiin гашык болган жаннын агынан жарылып агыл-тепл пeйiлiнe армансыз кенелген кай ейелдщ басында да - 154 - • J__J_
eMipinae болса 6ip-aic. рет болатын, болмаса атымен бол- май етеин аса сирек куаныш. Ондай бакыт мандайына жазылгандар да бар, жазылмагандар да бар. Бул 63i сонын кайсысына жатады? Бундай бакыт енд! оган eKi айналып келе ме, ж ок па... Ж алпы ондай бакыттьщ eKi айналып келу1 м умкш бе 03i... MiHe, бул ез1не еш ш ленген элпндей бакытгы 03 колынан баска эйелге 6epin ж1берд1. Анада шебер ж т тг щ дэмесш анык ангарган куш кутуцп кемшр eKeyi api акылдасып, 6epi акылдасып, оны ренжггпеудщ амалын тапкан-ды. Мунара басына ханымнын кшмшдей к и ш к и п ш р ш , оган уксайты н нек ер кыздарды н 6ipiH ж1бермекип болган-ды. Сонда кутуцп к ем тр д щ некер кыздардын iuiiHeH тандап экелгеш осы кыз-ды; ещц, мше, ол езгеге THeciai махаббатгы емес, езш е енш ш енген ба кытгы кызыктап келген адамша, ыстыгы ене бойынан эл1 аласталып бггпеген, жанагы 6ip жас куш акты н буына бал- кып, бал-бул жайнап алдында отыр. Ханым iuiiH тырнап бара жаткан eKiHiuiTi эйел адам- нын кай-кайсысында да болады деп еститш орынсыз елаздж ке жорып, сабырга туншыктырып бакты. Кутуцп кемшр мен екеушен баска еш кш бшмейтш осы 6ip купия- ны ойга алмауга, тез умытуга тырысты. Ертевдне мунара басындагы кетж тщ бп'елгенш кергенде, ез ж урепндеп кулазып турган элдеб1р олкы жойылгандай сезшген-д1, кеш еп GKiHiuiTiH орнын шым-шымдап куаныш толтыра бастаганын байкаган-ды. Хан келщ мунараны керш, мак- тапты дегещц еспгенде, сол 6ip еткш ип ек ш ш атымен естен шыккан-ды. Ещц, мше, аяк астынан кайтадан сап ете кадцы. Bapi де мынау 8MipmiHiH а як i3iH салмаганы- нан туган каяу кещ лден болар. К,аяу к ещ л де 6ip, к ул пмюкшеген буралкы куш ж те 6ip, кайдагы жокты тауып алады. Эйтпесе, бул алтын басты eMipmi кушагында жа- тып, елдекайдан лэззат 1здейтш темен к эн изак емес, асыл суйек ханша емес пе! К ш эмцил к енш осы 6ip ойдьщ тусында тагы да туса- лып калды. «Алтын басты эм1ршшщ кушагында жатып...» — осы 6ip сез ойына кайта оралганда, езуш е кекесш жупрдп К уш акка жатып карык боп жур efli?! Тун баласы табал- дырыгынан аттамаса да, кушагында жаткан болып тeлiнeдi. 03iH-e3i алдарткан 6ip дуние. Эйтпесе, мше, Teceri жам- басын шагып, двнбекшумен еткенше элденеше тун бол- - 155-
ды. Буйткен екйрде не кызык бар! Сан жылдар бойы са- рылып куткендеп керем дегеш осы ма efli? 0 лш -еш ш суйгендеп тапкан шапататы ма бул? Б эйбш е кусап казы- на жимай, колындагысынын берш шашып, кок мунара салдыртандагы кещ лш тапканы осы ма? Bopi де эншейш алданыш кана... Мынау ку бас жалгыздыктьщ алдындагы коркыныш тудыртан бос сандырак. Кез келген кеудеанде жаны бар макулкаттын берше ти есш жуптык, OMip буган буйырматаны. Бул тек 03iH-e3i алдаркатумен жур. Ак некел1 косагыньщ муаркегенш кимастыкка, махаббатка жориды. Жарык жалганнын барша асылын жамбасына баскан улы eMipmi сыйлаган 6ip кобдиша асыл таста не тур дейсщ! Ондайды улы eMipmi сакилыты устаганда кайыршыта да устатып кету! мумкш той. Егер ол муны е л ш -е ш т жаксы керетш болса, 6ip сарайдьщ астында елде- неше тун етюзе турып, дел осылай, бук ту с т жатып алу- Fa детл кайтш шыдайды?! Ханым кун1 кеш еп eM ipmi жорыктан оралтанда бастан кешем той деген бакыты жайлы арман-киялы ойына тус- кенде езшен e3i кызарып, соншама ecci3 болтанына езжен e3i уялады. Соньщ 6epi кезш ен булбул ушканына катты камырытады. Кдйта сол сартап сатыныш кушатындаты кундерш ансайды. Ондайда эйтеу1р дэме, умгг бар ед1 той. 0 з киялына e3i мэз боп журупи efli гой. К,иял демекпп, езш ш осы eMipuiim е л ш -е ш т суйемш деп журген ceHiMi де кур енш ейш м энпнщ киялы емес пе екен? ©згенщ тарапынан махаббат кызытын кермеген ойелдщ осынша ecci3 куштарлыкка 6epmyi мумкш бе ез1? Эй, кайдам... Бул осы кезге дейш улы eMipmi тарапынан ондай ерекше ниет байкап керген жок-ты. Ендеше, бул екеуш щ арасында онда махаббат калай жел1 салып жур? Ол да тек бунын махаббат ансаган к о ц ш , e3i ойдан шыта- рып, сонысына e3i ceHin журген жей эншейш сергелден ce3iM шытар. Бул да жас устанын албырт демесшдей ал- дамшы б1рдене той. Ханым бул ойынан e3i шошып калды. К дареггщ езше Tin типзгендей кушрлш ce3iHin, шпнен уш рет келима- сын кайырды. BipaK ойда жоктан оп-онай сап ете калган ел п 6ip ой кощ лш ен оп-онай шытып кете коймады. Ол KyHi бурынтысынан бетер буктытырылып зорта журдп Суйек-суйепшн 6epi сылынып бара жаткандай. - 156-
Кешке cyjmepi курып эзеР жетп. Элденеше куннен бери кез шшбей уйкысыз еткен туннен бе, жок кугадзп ащы ойлар к е н ш н торыктырды ма, басы жастыкка тиген бой- да ене бойы мен-зен тартып журе бердг Калжыраган денеЫ ойда жокта балбырап барады. Мынау кулазы ган кен белменщ тобесшен кезге керш бей, тэнге тимей, ту сонау суйекке барып бфден даритын рахат Hecepi с е л д е т т коя бергендей, сол несер капырык кец ш н ен пэлен куннен 6epri шиыршык атып, ширыктырып журген мазасыз ой- ларды, у рейл1 у ре Ши, ты м ы рсы к капаны , ет ж у р е п н езплеген OKiHim, аш у, ызаны — 6 opiH-6 opiH суре куы п, «дем ал, ты нык, еш тецеш ойлама, ештецеш уайымдама» деп, шамырыккан ж уйке-ж уйкесш щ 6opiH ш ипалы колы- мен сылап-сипап жаткандай, куш бойы ею ш е к е л тн куйрет1п ж1бергендей боп сыркырата сытып туртан зш батпан да ж ещлейе туст1. К е з алдын келегейлеп алган 6 ip жумбак перде 6ipTe-6 ipTe жан-жатын тугел корш ап к елед1. Енд1 к ез алдында сол молд1реген селдф пердеден баска ештене калмады, ханым езш щ ояу жатканын да, уйыктап кеткенш де ангара алмайды; ойтеу1р к ез алдында туны к ауада уйып калган селд1р сэуледей боп, элдене агаравдап турып алды. Ханымнын талыксыган д енеанд е ел1 omin 6iTe койма- ган е л а з сана карауыл карагандай сол 6ip уйып калган агаран сэуледен кезш алмайды... Ханымнын алабурткан журег1 6ipTe-6ipTe тыныш талайын деп, манадан 6epi оган букпантайлап жакындап келе жаткан арсыз уйкы куша- гына б1ржолата алып efli, ханы м нын к ан н е н -к а п е р с 1з денесш колдененн1н коз1нен карауылдап отырган э л а з сана кайтадан мазасыздана бастады... Ханым уйыктайтын улан-асыр кен жайды барша жа- рык жалганнан келкеш теп турган алтын ш айган ауыр eciK сыкырсыз ашылып, аягынын ушынан басып элдек1м iuiKe еткендей болды. Kipfli де, одан аргыга батылы жетпеген- дей, босагада турып калды. Ханым капел1мде мынау бей- таныс мейманнан шошып кет1п, орнынан атып тургысы к е л т efli, бук1л ту сырты тесекке жел!мделш калгандай, козгалтар емес. EKi колы н да елдекйм тесекке таны п бай- лап тастагандай. EciKTiH к ы р к ез1нде кыбырсыз турган адамнын KiMекенш 6mrici-aK келед1, 6 ipaK канш а тес1л 1п караса да, eciK алдында агаравдап турган адамнын бет - 157 -
элпетш ажыратуга жанарынын куаты жетпей, кез алдын элдеб1р мелд1реген тунык туман келкеш тей бередь Э лп агарандаган неме де су астында калкы п журген нэрседей боп, булдырап кершедь Ол козгалгандай болды. BipTe- 6ipTe жакындап келедь BipaK бул бет-элпетш 6epi6 ip айыр.а алар емес. Велме шпн ак селд1р агын жайлап ал- гандай. Э л п агаравдаган неме сод лайсан селде калкып келе жаткандай... MiHe, тштен жакын калды... Апырай, к1м болды екен. Ханым оны танитын сиякты. Э уел1шок- тай жайнаган денгелек кой кезш шырамытгы... Жанарын- дагы жасты кка тэн баты лды к шогын елдекандай 6ip жумбак. мун тумшалап тур. Бутан бфденеге налытандай боп мелд1реп карайды. Kici кля алмастай аяулы жанар. 031не эбден таныс б1реудщ каратаны... К унде-кунде касын- да журген, кунде-кунде Kepin журген 6ipeyi Tepiaai. BipaK жыга тани алмады. Э л п 6ip жеуд1рей караган монтаны жанар бунын imi-6aybipbiH елж1ретш барады. Мелд1рей караган кос жанарындагы тунгиык мун бунын ез журе- йндеН дел осындай тылсым 6 ip сез1ммен унс13 тш табыс- кандай. BipaK бул тырп ете алар емес... Апырау, мынау сикыр кезкарасты к1мнен, кайдан Kepin едь.. Ж ок, буган тап мынадай жан баласы жолап керген емес. BipaK мынау KeKiperiHe кун нурындай дарып бара жаткан сикыр сэу- лен4 кунде Kepin журген сиякты. KiM буган осылай киы- ла караушы ед п. Кунде 6ipey дел касынан тап осылай телм1ре карап турушы efli гой. KiM efli ол... Апырау, не гып умыткан... Оны керген сайын да ойы осылай ойран болушы efli гой... Ханымнын туда бойын маужыратып бара жаткан елп 6ip дел-сал бейжайлыктын орнын кайтадан мазасыздык жайлай бастады. И э, алдында жэуд1рей карап турган адам- ды enai таньщы... Рас, мынандай мунлы жанарды тек со- дан гана керген. Ол салган мунара да езш щ тап мына кез карасындай Monflipen, жэуд1реп туратын. Enai тек жана- рын гана емес, ат жакты сопакша жузш де, суду кыр муры- нын да, eiri, томпак epiHiH де таньщы. И э, мынау мунара салган жас шебер. О л сырттан шыбын екеш шыбын ушып Kipe алмайтын хан сарайдын imiHe калай етш жур... Кап- тап журген сакшылар мен кызметшшер калай байкама- ган... Ол анадагыдан сон будан торыгар деп ойлап едь Торыкпаганы гой. Кызметш1 кызды бекер жiбepгeн екен. - 158 -
Одан кайта у м т н узшрш, басымен садага кып коятындай амал ойлап таппаган екен. Енд1, м ш е, сарайга em m i. K,a3ip кутупй KeMnip Kipin келсе кдйтпекип... М ынасымен e3iHiH басын жутып кана тынбай, муньщ да абыройын айрандай Terefli гой. Ханым оспадарсыз ж т т к е элдене деп зеюргкл, осы каз1р куып ш ы ккы сы келед!, 6ipaK, элдекш кем ейш тыгындап 1 койгандай ун1 шыкпайды... BipaK шебер буны н жуз1нен 1 ашу ангаргандай, мунын тесепне енмендеп келш калган жершен ш егш ш ектеп, eciKKe карай беттедь М елд1реген жанары коркып кеткен сэбидей шарасынан шыгып бара- ’ ды. Бул оны аяп кегп. EciKKe барып калган жершен: «Кет- пе, кел», — деп ымдады. Бейсаубат к о н а к буны н к ай OMipiHe к у л а к асарын 1 бшмей eciK алдында абдырап турып калды . Б ул оган | колын созып кайта шакырды. Ол сенер-сенбесш Ыле ал- ! май, жасканшактай басып, кайта жакындап келедк Бул i енд1 ол каш ан к асы на жакындап к елгенш е шыдамы жет- I пей, тыпырши тосты. Жас жш т жаскана басып, тосепнщ j касына келдк Бул онын таныркай караган жанарынан кез1н айырмай куттп жатыр. Ж1пт жакындап келед1. М ше, тесепне де жетть KepneciHe колы тигендей болды. Bip- 6ipiHeH кысы лгандай, eKeyi де антарылып калды . К енет бунын к е н ш н е коркы ны ш Kipfli. Д э л каз1р, д э л осы 6ip с э тп OTKi3in алса, мынау коз алдында м елд!реп турган нэресте ж анардан, батылсыз балгын бала Ж1пттен б1ржола айрылып калаты ндай KepiHfli. О л оган кы м сы на к ол : созды. Бауыры от кушактагандай ер тен т барады. Ол тесепне батылсыз енген жас ж т ттщ мойнына оратыла кетп. Бунын баягыдан берп сарылып к уткен ыстык iHKepi баска ешк1м де, ештене де емес, тек осы гана. Бауырына Kipin epin бара жаткан осы 6ip enaip бала жiгiт кана... Енщ буларды eujKiMде ажырата алмайды. E nai оны куш агынан 0 Mip6aKH шыгармайды. Ол касындагы бегде денен4 TeMip курса- уындай сыга тусп, e3i де сыгымдалып онын бауырына Kipin | барады. Екеуш щ бойындагы кан араласып, 6 ipre агып жаткандай; ею дене 6ip денеге, жана гана 6 ip-6 ipiHe yHci3 телм(рген eKi адам 6 ip адамга айналып кеткендей. EKeyi де бурынгы eKi дара кунш атымен талак е п п , енд1ол куй- ге eMip-баки кайта оралгылары келмейттндей. - 159-
Ханым вне бойын билеп алып бара жаткан, бурын- совды бастан Keiuipin корм еген 6ip алапат куштарлык- тын ыркына б1ржола бершдг Оньщ болат сертпедей ши- ыршык аткан кос бы еп, бауырындагы бала ж т т п ц бал- гын денесш б1ржолата ун кылып yrin ж1берердей, сы- гымдай 6epfli, сыгымдай 6ep;ii... Осы 6ip свттым узакка, T inri ешп калган гумырына тугел созылса екен... Кенет суйек-суйегш щ 6api тугел epin бара жатты да, болат сершпедей ш иры ккан TeMip TereyipiHHeH айрылды да к а л д ы .. . Ханым талма соккандай элденеге сулдер1 курып, узак жатгы. Жана гана оттай жанып жаткан омырау тусы 6ip турл1 муздап барады. К взш ашып алды. Болмесщщ imi уян жумсак жарыкка толы. Коз1н сипап кайта карап efli — манайында ешюм ж о к Т у у алыста коз ушында алтын шайган ауыр eciK солгын жылтырайды. Ханым элденеге алабуртып, терезе жакты, как ортада- гы хауыздын манын, бурыш-бурышты кайта 6ip шолып шыкты. Ешк1м KopiH6efli. Ханым KOKiperimH у ствд еп эбден мыж-мыжы шыгып шиыршыкталып калган кус мамык KopneHi ещц ангарды. 0 з коз1не 03i сенбей жатты-жатты да, кудды 6ip омы- рауында жоргалап келе жаткан жыланды K03i шалып кал- гандай, окыс ширыгып, мыж-мыж KopneHi аягымен cepnin ж1берд1. в н е бойын кайтадан тем1р курсаудай сыга тускен ашы ыза акырында коз1нен жас боп ыткыды. EKi козден ыр- шып-ыршып шыккан ыстык тамшылар омырауын мал- мандай су гып тастады. EipaK квзш суртпед1. Сол 6ip ш ок тамш ылар негурлым Ko6ipeK ш ы ккан сайын KOKiperiH ортеп бара жаткан тымырсык з1л де жен1лейе тускендей. Ханым exi иыгы сел к1лдеп у зак жылады. Б1раздан сон басы кангыры п ауыра бастады. Енд1 коз1н 1лмед1. KoKipeK тусы тызылдап барады... Омырауына жиылып калган ащы жас KOKiperiH у боп куШпрш ойып Tyci- рердей... Тан атканша коз 4лмед1. П элен куннен берп, тш п пэлен жылдан 6epri ойын ойран кылып журген жумбак куса ный сырына сол куш тусш дг Бакытсыздыгын батылы жетзп сол куш гана мойындады. 03iHiH багы ашылмага-
нына, кулл1 OMipi осынау куыс кеуде куса п р ш ш к п ен етет1н1не сол куш э л п 6ip ойда ж ок тустен сон гана эбден квз1 жетп. Ертен!не тан атар-атпастан ауыр eciKTi айкара ашып, кызметпл кемп1р Kopiaai, оны н i3iH ала бере баягыша м эз- мейрам коп кызметнплер Kipfli. Олар ж упрш келш , буны коршай алды. Бул олардын мынандай каганагы карк, сага- нагы сарк мэз-мейрам калыптарына кайран калды, ал олар ез ханымдарынын керден шыгып тургандай ебш-себш дидарына, оздер1 бурын-сонды керм еген суп-сур, сулы к кейпше, кос жанарын жайлап алган тунгиык бакытсыз- дыкка, тен1репнен муаркеуден баска ештене кутпеген Myconip халше айран-асыр. KyTymi к е м т р кызметпл кы з- дарды ымдап белмеден шыгарып ж1берд1 де, алдында кур сулдер1 тана турган бейшара эйелд1 бауырына басып, ша- шынан сипап: — Апырай-ай, улы OMipmiM б1рдене дед1 ме, е ш ш з каш ып KeTinTi гой. Б эсе, ол тунде а з д щ болм еш зден б1ртурл1 кату шыгып едг.. С онша не боп калды екен? — деп куб1рледг Ханым онын жузше мынау не айтып тур дегендей есенпрей карады... — BMipiui нем д е й а з бе... О л мунда Kipin пе едк.. — И э... Тунде келш efli гой... BipaK коп кцпрмей ш ы гып Kerri. Ханым буны еепгенде тосег1не кулап туст1. Ш ошып кеткен кутупл к ем тр ханымнын к ан-селаз жузше ушлш, талып жатканын ангарды... Содан ханым тусте барып eciH жиды. К,асында отырган кызметпл кем трден ещл кайтып ештене сураган жок. Ол да буган тш катуга батылы бармай, жузше жаутан-жаутан карай бердп.. И э, ол ом1ршде оз куй еу ш щ алдында, эм1рнпнщ ал дында ж ангы з-ак к у н э icTenTi. О нда да е ш н д е емес, тусш де куйеуш щ K03iHe шоп салыпты. BipaK сол жал- гыз кылмы сы ньщ езш eMipini и енщ кырагы K03i калт ж!бермей, устшен шыгыпты. Бунын белмесшде коп аял- дамаганы — эйелш щ тусшде шайтансырап жатканын оз коз1мен коргеш гой; ашулы ш ы кканы — бунын тусшде озге е р к е г а н куш агына Kipin, куш тарлы кка бершгешн TyciHreHi гой... - 161-
Earn ханымнын к©К1р е п н д е п шшденщ тымырсык тал- ма туындей ш е п п жатып алган капырык, кас!рет бурын- гыдан бетер батпандай TycTi. Содан кайтып ешюмге Tic жарып, ештене айткан емес. KeKiperiHaeri жан баласына ce3fliprici келмеген жаракатымды бегде кулакка хабарлан- дырып алам ба дегендей, Tinxi уйлемейш де. С уйепн суйреткен ебш-себш 6ip хэл. Енщ ханымга бул дуниеде, бул этршшкте ешкандай кызык калмагандай. Дарга асса да, басын шапса да 6epi 6ip, вз кунэсш , оз кылмысын мойындап болтан. Ио, улы OMipmiHiH алдын- да тек 03i гана кунелй Жас шебердщ тырнактай да жазы- гы жок. в л ш -еш ш гашык болганмен, мунын манына 6ip кадам жакындап керген емес. Тусшде де бул озге кушак- тыц ыркына вз ерюмен берщщ. Бар кунэ, бар айып езшде... Алда-жалда эл п 6ip окига тусшде емес, оцшде болса, ол осылай icTep ме еш, жок па еда, ол арасын 03i де бше ал- майды... Бф ак баягыдан 6epri есшен адастырардай боп, еал-дертш аударып келген ыстык щ кэрш щ не екенш енда жаксы бшедй Хан неге елш -еш ш гашыкпын деп журген ыстык махаббатыньщ да ж эй энш еш н еркектщ тем1р TereyipiHiH ансаган ургашылык екенш укты. Жас шебер ебш тауып хан сарайдын шине енш, бунын болмесше Kipep болса, KiM бш ггп, бул тунде тусшде ютегенш ещнде де ютейтш шыгар. б щ нде де балауса бала жйтггщ агыл-тегш албырт ce3iMiHe тайталасар, карсы турар дэрмен таба ал- май, н эп сш ш ер кш е 6epinep, канш ам а хан торканы кшншрш койса да, ургашы ургашылыгын гстемей коя ма? К е н ш н тусшде женген езезш ецшде женбей ме... Енде- ше, жар алдындагы, ак неке алдындагы, алтынбасты таж HeciHin абыройы алдындагы томен етек кылмысы ушш шегетш жазаньщ кайсысына да пешл. Егер дэл каз1р ол ©3i Kipin, бунын шашын 6ip талдап жулса, койдай кып сабаса, жонынан таспа далее, KOKiperiH жайлап алган эзэзщцщ кызыл куртынын козше су куятын- дай кып, аягына салып таптап, кул-паршасын шыгарып, суйек-суйепн ун кып yrin, эбден мылжа-мылжа кып, кай- дагы 6ip коркаулардын ортасына лактырып тастаса, оган да ырза; мынау ез-озшен дал болтан пушайман даршшиеген соны н 03i-aK артык; 6ipaK, кудай, ен болмаса, буган куйеушен таяк жейдан бакытты да кимапты гой. Дуниеде бундай Tipi аруак, тул бейбак бар дейсщ бе? Соны ойла-
ганда ез бетш 03i тырнагысы, вз шаш ын 03i жулгысы, мынау тук бшмегендей тымсырайып турган тас кабыргага ез басын 03i урып, мылжа-мылжасын шыгаргысы келедг Ел козшен калтарыста, оп-онаш а ©Tin жаткан ы ц-ш ыц- сыз кундер мен тым-тырыс тундерде мынау кур сулдерш суйретш журген канканы н элдеб1р жерше конактап ап, озд т н ен шыкпай журген шыбьш жаннын козш е калай су куюга болатыны жайында сан-сапат айла, амал ойлап таба- ды, сонын кай-кайсысьш да жузеге асыруга батылы да жететш сиякты; 6ipaK жеме-жемге келгенде 6ipiH де гстемейш. Онысы 6ipaK, канша дегенмен, аз кундйс жарыкты кима- ган коркакты к емес-Ti. О л езш щ ку н экар денесш кандай жек Kopin алса, мынау •прш1л1ктен де сонш алы кты жерш бггкен-дг Ол анадагы TyciHiH ©Mipre деген, бакы тка деген сонгы куштарлыгы, сонгы ыкыласы екенше эбден мойын усынып алганды. О ндай туе коргенш е енд1, буры нгы - дай емес, окшбейтш де, уялмайтын да болган, 6ipaK енд1 оган сол кунщ , сол 6ip с этп кайта оралт деп ттлеу кандай M0Hci3, кандай к уш рлж болса, ондай т1лек, ондай ыкылас- сы з ©Mip суру де со н ш а л ы кт ы м эн ш з, со н ш а л ы кт ы кутрлйс сиякты кершедк Сондыктан оган енд1 калган т1рлжтщ куны бес тиын. Егер улы BMipmi каз1р оз KeciMiH айтып, буны жазалар болса, сонын ешкайсысына да кынк демей, пей1л болар едг Ал оз басыны н мынау мэнш з •пршшжке кол котеруге ешкандай какысы жок. Ханым- ны н ондай кылыгын елд1н кандай сакка жугтртш, пади- шаньщ абыройына кандай нуксан келт1рет1нт тайга тан- ба баскандай аны к б1лмесе де, 1ш 1сезедг А к некел1 жары- на ондай киянат жасагысы келмейд1. Ал BMipuii болса, сол баягы тырп етпей жатып алган куй1. Бул ертеден кара кеш ке дейш тырп етпей, ж алпак eciKKe жалтактаумен болады. К,аиша караганмен, eciK кылп етпейд1. Сонда мынау абажадай кен болме оган тар лахат- тан откен тозак боп KopiHefli. Xyripin барып муны озге жары к дуниенщ бэр1нен окш аулап, мынау болмен1капас зынданга айналдырып турган ауыр eciKTi балталап шауып тастагысы келед1. Сонда ж анкаланып сынып жаткан ес1кпен коса бунын кою репн кысып, ж урепн e3in, талмау- сыратып бара жаткан, ©не бойын 3ipK-3ipK калш ылдатып, безгекше без1лде-пп журген ашу-ызаны да л а к eTKi3in 6ip- ак актарып тастар ед1. - 163-
Bip куш кутуип кемшрдй шакырды. Нокер кыздарын epTin сыртка шыкты. Ж ол-женекей козше Tycin калган кызметиплер де, сарай манындагы сакшылар да буган бурынгысынша и ш п -б у п л ш тагзым етш жатыр. BipaK OHflepi бурынгыдай айбынып турмагандай, буган MycipKeft карайтындай; бу да оларга коз салып жарымайды. Алайда тустарынан откенде ту сыртынан элдеюм т ш н шыгарып мазактап тургандай, кек ж елкеа дуылдап коя бердь Turn касындагы нокер кыздары да муны сынап-мшеп келе жат- кандай. Бул баягыда OMipuii жокта esnepi емш-еркш асыр салган тоган мацына, когал аланга жоламай, бурын коп бара бермейтш калтарыс бурыштарга бет тузедп BipaK онда да коп аялдай алмады. Мынау колдененнщ коз1 коп бак шпнде ауа екеш ауа да оган инедей кадалып тургандай. Кдйтадан сарайга асыгады. Енда оган мынау жарык дуниеден буйырганы — осы 6ip жутып коярдай боп кулазып турган кец болме мен бактьщ 6ip узйш камтыган келдей терезе гана. Ойлай- ойлай ой да саркылган. Сагыздай созылган узак кун OTin болмайды. Тенбек- шйен мазасыз тундер жан-жакка елендеумен отетш куннен де жаман. 6з1щй озще муцк1р-нэцк!р кылып, 03inai оз1не тергеткен жендет тундерде кунщз бажайлай ойлауга баты- лы бара бермейтш кейб1р жайларды эбден туб1не жет1п адалап шыгады. K,a3ip тек ез1н гана емес, озге Tyrifli 03i де сезбеген 6ip урлыгын жаркыратып жайып берген э л п 6ip бозбала жйтгп де, соган тап кылган анау коплд1р мунараны да, сондай мунара салдыруга ниет1н кулаткан баягы 6ip улы OMipmiaeH сэлемдеме келейн кущи де, сол ойын жер дей жет1 коян тапкандай куана костаган коп шуылдак не- кер кыздары мен кутуип кемтрд1 де, сонын 6opiHe TypTKi болтан бак кумар улы ханымды да — тащрегшдегшщ бэрш тугел жек Kopin 6ixri. TinTi, тап мынадай нагылет дуниеге муны экелген OKeci мен шешесше де OKneci кара казандай. Анау келдей терезеден албастыдай боп тонш турган кап- кара тунге де, куш-туш ауыз жаппай сыпсын-сыпсын сылдырап турган к1шкене хауызга да, жамбасын абжы- ландай шагып жаткан тесекке де, анау куш кеудесшен басып, ойда жокта кен1л1н1н тунгиык тукшрш деп тым купил TineriH жаркыратып жайып салган мынау корпеге де лагынет... Осынша тамуктын 6opiH Kopin, борш 6min,
тебесшен тенк ер ы е куламай турган к е к к е де лагынет... Осыньщ берш е шыдап, кетерш жаткан контер1 жерге де лагнет; осынша сумдыкты iiuiHe бупп, талай-талай нэресте кещ лдщ мавдайын таска ургызган мынау тымырайтан тымырсык каныпезер дуниеге тугел лагынет... Жер болтан кещ л эбден ашынып, жарык жалтаннын бэрш каргаганда, т й т алдамшы пенида жараткан хак тэщ рдщ 03iH нэлеттегенде, тек 6 ip адамды тана аузына алмайды. Ол — улы eMipini. Ханым кейде езш щ сол мшезше 63i кайран калады. Шы- нында, муньщ OMipiH тамук кылып журген ен алдымен сол емес пе... М ше, сарайдан шыта алмай сартайып отыртанына эдденеше кун болды. О л соны бшмей жатыр дейсщ бе?.. Ен- деше, муньщ кунэкэр кезш кургып неге тынбайды? Элде 03i салган азап аз болгандай, ею н ш пен ызага, осек пен табата, жанын жеп курттай жеп жаткан капырык кааретке талатпак па? Будан ызасын солай алгысы келген шытар. BipaK муньщ осынша азап ш еккенш ен оньщ басына шытатын мушз кайсы, муньщ жанын тырнайтын пыш- пыш оньщ жанын тырнамай ма? Ендеше, езше жаксы болса азаптай 6epciH, OMip-баки ест!меген не сумдытын ecTin алсын... в зш е де сол керек. М уньщ жас OMipiH осылай кулд!-кемеш кып, е к с т п койган o3i гой... в з обалы езше.. Ханым мынау ecipiK ойдан ш ош ып K erri. Не деп тан- тып барады? Таты да байты темен етек ургашылыгына басты ма, алдияр таксырга ттл типзейш дед1 ме... Алтын басты ханым екенш умытып, жайдак етек кара к у н кусап бунысы Heci тэты? Соны ойлаганда аза бойы каза болды. 0з1не бурынты- дан бетер ж уреп айнып Kerri. Дереу к элим асы н кайырып, хак таталага: «Баска кунэмд1 кеш песен де, улы eMipmire асыл суйек басыммен т1л типзген э л п 6ip э зэ зы ойымды кеше гер!» — деп жалынды. Енд1 ол кудайдан, элгшдей боп алжаспай турганда, асыл cyfteriMfli эзэз1л пигылдарта а я к асты кылмай турганда жасатан иенщ жаракты сотынын алдына, ез кунемнщ оты- на 03iM ертенет1н кунге тез жетк4зе гер деп ш ын пей1лмен саркыла ты ек Tinefli. Сол 6ip адал, а к ттлеу кеш репне ш ы м-ш ым дарытан сайын, ею коз1нен шымырлап ш ы ккан оттай ы стык молд1р тамшылар кайтадан селдете жонелд1. - 165-
TepriHLui бвл!м АН Ы ЗДЫ Ц АК.ЫРЫ Дариядан отерде ол куймеден шыгып атка мщщ. Куй- мелер салга тиелш жатканда, HGKepin epTin откелге беттеда. ИБлденщ iui тарткан кезьдт Таудан келетш жойкын су жаздатыдай арнаны Kepin кетпей, женге TycinTi. 8детю кош кыл кула Tyci сэл бозгылданып, лайытпай тунык женюледк 0ткел Tin-TiK жар арна кенет жайпауыт тартып, дария- ньщ бала кыздьщ бурымындай тарам-тарам боп, элдене- ше ж вдш ке тармакка бол1н1п кететш таяздау тусында ед1. Бул откелден бурый магурып пен машырыкдъщ eKi ара- сында эрл1-берл1 тыным таппайтын керуендер болмаса, бупнгщей жер к.айыскан ауыр кол етш кормеген-ш. Со- дан ба екен, аргы бетгеп жанбауыр жагалаудьщ ею бе-пнде жук арткан керуендер, жакын мандаты кыстактардыц кауын-карбыз, ЖYзiм, жемю-жидек тиеген арбалары, салт атты, есек м1нген, кодас жетелеген базаршылар ыты-жыты уйлытып калыпты. К,алын колта жол ашып туртан карулы сакшылардан айбынтан журт шеруд1н алдындагы кок найзалы коп некерд1н ортасында тек кеюл1 тана мелдей кара нысана- лы акбоз атка мшш келе жаткан улы OMipmire ентелей карайды. 0Mipmi жан-жактан коз1н сатып туртандарга назар сал- тан жок; карсы алдында улан-асыр кос1л1п жаткан кула тузден коз айырматан калпы ер уст1нде ш алкак отыр. Кумю epflin касы мен болат узен п кун нурына шагылы- сып, oMipmiHiH онсыз да суык жузш одан бетер сустанды- ра туседь К,арлы шывдардын ушпа бшктершен басталтан адуын арынынан эл1 арыла койматан жойкын дария жыбыр-жы- быр толкынта толы. Ж ымын-жымын кен арна ат туягы тигенде лезде кулюсшен айрылып, элем-тапырыктанып шыта келдт 0M ipm i сонын ешкайсысына мэн бермеген мантаз кал пы. Таудын тастай суы к суы TipceriH шагып, аятын урке баскан сала кулаш акбоздын басын бостау устапты. Жылга- - 166 - .
жылга к еп тарамнын бэрш ен сыр бшдфмей eTin келе жат- кан жануар езен нщ улы табанындагы сонгы арнага жете бергенде cypiHin к етп. Бейкам отырган улы OMipuiiHin ш ал как басы окыс булган eTin, камшы устаган колында- гы сук саусагынан элдене сусып тусш кеткендей болды. Ж урен flip ете калды. К,олына карап efli — с у к саусагын- дагы баягыда улкен кайьшатасы ажал аузында жатып буны 03 орнына 9Mip кып тагайындаттырганда салган, касына зулыстар елшен гана келепн аса сирек таргыл-таргыл мысы к к езт а с кондырган KyMic ж узж ж ок болып шыкты. Ол eciKTeH и м е н ш ек т ей x ip in , та г зы м е т к е н -д ь 0MipmiHi« алдына келген KiciHiH к ай-кай сы сы ceкiлдi оньщ да жуз1нде абыржу бар-ды. BipaK 6ip улкен шаруа- ны 6iTipin efliM гой деп, аякты алш ан тастап костендей ж енелм ей де, не кай iciMHeH жазып калды м д еп, eKi б уктеттлт елпен де какпай, зердел1 жас адамга тэ н 6ip жарасымды эдем1 ибамен алдына кеп жер изер л еп отыра Keiri. Сосын бугежектей бермей, бойын TiKTen алды. Осы 6ip молд1реген эдем1 ж т т п ц жYpic-TYpыcы, KiciHi ш п ей -ж ем ей тойгызатын су п-су йим д а i3eri э т р ш ш щ журепн муз боп карып алгандай болды. К,арсы алдында отырган балауса яйгптщ адам журепн оп-онай баурап алатын 6ip сикыры бар екеш н ол б1рден ангарды. BipaK кашан орнынан турып кеткенше, оныц дал кандай сикыр екен4н бите алган жок. Ж М т e3iHiH неге шакыры лганын айткы збай-ак TyciHreH к алып танытгы. Алайда ант-су iiuin акталмады да, жалынып-жалбарынбады да, не салсан да кендш дегендей, назарын темен салып отыра бердг Бул оньщ жузшен узак уакыт кезш айырмай, yHci3 тергедь Ж ш т боз-баягы 6ip калпынан Mi3 бакпады. ©Mipuii б!раздан сон босагада пзерлеп отырган бас шеберге ымда- ды. Жас ж ш т касына бас шебер кеп иыгынан тартканда барып басын KeTepfli. Бул оньщ керекарыс жазык м ан- дайыньщ астында айналасына жумсак шугыла шашып турган алакандай-алакандай eKi нурлы козд1 сонда кердь Сан килы жулдыздар жыпырлаган шшде аспанындай сан килы сез1мдердщ сэулесш тугел жиган сол 6ip тунгиы к жанар буны н кещ регш е б4ржолата орнап калды . Онда «апырай, аман-есен ж1бергежщз рас па» деген у н а з тан- калыс та, лып eTin тутана калган куаныш та, шекс1з риза- ш ылык та, 6ipaK 03 кунэсш жасырмай, тугел мойындап - 167 -
турган, ар жагына сыр букпейтш ак, коюрек адалдык, та, монтаны мулэшмд1 бшмейтш шынайылык та, TinTi, осы- нын 6opi он бе, туе пе дегендей дудамал урей де — 6opi- 6api тугел бар-ды. Ж т т п н жанарында ап-айкын сайрап жаткан э л п сез1мдер бунын хенш н де ешкандай кудж- кумэн калдырмай, улы ханым кызыл алма Ж1берш, туспал- мен б1лд1рш жаткан, бул жокта болтан окитаньщ шын- дык екенше козш б1ржолата жетюзгендей едт Содан сол 6ip тостагандай-тостагандай кос жанар кеп уакытка дейш бунын KOKiperiH кызыл шокша кыз-кыз карып турып ал- ган-ды. BMipmi алдында оты ртан жас ж т т п н анау ауыр есжтерден api аскан сон ещп кайтып жарык дуниеге шык- пайтынын, отан кор каранты тас зынданта жол т у с т турта- нын 6iлin отырды. Bipax осы 6ip iiui-бауырына Kipin бара жаткан жаудыраган exi жанарды коре отыра, кощлше ешкандай аяныш жупрмедк Ж урепне сексеуыдщ шотын- дай боп кадала калган э л п exi от бурынтыдан бетер ты- зылдатып барады. Эрине, адамды 6ip коргенде арбап алады дейтш сикыр коз элпндей-ак болар. Жаудырай каратан эдем1 кос жа нар эуел1 кощ лщ е аяныш орнатады, ет-журегщд1 елж 1ретед1. Е р к ектщ шыдамсы зы ны н басын жутып, эйелдщ шьщамсызынын абыройын топп тынатын кандай кара пэленщ де басы эркаш ан сол 6ip елж1реуж сез1мнен басталатын-ды. Елж1реу1к ce3iM де 6ip, устамайтын ыш- кыр да 6ip — eKeyi де абыройынды айрандай тегедь Бул ойлап тапкан — жан баласы exi етш кормеген зан мен тэртштщ басынан аттап отпек мына бассыздык та, шама- сы, содан ербпен. Бул э л п шаригатта коп айтылтан i6iaic пен эзэзшдщ кайда журетшш аки-таки анык бшмейдт Алайда бутан сол пэленщ кай-кайсысынын да журетш жантыз мекеш адамнын к ещ л 1тана сияктанады да турады. К ©Hiл итке коз бен сезден о т ш не бар?! Соны ойла- танда OMipuii элденеге ез-езш ен ауырлап сала бердь Кеп уакытка дейш жана тана жас ж т т шытып кеткен таре жабык ес1ктен коз айырмай кадалды да отырды. Ол 03i шытып кеткенмен, нур жайнатан exi козш осында тастап кеткендей. Emu, мше, сол exi жанар козге коршбей, exi босатадан, бул кайтер екен деп, эр кимылын Mi3 бакпай андып туртан секшдх
Ол айналасы на к е з ж у п р тш efli, назары на еш тене ш к п ед т Э л п 6ip ж аудыраган монтаны eKi к ез гайып бол тан eciKKe аркасы н беруге 6ip турл1 баты лы барм ай, шепншектеп, сылдыр-сылдыр су атып жаткан шытыра хауыздын касына барып отырды. К ою репн е тем1р п к ен боп кадалып калган eKi м елтен жанардан кайтш куты ла- рын бишедк С ол 6ip жел1мше жабысып алтан немелер ещн OMip-баки бунын кыр сонынан калмайтындай. Одан кайт- кенде кутыла алады... Б эл к ш , жас шеберд1 алташ коргенде ханым да тап осылай сенделген шытар. О да екш елеп кыр сонынан калматан ж ымыскы eKi жанардан к алай куты ла- рын биш ей, алас уртан шытар. BipaK эйел пакыр алас уртанда не тындырады. Сонынан калмаганды омакасты- рар кайрат онда жок- Ургашынын кашангы кайраны 6ipey- ак- Еркек басын 6epin кутылатын жерден эйел намысын тонатып кутылады... Ж арайды... Ал енд1 бутан кайтпек керек? К,арсы келгещн ондырмайтын кайарлы падиша мундайда не гстегеш жен? 0MipmiHiH карап отырып Ti3riHHeH айры лы п, айдалага лагып бара жаткан сергелден ойы осы арада 6ip сершлдт Езуше кекесш жупрдь Эрине, куртып тынады. Ондай бегденщ кызылына сутынган комагай козге кум куяды. 0Mipmi K0нiлi бул тужырымын да кенеу тутпай тур. Сонда падиша басымен алдына жаутандап келген монта ны жанарта кайтш кылыш жумсамак. Айбат шегш келетш ата душпаннан айналып кетпессщ бе? Окша атыла кара- тан ала K03fli куртып тынбаганда кайтпексщ! ©нменщ нен оте караган еш пещ ц коз ceHi де каньщ а карайтып, жуй- ке-жуйкенд1 су тиген кыл аркандай ширыктыра туспей ме? Ш ыкшытына кум толтырып койгандай TiciH ш ы кы р- лап, он бойдагы ежет кан б!рден ш екене ш апш ып, шы- мырлап шыта келмей ме? Ол кашан езгенщ каны судай акканда барып арнасы на туспеупп ме едЛ Ондайда ошпендщнщ кещрдепнен шумектеп аккан кара кан журепнш К,ап тауындай айкара басып жатып алтан капы- ры к ce3iMfli 6ip-aK cepnin, K03in шырадай жанып коя береди Ал именшек баска кылышын тисе, атанньщ аппак сака- лынан да касие-rTi а к алмаспен котыр есектщ куйрыгын кузегендей маскара емес пе? Ондай пакырана б1реудщ теплген канын коргенде кездейсокта колбака басып кет- - 169-
кендей тыжырынбассын ба? Э лп неменщ алакандай кезш ен, ен болмаса, 6ip мыскдл еш пен дш к корсе не дейсщ? Бунын жанына бвршен де сол батады. К,ылыштын жузшдей алмагайып киын тагдыр кешш келе жаткан oMipmi басымен бурын-сонды дел мынан- дайга кез боп кормеген-дь К е ц ш ашудын да, акылдын да ыркына коне алмай, epi-copi. К,анша бас катырганмен, еш токтамга келе алмады. Адаскан ойы кай тарапка бултар- са да, аш тазыдай сумецдеген уры сауалга тап болды. Ол дел осындай жаудырай карайтын кос жанарды жене б1реуден керген сиякты едг BipaK кашан К1мнен кергенш канша ойласа да, есше Tycipe алмады. Ол да осылай м у л ей тсю молд1рей карайтын. Клмнен Kepin efli соны... О да осындай окпелеген жас баланыц кез1ндей ет бауы- рынды елж1ретш журе беретш жазыксыз жанар-ды... «Жазыксыз жанар... » Эм1ршшщ кырагы к е ц ш ещц- енд1 арна тузеп, саралана бастаган ойынан осы 6ip сезге cypiHin, кайтадан Myflipin калды. К,айдагы жазыксыз жа нар?.. А к некел1 тосепне кез алартса, одан артык атанныц басын шапканы керек пе? К,осагьщнын етепне кезш суктаганы iprenHeH найза шошандатканнан кем оспадар- лы к па? Алтын тажды басын былай койганда, кез келген жумыр басты еркекке одан аскан корлык, одан аскан мас- кара бар ма? Басынып болгасын, бас урганы не керек? Кез келген жалба тонды, жулма тымакты кара таяктьщ кеинрмейтшш бул кайтш кеинре алады?! Еркек ушш ата- мекеннщ тыныштыгы, ата-бабанын аруагы, ак некешн 6epiKTiriHeH артык намыс жыртатындай не бар? Алтын басты азаматгын аскар таудай абыройын кебелек кецш ургашынын делен-делен етепне твуелд1 кылып койган кудай шебер-ай! Жараткан иешн еркек юнджке жасаган жалгыз кысастыгы болса — осы шыгар. 0Mipmi о з -о зте н куйш ш , орнынан турып кегп. Э лп 6ip жаутандаган монтаны жанар козиге ещц туссе, оз колы- мен ойып алар едг Ол аягын ауырлап басып, терезенщ алдына беттедг Жете 6epin ан-тан токтап калды. Жана гана «ещц кез1ме туссе, белем» деп ттстенш турганы жау- тавдап тагы алдынан шыкты. Бактын тобесшен бой асы- рып турган кок мунара буган дым кермегендей молд1рей карайды. Жанагы 6ip eciHe Tycipe алмай отырган монтаны карасты ол баягыда осы мунаранын бойынан керген екен - 170-
гой. Ол YH~TYHCi3 жалбарынып турган м унараньщ бул сикырына алгаш кергенде-ак назар аударып едь BipaK онын мынандай сырына тусш ген жок-ты. Бакса, бар гоп осында екен гой. Мына мунара ханымнын. терезесшен де куш бойы осылай жаудырап карап турмайды дейсщ бе? Ол да муны алгаш кергенде кайран калган шырар. О да мунараньщ мынандай сикырына кейш тусшген болар. Шебер 03i салган мунарага к ещ лш де журген щ кэрш бейнелепть Аузы жетш айта алмайтынын мунарамен б иш рш п. KyHi-TyHi терезесшен телм1ре карап туратын мылкау мунарадан ханым ойымды езьак тусшер лесе ке- рек. Монтаны жшт, бакса, жер тубшдепш ойлайтьш жулын курттьщ 03i болып шыкты. Tempi, еркектщ соры сез!нде де, эйелдщ соры к езтд е емес пе? Еркек неме айтканыма жетш тынам деп тыраш- танса, ойел неме кез1ме керш генш иемденш тынам деп оуре болмай ма? Сондыктан да, конин созден азатын ер кек кш дйаз келденен созден сактандырган ата-баба эйелд1 келденен козден коргаштап баккан гой. Ак некел1 коса- гыньщ кушагынан табылатын тесектен баска жердщ бэр1нде де ургашыныц к езш кара тундей кара пердемен кымтап устаган ата-баба соньщ б ерш бымей ютед1 дейсщ бе? Ол неменщ кезш ашып койганнан repi етегш б1ржолата шашып койганньщ 03i дурыс. K o3i коргенге кумартпай турар ургашы ма? К,умартса болды, ол пакырлар кумары- на жетпей, cipo, тынар ма? Буган енд16api де TyciHiKTi болды. Ханым эуел1 мынау кул1мдеген керкем мунарага кайран калды. Сосын адам- нын акылы жетпейпндей сикыр мунара тургызган шеберд1 6ip коруге кумартгы. K epin ед1, жас ж т т т щ iini-бауыры- на Kipin бара жаткан эдем1 жанарына арбалды да калды... Сонда оны эзэз1л жолдан ак некел1 ко сак еткен буньщ абыройы, тажы мен тагы, ата-ананьщ батасы, келденен журттьщ кез1 мен ce3i — ештене KiaipTe алмаганы ма? Ен болмаганда, ай астындагыларды тугел дерлш т т р к е н - flipeTiH айбарыньщ да бегет бола алмаганы ма? Соньщ 6opi ашкарак н эп а мен адаскак кещ лд1 айкара буркеп тура тын жылкынын куйрыгынан ершген алакандай кыл перденщ орынына журе алмаганы гой! Ж арайды, сайтан иектепш ургашыньщ комагай корсе кызар HanciciHe сен- бей-ак коялы к, 6ipaK сонда хан сарайына сырттан колде-
нен ж т т т у г ш Tipi шыбын юрпзуге тш сп емес сакшылар не б тр ге н ? Ханымнын сонынан 6ip кадам калмауга тигс HeKepi мен оны K03iHeH 6ip ел! таса кылмайтын кутуцп к ем тр кайда журген? 0Mipmi сол т у т твнбекшумен шыкты. Тан атканын асыга Kyrri. Кутупп KeMnipMeH сейлесш квруге бел буды. Кещ лш егеу куйрыктардай жабыла KeMipin жаткан кеп кумэннын басын 6ip кайырса, сол кутуцп к ем трд щ жа- уабы кайырады. Ертещне танертен даяшы эйелден кутупп кем трд1 шакыртты. Кутушшщ баз-баягы калпы. Суда жузш келе жаткандай узын кейлепнщ етеп flip-flip eTin, калки баса- ды. К,ашан касына жетш болганша OMipuiimH шпн пыс- тырды. Ак тесепн1н кырагы кузетшга ецбеп е т т кеткен жанша тым шалкалап кдпты. Уйкылы-ояу жузшде кысы- лу-кымтырылудан атымен нышан жок- ©MipmiHiH зыгыр- даны кайнап отыр. Алдымен осы малгуннын квзш курту керек екен. Жалпак, жаЬан кура к ушканда осы-ак бат- пансиды да журедц. Улы эм1ршшщ тажсыз баратын жершде кызмет ететшш булдай ма, TinTi айылын жиса не дейсщ! Бурынгы мардамсыганын 6ip жен деййс. Ал мына каз1рп KepryiHe жол болсын! Бул 03i жокта не болып, не койга- нынан afli бейхабар деп ойлайды гой, шамасы. KyTymi KeMnip касына келдг KeyfleciH басып тагзым етп. Сосын манаураган мангаз к е й т , не айтайын деп еддщз, кулагым азд е деген Kicime, буган назарын тжтедг QMipmi мынау алдында тук болмагандай салгырттурган KeMnipre капел1мде не дерш де бшмей калды. BipaK бук1л сарайда онын алыстан орагытып жатпай, icriH женш б1рден сурап, букпантайсыз ецпмелесетш адамы — казына бас- тыгы мен осы KyTymi кемшр-дг Бул жолы да яркйщетш алып бара жаткан ашуын зорга ipKin, жарыкшактау шы- гатын коныр дауысымен б!рден эцпм е бастады. Сейлеп отырганда TiKe карайтын merip кезш к ем тр д щ жузшен айырмады. KyTymi KeMnip буны эуел1 уйреншпсп эдеттмен 6ipa3ra дейш енжар тындады, сэлден сон барып, осыны шынымен айтып тур ма, элде eMipmi адамнын багы- ныштыларымен ойнайтын кеп «мысык, тышканынын» 6ipi ме деген Kicime, селд1р ю рш пнщ астына езер жасырын- ган ала кезш окыс TipinTin, бунын жузше бажырайып 6ip карап койды. Будан айбынды ма, жок энпм енщ TepKiHiH - 172-
ангарып калды ма, ала кезш сабаудай-сабаудай сида KipniKTepiHiH астына кайтадан кем ш алды. Буньщ одан аргы энпмесш е у н аз кулак, тосты. Bip уакыттарда орак мурынньщ астында жыгынкы жаткан терт-бес тал кылта- н ак мурты TiKipeftin шы га к елдь Bip шамата дейш солай тйюрейш турды-турды да, кенет кайта сулады. К,ан-селшз сурты лт кайм ы ж ы к epiHiHe ж ы м ы скы к у л т ж у п р д к Кутуип кемшрдщ езу1ндеп кулкйн кергенде, бул сезден тыйылып калды. К е м т р aMipmiHiH неге токтаганын б1рден тусш ш , езуш деп жымыскы кyлкiнi жым-жылас eiuipe койды. И ш п тагы да тагзым e rri. BipaK OMiprni е н д т C03fli оньщ озшен тосып, тым-тырыс телм1ре капты. Ещц эцпмеш кутуип к е м тр бастады. 0м1рипнщ аузы- нан шыккан элпндей создерден сон да ол бэз-баягысын- ша нып-ныгыз. Даусында да хирш жок- Аспай-саспай сезш е KipicTi. Оньщ мынау байсалды дауысы , сабырлы жуз1, жалтармай тура караган батыл жанары эмфцпнщ езш ала- сарта тускендей. 0Mipini сыр бермеуге тырысып, тырп ет- пестен тындап отыр. Кобалжыган к о щ л т талайды тер- гей, тындай уйренш калган суеты жузш щ тасасына жасы- рып, кутуип кемшрден кезш айырган жок- KyTymi KeMnip айтарын айтып болганда барып, иепмен «журе бер» деп мегзедг Кызметип и ш п сэлем етш , мана- гысындай манаурамай, аягын ширагырак басып шыгып KeiTi. 0Mipmi кемш рдщ э л п эцпм есгащ , м иына ю рм ейтш шымшытырык ш ытырман б1рдене тындагандай, басы мен аягын таба алмай, дал болып отыр. Сонда к еш еп ш ебердщ куштым деп отырганы ханым емес, баска 6ipey болганы гой. 0MipmiHiH кас-кабагынан коркы п калган калтырауык немелердщ тапкан акылдарынын турш-ай! К,икар ж т т т щ басын кыркып тынатын жерде сау бастарына сакина тгпеп алгандарын караты! Апырай, эл п неменщ демесш карай гор! П адишаньщ ак некел1 тесеп н е суктанган суганак неменщ кезш калай куртса да к у н э емес. Оньщ уст1не, ол Ka3ip дегешме жеттш, ханымнын кыпш а белш е колым тид1 деп ж ур гой. К еш е м уньщ алды на келген де де, кеппршмес кунэ жасап койганын эбден мойындап отыр- мады ма? Ендеше, оньщ сол 6ip ecipiK ойын 03iMeH 6ipre куртып тыну керек. Ш ама-шаркын бшмей, аспандагыдан дэметкен нысапсыз кез4не кум кую кажет. Енш муньщ - 173-
пшне каткан канды сол кунокар неменщ дфдектеп аккан кор каны гана жуып-шая алады. Онын арам пигылында- гы мунын ак некел1 тосепне тускен дакты акымак басын жалмаган ак алмастьщ жузше жуккан кан гана ке-пре ала ды. Тек колденец коз ештеце байкамайтын, келденен кулак ештене ест1мейт1ндей кып тып-тыныш жайгастыра алса болтаны. BipaK ел кулагы елу, олардьщ ештене ecriMeyi мумкш бе? Тез1рек жансыздарын базарга ж1берш, кара тобырдын не деп KOKin жургенш бшгеш жен. 0Mipiui астамшылык ойлаган шебердщ монтаны жана- рын калай куртудьщ камына шындап KipicTi. Бурынгы- сындай емес, 6ip турл1 бойы сергш калгандай. Кении бык- сы к кеп кумэннан арылды. Онын орнын ецщ езепн ертше жалап бара жаткан еш пен дш к жайлап алыпты. Жансыздарды базардан не е с т т келер екеп деп тыпыр- ши тосты. Коп ретте аузын багып карап журе алмай, кай- дагы жок канку таратып журетш кара тобыр бутан не icTey керек екендшш ездер1 айтып 6epin отыратын-ды. Бул жолы да ол э л п ж1птан жазасын журт аузындаты лакапты ecTin алып кесуге бел буды. Жас шеберд1н хан сарайга шакыртылганы ол'\\ ел кулаты- на rain улгермесе керек, базарта 03ip ешкандай а л ь т кашты лакап тарай коймапты. Ол енш жансыздарын шебер жiriт туртан махаллата ж!берд1. Махалла тургындарыньщ ай- туынша, шебер туртан уйдщ кожайыны OMipmi оны жана 6 ip керемет MemiT салдырталы шакыртыпты деп к е к т журген KopiHefli. 0M ipmiHin Кулагина мынандай жай эншей1н даракы дакпырт тап онша жата коймады. Ол ба- зарга жансыздарын арата 6ipa3 кун салып барып ж1беруге бекшдк Сонда журт жас шебердщ сарайдан осынша уакыт оралмай калганын кандай сакка жуг1ртер екен? Жаздын кербез эйелдщ журюшдей мандымай коятын мимырт кундер1 узак сарылтып етш жатыр. К,улагьша елен етк1зердей еш хабар тие койган жок. Улы ханымнын са- райынан да ешк1м ат i3iH салмай, тым-тырыс жатып алды. ©MipmiHiH кызметшшен кызыл алманы юм жiбepдi деп сураганын ест1ген сон, енш кайтер екен, enai не болар екен деп, тын тындай калыпты. Кулл1 дуние 6ipiHiHаузына 6ipi TyKipin койгандай, cecTepiH шыгармай, элдекандай 6ip кезге кор1нбес мын сан сикыр тес1ктерден бунын эр - 174-
кимылын кдлт ж!бермей, жабыла андып, сыгалап турган- дай. BMipmi напас зынданга кеш еп шебер ж т т емес, e3i тускендей, узакты кунге тырп етпей отырады да кояды. М ынандай Ty6i ш иш ш аруаны алдымен ел ангарын б ш т алмай турып жайгастыра салуга артынан тагы кандай кан- куды н оре турегелетш ш б1ле алм ай дал болады . К,ашан да тутымындагы журтгы танкалдырып уйренш калган басы 03i туралы ел арасына тарайтын ертенп лакаптьщ узын ыргасын алдын ала ангарып алмай турып ештене юте- мейтш-дк 0ншеш нде сэл нврсеш ерт тиген каудай лау- латып ала женелетш журттын аузына бул жолы нендей тыйым бола калганына, канша ойланса да, тусше алмай койды ; OMiprni м ы кты болса, 6i3flin лакабы м ы зсы з ез беттмен ic тындырып кореш деп уэде байласып койган- дай, тырп етпей жатып алды. 0Mipmi мынандай Menipey ты ныш ты кты imiHeH сан с а к к а ж оры п бакты . BipaK еш к а й с ы с ы н ы н ки сы н ы келмейттн сиякты. ШаЬар халкыньщ арасында коздер4н1н жауын алып турган корнем Korinflip мунараны тургызган жас ocnipiM ж1птпн а як астынан у н -ту н аз жогалып кеткеш жайында ешкандай к а чк у тарамауы мига к1рмейд1-ак- Хан базардагы карайган халыктьщ козге урып турган кок муна- ра жайында ауыздарына ун толтырып койгандай жак аш- пай калгандары, cipo, тег1ннен-тепн болмаса керек. 0дце бул жуырда гана б1лген сумдыкты олар баягы да-ак естш, 61л1п койган ба? 0 р и н е , солай. Ж урт ж ана м унаранын сокырга таяк устаткандай козге б1рден тусеттн тосын си- кырын олдекаш ан-ак талай сакка ж у п р т т улгерген-д1. Бул тусшгенд1 олар тус1нбейд1 дейс1н бе? Енд1 сол сумдык м аскар а TicTepiHeH ш ы кс а , бастары кетет1н1н 61л 1п , iuiTepiHeH ты нып пуш айман боп журген ш ыгар. Сонда осыншама халыктын арасынан 6ip коб1к ауы з к о к 1м ен1н табылмаганы ма? 0лпндей сандырак ауызынан абайсыз шыгып кететтндей есерсок ешк1м болмаганы ма? Бул кан- шама кылышынан кан тамып, катан т эр тт орнаткан кунде де, ел аузына дол осындай 6epiK кулыптьщ салы на калуы мумк1н бе, cipo?! 0Mipmi осы 6ip масадай жабылып жаткан мазасыз сурак- тардьщ ешкайсысына кисынды жауап таба алмады. Ма- найы туп-тугел масасы мен сонасы каптаган кара бал- шыкка айналып кеткендей. Аягын аттаса бодцы, аранын - 175-
ашып жаткан жутпа уйык 6ipaeH тунгиьнына тартып ала жонелетсндей. EciK жакка TenMipin, тырп етпей отырады да к,ояды. Алтын шайган абажа eciK апталар бойы кылп етпей гурып алды. Акырында oMipiuiHin полен куннен берп са- рыла куткен шагы да кедщ. Абажа eciK жайлап ашылып, ар жагынан жансыз кор!щц. Бугежектеп iuiKe озды. Бунын карсы алдына жетш токтады. И ш п -б у г ш п тагзым е т т , бунын аузына карап турып калды. — И э, не ecTin, не бшдщ? Ж ансыз бунын жузше жалтактай карагыштап, энпмесше KipicTi. Базардагы журт OMipiui ещц мынандай мунара ез астанасынан баска ешкайда салынбасын деп, шебердщ ею козш ойып алып, кангыртып згаберйт десш журген коршедт ©Mipini жансыздын жузше узак Tecinin отырды да, бара бер деп eciKTi нускады. Жансыз жылысып шыгып Kerri. 0Mipmi аркасынан ауыр жук тускендей орнынан атып турды. Ш уылдак тобырдын айтып жургеш, шынында да, мига конады. Bipece кул1мдеп жайнап шыгатын, артын- ш а-ак екпелеген жас баладай жэуд1рей калып, кырык кубылып туратын мынау сикыр мунаранын тек аспан ас- тындагы ен ауыр тэж бен ен бш к такты иемденген бунын гана астанасында турута лайык екеш де рас. Ондай эсем мунараны баска калаларга да салып багасын TycipMey ке- рек дегендершщ де эбден жаны бар. Ендеше, мынау жа- рык жалганда ещи мундай мунара салынбаута тшсть Он дай аса сирек енер конган 6ip туар шеберлердщ кашангы киет!н кебш э л п жас ж т т те KHcin. К,ай-кай OMipmi де ондай шеберд1 езш ен баска еш ю мнщ колына Tyciprici кeлмeйдi. Ендеше сол кеп шуылдактын дегендерьак бол- сын! Д эл мынадай KopiKTi мунара 6opi6ip аныз таратпай тура алмайды. Ендеше, оган лайык аныз табылды. Еспген кулактын кай-кайсысына да б1рден кона кететш эбден кисыны бар лакап. 0Mipuii коптен 6epi ез болмесшен аггап шыкпаган-ды. Сол куш бак шпнде серуен курды. ©3i жаксы коретш онаша булактын басына барып, узак ойланып отырды. Жер койнынан сыкылыктап кулш шыгып жаткан молд1р су баягыдай ш ирыккан жуйке-жуйкесш тугел балбыра- тып, вне бойын 6ip бейжай сез1мге бвледт ©Mipuii eKi
шекесш каусатып шберердей сыгып жаткан батпан зшден кутылып, омырауын агаш-агаштын арасынан урлана ес- кен майса самалга ракаттана тосты. Дуние балбырап тур. Кулегеш булак ауыз жаппай сыкы лык кагады. Агаш басы сыбырласып, сусылдасып мэре-соре. Асылы, пенде пакыр кайдагы ж ок азапты e3i ойлап табатын болса керек. К,ай- дагы ж ок капы ры к сез1мге берйпп, ж октан езгеге камы- тып, зари кабатындай соншама не бола калып ед1? EcipiK дэмеге бершген есер неме тш е п жазасын тартады. Ол неме енд! еш кш ге сылкы м мунара да салмайды, е ш к ш н щ ба- сын эзэзш боп арбай да алмайды; корген ж анньщ imi- бауырына Kipin бара жататын жаутан-жаутан кос жана- рын жел к у ы к caypiKTepfli п ш т р е т ш канды к ол жендетше OTKip канжармен ойгызып алдырып тастайды. Онымен тана коймайды, ханымды куштым деп ойлап журген пэтшагар ертен 6ipey-Mipeyre аузына келгеш й к е к ш коймасын деп, •плш де кырыктырып тастайды. Сосын ол найсап бул ду- ниеде ун-тунЫз к у н к о р т жаткан коп м акулы ктьщ 6ipi боп мещ реу ттрлис кешедь.. Ол сол тун1 жайлы уйыктап ш ыкты. Ертещ не £ анер- тен зындан бастыгын ш акырткалы отыр ед1, Kipin келе жаткан Kimi ханымды кердь Ханым есйетен аттай бере, и ш п тагзым erri де, мамырлап басып торге озды. Буньщ касы наж ете бере Myflipin турып калды. К.ак мандайында- гы курен лагылга шагылысып жарк-журк ете калган кос жанары бурынгыдай емес, казылынкырап кетттп 0Hi де куп-ку- Ханым сынык жузш буган тж тем ей, 6ip кырын отырды. BMipmi оны мынандай ойда жокта Kipin келер деп кутпеп едГ] К,апел4мде не дерш бнтмей, кысы лып кал- ды. Сосын бГраз уакыттан кеш н барып, алдындагы оз- оз1нен азып-тозган кшп ханымды аяп кеттГме, колы н со- зып касына шакырды. Муньщ колы тики-ак мун екен, 6ip кырын отырган ханымнын узын KipniKTepiHiH ушы- нан олденеше мелд1р тамшы м елт-м елт тамып кетп] Kimi ханым OMipmiHiH колына ерш ш басып, аягы нын астына гурс кул ап ту с и Л Ё ю иыгы с ел к -сел к eTin, агы л-теп л жылап жатыр. КунГ кеше гана езш е дуниедеп ен жексу- рын адам боп KopiHreH, осы 6ip жас балаша exciriH баса алмай сол к -со лк жылап, аягы нын астында ж аткан эйелд1 кайтерш бым ей, oMipmi абдырап турып калды.|О сыдан аз гана к ун бурын д эл осылай аягы на кеп жы гылса, не - 177-
icTeiiTiHiH kim 6uiiim , бул жолы ол караптан-карап жу- дсп, ипн тусш, азып-тозып кеткен ханымды муЫркеп тур. Томен ецкейш, карынан тартып тургызып алды; сосын ыгысып касынан орын бердх 'fTCiuji ханымга ештене айт- кызгысы келмегендей, оньщ орттей лапылдаган жуп- жумсак, ex i алаканын колымен басып, уншз калдыТ^Ха- ным эл1 жылап отыр. Коптен 6epi коюрепнде турып кал ган ащы шамалыда таусылар емес. Элден сод ем рпйнщ мына унс1з аялаганын хещ лш е медет кылды ма, жуба- найын дедх Омырауын ортеп бара жаткан ызаньщ ащы жасы саркылган сон, ханым енш не icTepiH бшмей, абыр- жып сала бердс 0Mipini де ештене сурамады. Exeyi ун- тунЫз opi отырды, 6epi отырды.{Б1раздан сон ханым езш щ мына отырысына ынгайсызданып, кетуге окталды^ 0Mipmire тагзым етш ecixxe карай беттей бере, кайтадан кшрдь|С осын 6ipa3 уакыт элденеге батылы бармай, Myflipin турды да, теменш жтеп тш катты: — Хан нем, ci3 мунараны салган шеберд1 каматып ко- йып па едвдз? — ©Mipiiii ханымньщ мынау тобеден тус- кендей тосын сурагына iuiiHeH кайран калып турса да, байсалды калпы жауап бердк — Ио. Ханымньщ exi бетт ду кызарып к е т щ Э л п сурагын 03i орынсыз xepin кысылды ма, элде бойын баска 6ip сез1м билед! ме, буньщ аягына кайтадан жыгыла 6epin efli, oMipmi шынтагынан суйеп калды. ^ О н ы н ешкандай жазыгы жок- Ештене де болган жок. — Бшем. Ханым, рас айты п тур ма дегендей, к е зш KOTepin, oMipuiire карады. Оньщ жузшен ашу кермегенше таныр- кап ун-туншз турды-турды да, eciKKe беттедГ) ©Mipiui, кашан шыгып кеткенш е, одан козш айырган жок. Ханым ecixxe жете 6epin, артына бурылды,’gMipiuiHiH не ойлап турганын ангара алмаган Kiciiue, жаутандай 6ip карады да, айран-асыр калпы шыгып кеттЦ Ханымньщ мына келнлне BMipmi де кайран кап турган- ды. Бурын-совды ол улы ханымньщ 03iH устше сураусыз бас суктырып керген емес-Ti. Kiiui ханымньщ бул кылы- гын калай тусшуге болады? 0лде жорыктан оралгалы бас сукпай жатып алган буны xepin сагынышын баскысы кедш ме? О да мумкш гой. Оньщ устше, улы ханым ж1берген
к,ызыл алманьщ ж айын о да еспм ед1дейсщ бе? О з-езш ен капага тунш ыгып, жарылып кетердей болган сон, не де болса барып, бет ж узш Kopin кайтайын деп нар тэуекелге бел бутан гой. Эм!ршшщ жузшен ашу кормеген сон, кецийн басып, ез болмесше кеткен шыгар. Bipaic, бас ж ок, к о з ж ок, б1рден жас шеберд1 сураганы Heci? Бет-моншатын белбеуш е туйш келгендеп шаруасы жалгыз-ак сол шебер ж т ттщ жаны тана болтаны ма? «Оньщ ешкандай жазыгы жок». Бул не дегещ? Элде элп жас ж н г т канды жазаньщ курытынан куткарып калгысы келд1 ме... Ендеше, неге жалынбады, жалбарынбады. М уны н э л п «бшем» деген 6ip ауыз сезш KeiuipiMre жорьшы ма екен? И э, ол е к еу щ щ арасында ештене болмаганын бул бшедь BipaK ажалдан да тайсал- май, аспандагы айга к ол созган ecci3 ж т т т щ алты н тажды падишанын абыройына д ак Tycipe жаздатан астамшылы- гын 6opi6ip кеипрмейдт Э л п коп ш уы лдактьщ ештене еспмей жатып ауыздары кышып, кош п жургендерш тез1рек шынта шытаруы кажет. 0Mipiui оз кон1л1ндеп 6ip туйткш ш н ш еш уш таба ал- м ай-ак концы. Ханым жана есйстен шыгып бара жатып артына бурылып неге карады? Онын жаудыраган жана- рынан бул 6ip турл! урей сезгендей болды гой. Ол мунын сы ртка сыр ш аш пайты н су п -с у ы к жуз1н 6yriH Kopin тургандай, соншама неден сескенш? Элде айткан соз1н1н буган ешкандай эсер етпегенш Kopin, TiKciHfli ме екен? Сонда бул оньщ элг1 создер1 эсер еткенде не icreyi керек едН К,апас зындандагы жас ж т г п босатып ж1бер дейд1 ме? Ханым квщ лш щ калауы не? Бул оган жанга тиердей, шошытардай ештене айткан жок- Ештенен1 бетше салык еткен жок. Ендеше ол осыншама неге урейленед1? Элде шебер ж1г1Т жазага ушырап калады деп корка ма? Абы- ройын аяк асты кыла жаздаган акымак немен1 ханымнын буйт1п аяйтыны калай? К,айта кара табан есерсокты н элгшдей оспадарсыздыгын келш 03i айтуы, к алы н журтгын алдында кара бет кып жазалауды талап eTyi, суйтш кун! ертен коп шуылдактын сасык ауыздарында кеткел1 турган абыройын актап алуы керек емес пе ед1? О ньщ орнына 6yriH кеп, ашып айтпаганм ен, элг1 бузакы га KemipiM нлегендей рай танытгы. Осыньщ 03i э л п немеге, шынын- да да, кощл! кетш калганнан сау ма? Эйтпесе, буньщ ал- - 179-
дына кайдагы 6ip ку шунак кулга ракым тшеп келе ме? Жок-жок, бунда 6ip гэп бар. Kici бетше Т1ктеп караулы бшмейтш уялш ак Kiuii ханымнын бул келкл тепн келгс емес, ол не де болса, жанын шуберекке туйш , нар тоуе- келге бел буып келш отыр. Басын ол1мге тжкенге барабар кылык- Э лп немеге жаны шындап ашымаса, ол мундайга елее барар ма? Сонда... Сонда... Кутуцп кемшрдщ анада- гы айтып жургеш не боп шыкты? Элпнде ханымнын e3i де: «Арамызда ештене болган жок», — деп ант-су iiuin ед1 гой. Соньщ 6opi жалган болтаны ма? Ж ок. Жок... Ханым мынау терезеден куш -туш телм1ре т е н т турган эзэзш мунара туспалдаган элдекандай жумбак ансарга TinTi де кет epi болмаган. О баста-ак, оспадарсыз жптгп аяп, оган некер кызын ж1бергенде де тек езйин абыройын тана емес, мунара тургызган жас ж т т т щ басынын амандыгын да ойлап ютеген. Ендеше, оган к е ц ш н щ эуелден-ак кула- ганы. BipaK алтын такты хан сарайдын аруагын да атгап кете алмапты. Албырт жйтггщ асау д е м е с т жазгырмаган да, жазаламаган да... Эм1ршшщ ойы жылан арбаган торгайдай 6ip тешректен ш ырк айналып шыга алмай койды. BipaK мынау жер ас- тынан ж!к шыккандай ойда жокта сап ете калган сумпайы туспалга кеций эбден кулап тур. Бэлш м, ханым ез кушагына ынтык болган асау дэмел1 албырт ж ш тп тек MycipKen кана коймай, оз1 де алабуртып ансаган шыгар. Б о н е анау жолгы ханымнын белмесше барганы сап ете калды. Енш тапты... Ханымнын сол жолгы туешде кушып журген еркеп баска ешюм де емес — энеу к у нп монтаны жшт. Ханым онымен ощнде болмаганмен, туешде табыс- ты. Ендеше, ол сол 6ip жайнак коз жас жителей eMipinae болмаганмен, кощлшде елдекашан кауышкан, кощлшде ол ханымга будан ropi элдекайда жакынырак... Жана да сонын жолына жанын курбандыкка шалуга пейш болып келдк Ал бул болса шаршы галамды тугел ттренткен OMipmi басымен тукке туешбей, бала кусап жылады екен деп мушркедк 0Mip баки icTen кермеген осалдыгын жаса- ды. Ургашыньщ кезш деп жас та 6ip, кезбояушынын колындагы алтын да 6ip — екеушде де опа жок- Ханым нын ак неке тесепне каншалыкты адал екенш энеукуш тунде коз1мен кормеп пе efli? Ол ощнде аттай алмай жур- геннен туешде аттап, ощнде ютей алмай жургенш туешде
icren тынган жок, па eai? Ендеше ханымньщ ещнде бунын алтын тажды басыньщ абыройын аттап кете алмай жургеш де кай ургашынын да, капел1мде, тар тесекте алгаш табыс- ' кан бегде еркекке аш белше к ол апартпай, 6ip кауым уакыт карсыласаты нындай ж эй энш ейш кур мез1рет кана екен гой. 0MipmiHin ойы на осы тускевде, енм енш е элдею м пы- шак сугып алгандай болды. Онын талайды керген жумыр басына бурын-сонды дэл мынандай жаракат тускенш кермеп едг М ынау ол бастан Keiuipin керген жэб1р мен I жапанын ешкайсысына да уксамайды. Ол турган жершде ! кулге айналып бара жаткандай сулесок шегш, шежш отыра кетп. III 0Mipnii бул дуниеде ештенеге кулкы болмай сулы к жур. Базардан кунш е сан сапат шапкылап келш жататын жан- сыздарды да енжар тьщдайды. Зындандагы шеберд! жаза- лауга да асыга коймады. KyHi кеше тана KeKiperiH 3ipK- 3ipK кайнаткан ешпенд1л1к те жым-жылас жоталган. Она- ш а белмеде ертеден кара кешке миын жейт1н ащы ш ек тей шубатылтан кым-куыт ойлар эншешнде журек кыжыл- датып, нам ы ска шабатын нэрселерд!н 6epiH туп-тугел мэнс1зденд1р1п ж!бергендей. ©MipmiHiH ештенеге кулкы сокпайды, ештенеге асыкпайды. TinTi бутан дей1н 6ip сэт бастан Kemipin кермеген мына ахуалыньщ сырын туптеп б1луге де заукы болмады. E6in-ce6ia 6ip TipuimiK. Bip буйы- гы мун ене бойын дел-сал кып, элс1реип барады. Бурлык- тырып, бел1н жаздырмай, бугежектетш бара жаткан ты- мырсык жаракат. Ен болмаса жанымен кайты кылатын- дай кып кансыратып бебеулетпейд! де. 0Mipiui абайсызда басын жартаска со к кан асау шор- тандай элденеге м энпр ш калыпты. Жер Ty6iHfleriHi ой- лап, кер1п-б!л1п отыратын сунтыла басымен уш уйыктаса TyciHe к1рмеген мынандай соккыга тап болды. 0з1не киянат кылгандардын кай-кай сы сы сиякты шебер ж1г!тт1н де KepeciHi KepeTiHiH imi б!лш отыр. BipaK оны кайт1п азап- таса да euii кайтатын емес сиякты. Онын кунэга ынтык- кан арамза журепнен аккан кара кан бунын жанындагы жаракатты 6epi6ip ж уы п-ш ая алмайты ндай. К,айта ол мунын вне бойын з1рк1лдетт алып бара жаткан ашуды
да, куш кеше гана кею репн аш мысыктай тырналап бак- кан ак,и коз ешпеншлйсп де, TinTi алтын басты ©MipuimiH мынау жарык жалгандагы ендпт ттрш ш пн туп-тугел пету- асыздандырып ж1бергендей. К,а11арымнан К,ап тауын ыкты- рам деп журген KeKiperi ашудан да, ызадан да, ©ш- пендш ктен де тугел айрылып, агысы к а п ы езенге абай- сыз тусш кеткен кураган сабандай кангалактап калыпты. Пэлен куннен 6epri бурлыктырып ецсесш езш жаткан тымырсык сез1мнщ аты алданыш та, жэб1р де, жапа да емес, жэй эншешн GKiHim боп шыкты. 31ркищеген ашу дан да, канды кайнаткан намыстан да ада мундай ел1мареген бозылбай бейшара сезш нщ екшшгген баска аты болуы ешкандай м умкш емес. Сонда шартарапты •пзесше басып отырган сайыпкыран ©Mipini не деп екшеда? Ай астындагыларды тугел дерлж какканда канын, сык- канда свлш шыгарып ж у р т , шынашактай томен етек ypFa- шыньщ журепн 6ip ©3i дербес иемдене алмаганына еынедг Bip тесектеп eKi пенде екеушщ кещл1 eKi киян жаратылга- нына екшедг Сонда онын мынау тымырсык екшпишщ ар жагында Kinii ханымга деген ©кпе жатканы ма? Сонда алтын басты падиша томен етек ургашыга ©кпелей ме? 0Mipmi осы 6ip кара шыбындай оцай балалап жаткан пендеш ш к ойлардан сершлпш, ещн ештенеш ойламагы- сы келеднак. BipaK мынау кулазыган жалгыздыкка кар- сы кылар кайраны — кайдагы-жайдагыны ойланып бас катыру гана. Осы 6ip анылжыган жалгыздык квптен 6epi аркасына аяздай батып жур. Квзге ш ыккан суйелдей боп, ©зге квптен жеке туратын дара ырш ш ж эбден жуйкесше ra in бижен-дг Бауырындагы балаларын эке боп, койнын- дагы косагын жар боп кызыктамакка да муршасы бол- мапты. Бауырынан ©рген урпак, бул мешр1м бшд1руге улгермей жатып, ат жалынан тартып MiHin, алды-алдына к е т п т . Ол сол баягы уйде де, тузде де кудай жалгыз, бул жалгыз калпында келе жатыр. Дуниеде квз алартатын жауыньщ K©6iHi« квзше кум куйып, аркасын енш кенге саларда Kinii ханымды Tycipin едг Кдртайган TOHHiH ба- бын табатын жас Hie болсын деп емес, жалгыздыктан ка- жыган жаны медет тутатын кара болсын деп туырген-дь Kinii ханымнын жастыгына карамастан орныкты, ©йел ба- сымен сабырлы мшезше, ылги 6ip арнадан аспайтын иба- лы i3eTiHe KOHini 6iTin ж ур едг Ана жолы алые жорыктан - 182-
оралганда алдынан аспанмен тайталаскандай керкем муна- ра салып койганын кергенде, Te6eci кекке жеткендей бо- лып едг. Сол 6ip суйек-су йепнщ барш ерггкен к е л -Kecip куаныш тьщ енщ, MiHe, к уздщ мизамындай кезш ен 6ip-6ip уш каны на ек ш ед г Тек Kind ханы мнын квщ л! гана емес, к у л л 1 ф эни ззрлйс тугелш ен ж алганш ы лык екенш е кез1 жетш вкш едг Дуниеге жумыр басты дербес иеленш туа- зын пенде пакыр взгеш каншама кара тутсын мейл1, кашан квз1 жумылып, жер астына тускенш е кураган ку бас жалгыздыктан 6epi6ip кузы л а алмайтынына квз1 жетш вкшед1. BipaK жумыр басты пенде бпзсеннщ 6api солай ма? Мандайларына бггкен азгантай бак пен ырысты ыбыр- сыган ypiM-бутагымен 6ipre 6enicin, буйырганды канагат тутып жаткандар aMipi, cipa, жалгызсырайды д е й а з бе? Пенделж бакыт деген де сол шыгар. Адамга лайык аз гана ■ ззрш ш ктщ де, бэлюм, бар мэн, бар магынасы тек сонда 1 турган шыгар. Одан аргыга канша кереленш кулаш урга- j ньщмен, пендеге 6api6ip канагат та, бакыт та бштейтш i болар. Сонын 6apiH канш ам а арман, максат, мурат деп J кушлдегешм1збен, туптеп келгенде, ж эй энш ейш ашка- I рактык, тойымсыз н эп сш щ ындынын куйттеген кYпipлiк кана шыгар. К утрлпс журген жерде ракат пен лэззат бол- мак емес. Ай астын аягына ж ы ккан бул 6ip ку н тыныш уйыктады ма, 6ip кун каннен-капераз боп отыра алды ма? Ендеше, жумыр басты пендеге соншама кап нэрсе керек емес екен. Жумыр басты пенденщ кез келгенше лайык куйбен ззрлйстщ карапайым ракатынсыз конган бак пен данктын кай-кайсысы да сокыр тиынга турмайды екен. Kind ханым да двулетке де, дэрежеге де Mice тутпай, жумыр басты пенденщ кай-кайсысына да тиесш кэд1мп пенделю бакытты, пенделю кызыкты ансаганы гой. Жумыр басты пенденщ кыл-кыбыры аралас карапайым кызыгыньщ жолында таж бен такты да курбандыкка ша- луга пейш болтаны гой. Алтын менен асылга толы сарай- дан не керекззн 6apiH тапканмен, сол бакытты таба ал- май, алас урган болды гой. Kirni ханым ансаган эл п певдел1к бакыт муньщ взшде бар ма осы? Тактын барын бшеш, таждын барын (Илей, атактын, данктын, дэулеттщ, билйстщ барын бшедг BipaK бакытка келгенде 03iHiH де т ш курмелш калмай ма? Ызгындай урпак, мол ырыстын ортасында отырып, айдалада жалгыз калгандай, айналасы
кулазып турса, мунын Heci бакыт! б зге ту г ш ез уйшде астына ине шаншып койгандай, жан-жагынан сезйс ан- дып, алактап отыратын болса, Heci бакыт? 0зге еркектер ерк1н Kipin, еркш шыгатын елен тесепне журт козшен урланып Kipin, урланып шыгатын болса, ол не кылган бакыт? Елд1 аузыма караттым деп жургенде, ертен журт не дер екен деп жаны тырнагыньщ ушында тызыгып отыр- са, ондай да бакыт болар ма? Пенде б тсен н щ бэршен жогары туру жалгыз кудайга жараскан дейд1 гой. Адамга б1ткен астам данк, астам куш, астам оюмет, астам дэулет, астам онер, туптеп келгенде, 6epi де бакыт емес, сор шы- гар. Айдай элемда аузына караткан бул тугЫ , мунара са- лып, 6ip шаЬардьщ халкынын квзш е тускен э л п шебер ж т т т щ керген KyHi мынау емес пе?! Туптеп келгенде, бул ушеуш щ KyHi кун емес. Баска журт, ен болмаганда, дау- далабасын, ш терш кернеп бара жаткан кусаларын айтып, шер таркататын Kici табады гой. Бул ymeyiitae о да жок. Егер осындай хал оздершщ емес, баска б1реулердщ ба- сында болып, будан билж сурап келсе, ушеуш де жазгы- рып, жазага тарта алмас еда. Ал бул жолы ол KeciMiH айта алмайды, ол KemipiMiH жасай алмайды. ©йткеш yuieyi де бейшара, yineyi де 6ip-6ipiHiH MefiipiMiHe телм1рген кайыр- шы. 0 н ш ен бейшара 6ip-6ipine не кем ек корсете алады, очш ен кайыршы 6ip-6ipiHe кайыр 6epin не карык кыла- ды? Ендеше, буньщ жас шебер жайындагы ел айтып жур- ген лакапты раска айналдырып тынам fleyi обден дурыс. Шындап келгенде, алтын саусак шебердщ жендеп бул емес, кермей-бшмей сыргган тон nimin, кор кешректершен ш ы ккан KyHipciK oceKTepiHe 03flepi де сенш, езгелерд1 де сендарш журетш эл п енш ен ш уылдак кара тобыр. Шебер де, ханым да, бу да — солардын шмтж кездер1 мен пыш- пыш сездершщ курбандары. Егер бул 6ip-6ipiHe щ кэр боп, елш -вш ш журген ею мунлыктын тшеулерш берсе, ен алдымен сол коп шуылдак шулап шыгар еда. Мунын атарга огы ж ок душпандарынын вздер1 муны сол сасык ауыз коп шуылдактын айтып жургенш бетше басып табалар еда. К,айдагы пален! бастап журетш де солар, буган ен азы кунокар шеберге кесшер yraMfli де солар айтып 6epin отыр- ган жок па? Ендеше, сол немелер дегендерше жетш тын- сын. Сейтш оздершщ бауырынан шыкканды оздершщ аузынан ш ы кканга жем кы ла 6epciH! 0 з лакаптарына - 184 - __
ездер4 адаса 6epciH! Эйтеу1р м уны н суйепне д а к туЫргел1 турган маскараны бшмесе, кермесе болды. Ендеше, сол кешме тобыр елп канкуларынан айнымай турганда, тагы 6ip лакап таппай турганда, жйтгтщ жазасын беру керек. IV Зындандагы тагы 6ip орын босады. Асылык ойлап, аспандагыга кол созган астам тшек шебердщ нур жайна- ган кос жанары жендетгщ колындагы ш ок шашырап турган icriK тем1рден агып тустт Бейш ара жнзт к езш ен айрылып, бебеу кагып жатканда, тип кыркылды. К,ан-кан кур сул- дерд1 кы л арканмен буып-буып, тун карангысы нда eKi жендет дариянын ар жагындагы 6ip кыстакка апарып тас- тады. Талай жаннын басын жуткан байтак шаЬардын Kepin отырганы 6ip бул емес. Елден аскан енер керсеткен талай шебер осындай халге ушыраган-ды. BipeH-саран журек жуткандарынын элпндей катерл1 жазадан кашып кутыл- гандары да болды. Ж ендетпн кемешн алтынга кемш , бас- тарына зауал тенген байтак шаЬардан e6iH тауып каш ы п кеткендер де бар. О лардын 6ip катары ез енер1мен б1ржолата коштасып, баска к эсш ке кеш се, enfli 6ip пара- сы ел асып, жер асып барып, баска падишаларды пана- лайды. Ал азын-аулак журек жуткандары такта отырган падишанын елген1н кут1п, жана падиш аньщ рахымына ушырап, байтак uiahapra кайта оралады. Сондайдьщ б1разынан хабардар OMipuii жас шеберд1 коз бен ттлден айрылган сон да ез кез1мен 6ip Kepin тексер1п шыкты. К,апка салынып шандулы жаткан кур сулденщ e3i жазага кескен шебер екенш е кез1 эбден жеткен сон барып, айдаладагы кы стакка апарып тастауга 9Mip erri. BipaK осынау жулма-жулмасы ш ы ккан кур сулдерд1 кергенде, бурынгы ата душпандарын жазалагандагыдай айызы канып ракаттанбады. 1ш1нде шебер жаткан ала кап- ты KOTepin екел4п керсеткен exi жендет те бутан ж ей эншейш тауык урлап, тайынша урлап кашып журген суга- нак б1реулердей Kepinai. Олар осы 6ip у р лы к капты са- райдан тез1рек алып кетсе екен деп асыкты. Ертенше оган абажадай хан сарай бурынгысынан бетер кулазып кеткен тэр1зденд1. Базар ж акка ж1берген жансыз- дары да жарытулы ештене айтып келмед1. К,алт-култ - 185-
безбеннщ eKi басына кезек алацтап туратын саудагер не- мелер кок TipereH кеплд1р мунарага карап коюга да мурша- лары жоктай. Ш анк-ш анк саудаласып, сарт-сурт кол алы- сып, артык тиын-тебен жыргандарына мэз. Ол немелер TinTi дуниеде бунын, улы OMipmimH бар е к е н д т н де умы- тып. кеткендей. Illahap imi тым-тырыс. Элде бэрщ щ де осылай 6iTepiH элдекашан б ш п койган ба, бул ж1берген саудагер боп журген, дерунд боп журген жансыздар кала халкынан да, шартараптан шубырып жататын кел1мсек саудагерлерден де к у л ак елевдетердей ештене ести алмай кайтады. Жансыздар ещп улы эхпршшщ кезш е KopiHyre беттершен басатын бодцы. Жансыздын бастыгы базарда- гы шуылдактын мынау сштщей тына калгандарын шпнен жаксылыкка жори коймады. Саудасымен болып жаткан дагара бас алыпсатарлардьщ жылтыраган сакал-муртта- рыньщ ер кимылын андып, штерщ де кандай ит олш жат- кандарын бше алмай дал болды. Ещп олар саудасы журщшрейтш, дукендерше коп адам келш-кететшдерд1 тек базар iiniime емес, уйлерш щ манынан да андитынды шыгарды. Махалла-махаллаларда кангырма дэрулитер, кайдагы 6ip аксак-токсак кайыршылар кобейш кета. Bip топ жансыз баягыда уйше мунараны салган ортебелж шебер жiгiт турган саудагерд1 айналдырып керш ед1, ол неме де хабарга жарытпады. Сол баягысынша юмда эскияда женгешн, шмнщ бвденесше бос тж кенш айтып лешр- геннен баска оны н аузынан да жартымды ештене шык- пады. Тек 6ip рет: «Мунараны салган шебердщ OKeci де баягыда дол осылай кугынга ушырап, кашып кеткен-дг Содан арага жиырма жыл салып, баласын байтак шаЬарга экелш , меш1т салып жаткандардын арасына кызметке орналастырып, кексау аурудан олш калды. Керерандер, баласы да свйтедь Бунын уйшде тастап кеткен дуниеа бар, соган акыр Ty6i 6ip келед1», —деп мактаныпты. Жан- сыздардын бастыгы онын сонына ещи мыктап туей. Bip KyHi жансызын эскияга ж1бер1п, э л п мылжынмен айтыс- тырып Kepin efli, кызып алган неме, талай-талай санды- ракты кокненмен, ханым мен шебердщ арасына киль геттндей ештене айтпады. 0Mipuiire шаЬар халкынын д эл мынандай ауыздарына сак бола калгандары унамады. Онын сырына туеше ал май, талай танды кезш ен атырды. 0 з ттлдерш ездер1 жутып
койгандай мешреулене калган кеп шуылдакты кайтадан кайтш дуылдатарын бйте алмай дал болды. Ертел1-кеш ерсшькарсылы сенделе-сенделе жшшппп у зш п кете жаз- дайды. Абажадай кен белмедеп ep6ip тозанды жатка бшетшдей болды. Енд1оны н ш пнен кангыма ойына inecin айдалага лагумен болатын кезбе жанарын 6ipaybiK токта- татындай да ештене таба алмады. К.айта-кайта терезе ал- дына келедг Терезе алдына келсе, шпне ш о к Tycin кет- кендей байыз таба алмай журген муны у н аз табалап турган кек мунараны кередп К ек мунара басы каткан падишаны эжуалагандай кул1м-кул1м етедк Кейде сол кул1мдеп турган к ек мунарага K03i тусетш к еп ш уы лдакты н 6epi де сыртынан буган миыктарынан к у л т тургандай кершш кетедг Мына кул1мдеп турган эзэзш мунараны керген eci дурыс адамньщ ештене укпауы, укса, муны эжуа кыл- мауы еш мумкш емес. Ендеше, мынау к ек мунараны курты п ты нуы , cyftTin, ж уртты н езу1ндег1 ж ы м ы скы к у л к М KeMipre айналдыруы керек. Эйтпесе, ол мынау жаналгыштай жаландап кыр сонынан калмай койган киянкы мыскылдан куты ла алмайды. Эрк1мн1н журепне конактап алган эзез1л табаны суйип аластаганы жон. Енд1 жазыла бастаган жон аркасы кенет кайта куры- сып калады. Бул ханым тургызган кек мунараны ез колы- мен кираткызса, ел кещ л ш е конактаган э л п 6ip сумпайы лакапты e3i растап шыкпай ма? Б1реуден 6ipey ecTin, анык- таныгына кездер1 жетпеген сон, пуш айман болып журген кумэндарын б1ржола шындыкка айналдырып, басына TGHin турган маскара бултын ез колынан кою латы п алмай ма? Ол кайтадан амалы таусылып, KeMipinin бара жаткан eKi шекесш колымен мытып устап, шег1п отыра кетед:. Солай дел-сал отырады да, 6ip уакыттарда каргып турады. Жана гана амалсыздыктан кулг1н коламтадай бозарып жаткан комеск! жанары кенет шоктанып ш ыга келд1. Мына томсырайган ершдердщ ар жагынан 6epi шыга алмай жат кан пушайман канкуды сол жаткан жершде б1ржолата туншыктыратын амалды акыры тапты. Онын будан ар- тык жолы болуы еш мумкш емес. К ек мунарага байла- нысты бар шындыкты е з кез1мен керш , ез колы нан еткер- ген 6ip гана адам бар. Ол — бас шебер. Ел арасына канку тараса, тек содан гана тарайды. Ендеше, онын козш курту керек. Мынау 1штершен тынып жаткан уры коз журттын - 187-
назарын соган аударуы керек. Кул1мдеген как мунарага 6ip жан кол кетерсе, тек сол гана катере алады. Бас шебердщ езш ен 6ip мыскал асып кеткен KiciHi OKeciH елпргеннен бетер жек керетшш баска бшмесе де, бул бшедь К ак мунараныц елге керсетпей 6ip KipniuiiH алып таста десе, ол куана-куана ютейдь Imi тар шебер сосын кылмыс жасап жаткан ж ервде усталады. Ел арасына: «Бас шебер к ак мунараны салган жас шеберд! каре алмайды екен, ол салган мунараны астыртын кулатып тастай жаз- дапты. Tinri анада eMipmire жас шебердщ устшен гайбат айтып барып, жазалаткан да сол екен», — деген канку тарайды. 0Mipmi ез тургыласына кысастык кылган imi тар шеберд1 журтка ecTipTin жазалайды. Коп шуылдактын сосынгы э н п м е а eKi шебердщ арасындагы бакастык ту- расында боп кетед1 де, ханым жайындагы к ачку ез-езшен жокка шыгады. Бунын астанасыньщ KopKi — кок мунара да сол орнында тура бередь0м4ршшщ айтканын жансыз- дардын бастыгы бас-аягы eKi куннщ шпнде жайгастырып шыкты. Аяк-к.олына кюен салынып, айдалып экелш ген бас me6epfli OMipuii тергеп-тексерген де жок- Сакал-шашы 6ip тунде агарып кеткен бас шебердщ ж у з т е т е с т е карап отырды да, елдене дег-ici кеп кемсендей бастаганда, касын- дагы сакшыга дереу аузын байлатып: — гайбатшыл HeMeHiH басын пэлеге душар кылган са- сы к т ш н Kecinaep де, зынданга апарып камандар. Сонда mipin елсш! — деп OMip erri. Ол есжтен суйретш п шыгып бара жаткан бас шеберге жшркене карап турды. Опасыздык пен зулымдыктын кыл KonipiHeH талай еткен eMipiui imi тар, кунипл адамдарды жек керетщ. BipaK карауындагыларга бастыкты ылги сон- дайлардан коятын. 0cipece шеберлерге, зергерлерге, уста- ларга, эр килы енер адамдарына ылги да imeriHe кыл ай- налмайтын карауларынан бастык коятын. бйткеш ол ез астанасыньщ ажарын дуниедеп барлык астаналардан асыр- макшы едг Сол ушш де дуниедеп ен мыкты деген ше- берлерд1 ез к ол астына жиып баккдн-ды. Мундайда кен пейы KiciHiH мактагандарын жинаганнан repi елпндей кызганшак, тар пешл юсшердщ жамандагандарын жина- ган дурыс. вйткеш дуниедеп ен кырагы кез кызганшакка 6iTKeH. Ондай немелер езщ ен сынык суйем асатын 6ipeyfli
керсе болды, дереу байбалам сала бастайды. Д эл мынау ес1ктен су йреплш шыгып бара жаткан к ез1 ылги кысьщ - к.ы, кулагы ылги турйдо журетш ылги катпа, жы ламсак неменщ гайбатынын аркасында ол талай-талай бармагы- нан бал тамган шеберлерд1 тапкан-ды. BipaK е зш бас ш е- бер койганмен, байтах, шайарда журтгын кезш е тусет1ндей ештене салдырмады; ол салган жалгыз нэрсе — хан са- райыныц астындагы тас зындан гана. Тас зынданга тусер жерге OMipmi: «Барар ж ерщ 6opi6ip ж ердщ асты» деген 6ip ауыз С03Д1 кашап ж аздырган-ды. Ендеше, э л п неме сол ез колынан салынган тас зынданга 03i барып отырып к ерсш . 0Mipmi мынау с ш м т ж нем еш зынданга салгызганына анадагы жас шеберд1 азаптаганынан repi элдекайда Ke6ipex айызы канып калды. V Бас шебердщ зынданга тускеш жайлы хабар шайар шпн 6 ip дунк етшзда де, басыла калды. Эбден ажалы жетш турган кураган ш елке от тигендей тез тутанды да, тез сенш. B ip -e x i ку н бойы елген o x e a e p i прш гендей, eKi e3yi eKi кулагында хелетш жансыздардын кабагы кайта салбыра- ды. У лкен ханымнын сарайы сол баягысынша тым-ты- рыс. 0M ipm i eciriH eH аттаган адамнын аузына телм!ред1, эр кимылын кез1мен тш тш сыр тарткысы хеледь T urn дастарканга койылган тамактан да, салынатын тесектен де, кызметаплер1 кунде жанартып экелетш хшмдерден де элдекандай туспал ianeftfli. BipaK. ешкайсысынан да назар аударта коятындай нышан байкамайды. Bapi де тап- туйнактай. Ещл оган кызметшшер1бунын к еш лш щ кал- тарыс тукп1ршде жаткан ен 6 ip тунги ы к купияны тугел бш п ап, бунын ойына кудж шаптырмаудын айла-ама- лын карастырып жургендей к ерш едь TinTi, х у ш бойы шайарды шарлап кайтатын жансы здарынын 03i бунын жанын жараламаска ест1ген жайсыз хабарларын жасырып, эншешн к е н 1Л алдаркатар б1рденелерд1эдеш айтып келеттн сешлдг Шынында да, мунын шамына тиепндей солекет хабарды олар естюе де, тютершен шыгара ма? ©йтш еле алмай жур дейсщ бе? Ендеше, елден естш х дел айтып келетшдер1 шетшен шып-шылги отфж. Шайардып халкы мынау жумбак мунараны элдекашан- ак сан сакка жупртш койган. О лар м унараньщ хул1м-
дейтщщ де, жас шебердщ жазага калай ушырап жургенш де, бас шебердщ ойда жокта зынданга камалу ce6e6in де жак.сы бишдг К,ажет десещз, улы эм1ршшщ жорыктан кайткалы Kiuii ханымньщ сарайынан аттап шыкпай к,ой- ганынын сырынан да хабардар. Эппрцп жас Hie кызыктап, жар кушып алдарканатын жастан кеткен. Ендеше, ол осын- ша узак уакыт нак суйер1мен маукын басып жаткан жок. BeTiHe пиркеу 6ipfleHeci болтан сон, ел кезш е керше ал- май жатыр. 0M ipm i осыны ойлаганда, влдею м н щ суган ак колы ш ымбайына батыра ш ымш ып алгандай ыршып кетедг Орнынан атып турып болме ишнде сенделш журедьжуред1 д е, б ай ы з таба а л м а й , б а к кезеда. б з ш е н б ас к а Tipi ж ан а я к баспайтын онаша бакта да мын сан коз оны тасадан ба- гып, к ез жазбай андып тургандай кершеда. Ол кеп жур- мей, белмейне кайта оралады. Элдегам желкелеп екеп, осы 6ip терт кабы рганы н ортасына кам ап кеткендей, еш - к а й д а аттап ш ы га ал м а й д ы . К ,у л ы п сы з т у р м е, KiceHci3 ту тк ы н . О л у ш ш eHfliri ттрлис ту п -т у г е л турм еге а й н а л - гандай. Отан, ен азы, кез келген жумыр басты пенденщ к ел д енен нщ коз4нен тасадагы азы н -аулак е р к ш д т де буйырматан. Э р адымы санаулы , эр ce3i авдулы . Былай- ты п ен ден щ 6epiHe т ен карапайы м тш ек, щ к э р атаулы отан жат. б й т к е т о л ж у р т тан тал м ай ты н д ай еш тене iCTeyre THicri ем ес. Ж у р т ceк iл д i к ар а п ай ы м ic icTece, ж у р т секций карапайым сез сойлесе, к е й к ауыз кеп кара таяктьщ та- басына уш ырайды. Буньщ аш еа алаканы нда, жумса ж уд ы ры ты н д а ж у р т к а л г а н к а р а то б ы р KyHi к еш е т е щ р туты п, аузы на карап жургендер1 ездер1 сиякты ж ей енш ейш пенде болып ш ыкканы н керсе, тулындарын тутедк Баятыдан 6epri алданып келген акымактыктары- н ы н emiH табамен кайы рады . Олар дел осы Ka3ip де муны жабыла жамандап, жабыла табалап жатпаганына KiM кeпiл? Талай-талай таж бен та- кытты жай тускендей домалаткан падиша еркектщ TeMip TereypiHiH ансаган мекер урташынын комагай колкасын орындайтын кайран таба алмай кор болганын айтып ппек- йлелер! катпайды дейсщ бе? Кез келген еркек кЬодктей оз KG3iHe шеп салган езге еркектен кепи жария кайыр- май, букпантайга салып жургенш айтып мазактамайды дейсщ бе? Тэщрден сонгы зор деп жургендер1 KiciHiH коры
боп шыкканына эбден айыздары канып, 6ip жасап кала- тын шыгар. IIIipiciH, сол 6ip сыпсын-сыпсынды вз кула- гымен ecTip ме ед1. Сандарын согып, беттерш шымшып мэз-мейрам боп жаткандарды ез квзш ен корер ме ед1... Мынау KOKiperiH кер тыш кандай KeMipin жаткан мешреу кудж -кум эннан соны н 03i дурыс болар едп Бул ел аузы- на кум куям деп тыраштанган сайын сол сумпайы лакап куш ейе тусетзи сиякты. Ендеше, бул HeciHe букпантай- лайды, ел кезше неге кершбейш? Ещц, не де болса, мынау каракеленке у нпрде Kepi аюдай камалып жатып абырой таба алмасы белил! болды. Ел не десе, о десш. К,айткен кунде де мынау байлаусыз туткыннан босанбай болмайды. К ум эн мен к у д ж тщ uiipiK арканы н y3in, хал ы к ты н кезш е Keprnyi к ерек. Сонда журтгын ауыздары барып айта алмай жургендерш, ен бол- маса, кездершен ангарады гой. Ой, ппркш, баягыдагы 6ip замандар болса, д е л Ka3ip, кара тобырга кас кылганда, улан-асыр той жасар едь Журтгы аузы-мурынынан келт1рш, шарапка кандырар ед1. Сосын мае болгандардын не деп кок!п жургендер1н тын- дап керер ед1. Олай етудщ enai, м1не, еш кисыны келмей тур. Байтак ш айар Tyrini, т е щ р е п н д е п е з еу л е т1 мен эм1рлер1нщ не ойлап, не койып журген1н бы е алмай пушайман. Олардын басын кайтш косса екен... Ш ынын- да да, мына мунара оны н бет1не ппркеу болган Topi3fli. Бунын осы буншама бугежектеп калганы Heci? К,анша дегенмен, жалпак жаЬанды калтыраткан кайарлы хан аты бар емес пе? Сол немелерд1 жиып ап, бетпе-бет кездесш, кездер1не неге yninin кермейд1? Онын уст1не, мынау тас камауда кашангы камалып отыра бермек? Басканы былай койганда, бауырынан шыккан шубар жылан Kimi ханым мен ер адымын андып, тын тындап жаткан бэйбш есше, солардын сонындагы кеп шуылдак некерге таба болмай, серпшмей ме 6ip... 03i не ютесе де, ауыздарын ашып, ай- ран-асыр кылатын кор кеюрек кеп надан, болкш , мунын бул кылыгына да жерден жет1 коян тапкандай танкалар. Ен болмаганда, эйтеу1р, ез тещрег1ндеп кеп ш уылдактьщ кешлдер1не не кашып жургендер!н ангарып кайтады гой. Ертен1не eMipmi бас y e3ipai шакыртты. Бас y e aip есжтен бугежектеп эрен атгады. Bip караса ар жагындагыны ту- гел Kopin коятын бадырак коз!н жерден кетерген жок. - 191-
0M ipuii буйрыгын айтып бола бере, кулдык урып шыгып Kerri. ©Mipuiire Kopi тулкЙНщ дел мынадай коргалактап калганы унамады. 0 з ойындагы кумон шын боп шыгып журмесе кайтсш. Сарай манындагылар OMipmiHiH кейшп кылыктары неден ep6in жатканынан тугел хабардар емес пе 03i? 0 л п тулю б1рденеден сыр алдырып калам ба деген Kicime кетуге асыкты гой. б ш нде 6ip урей бар сиякты. 0лде будан 03i жокта мынандай сумпайы мунараны неге салдырдын деп, бас шебердщ кебш к ипзш журе ме деп корыкты ма екен? О да мумкш-ау! К,ап, 03iH ж1бермей узагырак устай турмаган екен. Коп адам муньщ у н аз со- тына шыдай алмай, кипактап б1тет1н. Ол бас yo3ipfli тагы коргенше асыкты. Одан баска сарай адамдарын да, бала- лары мен омфлерд1 де тез1рек Keprici келдь Олар да элп бас уэз1р кусап бугежектер ме екен, жок па екен? Егер олар да жанагы кусап, бастарын imTepiHe алып, корга- лактай бастаса, б1рденен1 б1лет1н болгандары... Торт-бес куннен сон улы aMipmi анга аттанатын бол- ды. Yiiip-yttip аншы иттер, тазылар, садакшылар, OMipmiHiH каракурым жеке HOKepi, аспаздары мен кызметшшер, ан урк1тет1н кернейш1лер мен дабылшылар — узын шуак керуен астанадан шыгып, ту-ту коз ушында емш-емк когерш жаткан зенпр тауларга беттедк Bip кунш1л1к жол жур1п керуен тауга да ж ета. Сарай адамдары, эюмдер, колбасылар, OMipmi аулет1 акар-шакар шывдардын ара- сынан арсы-rypci кулайтын жойкын озенн1н бойындагы ну жынысты койнауга шатырларын TiKTi. Тау арасы мен озен бойындагы жыныстарды тугел сузш шыгатын болды. К,ызылды-жасылды керуен, жузжтщ кез1нен еткендей сул1к сэйгу листер, бес каруы бел1ндеп conai саптар бунын баягы 6ip шарасына толып шалкып журген дэурендер1н еске туаргендей. Жазыкта миынды шагып турган шакар ш1лде тау койнауына KipreH сон кайратынан айрылып калыпты. Тау бойына конган кун1 OMipmi агыл-тепл дастаркан жайды. Шарап судай акты. Журт канша дуылдасканмен, OMipmiHiH кулагы елен етердей ештене ангарта койган жок. Bopi де сол ертен басталгалы турган аншылыктын жайы. Ат мактаган, ит мактаган, кус мактаган кеу-кеу. Мерген- zijKTepiH салыстырып кызарактаскан мактан онпме. 0Mipmi айналадагы абыр-жабырга кулагын тоса отыра ренж4р4н
де, куанарын да бишейдь Элденеден алданып калган адам- дай, кабагын салбыратып, тунжырай TycinTi. Сол кун1 тунде де к ез ш щ н р е алмады. А нш ы лы кка конган самсаган коп шатырда сес жок. Манай тым-ты- рыс. Сыртта маужыраган жазгы тун. Саф ауа, он бойын ал-сал албыратып бара жаткан бал шарап. Ертевдне ерте- мен басталгалы турган ду-ду сайран. Одан артык кандай ракат керек. Kepuii шатырлардан кор-кор дыбыс кебейдь 0MipmiHin жаксы KepeTiHi осындай тундер, осындай OMip. Сонау байтак шаЬар мен кыстактардын ш ым-шы- тырык махаллаларына тарап-тарап кеткеннен кейш со- нындагы мынау кок найзалы каракурым кол тузеп жур- ген кеп еркек эркайсысы 6ip-6ip катер, 6ip-6ip урейге, ец курыганда бул жайында аузына не келсе, соны оттап оты- ратын 6ip-6ip KOKiMere айналады. Ал касында журсе, 6epi жштйстей, 6epi момакан. К,асы мен кабагына карайды. Кейде TinTi олар бунын шетспз-шекспз кеп ypiM-бутагы с ек ш д ен т кетедт Э нш ейш деп б ей б п ом1рден 6ip ел1 ат- тап ш ы ккан сон, 6epi б1рдей буны паналап, бауырына Kipe тускендей. Мше, айлы тунде, жан-жагынан анталаган акар- шакар шындардын арасында, бабасынын тесепн шыр ай- нала коршап алып уйыктайтын тентек немерелердей, кан- нен-каперс1з корылдасып жатыр. Ангар табанындагы агын су солардын KYfliperri корылы мен бэсекеге тускендей, тунп тыныштыкты басына кетере саркырайды. Онын сер- гек кулагы жуп-жука ж1бек шатырдын ар жагындагы улан- асыр дуниедеп сел сыбыс, сел сыбдырды калт ж1бермей кагып ала кояды. Жуйкенди Т1кен боп шагар, KipniriHe Tipey боп кадалар бегде дыбыс жок. Тунп тыныштык тамыл- жып-ак тур. BipaK кез1не уйкы уй1р1лмейд1. Айналадагы жыныс арасынан ан HiciH сезе ме, окш ау костагы тазылар кайта-кайта кынсылай беред1. Ш атыр сыртында кулакка есплер-есплмес кыбыр кеп. Э лдебф жэнд1ктер жыбыр-жыбыр т у н п TipminiriHe KipicKeH. Элдекайдан нплделж ш ырылдайды. С онш алы к- ты карапайым болса да, 6epi6ip акы лы н ж етпейпн шым- шытырык, шытырман дуние. П елен куннен 6epi KOKiperiH кок тутшдей быксытып келген кеп туман ьщыраган Topi3fli, 6ipaK б1ржола ceftinin те кете коймапты. У йкысы келме- генмен, вне бойы куп-кунак. Мынау маужыраган тыныш- тыктын койнына б1ржолата ciHin Kendci келед1. Такты, - 193-
тажды, тебесщдеп шатырды талак, етш, жым-жырт тунп мунарта 6erin манаурап жаткан маужыр табигаттын кушагына 6ip-aK, суцпп жоталтысы келедь Сыртгаты тун салкынын пайдаланып ез харакеттерше юрюкен к ш к ене макулыктардай не icTen жатканын озшен баска ешк1м б1лмейтш , богде к езге еш кы зы ты ж ок 6ip е л е у а з -пршййкке кешккл келедт 1зш баккан кеп кез бен кеп сезден кутылса, кайтадан еш кш ш ц ала кезше ипкпейтш жэй 6ip жумыр басты пендеге, TinTi кез келгеннщ аягы- нын астында жататын елеуаз макулкатка айналсын мейл1, oftTeyip мынау козге ш ыккан суйелдей кезтуртю ем1рден кутылса, еш арманы болмас efli. K,a3ip ж1бек шатырдан сытылып шыгып, ну жыныстьщ арасына койып кетсе той, ццркш. Ертен сонындаты каракурым нокер не езш , не суйепн таба алмай, байтак шаЬарга кайтар ед1, ел аузын- да бул жайында не 6ip адам сенгклз алып-кашты аныздар тарар efli. Бул соны естшенде миытынан кулш, акымак тобырдьщ кок ми есуастытына эбден айызы канар еш... 0Mipmi мынау кысыр киялы нын ешкашан жузеге ас- пайтынын б!лсе де, к е ц ш 6ip турл1 тыншу тапкандай бол- ды. Шатырдьщ аузынан бастап, букш косты шыр айнала коршап жаткан ю лен сакшы будан Tipiae кез жазар ма... 03i ойлап шытартан тер мен тертш тщ кы л тузаты ез TipceriHe тускенш ойлатанда, 8м1ршшщ кею реп кайтадан кермек тартып коя бердо. Б1рак eMipmi оне бойын балбыратып бара жаткан жым- жырт туннщ жумбак ракатынан айрылгысы келмедь 0 л п н д е тана езш пейтштщ тер1ндей 6ip жайлы мекенге бастай женелген те н л р еу к сокпакты кайтадан тауып алды. Ол оны мынау ацш ылык алдында алансыз корылта бас- кан костан, кудш пен кумэнд! кезек кушкан пушайман TipmuiiKTeH б1ржолата алыстатып, елдекайда жетелеп ба- рады. Ендо бул eMip, бул ещрге ешкашан оралтпастай. О л мынау картыс аткан катынды елкеден алыстатан сайын басындагы зш-з1лдей таждан, устшдеп окалы ктмнен арылып, тула бойы жещлейш бара жаткандай кершдь Bip уакытга Tirni иытындаты лыпа ихрамта1 айналып кеткен екен дейдо. Ак майса топыракты жалан аяк борп-борп ба- сып келедо. К ез алдында бул бурын кермеген бейтаныс ' Меккеге кажьта барганда киетш ки1м. - 194-
елке. К ун мен жел мужш тастаган коныр таулардьщ орта- сында шап>1н mahap жатыр. Соган карай узын-ш уак коп тобыр женюлin барады. Сондарында шбш бу да келедг Элде 6ip создерд1 кыры к кайтара каксай бергещцктен тамагы кургап, даусы вдрлыгып калыпты. К,анша айкайласа да, уш шыкпайды. Тек epinaepi гана жыбырлайды. Алдынан кесе-келденен Tycin жаткан кара сур жол корщщ. Журттын 6epi соган карай емпендей жонедщ. Туе ауа олар э л п жо- тага да жетйгп. Жотанын басына уетше кш ем жапкан аша- майлы аппак желмаяга мшген аксэлдел1 6ipey кетерйщ. Туйеден туспеген куш, пзесшде жаткан ш т а ты ашып, к у щ р ен тт оки бастады. К ущ ренген кою даусы окты н- октын у з и т кетедп Сол кезде ихрамынын етегш колдары- на устап, ж елпш турган коп тобыр: — Хак тагала, кай кызметтце де 03ipMi3, — деп ш у ете калады . Мундай кулды к урган создерд1 озгелерден есттгенмен, e3i айтып кормеген OMipuii капелш де аузы ил1кпей, жамырасып ж аткан журтка коптен сон барып ко- сылады. К,асьщдагылар агыл-тепл жылап тур. Буньщ колде- нен козге сыр алдыртпаймын деп, кон боп катып калган суп-сур бетшде 6ip тамшы жас кор1нбейд1. К ещрейш турга- нын 6ipey-Mipey андап калмасы н дегендей, журт айтып жаткан узын сарынга косылып, жерден басын котермеген Kyfli ол да элдене деп ершш жыбырлатады. Туйенщ устшдег! ак сэлдел! Kici алдында жаткан ютапты жауып, колы н жа- йып бата кылды. Ж урттын 6opi жер ттзерлей кетг1. Батадан сон кара сур кыраннан ине шаншар жер калдырмай жы- бырлап турган коп халык етектег1 койнауга карай лап кой- ды. Bip жерде бу да келед1. ©Kneci omin барады. BipaK журтган калып коймайын деп ак тер, кок тер боп жугтрш келедг Булар жотадан тусе бере элдекайдан ы зы-кикы саз- дар сарнап коя бердг Аспанда жарк-журк отгар атылды. Мана куншз э л п ак сэлдел1 адам куран окыган кара сур кыранга келе жатып, коз!не тускен кен койнауда каз-катар ттзшш турган aFaui мунараларга элдек^м от берген бе, шы- радай маздап лаулап жанып жатыр. Ш ош ак-ш ош ак тобеш1ктер арасындагы nip-m p койнаулар быжынаган отка толып кетп. К ен алкапка самсай конган шатырлар тунг1 алаудан эр алуан шугылага малыныпты. Осынау мидай кайнаган алабажак дуниенщ ортасында о да тан атканша сендел1п шыкты.
Ертешне кешеп ак туйел1 адам тагы да дуга окыды. Журт тагы да жапа-тармагай намазга уйьшы. Намаздан сон, тагы да етекке карай жецкш е женелютг К,ойнауга Kipe 6epicTeri жол ортасындагы каккан казыктай кара таска эрюм калтасынан жугершей-жугерщей ж ел кара тас алып лактырды. Алкаптьщ орта тусына жете бергенде тагы да тап1олпндей кап-кара тас баган жолыкты. Оган да жен тас тастады. Е н сонында журт бужыр-бужыр кара тастар- дан калай болса солай калай салган тас кабыргага ,прелд1. Оган да жет1 тас тасталды. Олар енш дэу-доу тай казандар асылган жер ошактарга беттедь К,азаннын манында колына сапы устаган касапшылар журттын ишарга атаган малда- рын жайгастырып, оленкщей жаланып жур. Кдзандык- тардын арасында кайдан шыккандары белгю з, кайдагы 6ip жутынган жарлы-жакыбайлар, кол жайган кайыршы- лар каптап кетпгп. Ихрам кигендер 6ip шетке шыгып, колдарына Hip мойын жез куман устаган б1реулерге шашта- рын яаб1тпрт жатыр. BipeyiHiH алдына барып, журетгеп бу да отырды. Hip мойын жез куманньщ ш умепнен сау- лаган жылы Судан кептен 6epi курысып-тырысып журген тобе куйкасы б1рден жазылып журе бердк Шашын ж1б4тш турган кайыс кара кынынан суман eTKi3in устара суырьт алды. К,имылына коз 1леспейд4. Буньщ шашын эп-сэтге- ак сыпырып тастап, ещц аягы мен колынын тырнагын алуга Kipicri. Сосын шашын 6ip белек, тырнагын 6ip болек туйд1 де, eKi к ш к е н е т у й н ш е к и косактастыра байлап, жерге KOMfli. Тай казандар ту ар ш дь HiH Tipece жайгаскан караку- рым халыкка табак-табак ет тартылды. Ертешне журт шатырларынан шыкпай кун узакка дем алды. Арага тагы 6ip кун салып барып ойпанда жаткан шайарга 6eirefli. Туске таман шайарга жето. К,арсы алдарынан мысырлык- тар алып келген су жана кара перде жабылган кагба KopiHfli. Ж урт кагбаньщ дол касына кеп токтады. Элдек4м 6ipfleneHi дар-дар айырып журтка улеепрш 6epin жатгы. Ол тебэржке жыртылып жаткан кагбаньщ бурынгы шы- мылдыгы екен. Анадайда кади уагыз айтатын мэрмэр MiH6ap агарандайды. Зэмзомнын кудыгынын усттне ша- гын кумбез орнатылыпты. Ол да жапа-тармагай кол жа- йып жаткан журтпен 6ipre дуга кылды. Сосын кагбанын кара тасынын касына барып турды. К,ара тастын устщп
6eri ж урттын epiHi мен колы ны н табынан жып-жылмагай боп жылтырап калыпты: ал астыцгы бет1 каралтым, кыз- гылт дактары мол, таргыл-таргыл. взгелер ершдерш апарганда былк етпестен жаткан кара тас бул енкейе бер- генде, 6ip капталга карай жылысып к е та . К,олын умсы- нып Kopin ед1, о да жетпед1. К о к ж елкеанд е итермелеп турган кеп тобыр оны кара тастын касынан ысырып, ыгыс- тырып э к ет а . Ол урдю бойынша eKi иыгын ж огары-темен кикактатып, булюлдей жупрш , кагбаны уш рет айналып шыкты. Эр айналып ш ы ккан сайын кара таска ецкейед1, ол будан кашкактап, эрмен жылысып кетедь Ещц ж ургст баяулатып, жай аянмен кагбаны тагы да терт рет айналып шыкты. Эр айналып шыккан сайын кара таска шлгенмен, ол 6epi6ip манайлатпай койды. ©зге журт ауызы жетпесе, колдарын тилзш жатыр. Бул легенде кара тас ойнакшып орнында турмайды. Ол ежи журтпен 6ipre ауланын iminaeri кагбаны сал- ган Ыбырайым пайгамбардын Ka6ipiHe барып тагзым етт1. Зэмзэмн1н кудыгынан су тартып imri. Киел1 кудыктын суы 6ip турл1алгаулы екен. 1шкен сайын е нелин ш о к боп карып жаткандай. Ж урт кагбаньщ ауласынан шыгып, анадай жерде 6ip- 6ipiHe капталдаса сулап жаткан еп з тау С аф пен М эруга карай булк1лдей жонелд1. Бу д а epin келед1. К о з алдынан манына бул жоласа бодцы, сырганактап 6ip орнында турма- ган кара тас кетпей койды. Иыгына алгаш ихрам ораган куннен бастап, кажыга келген Kicire шартгы кэден1н бэрш icTefli; гусылын да, намазын да каза ж1бер1п керген жок; тырнагын бояттырып, оне бойын i6inic ластыкты куып шыгады дейтугын киел1 маймен сылаттырды; умраны уакытылы аткарып, ишарга ак туйе атады. Кагбаньщ аула- сына жерленген жузден астам пайгамбардын Ka6ipiHiH кай- кайсысын да атаусыз калдырмай, бастарына садака бай- лаган-ды. Иыгында ихрам барда кан теккен, жемю жеген, айнага караган, кещ лш е кара не ку н э каш кан жер1 жок; eHi тупл TyciHae жанына ургашы жолап керген емес. Сейте тура, кажы атанып, басына сэлде орайтын шакта киел! кара тас какпайлап муны манына жолатпай койды. Ол мынандай ауыр жазага кай пигылынан тап болганын б1ле алмады. К асиета Меке топырагын аттап, умра мен хажы- нын барша жол-жоралгысын тугел аткарган, кагбаньщ - 197-
кара тасын суйген мусылманнын кай к у н э а де кеплршед! дей-пндер1 кайда? Зэмзэмнщ суы KOKiperiH сштщей ж и д тп бара жатканы Heci? Ол алдында бурк-бурк шан к е т е р т булмлдеп бара жаткандардын сонынан Кызыл танау боп салып урып келедь Тамагы KVPFan, тынысы 6iTin калды. Коз алдынан сол'баягы таргыл-таргыл киел1 тас кетпей койды. Ол муньщ алдына Tycin ап, шарыктыц тасындай шыр кобе лек айналып, кашып бара жатыр екен дейдг К,анша куган- мен жетюзер емес. Шубырган халыктьщ алды баягыда Ыбырайым кагба салып жатканда жалгыз улы Ысмайылга 6ip жутым су таба алмай, эйел1 Агордщ жета рет айналып жупрш шыккан Саф пен М эрудщ арасындагы койнауга жетп. Exi екпесш колына алып, бул да келедп. Ж ан даусы шыгып: «Хак тага- ла, кай кызметще де э з1рмш», — деп айкай салып келедь «Тек журтка жасаган MeftipiMinai маган да кия гер», — деп eKi етек боп жалбарынып келедт BipaK лрсепнен кагып OTin, шыркебелек yftipmin, шыр айнала кашып журген кагбаньщ касиетп таргыл тасы буган 6epi6ip жетюзер емес. Ол дауысым алланын кулагына тимей жатыр-ау деген Kiciuie, кургап калган кемейш катгырак кенеп, бар купли салып айкайлады: «Лэббай...». OMipuii элдеб1р эжеп- таркы дауыстан оянып Kerri. Ж1бек шатырдан жукаланы- тып ку н керш едг Шамасы тан элдекаш ан атса керек. Сырттагы журпъщ Ky6ip-Ky6ipi кулагына талыксып жетедг 0Mipuii касындагы юшкене конырауды сьщгыратып едк eciKTeH кызметпи юрдь Ан аулауга лайык ыкшам кшм эз1рлепл. Ол KHiHin сыртка шыкканда, кун тусау бойы кетер ш п калган екен. Аттьщ 6api ерттеулг Анга косатын тазылар, дурегей тебеттер, бер!басарлар мен аю алатын салпы ауыз арландар алакызып, жулкынып кояды. Кусбегшердщ колындагы буркп\\ каршыга, ителп, лашын- дар тангы тыныш ауаны бастарына кетеpin, жыртына шанкылдасады. Мунарсыз тавда карлы шындар айнадай жаркырайды. Т етр ек тып-тыныш. Тек теменнен, ангар табанынан тау 03eHi курюрейдт Мынау бес каруы бел1нде, кус устап, ит ерткен каЬарлы кальщ дуб1рден ездерше ешкандай Kayin жогын 6iле л идей, кш жене жыршы кустар жак жаппай сайрайды. Олардан баска ан мен кус елде- кайда жымып кеткен. ©Mipuii анадай жерде каз-катар
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
