Устандар!” —деп Шалабай бакырып отш бара жатыр екен, аягьшан шалып ж ыккан екем деймш... Ояна кетсем, 6ipey успмнен TeHin карап тур. Шошып кетш сдш, “унщщ шыгарма” дегендей белп берд1. Баганагы ж т т екен. Ундемеген каллы колымды lueurri. “Жур\" дегендей жещмнен тартты... Екеукйз еппен басып сыртка шыкдык. Дала гас карангы. Уй-уйдщ артымсн бугжендей басып зьггып келем1з. Буюр тобенщ аржагында eKi ат тусаулы тур екен. Bipeyi —менщ сал курещм. Айыл-тартпаны мыктап тарттык та, тун карангысына сщш кете бардык, Жер жадысын бшетш жырынды уры болганымнын пайдасын сонда керд1м. Бет алысымыздан аумай, адаспай тан ата Бстпакка шщщк. Сол туш кар калын жауып i3iMi3fli жасырды. 0 з елййц шетше ипнген сон кзсы м дагы xiriT (атын умыттым) эр карай журпс1 келмедь Соз торюнше Караганда, шолак бслссндшисген шошыган тэр^здд. Оган рахмелмд! айтып, крштастым да, калага жапгыз тартгым. Кар тусш, кун суыткан сайын Бэйкен де ойсокты болып жур екен. Ногайбскгсн хабар узшгеннен 6epi эбден беймаза куйте тусйтп. MeHi кергенде туган бауыры Tiprnin келгендей куанды. BipaK артынша, айткан энпмслершнй! турпатына карал, ку агаштай бозарып кетп. “Bip сумдыкгы ссзш еда-ау шйм, сезш еднау!” —дей бсредд. М аган дсйш де хабар айтушылар болыпты. “©кшеттщ yoKioaepi елге кыргидай тиш, шошытып бодцы, icrereHflepi киянат\" - дегсн узынкулаксезге онша иланбаса керек. взш щ де 6ip барган жершсн артынша арыз каптаганы бар-ды. Олардын Ko6i душ ландык нистпен жабылган жалатугын. Ещй Бэйкснн1н иланбаска ылаж ы калмады. Совдеп бастыгына MCHi шеспре юрш де, бар жагдайды баяндап, ертещне журin кетуге руксат алды. Мен оны озш бшетш ауылдардьщ устшсн алып журдш. Елде ускы н-урей ж ок, аткз м1нген богде 6ipeyfli корсе, уйлершс тыгьшып, cciicrcpiH таре жауып алады екен. Тебе басьша куншз-TyHi карауыл коятын больтты. Алыстан, кез ушынан атка м1нгендер кершее етектеп ауылга белп беред1 екен де, бой жеткен кыздары мен ж ас келшшектерш белдеуде байлаулы турган атгарына м ш п зт , кыр асы р ьт ж1бередг.. “Туе — тулкшщ боты” fleymi еда, бекер ме деп калдым. Тунеукунп корген TyciM айнымай Keninri. Мен кеткен сон, коп узамай-ак Жамал суга агып e.aimi. Бутан 6ipiHuri себеп — агасынын ажалы болса, еюншшен - Шалабайдын зорлыгына шьщамаса керек. М отгул ауыльша таядык, Каралы ауылга соклай-ак крялык деп ещм, Бэйкен конбед1. Бэрш оз кезЫен Koprici кедш.
Аныраган дауыс алыстан-ак аза бойымызды каза кыдды. Ею б1рдей боздагынан айрылган кейуана бспн жырггып шашын жулып, жср тырналап жатыр екен. Бэйкенгс тап 6epin жулмак- шы efli, жанындагыпар хабермедь “Е, байкус-ай жынданганы гой” —дсп, 6ip кемшр суалган кезю е жеюн апара берд. Мендс Мэдиулга карар бет жок, Тамырлары юкен кызыл кез1мсн 6ip карады да Tcpic аунап жатып калды. Аз кун iminae сакал-шашы агарып, ою к у шуберектей болью кетють Енш 6ip ауьщда Бэйксн келе жатыр деген хабарды естю, алыс-жакындаты ел агалары жиналып купп отыр екен. 1иднде Kapici бар, жасы бар уй тола адам келгсннен ж ак ашып сойлесксн жок, ©люкс жиналгандай 6opi тунерю, туйшш отыр. Ортадагы аппак сакалы омырауын жапкан кария Kici Бэйкенд1 сынай 6ip карап алып: — Даусынды сырттай естю, 6inin жатырмыз, — дедь — Ай1ушылар алдьша барганда эдш, мешрбанды десещ... Ал енш, шырагым, ашыгьш айтшы: бул заман нс боп барады? Патша укшею сорлы казакты карамалайга аларда 6ip кьфып сд1, артынша кылышынан каны тамып Кдлшак кедщ. Кдлшак курью, енд1 ее жинадык па дссек — мынадай сумдыкка кез болдык,.. Ж1берген окшдерю бейкуг слд1 каекырдай талап, адамдарымызды корлады. 0м1рбаки естен кстпестей журекке жара, суйскке танба салды... Ешн кайтю жан багамыз? 0ю мст epicTeri малды адью жатыр, туб1нде Tircprc туяк калдырмайды деп естим1з. Малсыз казактын куш каран смес пе? Шскарага жакын ел олюн суйретю ары OTinжатыр дсЩп, 6i3 кайда барып паналаймыз? Б1рл1-жарым ауа кош ксндсрд1 м ы лты ктын душмен Kepi кайтардындар. Еншп максатгарынды тусюшрид. Заман агымы осы бетпен кете бере ме, алдс алдымызда корспн жарык кун бар ма? Кдриянын создерю шьшамдылыклен тындап отырды да, Бэйкен жауабью нке айтгы. Бурынгы, Kiuipri саясапы туйщдрю кедщ дс: - ... Жана оюметпн саясаты тура, - дсд1 - Оны тек туктщ жошн бишейтш надандар немесе арам питылды жаулар бурмалауы мумкш... Ошарылып отырган журт сонда да ссшнюремей: —Ауызбен айтканда 6epi жон-ау, 6ipaK icrereH icTepiHe карап кара казак шошиын дсд1... Бэйксн кснст туганып, козшен от шаша карады да: — Бул - опасыздын яки жаудын ici! Совет еюметшщ саясатын бурмалагандарга аяуш ылык болмайды! —дещ. — Карга оз козш 03i шокымайды, балам. Урсып, урсып коя берсюндерйци бшем1з... Бул сойкзндардьщ ала жаздай 101
саяган ыланы етген отш, суйекке жети. Дуниемцщ, асылы- мызды, малымызды алганьш койшы, - бэршен бурын эйел балаларды корлаганын айтсайшы. Атадан балага кеютш белее салык болды бул! Сол итгерден кек алатын ер-азаматтардын жоктыгы - титыгымызга жепп тозганымыздаты! - дегенде карияньщ кемешне ж ас тыгылып, даусы бузылып кетп. Бэйкен бул жолы ундеген ж о к Кднын imiHe тартып сурланып отыра бердь Тамак уетшде де п л катпады. Ертещне журш кетик. Bi3 он адамбыз, Сарысудан тэты жиырма шакгы жшт шесть Суьгг журш, Бетпак, а с ь т , Шу куладык, Биьш Ш уга кар калын т у с т п . Шубалан саркзмыстар упелегше оранган. Шу бойыньщ 6ip кдеиетз - Аркадагыдай азынаган бораны, кызыл ш унак аязы болмайды. Жауын- шашынсыз кундерде аспаны шайдай ашылып, ишныдай модщреп турады. Bip ауылга тустенш, 6ip ауылга коньш, озенш орлеп келешз. Купсек кар коз кариды. Шудьщ ею жагындагы буюр адыр, жермешел тобслер акка оранган. Ойдым-ойдымда кар астынан кызыл курай мен кара жусаннын басы гана кьштиьш KopiHefli. Акжарга жакындаганда бшкгеу кумтобенщ астында турып, Бэйкен мынадай тапсырма берда: — Мен тогыз милицияны касыма аламын. Ештене еетш- бшмеген адаидай бейкам баруымыз. керек. Сезж тудырмас ушш, Акжан, сен 6i3re inecne. Осында калгандарды баскарып белп кутш тур. М ылтык атылганда тана лап койындар. Мен аддымен Ногайбекп басып калуга тырысамын. Б1р-екеущ капысын тауып Шалабайды уставдар. взгелерш щ де есш жигазбай кару-жарагын тастату керек. Бекерге о к атпандар. Адам шыгын болмасын. Соны айтгы да Бэйкен бастаган топ бел асып кетп. Bi3 тебе астында белп кутш тура бердж. Bipcbmbipa уакьп- erri. Ешкандай дыбыс жок. Не болды екен деп, атган туеш буклалап келш карасам, ауыл манайы тып-тыныш. Ки1з уйлердш шанырагынан а к тугш шалкиды. Б1рнеше ат керме жште байлаулы тур. Эр уйдщ алдында 6ipfli-eidai эйелдер агарандайды. Элден уакытга ортадагы а к ордадан екеу шыкты. Бэйкен мен Ногайбек болар-ау деп шамаладым. Энпмелескен сияктанып уйден узап барады. Bip мезетге элп екеу опыр- топыр алыса кетп. Ш анк еткен мылтьж даусьшан с е ж eiin, атыма жупрдам. Жалына колым nnoi мун екен, успнен 6ip- а к шьжтым. Кдрды куйын соккзндай боратып, кезда ашып-жумганша ауыл уетше тонш кедщк Ссс болсын деп мылтьж аузын аспанга 102
карата атып-атып жберш к те, айтай-сурен салып, ауылды оран шаптык. Bip мезетгс Бэйкенда коз1М шалып калды. Он крлын кетерш, “болды ендГ дегендей белп 6epin тур екен. Артынан сурасгырсам, icriH 6api Бэйкен жорамаддатавдай болып шыгыпты. Буларды алыстан таныган кузетшлер танер- тенп шайга жана отырган Ногайбекке хабар береди Ол еусл! жабыктан сыгалап карап, аныгына квз1 ж етед де, кыз- келшшсктсрда уйден зытырып ж1берш, муздай кишит алады. Сойтш “курметп крнакгарды” кэрсы алуга 03i шыгады. Бэйкен де сыр бермеугс тырысып, жайган кушагынан кашпайды. Олар iuiKc Kipin, амандык сурасып, шайга кзнган сон, бой жазуга сыртка шыгады. Бэйкеннщ Ногайбекп басып кдлганын корген бонда, ею жшт Шалабайдын ныгьша мше туседи Мойны жуан, апай тос Шалабай екеудн де аударып тастап, мылтыгын кезейщ. Ж тттер нс кыларын бшмей сасып турганда Шалабай далага атып шыгып, керме ж1птеп ен жуйрж атка мшеда де ура жонелед1. Сонынан бсй-бсрекет атылган октын ешкайсы дарымавды. Мылтык даусынан уш ьт-уш ып турган Шалабайдын озге уйдеп ждтттер) сыртка шыгам дегсншс есис аузын богеген б1здщ милгадюнерлер: “BipiHуйден шыютайсындар! Карсылассандар бэршд! кьфьш саламыз!” —деп мылтыктарын ксзсда. Keft6ipcy- лер| уйге беюнш атыспакшы екен, тобе басынан кикулап, Karnaii кулаган 6iani керш жаньшан шошиды. Абырой болганда ауылда каруы бар бес-алты-ак, ж т т калыпты. Баскалары “жорыкта” журсе керек. Bip тобымыз Ш алабайды кос аттап куы п Kepin ед1к, шанына шеспрмедь Сонымен, ешюм шыгьш болмастан, Шалабай гана кашьш кутылып, штабка ие болдык. Бес-оннан топ-топ болып атганып кеткен езге ж штгер де ею-уш кун орайында, кайтып келе бастады. Ойларында дэнене жок, бейкам келш атган тускендерш eyeni уйге юрпзш, сосьш каруларьш сьшырып альш байлай бердк. Тугкьш саны кьфыкка жетп. ...Ногайбек пен Шалабай ж тттерш щ усталганьш еспген ойдагы-кьфдагы байлар мен бурынгы болыстар агьишш келе бастады. Зар кагып шагым айткдндарын Бэйкен кагазга Tyciprin, хат бшгендерше кол койдьфьш, сауаты жоктарьша бармагьш баскызды да, 1зшше кайтарьш жатгы. Кулды к урьш конакка шакьфгандарына барган ж о к Бэйкен жан-жакка лапт жумсап, ылги кедейден сайланган болыстар мен старшындарды, ревком бастыктары мен ел сыйлайтын юсшерш шакыртты. Бэрш жинап кенес курды. Болтан жагдайды 03i баяндап, кандай шара колдану керектшн сурады. 103
Жиналгандардын кабактары каре жабылып, жауар булпай тунерш отыр. Копке дейш ешкайсысы суырылып сойлей коймады. Элден уакьпта узын мойын а к юрпЬс шал тамагын кенеп альш сез бастады: —Кррагым Бэйкен! Б1зге акыл салганьщ —азаматгыгын. Осылайша сураусыз, кунсыз кетем1з бе деген ой iiuiMiaai жегтдей жеп жур едь “Eapi сендердш ошметгершнщ ici” деп коршген катын козге туртеш. Уялганымыздан юрергс кор таппаймыз. Эусддс жогарьщан келген буйрык солай шыгар деп айткандарын орындап ж ур д к. Кейш езлйз кашатын болдьгк, Акырында ic насырга шапты. Буларга да 6ip зауал туатын шыгар деп жургенде езщ келдщ... Ал ешц бул eKeyi осьщан аман кутылып кетсе, куши e a a k жана ошметке ceHiMi жойъшады. Кдлага барса, карга тамырлы казак,емес пе, ойтгк- б уй тгк деп актапып KCTepi хак, Сондыктан не де болса осы жерде 6ip тактам га келу1м1з кажет. Ел сс:нен кетпейпндей жаза колдану керек. Баска кылмыстарын коспаганда, орущей сш ж астын каны бар булардын мойнында. Кдндай жаза буйырсак та колымызды ешшм кзклайды. Зан-законнан корксан, 03iMi3rc ж1бер. Елм1з, журтпыз, баска тусксн баска ауыртпалыкты котергенде тап осы жолы белйнз сынбас. Б эйкен отыргандардын кас-каб агы н а тагы 6ip шола карады. Бэрн-пн 6errepi жер тустсшп, Tyicrepi сыртка теуш отыр. Узын мойын шалдьщ соз1н тугел макулдагандай. —Халайык, менш тшепм —ашуга женшрмелк. Булардын ютеген кьшмысы бастан асатыны рас. Дсгенмен, Совет ошмей де оз саясатын TepicKe бурмалап, булд1рген адамдарды бос Ж1бермейш. Буларды тергеу комиссиясынын колына берсек, купл1 халыктын ашу-ызасын кайтарарлык шара колданаты- нына сенщдздср, —дсд1 Бэйкен. Отырган журт 6ipiHe-6ipi козпшт астымсн карады да лэм демедд. Аз унс1зд1ктсн кешн: —Карагым Бэйкен! —деп, узын мойын шал тагы да сез бастады. —Айтканьща конбескс б1здс лаж бар ма. Бэрш озщ корш-бипп отырсын, бутан стай алып-косарымыз жок. 0m ey ip ел намысы жерге комшмесш. Жэ, д е л к. Енш жске бастьщ энпмесше кош елк. ©зш оюмет жумысына мыктап араласкалы 6epi шалгайдагы б1здщ елдщ бет-жузш Kopyai де койдын. Бурнагы жылы Кэлшактан кашып келгешнде басьща пана, жаньща сая болып е д к . Б1зд1 де слеп-ескергенщ жон емес пе? Осындай жолсапарывды пайдаланьш 6ipep кун бш ш ауыдда тьшыгып ж атпайсын ба? Баламды болыс койдындар, оларьща мын да 6ip рахмет, енш сол балага акыл-кенес айта кеткенщ жон болар еш. Эл1 ж ас, басы шлю, жонш сауаты да 104
j жок, оздсрвдей агалары акыл айтпаса, жана саясаттан 6i3 ijj не бше\\йз? Дуаннан келген уюмет адамы кедсй болыстын !i уйшде конып жатыпты, одеHi бурылып келитп деген хабарды | естзсе, ел алдында ж ас баланын абыройы ocin калмай ма? ■ Бутан не дейсш? —Аксакал, ыкыласынызга рахмет, —дсд1 Бэйкен. - Осын- I шама адаммен ауылынызды аткошр кылып жатып алганымнын жош келмсс. 0з1м тана cid Ж1пт сртш ауылыныздан дам татып у. кайтайын. Амандык болса алдагы жазда тагы келермш. —Е, TOHip жарылкасын, шырагым! Бпд1 сыйласан, кудай с е т сыйласын! BopiMh дур KOTepLnin сыртка ш ыкканда, кун бесшге таяп > калган екен. Бойкен туткындагы к ы ры к шакты ж й т т н 6opiH ‘ босатгырды да, жиналыс ашты. Катслссш, адаскдн айыпта- рын 6eriHe басты. “BipaK нспзп айыпкср ссндср смссандср, — », деш. —Енш слдсрщс барындар да кснсс оюмстшс адат кызмет >! стзндср!\" Житггершн 6opi оз атгарына MiHin, сол куш -ак тарап-тарап з кегп. Ногайбскп кузстугс Бойкен меш калдырды да, жаныма жоне ею ж1пт косты. Кдлгандарын жан-жакка шагтгырып, зорлыкпсн , тшлген уйлердщ, таланган дуние-мушк, кымбат жийаздардын j иелерш тауып, шакырып кел1ндср дсдг 03i сртен соске тусте I келетш болып, кедей болыстын ушне конакка к е т Он шакты ушп улксн ауылда 03iMi3 онаша калды к Акыр ерген журекоз гой деп, озишзше 6ip срюн отыргымыз кедш. Kj>i3Meniji ойсддер текйр ошактын астына маздатып от жакты. Казанга согымнын жылы-ж умсак CTi салынды. Кайкы бел кара ойсл шергпекгеп калган аракты тауып окелш бсрдг Бпдщ де сайтанымыз козьш, саба туйндеп кымызга аракты косып iurriK. Эрнбершен сон кощлдешп, байлауда жаткан Ногайбекке де арак усындык Ол созге кслместен кагып салды. Ногайбек онпмегс араласпай сулы к отыр. Cipbuce кара ошнен кан ж уп р гетб тш б сй дк тек колагаштай бужыр мурны шып-шып терлей бастады. — Жшттср, айып етпсндср... Менен 6ip кдтсл1к orri... Кинама мен1, Акжан, колымды босат, —дсд1 жапьшып. Кднша кызу болсам да, сакты к жасап, колын тамак жсгенде гана босатып, оз1м алыстау жсрде мылтыгымды ынгайлап устап отырдым. Тыскэ шыгып келгенде де касынан ею ел! узагам жок, Тун ортасы ауганда касымдагы eKi ж т т п кузетке койып, оз1м уйкыга кетпм... Батпандай б!рдене усп м е жалп с т т кулагандай болды. Шошып оянсам, олде 6ipcynep кимылдауга мурша бермей 105
кол-аягымды басып калган екен. Кез1мда ашып-жумганша арканга оралдым да калдым. Касымдагы екеудан де xani мушкш екен. Карабаскырлар мылтыкка суйешп уйкгап жаткан кушнде байланып калыпты. Артынан бшсем, булар - осы елдщ намыс кутан xirirrepi болып шыкты. BopiicrepiH баса кигенмен кейб1реуш аздап шырамыттым - мана кущйз Бэйкен отюзген жиынга каты скан -ды . Алдымыздан 6ip етш алган сон, ундемей атганып кеткен екен. Узын мойьш шалдын Бэйкенда конакка шакырып экету!, булардын такты уйкыны пайдаланып, басып Kipyi алдын ала келкшген шаруа секшда. Бул арада кызметге журген кайкы бел катыннын да енбеп бар тэр1зцц... Biafli байлап тастаган сон жаушылар баска сезгс келмей, Ногайбекп сыртка суйреп а л ь т Kerri. Тан жана атып келс жатса керек, уй imiHe ала коленке жупрда. Ашык есисген корш жатырмын: Ногайбекп муз устше карай дедекгепп е к е т т барады. Кимылдары тым урдас. Yiu-Topreyi суйменмен муз оя бастады. Булардьщ не ойлап келгенш енда ссзешн дедам. Айгайлап дауыстаганыма сшкайсы мойьш бурмады. Ылги жсггасьш 6epin, Ky6ip-Ky6ipсойлесш жур. —Жйтггер, олпрсендер дс тшге келп р т олприщер!.. —деген Ногайбектщ карлыккан даусьш емю-емю естш жатырмьш. - Сендерд1 жумсаган юм, Бойкен бе? — Жап аузынды, жауыз! — деп, шой кара 6ipey гуж сте каллы. — Бэйкеннен садага кет! —Маган не югемексщдср? —бул жолы Ногайбектщ даусы жалынышты еспдць — Ел уюмш орындаймыз! Баганадан 6epi булар не дурелейтш шыгар, не соккыга жьпъш кек кайтарар деген ойда ед1м, элп сезден кейш денем т т р е й бастады. — Бул гстерйщщ арты оюншгп болады, —деда Ногайбек донайбат корсетпек болып. — Артымда i3fleymi, сураушым барын естерщнен шыгармандар... BipaK онын бул созш ешюм кулакка шмеда. Казан аузындай муз ойылып болган сон Ногайбекп Tepic кар атьт тургызды. Ол тагы да б1рдене айткысы к е л т мойнын бура бергенде мылтык даусы ш анк eTri. Шапкалап барып кулаганын Kopin жатгым. Енгезердей ею житг Ногайбекп жагасьшан суйреп апарып ойыкка тастап ж1берда. М уз успндеп ак, карда Кызыл жоса кан i3i каллы. Элгшде гуж елеен шой кара мылтык аткан жшилке жилке: — Анау каннан б ар ьт 6ip-eid жала! —деда. — Тусщнен шошымайсын. 106
Жшт сук саусагымен кар бетшдеп каннан 6ip Lain алганда терю кэрап тыжырынгандай болды. - Ал, кане, атка конындар! Шой кара табалдырыктын сыртында турып: —Акжан! —деп дауыстады, —сл кеп кайтгы, аргасын оз- дерщ бииндер. Басгарына атдскалай кун туа калса, ортамызга келщдер. Дала кен, коргап-коршай алатын шыгармыз. Шой кара жонелс бсргенде: —Батыр, колымды босат, —дедЫ. - Онда мьиггыктарынды аламыз. - Мейлщ. Ол iprcfle суйеул1 туртан б1рденкслсрд1 иыгына Laai де, аддымен менщ колымды босатты. - Ал, кош. ©юмет iaaece, 6iani Бстпактан тапсын! Сонда гана бул - Жамалдын агасына uiecin келген, карангыда Ногайбскп камшымсн урып таддырып кеткен жйтг сксн1н шырамытгым. Жаушылар узап кеткен сон, ауыл сыртындап>1калын шнде тусаулы турган сал курещме MiHaiM де, Бэйкен ж аткан ауылга шаптым. Олар жана гана шайга отырып жатыр скен. Менщ шабуылдап келш, em ire каргешмнен сезе койды ма, болтан жатдайды eciK алдында турып асыта айта бастаганнан-ак Бэйксннщ ощ бузыла бердь —Болар ic болды, ага, —дедЫ оны жубаткандай. Бэйкен маган oTKip козш кадап 6ip карады да, озшен-оз1 туйыкганып, тунып калды... Асыгыс атганьш, Акжарга кедщк. Атгылы-туйел16ip кауым ел жиналып калган ексн, BopiHiH жуз1нде урей, абыржу. Ешгйм ашылып сойлсспсйд1. Эрюм 03iHiH дуние-мулюн танып, уйлер1н унс1з жыгып, туйелерге тиеген сон, epiH ушымен гана ризалык 6Lmipin атганып жатгы... Бэйкендер журуге жинала бастаганда: - Ага, - дешм. —Мен enai слдс калайын. Ана ж акта эке- шешем бар, барып хал-жатдайын бшей1н. Биыл кыс кап ы , TipmLniK шаруасына комектсспесем болмас. Аман турсак, келер коктемде калалан табысармыз. Бэйкен ж1щшке касын жиырып, сэл ойланып калды да. —Бэлюм, сонын да дурыс болар, —дедг —Калага барган сон уезд басшылары басымнан сипамасын бшемш. Сопдеп ааамын тергеус1з, сотсыз аткызганым айып болып тагылары созс1з. Meftni, баска тускенд1 коре жатармын. Тек бул юке сен1н шатылматанын жон. Екеум1з кол алысып кош тастык Бэйкен союта жарарлык сем1з 6ip жылкыны жетепме косты. Сосын, ауыл кайдасын деп сал курендммен тартып кетпм. 107
Коп узамай уезд жактан жайсыз хабар кедц. Бэйкен орньшан алынып, абактыга камалыпты. Ici тсргеуде деп естщдк. Эр турш куэлар шакыртылып жаткан кершед, iminae мен де бармын. ...Тергеу комиссиясына болган жагдайды тугсл баяндадым. Менен баскалар да Бэйкещц актап сойлегтп. Шу жактан жокшы больпт, оз бетшшс келш жаткзндар да бар кершед. Мсш де камады. Bipax, коктемге дейш сот болтан жок, Узенп жолдастары Б эйкенд демалыс кундер1 кепшджке алып, конак е т т жур деп есгимш. К,ар к е т т , жер карайганда, Бэйкен турмеден босаньтты деген хабар келд. Менщ кун1м не болар екен деп, коншш алан болып жургенде, TeMipeciKсалдыр-гудщр ашылып, iunce екеу юрд. — Шапкарбаев кайсын? Мен сабан тосслген бурышта Tepic карап жатканмын. Ор- нымнан ушып турдым. — Маган шесшдз. “Ci3” деп сойлсгеншс imiM жыпып калды. Кдрангы капастан oaiMcipereH жарыгы бар коридорга шыктык, Узын бойлы, эскери кш мд сары Kici какла сыртынпагы пар ат жекксн тарантаска мшпзд де, Komipre “айда!” дсгсндей белп бсрд. Карангы, кисыккошелсрмсн журш сггырып, орталык аланга шыккан сон, бурыштагы уш кабат уйгс бурыддык, Узын бойлы эсксри адам ccix алдындагы кузепен MCHi богетаз альт oni. EidHuii кабатгагы 6ip cciKKc xipriani де, “осындз, куге тур” деп 03i iund болмеге ешп кстп. Таты да тергеу мс? BipaK Совдеп уйшде тергеу журмсупл е д гой. Аздан Kciiin eciK кайта ашылып, тупю болмеден элп Kici шыкты да: “ЮрЫз”! —д е д . Ауызгы уй карангылау е д , жап- ж ар ы к даладай болмеден 6ip-aK, ш ыктым. Узын столды жагалай отырган адамдардын 6ipiHтанысам, 6ipiHтанымадым. К1д оюмет. Бурышта отырган Б эйкенд коз1м шалып, коншш орнына тусксндей болды. К ы скз-кдска солсмдссш болганнан кейш, торде отырган каска бас Kici: — Бетпактын барлык жолын бшеаз бс? —дсп сурады. —Журген жерлер гой... - д е д м кумш жт. —Ендешс 6i3u0iH адамдарга жол басшы боласыз. Бетпакга Шалабай деген банда жур. Ойдан-кырдан кашкан кырык мергенд жинап алыпты. Созактан да, Карсакбайдан да отряд шыгып, устай алмай кзйткзн коршед... Жер-судьщ жайын бшетш ешюм жок, бандитгер ылгп елазге шьпып кетед екен. Ci3aep жиырма eid адам журсаздср. Жиырманызда мылтык болаоы. Отрядка Бэйкен Эшмов басшылык. етед. Адамнын,
KeniicriHадаспауына, швлдсмсушс ci3жауап береоз! - деп, каска бас Kici созш тушп, тагы б1рсыпыра жагдайды тусщщрт агаты. Жиналыстан шыгып бара жатканда Бэйкен маган жылы ушырай карап: - Кдлай, турмеде капа бсшган жоксын ба? —деп сурады. — 03i бурынгьщан да жудеп, сылынып калыпты. - Конд1к кой, ага... Бул не, б1ржола босатканы м а? - дедЫ аныгын бшпм кеп. - Босатуын босатты-ау, 6ipaK осы сапар екеу\\«згс де сьш болгалы тур... Журу жагдайын ойластырдык, Шалабай ссш кашканнан шалгай ауылдарда жасырынып жур дсп есттгенмш. Жер-жерден зыккы коргендер жылысып к е л т кол астына Kipin жаткан Tapiafli. Кдюта азайып, жазда кобейед1 екен. 0cipcce осы жаз катгы кутырынып тур дейдг Бетпакты, елсЬ даланы ес тугып ксйб1р момын ауылдарды. Совет окш еп окщдершщ уйлерш шауып кетш жур дегенш турмеде жатып еспгем. Банданын 6ipcyi мешмен 6iprc жатты. бзш щ айтуына Караганда, астындагы жаксы атын Шалабай мшбек бешады. Оган бул кенбейш. Шалабай cpericin астындагы атын аударьш алады да, озш байлап-матап жолга тастап кетедй Оны Карсакбайдан шыккан отряд тауып алып “жансызсьщ” деп турмсгс салыпты. Жуырда гана “оюмет адамлары\" eKi старшьш еддсн малдын, сиыр майынын салыгын жинап куш-кол1кпен эксле жатса, Шалабай тугкпылдан тгпп, бар малый, бар майын тартып окепггп. Атын, туйесш аударып алган сон, уэюлдерд1 жаяу айдап: “0к1мсттср1нс айта барындар! Б1здсн дэмсс1 болса, Айбаттан, Кдртбай сайынан, Тасыбай шабынынан тауып алсьт!” —деп салем айтып ж1бер1ггп. Оздер1 эбден ecipreH. Ж ан-жагынын бэрш Совет oiciMCTi алып ж атканда тещз ортасындагы аралдай жалпак Бстпакган мэнп таптырмаймыз деп дэмеленш журсс керек. Сонысына карамай оздер1 TinTi сак, Карсакбайдын милициясы Шалабайдын канша адамы, канша кару-жарагы барын аны к бшу ymiH 6ip момын шадды астыртын ж1берсд1. Шал сорлы патша заманында байгшкештеу болган екен, ок1меттен каш ып журм1н деп Ш алабай бандысынын imiHC барады. Экю кулар opi-6epi сынап Kopin, бул адамнын тепн келмегсшн сезген сон а т ь т тастапты. Сонымен журуге кам жасадык, ©ркайсымызда екщен ат. Eipi — астымызда, 6ipi — жстепм1зде. Тогыз туйеге арткан жуг1м1з бар еда, жол-женекей конган ауыддардан жиырма- отыз туйе жонс косып алдык 109
М езпл шшде eai, ел козше туспес ушш каладан тунде аттандык. Жарты ай журш Бетпактын, шетше Ы ндж-ау. Арканьщ cap дапасы, акбидайыгы, Кызыл изеш аргга кадцы... Алдымызда бедарейт Бетпак жатыр. Мен Бетпактын кудыгын бес саусагымдай бшеттмш. Урлыклен жургешмде талай жорткан жерлерЫ. Айсызда ауыдды адаспай табатынмын. Шалабай айткан Айбатка келдж. Кдртбай сайына да бардык, 1з-тозы жок, Тасыбай шабыньша келгендс сынган ьщыстарды, желшген малдын бас суйегш, терьтерсепн кордж. Кулаган костардын орньш сипап кадцык, Актарылып жаткан карьшдага майды кордж. Cipo, шолгыншылары 6iaai алыстан байкап, асыгыс к о ш т кетсе керек. ©кшелеп отырып Жуман казган шынрауга кеддж. Кеше осында конган екен, тан атпай кошш кетсе керек. Tuiemui казган жиырма кудыктан да баса алмадык, Коныздын берп ш ел Айгыркалган торт кудык аталушы еда, одан да асып жонел1ггп. М ешн жорамалым - олар б в д бекшюке лайы к жсрдсн тосып алмак, Бетпакка бойлата юрпзш, обден дщкем1зд1 куртпак, Bi3 танкаларлыкжагдай —кудыктарды неге улап кетпеген? Кугьш коргсн кашкындар, экю урылар ен эуел1 басып откен кудыктарьш былгайтын. Кулге, кига толтырып кететш. Булар ойтпеген. Кудыктар сол калпында. Bi3 де сактык жасап oyeai аткз шпазенпз... Шалабай, cipo, куипне сенетш шыгар. Б в —азбыз, олар — коп. Bi3 шабуыддамыз, олар корганыста. Бетпактын Акмсилтке караган шел калын жыра, терен сай, каптаган оба болушы еда. Biaai соган дсйш титьжтатьш, азык-тулитшаш таусып, куш- колшшзш боддыртып, белгш жергс жеткенде бушрден сокпак па? Осылайша журш отырьш, Бетпактын Акмешгг жактагы жо- галган тумсыгы — Танбалынын шетше ш ндж. Кеншрлж булагьшын басынан ирендсген тутш корщдк Дурб1 салып бакылап, Шалабайдын беюнген жср1 осы деп шамаладьж, Бэйкен бэрлшэдан басымызды косып жиналыс ашты. “Ер ж т т г щ сыналар жер1 осы. Буларды енш кугкзрмау керек! Арамыздан адам шетшеу1 де мумкш. BipaK жасканушылык болмасьш. Кдшкын коркак келед1, осыны умьппандар!” — деп, эркайсымызга ж ске-жске тапсырма берда. Конага коздеген жержнзге ж етпк. Шалабайдын жаткан жер1 таулы к, буйрат, кабак асты еда. Бер жагы Бетпак, ар ж ата —жьжпыл-жыклыл терен сай. Жук арткзн туйелерда, косактагы атгарды дыбыс жетпейтш аулакта каддырып, езийз женшденш салт кеддж.
Тун ортасы ауган ке зд е , каш кы н дар дьщ оздер1 де, кузетш1пер1 де калын уйкы га кетп -ау легенде, ж акындап карасак, жуз каралы жылкы жайылып жур екен. Кузеггеп ушеушн 6ipeyiH колга TycipaiK, eKeyi дуарлетш каша жонелдь Иеси жылкыларды озш1з ж акка Hipin экеп тастадык, Енщ тан атуын кугпк. Жерге бозала сэуле жайыла бергенде жиырма винтовканы катар койып, бсс-алты рет кабатьшан атып-атып Ж1берд1к. Бул — урешн ушырайык, коркытайык дегенймз. Жэнс 6iafli коп деп ойласын. BipaK олар тасада бекшш жатыр. K.YP атыспен ала алмасымыз айдан анык, Бэйкен бэр!м1зден акыл сурады. “Тшге Kici ж1берсек: кайтед1? Мумюн оз epiicrepiMeH бершер\" деген усыныс бодцы. Акыры осыган токтадык Шалабайды танитын болгандыкган Бэйкен келюсозге мен! жумсады. Дауыс аны к естшетш жерге дейш буклалап бардым да, тасада турып айгай салдым: —Эй, Шалабай! Кдрсакпайдан елу, Созакган еду мшиса ш ы кты. Bi3 отыз адамбы з! Е ркщ мен берш ! Ерюмен багынганды оюмет ол-прмсйдг Кдйта KcmipiM аласындар. Акылга кел1ндер! —дедам. Мьиггык уш 6ipa3Fa дейш тынып турды. Аздан сон Шала- байдын санкылдаган даусы ccrim i. — Кепшге Акжанды ж1бср!ндср! Bi3 дагдарып калдык, Бэйкен катуланып: —Будары кулык, — дедь —Жарты ай бойы жол керсетш, отрядты адастырмай алып келс жаткан Акжан екенш олар бшш отыр. Кедей Акжан тупл, бай тукымын да булар аямаган. Енд| Акжаннын K03iH жойып, 6iaai жер сокдырмак] Т ага атыстык Окбекергс шыган батып айдалага кетш жатыр. Енд! ушке болшуш уйгардык Сайдын томенп сагасында жыклыл-жыклылы коп тас тумсыкгар жш ксздеседк Соларды сагалап барып жакыннан атысуга бел будык, Бэйкен ексум!з болск кстпк. Эркайсымызда винтовка, ортак flyp6i бар. Енбектеп сайга туспк, CHai жогары ормелеп келешз. Елеуаз 6ip кылтадан шыккан екенб1з. Кдрсы аддымыздан басында шарт байлаган а к орамалы бар 6ipeyi Kopinai. Бэйкен винтовкасын менщ аркама суйсп койып коздеп атып едк анау калпакгай ушты. BipcyfliH “ой, бауырымдаган\" даусы сстщдг Мен тасада турып айгай салдым: —Шалабай! Бас аманында берш! B ai де кеш емсс! Бсрш удт орнына бандылар атысты удсте тусп. Б13 жактан да, олар жактан да уш-торт адам шыгын бодцы. Атыс толастаганда Шалабайдын санкылдаган уш естшдь
- Эй, ж т ггср ! Ер болсандар, катынша бугынып атысканды коялык, Шыгындар 6ipeyiH жскпс-жекке! М унысы 6i3 кутпеген усыныс болды. Нем кстер деген - М ылтык па? Кылыш па? —деп сурадым. - Кдлауын бшеш. Шалабайдын куралайды козге аткан мерген екенш жаксы бшемш. Кдиыштасуга тагы д а журепм дауаламай тур. Шалабай тагы д а айгай садды: - Отрад бастыгы - балшебск Бэйкен дсп сстими. Крркзк бсшмаса, сол шыксын! Карасам, Бэйксннщ Tyci бузылып, танауы кусырыльш кеткен екен. - Мен шыгайын жекпе-жекке, ага! - деддм. Бул соашн аузымнан калай шыгып ксткснш де бшмеймш. - Жок, бала. Сен sni жассыц. Кдшышка кедссе —мен- а к шыгайын! Сосын карсы ж ак есгитшдей дауыспен: - Мен - отрад бастыгы Бэйкенмш! Кьтыштасуга Шалабайды шыгарьщдар. Кдйсымыз женшсск, сол ж ак бершеш! - дед. - Мш атына! Жазыкка шык, жазыкка! - деген жауап CCTLTOi. Bi3 жыра-жыраны буклалап, терен сайда тусаулы турган атгарымызга кедшк. Боз айгырдын айыл-тартпасын мыкгап тартып турганылша, Бэйкен кыльппьш кынабынан суырып, жуз1н, сагасьш сынап корд дс: - Ал, Акжан, олай-булай болып кетсем, отрадгы озщ бас- кар, —д ед. —... Тагы 6ip тшепм —суйепмд вкемшч жанына апарып кой. Бойкеннщ атты эсксрдс болганын, кьшыш онерше жепк сксшн бшеем де даланьщ кокжал тарланы Шалабай ссшс туеш: - Осыларда коп патрон да жок, Bipa3 атыскан сон оздер1 дс бершмей ме? —дед1м. - Жок' Е рдн CKi айтканы - олгеш! —дсп Бэйкен боз айгырга ыргып кйнд. Бул кезде басына а к орамал байлаган Шалабай да жирен айгырын ойкастатьш шыга келд. Антурган, айбыньш асыргысы келгсндей, омырауы ашык а к койлек юлп, жещн Typimn алыпты. Камшысы аузьщда. Ек1 ортада жалпактау жон бар ед . Кдитыштарын жаланаш устап CKeyiею тустан шыга кслд1. Карсы ж акта, 6i3 дс бастары- мызды кьигппъш карал турмыз. - Шалабай атын тебш т aKbipa ^п ы дды . Бэйкен де боз айгырымен жанаса берд... Козш ашып- жу^тганша сарт-сурт кылыш салысьш втп. Bi3 не болганын бшмей калдык. Шалабай енкейе 6cpin, атъшын жалын кушты. Ушып тускен кьшышьш кордк.
Бэйкен, efrreyip, ат устщде. Bip жагына карай ауьщкырап барып денесш тузеп адды. Он иыгын сол крлымен басып келеда. Алдынан ж упре-жупрс ш ы кты к Боз айгырдын камшылар алдын кан жуып кетйтп. Шалабай сштегсн кылыш тайып барып он жаклагы буганасын опырса керек. Кдн сау-сау етедд. Кдладан алып шыккан дэр1м1зщ жагып, дэкемен орасак та кан тыйылмады. Сол кезде: —Атган! Атган! —И э, аруак) —Атган! — деген дауыстар ecriaai. Жалт карасам карсы ж ак этой салып шауып келед1 екен. Т1зерлеп отыра калып, жиырма шакты винтовкамен уш дурюн залп бердис. ©те- моте озеуреп шапкан алдынгы торт-бесеу1 шоптей кыркылды. Кдлгандары жапырыла ксйш кашты. 1зшше куып барып тугелдмен туткынга алдык Кашкындар колдарын KOTcpin, нзе бупп тур. Бас-аягы кырык шакты адам. Анадай жерде Шалабай олш жатыр. Кд>1лыш к а к шекесш жарып кепгтп. BepiHTimin, мьипыктарын а л ь т , колдарын артына кайыра байладык Булардын карулары шамалы болып шыкгы. Ym-терт вин товка, бес-алты бердснкеден озге алыстан ататын мылтыкгары жогын багана даусынан-ак бшгенб1з. Ko6iHiH колында —огы коян каппсан жерге гана жетеггш кус мылты к Тугкьдндарды 03flepinin аттарына, туйслершс MiHrecripin, жолга ш ыктык Кара нарта желкрм салып астына ж умсак кшз, корпе тосеп, басына биж жастык койып Бэйкенш алып журдж. Элсш-алсш жарасынын аузьш ауыстырып танзмыз. Каны сонда да тыйыл мады. Em6ip CMi табылмай Бэйкен келер кун! тан алдында дуние салды. Айтканын орындап, суйепн аталарынын есю кыстауындагы экесшщ жанына апарып койдык Мен биыл сексеннщ бессуше кедщм. Бэйкеннен айрылган- нан кейш де килы-килы OMipaiбастан кеплрдж. Жаксы-жаман жйтггермен жолдас болдым. Адам баласы эркилы гой, 6ipaK вз басым Бэйкендей асыл азамат сирск туады деп бшемш. Ондай эдш, ондай адал жйтгп тугызган слден, жерден айнал- дым. “Асыл адам айнымас” деп Абай б ш т айткан, Бэйкен ол-олгенше алган бстшен аумай, айнымай отп. Сендергс бул онпмен! улп болсын деп эдсш айтып отырмын... 8-890 1969-1970 I |з
АР АЛДЫНДА Жан сак/пама, ар секта. Халык, маканы 1ленщ бул тусывда откел ж о к “Кузыл жиденщ” адамдары аргы беттеп аудан орталыгына кзтынау ушш, жуз шакырым жогарьщагы кегир аркылы айналудан ropi паром куткенш жон кореш. Кушне уш-торт катынайтын салбоксе паром кейде icreH шыгып мысынды куртатыны бар. Кдпылжиделшкгер ею коз1 терт болып паром кугсе де, тете жолды артык, санайды. Бугш - тогызыншы ноябрь. Уш еун катар келген демалыс- мейрамнан кешн ауданнан ауылга, ауыддан ауданга катынаган кьщырмашылар танертеннен 6epi жатага жиналып отыр. Ko6i бала-шага, кемшр-шап. 1штерщде - ауьш совет терагасы К,аратай Эж1баев пен ауданнан келген еюл Кобен Бестаев жэне калага кайтып бара жаткан ею студент - Жексен мен Еалия бар. Эркайсысы ез тобымен бузыла бастаган ауа райын, уйкьшан турмаган паромшыны тшдер1не тиск етш тур. Анадай жерде суы кка тонган 6ip топ манда бала 6ipiH-6ipiH куып ойнап жур. Булар куткен абажадай паром аргы бстге толкынмен тенселш, байлауы агьтгылмай тур. Кун сэсксге таяды. Ала шабыр булт кенст тусш озгертш, батыс ж ак карауьпа бастады. А як астынан котершген ызгар жел онсыз да терюше сыймай турган кугутшлерщн бей-берекетш адды. —М ына паромы кургыр козгала ма, ж ок па?! —Кудайдын кутты куншде iinin журетш кугайкы уш кунп мейрамда шомылган шыгар аракка! —Эне, 6ipey кимылдайды... —Ой, ол кдйыкшы гой! Салт журген ссн болмасан, мьша 6i3 сиякты машинапылар паромшынын маетыгы таркауын Kyrefli де! —Анау турган балаларга обал бодды. 0 p i тонып, opi сабак- тарынан калып... —Аргы беткс автобус келш токтады! —Ой, ол - Кдлау гой! Интернаттьщ мына балаларын алып кайтуга келген шыгар. —Кдйыкшыга б1рдсне деп тур. — Балаларды етюзудщ камы да! — Ж агадагылар эне-м ш е дегенше аржактан моторлы кайыкхьщ уш сстшш. Аудан оргалыгындагы мектеп-интернат- ты д шофср1 Кдлау Бсктем1ровтьщпаромшыдан кайыр болмаган сон кайыкшыны KOHflipin, балаларды отюзш алатынына жагада гылар ризалык айтысты. 114
—Е, тшеущ бергтр, сонысы дурью балды гой! Б1здд крйшы, суыкка шьшаймыз — д1рдек кзгып турган мына балаларды айтсаншы! — Купай сакдаса екен! Он бала 6ip кэйыкка калай сияды? — EKi катынайтын шыгар... — Мэссаган! Мына кдйыкшы есуас па? Барлык баданы 6ip-aK отыргызганы Heci?! —0 й , ой мынау кайтсщ?! Эй, бала, с а н дурью па?! Ею рейс жаса деймш! Эй, бала! — дсп ауыл совет торагасы жагага карай умтылганша, моторлы кайык,озен суын кенереамен сызып узай берщ. Элденеден секем алып, Tyci бузылып кеткен Каратайдыц касына аупаннан келген окш Кобен жакь1ндады да: — Ой, Кареке, еиггене етпейщ, бул жындынын ecci3fliri жалгыз осы де й аз бе?! — деп жубату айтгы. — Э й , ойткен ер л т н щ енесш !.. Балалардьщ OMipiMeH ойнауга бола ма екен! — Мына итгщ баласы б1рдене жутып алган! Кдйыгынын буранлауын кердщ бе?! Айтканпай-ак, озеннщ оргасьшан opi асып жагага жакындай бергендс, мотор уш кенет ouiin, артык салмакган кайы к ауа бастаган ед1. —Ойбай кетп! К дйык ауды! —деген 6ipeyaut жанушырган даусы еспдщ. Баганадан 6epi бейгам озшдес1п турган ею студент — Жексен мен Ралия элп дауыска кабат жалт бурыдды. —Жексен, ананы кара! Балалар, бапапар KCTri суга! Жагадагылардын айгай-шуы жамырай еспдщ. —Жексен! Негып турсын, олед! гой ана балалар! — Ештене етпес, аргы жага жакын — оздер1 де маптып шыгар, — дещ Жексен жайбаракзт. —Кетп суга, балалар! — Ралия 03i шеш1не бастады. Жексен онын бшепнен шап 6cpin устап: — Кдйда барасын? С у тастай!.. Токда дейм!н! — дещ. —Жбер, ж1бер MeHi! —Ж1бсрмейм1н! Усисщ, олес1н! М аган сенщ OMipin гана емес, денсаулыгьщ да ксрск! Жагадагылар Kosaepi алакдап боскз айгайлап жур: — Негып турсын, Жексен? Ендешс оз1н туе суга! “Эне! Аргы жагада турган ж т т шепнен суйреп шыгара бастады! Ой, 03i 6ip ер екен! — дед1 Жексен. — Жалгыз оз1нщ сонша балага шамасы келе ме? Жэрдем берсегщм сен де барып! — Мен аргы жагага ж у з т жеткенше оздер1 де малтып шыгады... Bipey жандарынан жан ушыра айгайлап этп! — Ойбай, негып турсындар?! Жупрсендерш1! — Кетп, ойбай, Kerri ана 6ip бала!..
Жастар газетш щ эдеби кызметкер1 Дэрмен Жэюбаев жумыс аятында уйме хаггардын арасынан ауыз тушырлык ештене таба алмай басы катып отырганда, редактор шакырды. Жоспарда турган материалды дер мезгшшде бере алмаганы ушш, сазайымды тартгыратын шыгар деп журексше Kipin cai, редакгордьщ кабагы шынында д а кату екен. —Сен осьщан ею жыл бурын Lie бойына бардьщ т е с пе? — Барганмын. Материал да жазганмын. —Элп Отан согасыньщ ардагерь.. юм еда? — BcicreMip Ошанов. — И э-и э. Сол Kici туралы жазган едан гой. Егщд eciMe туст1. М э, мына телеграмманы окы. “Кеше он бала отырган кдйык, озеннен отерде аударылып кета. Мснщ агайым Кдпау Бсктекоров жалгаз 03i тогыз баланы жагага аман алып шыкгы. Bip бала суга агап олда. Жагада йрталай адам турган, сшкайсысы кемектескен жок, Кдз1р Кдлау Бсктем1ров ауцандык, ауруханада жатыр. Xani оте ауыр. Дормен агайды ж1берш гстщ ак-карасын аныкдауларынды сураймын. Жалау Бекгем1ров” — Бутан не дейсщ? — Рухсат етсещз ертен журейш. — Ендеше, камдан. Дэрмен ертещнс каладан ею ж уз шакырым жердеп аудан орталыгына самолетпен ушты. Жол-жонекей ол Жалауды д а , он ы н oKeci Бектсм1рд1 де есш е т у а р у м е н болды. Бсктем1рд1н улксн улы Кдлау ол кезде эскерде кызмст степи. 03iH жолыктырмаса да хат аркылы танысканы бар. 0Keci жайында жазган очерки почтамен са л ьт ж1бсргендс, Тынык, Мухит ж актан теб1рене жауап хат жазып еда... Bip сагаттан сон Дэрмен аудан орталытына жепп, дереу ауруханага тарпы. Тунде кар аралас жанбыр жауса керек, асфальт ye n суланып, агаш жапырактарьша шык, турыпты. Бас дэрдер эуедде руксат етпесе де астаналык, газетан куэлдш ко р т , аужайды уккзн сон, 03i бастап iiiixe юрда. Кдлау сулк. жатыр. Bip ауыз тшге келмек турсын, козш де аша алмады. —Денесш усйс алтан, —деда бас дэрдер. —Бэлюм, шугыл комек жасаганда мундай халге жетпес еда... —Жазылудан умгг бар ма? “YMiTci3 - шайтан” — дейД1 гой! Крлдан келгенше шнбаспыз. Облыстан да дэр1гер шакырттык,. Мундай ер ж т тг ер узак eMip суруге тше, — деп бас дэрде[ журналиске керек 6ip создан уштыгын устаткандай болды. 116
—Онда мен мазаламайын. Айып етпешз, — деп Дэрмен сыпайы крштасып, сыртка шыкты. Кун ani ерте болгандыктан од конак уйге кол чемоданын крйды да, аудандык партия комитетше тартгы. Екппш хатшы оны есю танысьгндай жылы карсы алып: — Бул окигамен айналысканымызга бугш, мше, 6eciHmi кун, — деда. — Оку белш ш щ . милициянын бастыкгары, тергеуип K33ip сол ж акта жур. Комиссия ж асаган кррьпынды бойынша бюрода арнайы мэселе карамакщымыз. — Кязылжидеге калай жетссм екен? — Ka3ip уйымдастырайык, Хатшы 6ipeyre телефон сокгы да: —Оку бол!мшш бастыгы тунде кел!п, бугш кайта ж ургап отыр efli, дэл кездеспш з, — деп Дэрмеш н еЫкке д е й т шыгарып салды. - Жаза калсаныз, б1збен акыддаскзйсыз. “Бул не сез? — деп Дэрмен TiKciHin каллы. —C ipa, кшэл1 адамдардын iminae жанашыр 6ipeyi бар-ау!” ...Аудандык оку б еш м тщ MeHrepymici MiHe3i аш ы к адам екен. Таныскан бойдан-ак энпмеге yflipmc кетп. Дэрменш оте-моте кызыктырганы Жолан Осжанов Кдлауды бала жасынан бшетш болып шыкты. Эуелде Кьпылжидеде мугал1м болтан ол, кейш аудан орталыгындагы мектеп-интернаттьщ директоры кызметше котсршгснде Кдлауды жумыска алтан кершедь Армията Ж екецнщ карауында жумыс icTen жургенде алынса керек. —Бала ксзшен кимылы жылдам, 6ip орнында байыз тауып отыра алмаушы еф, —дета ол Кдлау туралы энпмесш байыппен бастап. — Куса куткармайтын, кашса жетюзбейтш жуйрйс бсшатын. Б1ракоз1нен Kiini балапарта шпмжеттийк жасамайтын, кайта юшкене а л е в балаларга кол ушын 6epin журетш. Ал 03i б1реудентаякжесе, купи басымдау б1реуден 3o6ip корсе ешюмге шагынган емес. Сабакка зерек efli. Шукшиып окымаса да, еспгенш умытпайтын... — Мектеп-интернатта канша жыл icrefli? — Жогары оку орнына тусе алмады-ау деймш, atrreyip, алты айлык шоферлар курсын 6mpin келд! де менен жумыс сурады. Жастайынан сырапты бала болтан сон ж эне балапарды жаксы керетшш де бшетштактен, есю автобусымыз бар еда, соган шофер епп агщым. Журушен туруы коп коне автобусты ез колымен жвндеп, малшылардьщ балаларын демалыс сайын уйлерше апарып, кайтып э к с л т турды. Балалар оны туган агасындай керетшш талай байкадым. Ылги оларды ойнатып, мойнына шыгарып еркелететш... Сол жетюншектер ушш ойланбастан муздай суга койып кетксшндс де м ен бар! —
деп аяктады созш Жоксн. - Ал анау жагада тургандардш - и так! Qcipece, анау ею студента айтсаншы! Безбуйрек бсшма- са, шырыддаган балалардьщ унше калай шьшайды! Дэрмен окиганьщ анык-каныгына кез1жеткенше кррыгын- ды жасауды орьшсыз керш. Ауыл совет торагасынын кенсесщде Кдратай Эж1баев пен Кебен Бестаев томен карал тунжырап отыр. Булардан осынын аддьщда тана ауданнан келген комиссия тэты 6ip жауап алган екен, Дэрмен тартыс-таластын соньш ала цикл. Каратайдын аксары ещ кызылкуревденш, uierip K03i шытанап кетотп: — Ал не гстейм1з? М ынау сумдык болды гой! Ертен ел алдында не бегтм1зда айтамыз?! —Он баланын кайы кка отырганын козбен кордицз, ягни жауабын да беретш озйдз, — дедн одан едэу!р жасы Kiiui Кобен пыш ак жаныгандай кара бужыр бетш алаканымен ысып-ысып ж1берш. Не кара, не коныр екеш белггаз кысык кез1 коркьш -сасуды бишейтш суы к адамнын ускынын таныткандай. — Балалардьщ кайы кка мшгенш сен де кордщ емес пе? Неге болектенесщ? —Ci3 осы ауылдагы барлык жагдайга, кргамдык тэртшке ткел ей жауап беретш адамсыз! Ягни зан алдында айыпкер тек ci3 боласыз! — Кдйыкшынын кызу скснш ит бшп пе! Аягын ныкбасып, жагада жайбаракат темею тартьш турган со н ,—деп ауыл совет торагасы кумииап калды. —М ше, мше, осындай жайбаракатгыгыныз ушш жауапка тартыласыз! —Эй, шырагым! Ауданнан келген уоюл болсан да айтайын: жагада турган еркектерд1Н im inaeri естияры екеум1з, бул жагдайда коммунист ретщде кабат жауап берем1з! — Мен азб ен кабатгаса алмаймын. Мен 6ip журген сырт жолаушы! —Балалардьщ OMipi 6opiMi3re орган, калайша сырт жолаушы боласьщ? Kayinri коре тура ундемеген сен де юнашсщ! —Эрюмнщ жауап беретш оз орны бар. Бшдей ауыл совет председател1 турганда менщ кил1гу1м кисынсыз. —Сугтен ак, Судан таза болып шыклаксьщ гой?! — 1спн а к, карасын аудан шешед1. Мен енш журемш... — Жок журмейсщ. К а Ф болтан окиганы катгап кагазга TycipeMi3, сен крл крясын- —Мен ешкандай кагазга кол коймаймын. Ертен жауапка тартылар жайым жок, — деп Кобен кетуге ынгайланды.
—“Кен кдтса —калыбына” деген. КудДы экен болыпсын да крйыпсыц! — Менщ экемде шаруаныз болмасын! — Мынанын соз1н кара, ей оз1мдс де, “экемде де шаруан болмасын” дейш.■■©здерже тыкыр таялганда, суга баткан кемеш тасгай кашатын тышканга уксауын! Булар тукымымен сондай! Дэрмен дауга осы арада араласуды жен корд!: —Кеиирж'здер, ceaaepiniani болей1н. Озшн экегдз кайда, не кызмет icreftzu? Кобен Mi3 баклаган калпы: — Экем элдекашан маркум болган. Сондыктан кулагын шуылдатпауларьщызды сураймын. Сурамаймын, талап ете- мш! —деде Даусында ызгар бар. — И э, булар тукымымен сондай талап еткш ! — деп Каратай т а га 6ip uiin тусп. — Шалмай сойлегдз, жолдас Эж1басв! ©тер адам етп — OMipflc эрюмнщ оз татар дэм1, кешкен гумыры бар. ©лген адамды гайбатгау касиегаздж. —Жок-ау, эке кзсиеннщ балага аумай кошетшш айта- мын, — дед1 Каратай такымдап коймады. — MeHin экем адал кызмет елеен! — BLneMi3 калай “адал” кызмет стксшн. Талайларды кан каксатканы да eciMiaae! Eperic opuiireH сайын Дэрмен создерж болмсуге тырысып, шгген тынып отыр. —Эдшет ушш куресу киянат емес! —деда сезцен сэл тосылып калган Кобен бершмеуге тырысып. Даусында шрш бар. — Эдшетп де эр сакка жулрткендер болган! — Каратай Kenri коргенд1пн биодрш Кобснд! тырп етюзер емес. —Мундай мылжын шалмен соз кагыстыратын менде уакыг жок! — дсп, Кобен жамбасына тас баткан Kicune козгалактай берд1 де Дэрменнщ отырганы eciHe Tycin. — Менде баска шаруаныз болмаса — журемш! — дедг.. — Bip сауал: балалардын суга батып бара жатканын коре тура Кдлау Бсктем1ровкс неге комектеспсдвдз? —Мен калай комекгесемж? Жузу бшмеймш, —деп, Кобен онай кутылгысы келдг —Ом1рбакц осы озеннщ жагасында оскенде калайша жузу бшмей калдын? —деп Каратай т а г а да капталынан ала тусп. Кобен бутан шарт Kerri: —Озлен ешюм соз сураган жок! Бшмеймш дед]м, бшмеймш! — Корктым десещш одан да! — Егер жузу бшгенде суга тусенн бе едидз? — деп енда Дэрмен созш сабактай тусп. 19
—Юмбшеда... Эрине, тусемш. Терек су - Tinci3 жау, Gipaic, жас жстюншектер ушш жан пида! —Эй, сенбеймш-ау, сснбеймш. Кудай акы, экен батып бара жатса да суга туспессщ! — деп, Кдратай мулле туншген рай танытгы. —Менщ окемд1 жалакор атандырып талай арыз айткансыз, енда, мше 03iMe пэле жауып отырсыз. Н агаз жалакор езМз! Жолдас журналист, баска сауалыныз болмаса, мен кетемщ. Кдратайдьщ козшше артык онпме коздатудын, кисынсыз екенш сезш, Дормен: — Мен ciani шытарып салайьш, — деда. Элп онпмеден кейщ Кобен сап есенпреп калса керек, аягын баса алмай, сс1ктен шайкалынкырап шыкды. Машинасы конган ушнщ корасьщда екен. Оган дешн 6ipa3 жер. Дормен алп энпменщ успнде ойына жылт етш енген 6ip суракты осьшдай онашада аныктап алуды жон кердт Коз алдына сонау студент кездеп 6ip жыл 6ipre окыган сенлр танау, Катпа кара жизт елестеп келе жаткан. Жадьшмасам, оньщ да фамилиясы Бестаев болатын. BipiHiui курстан ксшн козден тайып бсщды. Мумюн, осы юошн жакыны шыгар... 93i де барып турлан бузакы еда. Сабак окымайтын. Кдлтасы толган акш а, 6ipiHiui курстан б астап -ак ресторан, кафелерден шыкпады. Кдшан да жур1с-турысы женш кыздардын ортасында журетш... — М стм ен 6ipre Бестаев деген бала окьш еда... —Оны кайтейш деп едан? — Жай сураганым гой... Озге ж акы н ды га ж ок па екен деп... — Жакын болганда кандай! Ол менщ ж алгаз балам! Иэ, журналистикада окыганы рас. Эжептоупр кабшеп де бар еды. Оны курткан к у арак! — деп Кобен бастырмалата жонелда. —Жас басымен араккз салынганы, былайша... — Шешес! юншп! Бала тэрбиелеуге менде уакьп- болды ма! Мал дайындаушы дегсн1н — кангыбас! Жыл он ею ай шапкылайсьщ да журесщ. Уйге карауга уакьгг жок1 Сонда бала шешесше багынбай ксткен! —Экесшен каймыкпайтын бала да болады-ау! —Дурыс айтасьщ, М м . Юнооз1мненде бар... 9 з денсаулыгым нашар болтан сон, баламды шынытып оссш деп, жастайынан спортпен айналыстырдым. Ж епнш кластан бокспен шушл- данды. Тогызыншьща ауданньщ, оньшшы кпасты бтрерде жасосп1рлщер арасьщдагы облыс чемпионы атанды. Бутан атайын-тутан болып куан ды к Атак-абыройы аса 6epciH деп •пледак. Не сураса соны бердам, 6ipaKбалам коп узамай бузылды. ВУЗ-га тускен сон бузылды. Ауылда эке-шешесшен каймытьш 120
бетегеден биж, жусаннан аласа болып журед! екен. Жеке басьша epiK тиген сон, нешс турл! “онер” шыгарды. Жарыска катысамын деп, каникулында уйге келмей крйды. Эр турл! сыбыс аудандагы 6i3re де жетш жататын. Bip-ею рет артынан ез1м iaaen бардым. Балам бурынгыдай емес, тэкаппарлана басгапты. Маган женда жауап бермеда. “Крй, бул болмас” деп деканына, комсомол уйымынын хатшысьша бардым. Оларды бетгест1рш отырып та сей лесп м . Mi3 бакпады. Б ел 6ip liiiMipiKceiiii! “Егер еюннп семестрде тузелм есе, окудан шыгарамыз” деп еда деканы, акыры айтканына жетп. —Kp3ip баланыз кзйда? — Бала болмай бэле болды. Жур кацгырып! — Естияр болды, енднт тузелген шыгар? —Сол баягы каллы... Кашангы кангырар екен —корешн! —0 з нанын 03i тауып жсп журе бсрсд1 де. — Мен бшетш бала болса, бул калпымен узак кун коре алмайды. Bip куш аш итгей буралып, ссж алдына 03i кслсда. — Катал екенс1з. — Осы кунпнщ баласы сиырдан да жаман - сипаганды бшме&ц. Нс таяктын кухшмен колимага тиин келлру керек, не аплан катыру керек! —Торбисдаздш жолы клын екен. —Балаларды жуген-курыксыз ж1бсргсн 03iMi3 де онбаймыз! “Баланы жастан” дегсн созш аталарымыз мынжылдык,тэж1ри- беден шыгарган. Ka3ipri балаларга курык керек! Шыбык. керек буларга! ...Кас карайып калгандыктан, баска конатьш ж ердн ынгайы болмай, Дормен Каратаига mccri. To6eci кьшан етксн энпмеш тубше дей1н суыртпакгайтын журнапислк эдетшше ол жол- женекей Караксне тэты 6ip сурак концы: — Кобсн Бестаевтын OKeciH 6Lnyuii ме едодз? —Бшгенде кандай! Ол 6ip iurrcH кем1ретш жулын курт еда гой... —деп, Кдратай сез ушын тсренге тартты. Эке, бала, немере, соларды байланыстыратын тылсым жш жайында коптен толганып журген Дормен тагы б1рде керек болар деп, Каратайдан Кобенн1н OKeci жайында толыгырак айгып 6epyiH вттидг — Шырагым, бул узак онпмс... Кобеннщ OKeci Бестай осы Капылжидсдсн шыккан K03i аш ык жшт едг Согыстан кайтысымсн зан окуын бтрда. Ол кезде мен колхоз бастыгы ед1м. Бестай колхозда жумыс icrereH ж ок, 6ipaK ею козш ауылдан айырмайтын. Ауданда, облыста кызмет icrert журе, ай сайын 6ip сокпай em eym i еда. Колхозьшыз орге басып турган кез, “ауылдан шыккан азамат кой, каладагы Tipmuriri 121
киын болып журген шыгар” деп, келген сайын кур кол кайтармадык, Елушип жылдарда ауданга прокурор болып келд1 де, тебешзге онпр таяк ойнатгы. Сондагы ойы: осы ауылдагы бар актив, басы мен болып, Кызылжидеш сулисгей сорып жатыр... Эр келген сайын кос-костан кой, кап-кап ун, кыскь1согымы 6iazuHмойнымызда болса да канагат тупсан ж ок. TinTi 03i келгеш мен коймай, машинасымен богде б1реулерщ ж1беретщщ шыгарды. Bip-eid per бетш кайтарып ед1м, кыр соныма туеш алды. Колхоз бастыгыньщ баршага жагуы киын, кемшишс те болмай турмайды. Ел шинде б1рл1, жарым наразылар бартугын. Бестай соларды топтастырып, арызкойлардын отына май куйды. 03i кезге кершбейщ, арызкойларды айдап салып, артымнан андып отырды. 03i бывай... 6ip коргенге кен пейицц, жомарт адам сияктанып журетш. Энпмеш де тауып айтады, улкенщ де, Kimim де, алгашкьща бауырьша тез тарта кояды. Онын кен пейщдипп - Kicire кесел жасау, жомартгыгы — кызметт улкенге жагыну екенш 6i3 кеш TycinaiK. М ысалы, ол ауылга келгенде ен алдымен аксакал, карияларга тепе сэлем берш шыгады, олген- ж1ткендер болса, уйщ-уйше Kipin конш айтатын. Турмыс курган жастарга ж екс-жеке барып куггы болсын айтуды да умытпау- шы едц. Сейпп ауыцдастарынын коз ащында ол аоамгершшМ мол азамат сияктаньш журетш... Ал, ауданга облыстан, республи- кадан кызмет жешмен келген Kici болса, калайда есебш тауьш уй1нс ш акырады. Сонда се з арасында MCHi жамандауды умьггпайтьш кершедд. Б1здщ ауылга уэкш келе калса, арыз айтатын адамдарды астыртын даярлап коятын жэне арыз айтушыларды бурын сотгалмаган, кьшмысы ж ок адамдардан тандайды. Ал олардын Ke6i менсн ферма бастыгы, койма MeHrepymici, кырман кузетшкл сиякгы жумыстарды сурап ала алмай жургендер едд. “Ура берсс кудай да олсш”дегендей, акыры Бестай тубдме жепп тынды. Eip кап бвдай ушш сотгальш кете жаздадым... Ессйген сайьш баласы да экесшен аумай келеф... Кдратай осыны айтгы да, оз ойымен 03i болып копке дешн ундемеда. Бестай ж эн е онын бузык баласы жайында б1рсьщыргы маглумат алып, коз алдына елестеткен Дэрмен Кдлаудын экесд Бекгем1рмен алгашкы кездескенш есше алды. Осьщан ею жыл бурын. Улы Жендстщ отыз жылдыгы карсанында кешеп комсомол-жауынгер, бугшде бейбгг енбек майданьша белсене араласып журген 6ip адам туралы очерк жазуы керек болганда, осы ауданнын басшылары ен аддымен Бектем1рда атаган-ды. Кызылжидсгс келсе совхоз директоры, парторг 122
калага жиналыска кеткен скен де, ауыл совет терагасы Каратай Эж1баевты жолыкгырганы бар. Дэрмен жылкылы ауылда туратын Бектем1рд1 1здеп баруга келйс сурап ед1, Карекен: “Kici xi6epin ш акыру керек” дегенш айтгы. Муньщ м а ш ете тусшбей турганда: — Ол шайтан вз уш нде отырганда ж арытып ештене айтпайды, — деп, Каратай курдасымен калжыны барьш сез- .ttipni. — “1ш, ж е” дегеннен баска соз тарга алмайсын- Opi- бершен сон “бос созшн кереп не, кел, карта ойнайык” дейтЫ бар. —Мунда келгенде энпме айта ма? —Ол жагын маган ж1бср. Мен 6ip кытыгына тиш корейш... Ол кырсыкты бала кезшен бшемш гой! Уай, тентек едиау! —Айтынызшы! М аган ол да керек, — деп Дэрмен кулагын туре тусп. —Уйше келген мейманнын таралгысын кесш, ушпа-уш min крятын. Атгын Meci узенпге аягын сала бергенде шалкасьшан тускешн к о р т , “ха-ха-халап” кулепнш кайтерсщ! Illeuieci урганда кезше ж ас алмай 6eaipeiiin тура беруии ещ. Э кесг “Тентек Ty6i —сепз, ары к Ty6i —сем1з болады” деп баласын бепмен ж1берген-д1. Кунше б!реумен тобелеспешнше, ушнен гам ак штеййн. ©3i кок ала крйдай болып гаякж есе де ешюмге барьш мунын шаккан емес... Оган согысы ардагержщ бала кездеп бул мшез1Дэрменнщ кониине онша кона коймады. Жастайынан тай-кулындай Te6icin оскен катар-курбынын калжыны шыгар деп, бутан онша м эн бермеген. Туею шайдан кейш кенсеге кайтып келin отырганда, есйс сарт-сурт ашьшып, зор денслк кияк муртгы, кабагы туксиген 6ipey Kipin кедш. — Ассалаумэлейкум! —Уаликумассалам! Торлет, Бектсм1р, —деп, Каратай терезс агщында катар-катар турган орындыкгарды нускады. Бсктсм1р атгап-буггап барьш, жалп етш отырганда орны ошакгай жерщ алады екен. —Сен бе меш шакырган? — дед! ол Дэрмен ж акка назар аудармастан. —Астанадан едеHi iaaen журналист келin отыр. Сен1мен сейлеспеюш. Жастар газетшен... — Жастар мен1 кайтед1? — деп BeicreMip бйрден т ж кетп. — Сен1н ж ас кезщщ, ягни согыска катыскан жылдарынды газетке ж азбак — Уай, оньщ HeciH езе бсрем1з, 6api отп-кетп! 123
—Bi3 YiniH “эгп -кетп ” болганмсн, ксйшп жас урпакуилн сонын 6api онегс-улп. Согасты козбен квргендер каз1рдщ озшде азайып бараны. —Бул ауылда аз емес. Жур гой туте, басына сэлдс ораган- нан басканьщ бэрш icren! Дэрмен осы туста шыдай алмай: —Ол не дегешндз? —деп тотеннен сурак, крйды. Кдратай сезш жумсарткысы келгендей. —Менщ бул курдасымньщ ce3i туйеден тускендей, —деп жымиган болды. - Б1здщ ауыддын пенсияга шыккан кейб1р шаддары ауыз бекптп, намаз окиоы, соны кеш ретп огыр. Дэрмен: —Ал взидз ше? — деп Бекгем1рге барлай карады. — Мен бала-шаганы асыраймын деп, жылкы сонында журген адаммын. Ораза, намазга уакытым жок, Кдратай: —Сен енш мына баламен былай... дурыстап сейпесссндл, — деп, курдасын кисынды энпмегс бургысы-ак келш отыр. —Не айт дейш маган? —Согыста коргендерщщ былай... шетшен Ti3e бермскшющ бе? —Шетшен тос беретш, сотые - коген, солдат — кой емес! —Ой, сен enai сезд1 бура бермей... женще кошсенш1! Свзге Дэрмсннш e3i араласты: — Согыска кай жылы юрдшдз, отагасы? —Кьф ык 6ipiHmi ж ылы. Онда мен жиырмада ешм. Уш ай ойнатты д а, алгы шепке апарып 6ip-aK салды. — Кдтардагы солдат болдьщыз ба? —Жалу эскерде журдам. Согысты да солдат болып аякгадьш. — Бул аганнын е й б1рдей Данк, ордеш бар! — деп, сезге Кдракен де араласты. —Согыстын барлыкауыр салмагын иыгымен котергендер — катардагы содцагтар деп улкен колбасшылар да жазып жатыр. 0зщЬ кандай клыншылыкгар кердйдз, сап туралы айтсаныз, — деп Дэрмен энпмеш e3i шеген арнага салгысы келш. — Согыста киыншьшыкты барша журт кередь Мен саган мьшаны айгайьш: сотые кезщдс атылган окка, жанган едка эр- берщен сон етш уйренедд. 0л!мге де бас lireciH- Ен корлыгы - сарпалтан журю — деп BeicreMip ойда ж ок арнага тусп. — Мунынызга туешбещм, отагасы. — Жалу эскер кейде кунше ондаган, жуздеген шакырым жол журедг Мойнында - 6yicreyni шинель, аркасында - сепз кило ж ук, иыгында — винтовка. Осынша ауыр жукпен бел шешпестен ж уз шакырым жол журш кор. Кейде тобеннен 124
U жауын соргалап турады, немесе кол-аягынды, 6eTiani аяз || кариды, балшеден балшык, кешесщ. К,орлыктыц KOKeci — ji кысты кун1 окопта жатканын. Танертен оянганда шинелщнщ I) ею калтасы музга катып жабысып калады. Айналдыра кесш I тастамасан алынбайды. Шглдеде пора-пора терге гусесщ, жутканы н топырак. Сонда, “ийрюн-ай, кеудеш 6ip ашып i тастап, eTirinfli uieiuin жШерш далан ы ц к.оцыр салкы н самалын жутар ма едГ деп тапай армандадык... Арнасына тусш келе жаткзн онгтмеш Кдракен бузды: — 6 й , сен былай, сотыека катысканынды, канша жауды жойганынды айтсаншы! BeicreMip бутан шамданып калды: — Kici олпргсн макганыш смес. Мен сотыста соддатгын S жауды кандай киыншылыкпен женгешн айтып турмын! — Бул да керек, Караке! — дед1 Дормен сез сабагын y3rici I келмей. —Эшолонымызды Сталинград майданына жетер-жетпестен г жау caMonenepi бомбанын астына алды. Мьшау сол жерде-ак жараланып елге кайтып ксткен! — деп, Бскен Каракенш 6ip кагып етп. Каракен де калыскысы келмей: — Бара жаткан жолдатыны айтсаншы, — деп езшше б1рденен1 бастап Kerri. — Бектем1рдщ бала кезде тентек болтанынын пайдасын сонда корд1к. К,ызыл ватонда ке вп бара жатырмыз, irni ит байпаса туртысыз суы к, ортада жалтыз пеш бар. Bip бузы к ж ш т 6i3fli ш ыкканнан басынып келе жаткан. G3i де 6ip енгезердей неме ексн, сыбайластарымен 6ipre пешй коршап апып, 6iaai жылыта ж1бермек турсын, котелогымызды да отка койдырмады. Ыстык шай ime алмай каталап келем1з, im казандай кайнайды, куресерге дармен жок. BeicreMip 6ip кун шыдады, ею кун шьшады, yuiiraui куш элплерш ысырып оз котелогын отка койды. Сол-ак екен олп доу котелогын жулып алып терезеден далага лактырып «i6epreHi! Тобелес басталды да кетп. BeicreMipiM аузы-басы кан жалап кайтып келд4. Bi3 болсак сол Kyfti 6eriMi3 кайтып жатып калдык. Ал BeicreMip кспн iuiiHe сакгаган екен. Ертещнс anri доу eciicri ашып жактаута cyfleHin тур ед1, поезд журе бергенде BeicreMip жупр;п барып басымен nepin-а к ж1бергеш! Анау вагоннан ушып Kerri... Командирлердщ 6ipeyi Kepin кдлып, поезды токтатгы. BeicreMip осы туста шьщай алмай: —Жо, кой, енщ! Баланын ойынын да айта ма екен! — дедь —Айта береш, матан 6opi кызык, — Ш атак пен тобелесте кы зы к ж о к Кдратай созш одан opi жалгатысы ке л т . 25
—Содан койшы, Бекен он сеткеге отырып кайтгы. BipaK содан коз1шз ашылганы... - дей берш еш, Бекен: —Жараиды, жокдан озгеш езбейж, —деп кесш тастады. - Алдынгы шептеплер катгы сиреген екен, б1рден от-жалынга юрдйс те кетпк. Жаудьщ шабуылын тойтарамыз, деп роганьщ оннан тогыз болшнен айрыдцык. Tipi калган уш адамньщ 6ipi боп госпитальга туспм. —0 з колынызбен кднша жауды елпршшз? —Юм санапты? Эйтеутр, атып жаттык кой! — Алгашкы орденш сол жолы алдыныз ба? — Кейш орденнщ 03i iaaen тапты... Жарайды, энпмеш осымен догарайык Кара айгырдьщ yiiipi 6ip жетщен 6epi жок. кайда ыгып кеткенш бшмеймш. Kjoip соны iaaen барамын. Ал, хайыр! — деп Бектем1р энпмеш шорт у з т шыга кетхен-д. Дэрмен не айтарын бшмей: — Шынында да, бул KiciMeH энпмелесу киын екен, — дегенде: — Егер бул энпмеш бабымен айтар болса, олдекашан журналга, ютапка жазылып атагы шыгар eai. Бурын да 6ip- ею рет i3flen келгендерд1н коншш кдлдырып кайтарган. Картайса да кырсьпс. мшез1 калмайды! — деп еда Каракен. Дегенмен, сол жолы Бектсм1рмен кен косLain сойлесе алмаса да, эр жерден узш-жулган эщтмелердн басьш курап шагын очерк жазган-ды. “Ленишшл жастын” сол номерш Бекеншн Киыр Шыгыста эскери кызметге журген баласына салып ж1бергенде, коп узамай Калаудан жауап хат кедш. Кдлауэкесшщ сотые кезвде кандай ерлк корсеткенш де бшмейш екен. Kaaip сельсовет кенсеане езен жагасындагы кайгылы окига- га ткелей катыскан ею жас - Жексен мен Ралия келул керек. Tepreyuii телеграмма берш, Алматьщан арнайы шакырткан екен, самолеттен батана кущцз туелтдеп еш, эл1 кешшп жатыр. Оган дейш ермек болсын деп, Дэрмен сельсовет торатасьша тэты 6ip суракты тогеннен койды: —Огагасы, езйцз суга жузе 6ineci3 бе? —Бшемш, шыратым, бшемш, — дед1 Каракен курешш. — BipaK жанымды зорта сактап журген адаммын. Бомба жарыюш гы 6yftipiMfle a ii жатыр. — Сотыста 6ipey ушш 6ipey жан киды дейш гой.. —Жас кезщде адам ж ан аямайды. Жан кашрш картайганда бшесщ. — Егер оз баланыз суга атып бара жатса ше? —Баладан ешюм жан аямайды. Торгай екеш торгай да оз балапанын кортаймын деп жыланнын аузьша тусеш... Б!рак сол балалар картайганында KaflipiHai бшее гой! 126
— М уны неден шыгардыныз? —Менщ согыстан кешнп туган ул балам осы куш калада кызмет icreitfli, ею немерем бар. 03i де, келййм де жогары 6iniM алган. Солардын айлыктарынын калай жетпейтйнн бшмсймш, ал! хунте д е й т аузын маган ашып отыр. Келййм коктемде киген xniMiH кузде иыгына шмейД1. “Ананы ал, мынаны ал”, —деп, баламнын да миын жейтш коршедг 0зщ айтшы, бала пйркш ата-ананыц мойнында кашангы отыра берет? Окып журген!нде комектеспк. Ал енш о ку бгпргеннен кешн ата-аналарына ауыз ашкандарынды коймайсыкдар ма?! —О здщ жасынызга келгснде б !зде немерелер!м!зге сондай жагдай тугызамыз, — дсд| Дэрмен жымиып. — Балан нешеу? — 03ipme 6ipey... —Эне, сендерде бала аз. Кдладагылар балаларынын санын бдр-екщен асырмайды.. Жэ, аз болсын, коп болсын айтар акылым: балаларынды оз басын тана ойлайтын эгоист етш тэрбиелей кормендер... Жексен мен Ралиядан хабар болматан сон, Дэрмен кенседен Кдрекене т ес е шыкты. Бул кезде Жексен мен Ралия тсргсуцйге тикгп жауабын 6cpin болтан сон, газет TinuiiciMCH ксздссуден жалтарып, озара акылдасып онаша уйде отырган. Шашын ш алкайта кайырган, калын кас, тар мандай, д у р ак ерш, сом денел! Жексен Ралияньщ бетше тура карай алмай: — Bip палеге урынбай турганда тайсак па екен? — дед!. YHi жарыкшактанып шыкты. — Кашканмен кутыпа алмайсьщ. TLnmi i3iHe 6ip Tycin алса, !ндетпей тынбайды. — Уйлену тойымыз таяу калганда, мына 6ip кырсыктын кесе-колдендеуш карашы! “ Бэр!нен бурын елден уятбодцы... — Жалгыз К,ызылжиден!н ecrireHi сштене етпес. Мына сумырай газет аркылы кулл! республикага жайса, абы- ройымыздьщ айрандай топлгеш! TLnmi деген пэленш сыры малш — инедей тш!н жанды жер!не сугып-сугьш алады. —Жария болудан корксан, дер кезшде кимылдауын керек ещ. Жексен жалт бурылды. Ралияньщ аршыган жумырткадай аппак жуз1 батар кунн!н терезеге шагылыскан сэулес!мен алаулап тур екен. Ж азык мандайынан тж кулаган кыр мурнынын кос желбезеп кусырылып xeTinTi. Шиедей кызыл ернш аямай тютелеп отыр. 27
Ж ексен Гали яньщ а л п сезш ен тал кармагандай болды: - О! М ь ш ауы н акьш екен. Эл1 де кеш емес. Кдладан келген ж урн али ст окуд ы ж ана 6iTipreH ж ас ж птг керш едь О зш былай... сы йлап, курметтссек кдйтеш? - Bip ш к е н тамагына бола шындыктан тая коймас. - Ж о -ок, жалгыз ш ай емес... 0 з ш былай, балык аулауга алып ш ы гы п ... кьщыртып... Менщ ондайлармен ортак тит табуым тез-ак, Сонан сон колы к ы ш ы п бара жатса баска жайды жаза бсрер. T im i Кдпау Бекгем1ровгщ е р л т н куши елге жайсын! Орден, медаль алуына ccrrriri тисш ! Bi3 KopreHiMiani кош рпп айтайык. Галочка! С е н бутан не дейсщ? - М е н щ естутмше, тиш и Кдлаудьщ тана ерлитн жазуга кслмеген. Балалардьщ сута атып бара жаткднын коре тура, ким ы л жасаматан адамдар туралы да жазбак. Бутан, соз жок, екеум1з де LaircMi3. - А л сонда н с icreyiMi3 керек? Ж ам ан ататымыз куши елге ж айы лсы н дсп кол кус ы р ы п карап отырамыз ба? Ж ок, Галка, мундайда бейкам калуга болмайды. Эрекет жасауымыз керек. Эуел1 т ш ш ш щ о зш айналдырайык. Кенбесе калата дейш куьш ам ын. М инистрлисгс б1здщ arait бар, бшесщ той, ол ю с ш щ баспасоз жагында таны стары коп. Мундайда арата адам салмасан, боска ку ш п KeTyiMi3 м умкш. - А л бул эрскетщ нен еиггене шьпсласа кзйтесщ? - Галя! А б ы ро й екеуьйзге де ортак. Ком сомол Mynieci ретзвде се ш де моральдьщ сан сатына ж упртш басы нньщ ohki- TOHKiciH шы гаруы мумюн. Ертен жаман атка екеум1з йрдсй LniHin кетсек, ел бстзне карай алмай каламыз. Кейш кызмстке турганда да бул боле бетайзге плркеу болады. Bipжуккан юрд1 копке дейш кс-пре алм ай сьш - Галия! 0Mip бойы оюнбес yiuin мундайда аянбау ке ре к М ендс мьшадай ой бар: журналист ж ш т п уйге ш акы р сакесекке айналуы мумюн. Сондыктан мен о ны “балы к аулаймыз, жас сорпа ппем1з!” деп озен жагасына алы п б арайы н. М е ш 1здеген б о лы п артымыздан сен кел. Тараны п, сы ланьш дегендей... ж аксы к ш н ш кел. Каламьшын жсл1 бар жштгсрщ бшемш, сулу кы з корсе есшен таньш калады. С е н бы лай эзш айты п, созге тарт. Ойьш -кулкш ш , калжьщын- ды аяма. Timi коз1нд1 тенкерю , дэмегойленд1р1п крйсан да арты к болмайды. А йгай -ш у басылтанша еспп коз алдай турсак, соны ра “ ш у, каракок!” деп тай ы п туруымыз онай! О сы жоспа- рым капай, а? Табыдды емес пе? - Сонда м е ш таны м айты н тшшй-е тел1мексщ бе? Ол мумюн меш менсшбсс. - Ой, Галочка! С е ш м енсш бейтш ж ш т бул жалганда бар ма! М ьш ад ай акш а мавдай, кул1м коз, кьш ш а бедц1 кергендс ю м н щ eci танбас екен! О сы ж олы тэты 6ip сы н аш ы озшдь
— М еж енш эксперимент объсктклне айналдырайын дедщ бе? — Галя! \"©Mip — сахна, адамдар — артист” деп кай жазушы айтып ejii? Ш ы ны нд а салай гой: мынадай драмалыкситуацияда артист болып ойнай алмасак, кулю , мазакка ушыраймыз. Сонд ы кш н бул icKe козш ж ум ы п Kipicy ксрек. Будан артык айла табылмайды, Галя! — Мен жасанды роль ойнай алмаймын. Н е де болса ш ы н- дыкты айту ксрек. — Кайдагы шындык? Н с айтып турсын, Галя? Ш ы нды к дегеннщ 03i ш артгы угы м е ке ж н TyciH cdH бе? — TyciH rcHac кзндай! Сонд ы ктан да екеум1з ж узу бше тура, Кдлауга комектеспегежм!зд! жасырмай айтуга тиюшз. — Ойбай-ау, менщ суга жузпштитмд1 сенен баска юм 6Lneai?! — М е н щ бшген1м аз ба? С с н щ студснтгср арасында кала чемпионы екенщдд калай ж асы рам ы н? — Галя, айналайын, акылга келий. Чсмпиондыкты айтудын каж ев канша! Суга жузе бш м еймш дссем болды, маган ешкандай юр келмейш. Ал сен кыз баласын, музы каткалы жаткан суга неге сеюрмсдщ деп еш ю м ceHi ю налай алмайды. — М енен сураса аш ы гы н айтамын, муздай суга тусуге ко ркты м д ей м ш . О н ы н уст1нс “ мен ж алгы з емес ед1м, жанымда суга жузудщ чемпионы Ж ексен Байболов турган сон соган сеншм” деймш. — Бул энпм еж н кайда апарып согатынын бш есщ бе? — Кайда сокса сонда со ксы н , маган ш ы н д ы к керек. — А я к астынан а к ж урек боламын дс!. —Менщ oripiK co 3i\\ui кашан ecrin едщ? — Менен ештенежи жасырган смссс1н бе? — Жасырган eMecniH. — М енен бурын ешюмд1 суйген ж оксы н гой? — Ш ы н махаббат менде бол ган емес. — Кдлау ше? — Bi3 6ipre окьшык, 6ipre ойнадык, BipaK арамызда сен ойлагандай “ махаббат” болган ж ок, — Кдлау жогары б ш м ала алмаган сон, озще лайы к ж1пт 1здеген1н де OTipiK пе? — Жетер енш! Жексен! Ашылгалы турган жаранын аузын тырнама! Онсыз да озепмш оюнйи ортеп тур. — М ум ю н , уйлену то й ы нан да бас тартарсын? Э л ! некем1з киылган ж ок, ауыз eKi уэдеден баска ешкайсымыздьщ мойнымызда салмак, м!ндет ж о к — С с н щ мундай екен!нд1 ке ш бицнм. Бшгенде уэде де бермсс cai.M, ауылга да epTin келм ейтш едш . 9-890 129
Ж е ксе н нщ б е л ку л д е н т , к е п с тартгы: — Ещ ц ею отгы н ортасында толкы п турм ы н де... Жарай- ды, Балия. Е ке ум и де кы збалыкты койып, акылга келейис. Таразынын 6ip басында - элдекашан катынасын узшген ауылдагы шофер де - жарайды ерлж-ак кэрсетсш, таразынын CKiHiui басында - мен, сен екеум1здщ ертенп ж аркы н 0MipiMi3, соз алы сы п, ко л берюкен ата-анамыз. Сонда кай жаты басым? К,ай ж агы ньщ салмагы ауыр? — Ар-уятгтан артык ештене жок. — М ахаббат ше? Махаббат у ш ш ею ж ас о л ш п де бармаушы ма eni? — Егер ол — ары таза, н ам ысы кунгп махаббат болса! — Сонда н е, 6i3fliH арымызда таза махаббат жок па? — А р тазалыгы, намыс купи эр жерден, тйтп усак-туйек нэрседен к е р ш ш туруы керек. Ал о лЫ мен GMip айкасында ары таза адам е ш нэрседен ко ркпай кимылдайды. — И э , иэ! К,алау - с р л к жасады! Оган титл дауым жок! Эйткенмен, акылга салып кореййаш! BipimuineH, Кдлау б1зден ropi жагага ж акы н турды. Сонды ктан да то газ баланы альш ш ьпуга улпрдд. Жарайды, 6ip бала атып кетп, сол уш ш ею б1рдей азаматгьщ денсаулыгьшан айрылуы кажет пе? Муздай cyFa тускенде ж алгы з К,алау емес, м е н щ де денсаулыгыма закы м келетш ещ. — Сен спортшы емес пе едщ? — М ен ж аб ы к бассейндеп ж ы лы суга уйренгенм!н. Мьшадай даланьщ суы к суына организмы шьщамайды. — Кдпау д эл сол сэтте оз организм! туралы ойланбаган болар! — Эр ин е, ол — осы ауыддьщ аязга, желге уйренген баласы! — Балалар суга агы п бара жатканда о сы ны н бэрш ойлап, ссептеп турган екенсщ гой! — Сонда немене... М е ш копе-корнеу элЫ ге к ы я сы н ба? Ж арайды, м ум ю н олмесп1н де. BipaK окпемш, соз ж ок, суы к шалады, аягымды ревматизм жайлап, журуден каламын, баска муш елерш е де закы м келеш. Сонда саган не пайда? Элде сен мугедек адаады да ж ар етесщ бе? Онда эне, жатыр гой ж ан ы н суйген К,алауын кол-аягьш козгай алмай! О н сы з да алакенщденш отырган Ралияны н осы туста ащ ы даусы ш ы гы п кегп: — Онбаган! К,алай гана арьщ б а р ь т К,алауды ауызга аласьщ! Е н ш бшщм, саган езщ нсн баска еш ю м кы м бат емес. Кудай акы , суга мен агьш бара жатсам да туя к серш пейтш ш н взющ! — С е н м е ш эл1 сы н ап кергсн ж оксы н . 0Mip - тез жанып, тез свн е тш курайды н ш о гы емес. Ол — ш ы б ы к кезшен бастап 130
мэпелеп ociperiH бэйтерск! И э, иэ, бэйтерск! Бэйтерекп куге бшу керек. б л у онай, ем !р суру ки ы н. М е нщ о йы м ш а, бше тура ерте елу — екорден корку деген сез. Ал OMipсуру у ш ш кун сайын, сагат сайьш енбск сту керек, куресу керек. Ол уш ш куш , кажыр керек. Бипм керек! А кы л, ой керек! А л бше тура шимге бас тй у — мисыздык, м ен айтар ем, ж ы нд ы л ы к деп! - Ko3i аш ы к коркакган ке заз ердщ адасканы арты к - “ Ерлердщ егаэднтн жырлаймыз!” — деген Горький сезш кайталагалы турсын гой. Горький эдшет угшн, адшетсв когамга карсы курес жолында ерлйс жасау туралы айткан. Ka3ipri когамда ерлйс жасаудьщ Typnepi де болек. Будан epi таласудын ки сы нсы з екенш е K03i ж еткен Ралия: - Сеш м ен сез1м бггп. Кетем десен ж олы н эне, журе бер, — деда. Унш де туншгендж, шаршау бар. - М енен б1ржола кудер узгенщ бс? Ралия басын сшке кетерш: - Корш бе К0з1мс. Ж огал! — деп айгайлап ж1берш. М ы с ы курыган Жексен: - Жарайоы, кетсем кетейш. Сен 6ipaK, басьща конган бакы тгы аяклен те уш турсы н , — дед!. — М е н щ каладагы дайын пэтсрше, потер толган дуниеме кызыклайтын кыз жок- Э к е -ш е ш е м н щ к ы зм е т о р н ы да MCHi талай б и ш ке жетюзед!. Е р те н -ак маган ко зш сузген 6ip сулуды тавдап алганымда im iH куй in журмес1н. Эл1 де ойлан, Ралия! Ойлануьща уакьгг беремш. Егер жаздым, жанылдым десен кеш1рем1н. Кдиш а айтканмен, уш -торт ж ы л 6ipre журдж, дос, сырлас болдык М енш уш калак емесппмш бшесщ, жаксы корген, бауыр баскан адамнан айры лу маган да ки ы н. Мендей 6ip суйер ж ш т табуьщ киын болар, Ралия! Ж ексен не кетерш , не кетпесш бшм ей, Ралия т а г а б1рденс дер м с е ке н деп ки п а к та п турганда, cciK а ш ы л ы п уйге BcKTCMipruH Kind кы зы Карлыгаш юрд1. Ойда ж окга ж олыккан жас кыздан сескеш п калган Ж ексен та га 6ip дауга уры нбайы н деп кстуге ынгайланганда, тулы мш агы желб1реген Карлы гаш есш жигызбастан шап епп жабыса кетп: - Ралия апай! М ы н а Kici кайда барады? Ж1бермещз1ш! - “ О н ы кайтес1н?” дсгендей Ралия колы н 6ip сштеп терю айналып едд, Карлы гаш Ж е ксе н н ш ж ещ нен устай алды. - С о з1м бар! Агай, мен ciafli ж аксы тан ы м ай м ы н . BipaK бул ауылга Ралия апаймен 6ipre келгсн1н1зд1 б ш ем ш . С ы р т пош ьш ынызга Караганда кслбетп адамга уксайсыз. Cipo, комсомолец те шыгарсыз... - Ш ырагым, мендс шаруан болмасын, — деп Ж ексен ж сн ш тартып еда, Карлыгаш ж1бермей конды.
— Ш аруам болганда кандай! Егер... куш ертен жолда- сыныздьщ басына кун туа калса... 6ip сылтау айтып тага да тайып шыгарсыз? — Ш ы р агам , сен о зщ бшмейтш шаруага килкпе. — Кшпгемш! Неге килкпеймш?! C ijo i мскгеп кабыргасыноа, инсппугга ададдыкка, жаумен бстпе-бст келгенде тайсалмауга тэрбиелещ емес пе? Алей... кару асынып кдрсы келген касдушпан тугш iinci3 жаупан тайсалып шыга кедшндз! Бул калай, а? — М ы на 6ip такылдаган пале кайдан ш ы кгы ? Ралия, кой денй мынаган! Ралия дауга epiKci3 араласты. — Демеймш! Карлы гаш — б1зден ке й ш п ж ас ур пак OKini. Адамдар кейдс озш ен к е ш н п ур пак алдында да жауап беругс тшс. — М е н м ы на каргадай баланын алдында жауап бермекпш бе? Тапкан скснсщ акымакгы! — Ж сксен колын катгы ешкш тарты п алды да, таре-туре басып ш ы гы п кетп. — Кандай сум пайы еда! Калай шыдап жургеней?! — деп, Карлыгаш 03iHCH-03i ю ж ш ш тур. © п еш н е с у ы к коргасьш куйьш ж1бсргендей кеудеа кысыл- ганмен, осынау оршггаддай кы зды н кощ лш кабаржьггпау уш ш , Ралия оз м уны н ортага салгысы ксдд1. — Е-е, ciHniM-ай... Адам баласы сайраган сэра жолмен журс берсе адаспас сд1. ©Mip ж олы ксд!р-будыры, бураланы коп сокц ак кой. Кейде суршесщ , кейде тайы п кетесщ. ©nrcyip, алдында 6ip ж ары к дуние барына сенген сон талмайсын, ш аршамайсы н, журс берссш, журс 6cpeciH. Арманьша 6ipey ерте жетеда, 6ipcy кеш жетещ.. М о н п жсте гитмай капалы OMip кеш епндер дс бар. Тагдыр KiMHiH мандайына не жазды — болжау киын. — Адам оюнбеу упйн не icrey керек? — деп, Кдрлыгаш та энпм еге yMiplne Kerri... — С е н — не 6opi о н бестссш . CeHiH жасы вда мен дс еш тенеш уайы м em eyiui ещм. Айналамны н 6opi а к соуле, кок соуле, кы зы п соуле болы п кулпы раты н да туратын... Адам ж ас ocnipiM шагында TC3ipeK ессйссм дейш, ал есейген сон балалык ш агы н ансайды. Арманына жсте алмагандар жайында ютаптан окыганымда иланбаушы ешм. © шейш 6ip оддеюмнщ ойы нан, кияльшан туган елее Tepiafli коршетш. — Адам арманы на кэйтсе жетед1? — Бшмейм1н, мен1н алгаш кы арманым — тез1рек есею еда, ссейдш , одан ке й ш п арманы м институтка тусу сд1, туепм. Енд1... — Суйген жар табу гой? 32
— K#t3ip ал — арман емес. — Е н ш не? Элде о сы 0MipiHi3re о к ш е а з бе? — Ж ок, окшбеймш . Крита ризамын. Ертс адаспаганыма, eMip шыргаланына ерте и пнбсгсш ме ризамын. — Ж аксы-жаманды айыру кандай киын! — “Аггын аласы сыртында, адамнын аласы ш и ш е” дей® екен аталарымыз, калай бLain айткан! Адамдарды б1рден тану ки ы н. Ол у ш ш уакы т керек, неш е турл1 сы н н а н вту керек. Ж ылтыраганньщ 6epi алтын емес. Сырты буп н , iuii тутш адамдар бар, салардан са к болгайсы н, сицпм! — О злен 6ip нэрсе сурайын ба, тэте? Крлау аганын ciaai суй е тш рас па? — деп окыстан сурак койды Карлыташ.. — О н ы саган ю м айтгы ? — деп, Ралия TiKciHin кадды. — Ел ш щ щ е С03 жата ма... Кы здар айтгы. — Калаудын MeHi суй е тш ш м сктсптс о кы п жургенде-ак бш е п нм ш . Б1ракменщ KOHlniM ты м а с к а к с ® . “ И Е р к ш астана! Алматы!” деп ж урепм алы п-уш ы п туратын. М ен мектеп 6iTipiciMeH институтка туспм . Кдлау тусе алмай ауылга кайтгы. Кузде оскерге алынды деп естцим. Bip жылдай хат жазысып турдык,.. Содан со н 6opi умытылды. — Бул опасы зды к кой! Э с кс р гс ксткс н ж ш тте р ш кутит журген кыздар аз ба? — Э й , Карлыгаш-ай, ты м жылдам ойлайсын-ау. Саган 6opi онай тез сияктаны п керш е® . Ш ы н суйгсндср гана 6ipiH-6ipi канш а уакыт болса да куге® . А л мен ш е? Суид1М бе Калауды?... М ен Калауды жаксы керщм, б1раксуйген ж оклы н. О сы соз1м® сы нау ymiH талай танды да козбен атырдым. О н ы н ет бауыры елж1рсп жазган хатгарына жауап iaaen, не 6ip асыл создер® Tepin керщм. BipaK журсктс ж ы пу болмаган со н свздерщ де жасанды, ж асык шыгады екен. Со й тш жургенде Ж ексен кездссп. Сы рттулгасы сулу, coaacpi де сы пайы , жургсн-турганы сырбаз екен. Ym жылдай жубымызды ажыратпай серуен курдык. кино-театрларды кур ж1бергенЫ|3 ж ок, Медеу муз айдынында етю зген кундер, acipccc, естен кетпейдг Ш ы н ы м д ы айтайын мен мундай сауык-сайранды ондм тугш туомде де елестеткен емесшн. — Жексен уш жыл боны калай сыр бермеген! — Жарайды, ciw iiM , ш ай iiueaiK. Бул кездс кзс карайып, уйге ш ам жагылган. EKeyi шайга сн ® отыра бсргенде сы рткы eciK кагы лы п, imKe бейтаныс ж1пт ю р® . Киген кш м ш е карап о ны н каладан келгенш , кунд1з э нп м е болган Tinuii о сы сксн1н ш т с й сезсе де Ралия: — C a r e Kim керек eai? — дсд1 TiKciHin. 33
— C i3 керексп, — дед! Д эрмен именбестен. У тн д е о й н акы лы к бар, коз1 кул Ы кзгы п тур. 0 з ш коргснде талай ж ип тер д щ суктана карайты ны н бшетш Ралия сы р берместен: — Ж огары ш ы гы н ы з, — деда. Дэрмен б1рден оз шаруасьша кешпей, ею кыздыц ортасындз ойын-калжьщ айтып й раз отырды. Бдрак кыздардьщ кас-каба- гына карал, арты к озщдан орынсыз екенш тусщщ де: — М е н едден Кдлау жайында б ш м е к ш сдам, — деда. - Екеувдз 6ipre осгодз гой? — И э , 6ipre оспк... — Ралия сел курсшгсидей болды. — Bip класта о кы ды дел е стш едам... — И э , 6ip партада отырдык,.. — Сабакты калай о куш ы еда? —YaripiMi орташа болатын. — Араларынызда с у ш с п е н ш ш к сез[м болтаны рас кой? “ О сы суратын о ры н сы з болды ма” дел, Дэрмен Ралияга козш щ астымен карады. Ралия кысылтан ж о к — Рас. О л м е т ani суйеда... Б!рак менде овдай ce3iM болтан — Жасырмай тугел айтынызшы. — Ол хоккеист едт Домбыра уй1рмесше де катысатын. УШрмеден кайтканда м е т тун илщде уш ме деШн шыгарып салып журда. Сонда 6ip ауыз арты к соз айтсайшы! Аягыньщ астьш а карал ундемей шеседа де отырады. Кайта мен анау- мынауды ай тып, ш п -каккан д ы жакеы корейн едам. T im i оны н ундемейтш м ш е зш мазакдауга айнаддым. Кд>1ддармен 6ipre турсам ештене емес, кейде ер балалардьщ ортасында турганым- д ы коре калса, дереу ж аны м а ж е л п келеда... О н ы нш ы класта о кы п жургенде ол Tim i есеп шытара алматаньш сылтау етш, немесе ж о к ю табы н !здеп б1здан уйгс жи1 келуда шыгарды. Э ке-ш еш ем де Кдлауды ж аксы коретш. Ce6e6i, ол ул баласы ж о к б1здан уйдан оты ны н жарып, суы н окелуда намыс кормеда. Класта балалардын арасында сыбыр-куб1р кобешп, екеум!зда Tirrri “ ко сы п ” та койды. М е т ц Кдлауга суыккарауыма, бэлюм, осы себеп бодды ма... С о з кобсйген сайьш мен кеудемш жогары устал, басымды шалкайтып журдам. Сол тэкаппарлык копке дейш кзлмады. 0з1мда баска кьш ардан б ш к санадым. А скакгык акьтры опа бермейтшш бшсемшП Е с к сарт ашылып, бет-аузы коп жылаудан icin-домбыккан Ш эки за юрда. С уга агып олгсн жалгыз баланын анасы жулкына басып Kipin келгенде, уйдеплер ypnm cin ope турегелда. — Кдйда э л п Ж ексен деген жуз1 кара! K opcenni козше, бетш тырнайын! — Н е болды , ж ен е ш е , саб ы р етвдзтш , — дед1 Ралия сасканынан. 134
— “ Ж енеше!” Сондагы “ кайын ciw iiM \" сен бе? Садага кет! Сендей u iip iia i кай ы н c in n i кы лганша.. — Туу, тш щ Ь кандай ащ ы еда! — Ащ ы болмай, неменеме ж елает тущ ы боламын! Б ай ьм нан айрылып — 6ip, баламнан ай ры лы п — ею!.. — Тагдыр солай жазса амал канша. — Тагдыр! Тагдыр! “Тагдыр” дегснщ немене? Кудай ма? Кудай бар болса 6ipeyaiH оны н к о р т , м енщ жалгызымды негып кормей калды? Анау ж ен баласы бар уйдщ баласы аман калды да, м енщ жалгызым суга Kerri! Бул немене, кудайдын тэлкеп ме, элде мазагы ма? — Басыныз жас, ani талай перзент керераз. — М е н енд1 байга r a in , бала тап кан ш а!... O h , Берпзм, жалгызым! О н ейде 6ip гулщ ашылмай кетгщ-ау, кайтейш... Н е жаздым кудайга! О н жетсмде курсак котеpin, балпанактай бала устап отырганымда, ж ы нд ы OKeci кан гы п ке тп . Кдйты п орала ма дсссм, боска алданы ппы н! К р й ш ы , сол ж ы нд ы мен жан куйзелтш косакталганша осы баламен кун кеш ейш деп он жыл отырганым, кайтейш, 6ip кунгщей болмады-ау! Не жаздым бул OMipre, не жаздым! — Таусы лм аны зш ы , женеше. Бар OMipiru3 aai адца... C b титл отызга да жеткен ж оксы з, отызга келген кыздар да турм ы с курмай ж ур гой, — деп, Талия аш уы н таркаткы сы келш еда, Ш экиза: — Э й , сен о йтш мен1 апдаусыратпа! Ту кы м ьщ ecnerip Ж ексеннен де, Калаудан да кун аламын! Осыпан балниседен ш ы ксы н болем, жагасына жармасып олейш! Ол uiipiK баска баланы кугкарганда м енщ жалгызым неге иикпеда колына! — деп одан сайы н ерицда. — Ондай жанталаста Kici бала тандайтын ба еда? — Неге тандамасын! 0 з жакьшдарын алдымен шыгарып, менщ Tipi жепм1мш неге кормей калды!.. Э й , сорлы жеттмек- ай, жалгыз озщ шыркьграп кете бардын-ау, кайтейш. Сол кезде кулындай даусын кулагыма жетсе гой, олсем де суга 031м тусер едам! О сы н ы айтканда баганадан 6epi i3trr сакдап ундемей оты р- ган Карлыгаш та шыдамады: — C i3 немене, аузынызга келгенд1 ай ты п , Кдлау аганы каралап турганьщыз! Агайым тогыз баланы жалгыз 03i Судан шыгарганда оле жаздап кулады емес пе? О н ы н кандай ю н э а бар? Кайта Кдлау аганын iciHe ел риза. Эрине, баланыздын oaiMi oiciHiuro... BipaK агайым нын да хал-куйш туеш у керек емес пс?! 35
- Э й , маглн ж ен айтатын сен и м ешн? Бауырыц болган сон бурып турсын, э? Ал мен колка, журепмнен айрылып турмын! Ралия энпмен1 одан epi ушыктырмау уш ш: - Карлы гаш, сен Kipicne. О зщ нен улкенге ж ен айту саган ani ерте... — деп басу айтгы. Ш э ки за 6epi6ip токтар емес: - Осыдан ш ы кр ы н , бэлем, балнисадан! ©Mip бойы ею КстЫм жагасында е тс ш ол ш р ж т щ ! — деп, eciicri таре жауып шыгып кетп. - Кдйтсш ешц, жалгыз баласы гой, — деп, Ралия жанарына жас кептелш, Карлыгашты бауырьша басты. Д э р м е н будан к е й ш о ты р а беруд1 ж о н а з корд1 де, кьш ар м ен крш тасы п сыртка ш ы кты . Аспанды айкара жапкан ко ю булт Tonipeicri тас кзр ан гы е т ш л . О л о сы ке ш е н щ бойындагы Каракекнщ конакжай уй ш бетке альш келе жатып, откен окиганы коз алдына елестетумен бодды. Bip жагынан сонгы балага ani келмей есшен таны п кулаган Калауга жаны аш ы са, енш 6ipae Калауга кол у ш ы н бермеген безбуйрек Ж ексеннщ жексурьш бейнес1 коз алдынан кетер емес... Ж е ксе н ш н сол кун1-ак кездескен машинага м ш ш калага кетш калганын Дэрмен кеш бшш. “ Каш канмсн кутыла кояр м а е ке н е щ , и н ст и т у тта н -а к 1здеп таб а р м ы н ” деп, озен жагасындагы окигага каты сы бар озге адамдармен, Калаудын газетке телеграмма ж1берген iHici Жалаумен, тага баска жора- жолдастарымен эцпм елесю с1 келд1. Коюрепнде “ Ерлис пен ездис” деген такы р ы п ж елга тартылып келед1. Калау жайында оз жора-жолдастары, бшеттн адамдар н с айтар скен? Ага буын ок1лдср1нен Ко бен Бестаев п ен Каратай Эж ]баев бейнеа а й к ы н T9pi3fli. Б э л ю м , оларды ж астар газет1н1н бет1нде корсету артьпс, болар. Ал Калаудын э к е а Бектем1р согыстагы е р л 1 п м е н , Ka3ipri м 1нез1мен к ы з ы к ем ес п е ? К а р аке н BeicreMipain т а г а 6ip м ш езш ен ш а н 6epai. О сы коктемде Бектем!рдщ 6ip жылдан ке й ш зейнеткерл1кке ш ы гаты ны н ескерш, совхоз басшылары ортапыкган уй салып берею к деген уэж айтыпты. Каракен осы куаны ш ты хабарды жетюзу уш ш алы п у ш ы п ж ы лкы лы ауылга барса, Бектем1р: - Ш ы к л а й м ь ш пенсияна! MeHi немене, 6eni бугшген, K03i ко рм енпн , TopiHCH Kepi ж акы н ш ал дейандер ме?! — деп шалкасынан Tycim i. Каракен: - Батыр-ау, ар ты к акш а калтанды т е с т бара ма? П енсиян- ды да ал ж ум ысынды да icreft бер, — лесе: “Тиесии а к та м болса бер, тек санатган шыгарма! — денщ Бекен. Каракен уй кур ь ш ы сы н коктем нен бастау KepeicririH айтса, Бектсм1р: “ Каны райган уйде ю м отырады? 0з1м малдамын, балалар ж ас” ... — деп т а га кыныраяды. Бутан шьшамаган ейега: 136
“0KCci-ay, 6ianiHде 6ip ушм13 баггуы керск кой. Bi3 отырмасак эз1ршс баска 6ipey Kipe турар” , — дссе, Бсктем1р: “ Совхоз ен алдымен ез мектебжс орталыктан интернат салсын... Сонда балапарымыз вргамнщ ушнде журш окымайтын болады\", — деп б!рак кеседг “ Осындай экеден, врине, Кдлау сиякты ежет ул туады” деп туйгй Дврмен. Ол ayeni совхоз комсомол уйым ыньщ жанадан сайланган секретары Тайбек Ж олшиевпен сойлесуш ж он кордг Кдлау туралы комсорг не бтед1? Совхоз комсомолдарынын болган окигага козкарасы кандай? ©3i не ойлайды?.. Ж азатын макалага м ун ы н 6opi керек болгандыкган ауданга кеткен парторггын кабинетш аш ты ры п, онаш а болмеде зн пм с-д укен куруды ж ен кордг У зы н бойлы, а к сур онд г о н ш екеанде ж алпак калы бар, oncip козд1 жйтг ерюн басып rapai де, жуан колы м ен Д зрм еннщ н ззж саусакгарын сындыра жаздап амандасты. — Ci3ai сыртга Ж алау да к у п п тур, — дед1 ол б1рден. — Онаша сойлссксшм1з дурыс па, элде Жалау да катысып огырсын ба? — деп, Дврмен Тайбектщ аксур жузш е барлай ка р а д ы . — Биде жасырын сы р жок, знпмем1зге ортак болсьш. — Онда шакьфыныз. Тайбек узы н аякгарымсн cici атгап eciicreH ш ы гы п кетп. Каракеннщ айтуынша, Тайбек былтыр Нархозды 6iiipin келген сон, Бектсгшрдщ улкен кы зы мен турм ы с курган. Осындагы орта мсктеггпн оны нш ы класында окитын Жалау мен жетшшще окитын Кдрлыгаш onxcci мен жездесшщ колында туратын кершедг Аздан кеш н eciicreH эусл1 Тайбек, со сы н Ж алау коршдг Алгаш кы да кы сы л а-кь1м ты ры ла ю ргенм ен, ж ас ти ш п н щ ж ум саксалем щ алган бонда Жалау иы гы н тузенкгреп, денесш •пк устап сабырлы калыпка тусп. Бет б ей неа Бектекирге аумай тартыпты: TapaKTici батпайтын кдлын буйра ш аш , жар кабак, енщ-енщдонестенш келе жаткан бауы рсакм уры н, кзлы нерш ... — И в, Жалау, м еш н неге келгежмд бш епн шыгарсын... Дер кезшде телеграмма ж!бергенщ дурыс бодцы. Кеш е осында улкендермен сойлсспм. Ауданнан келген Кобсн деген Kicini жолыкгырдым. Тунде Каратам агайдын уйше коны п шы кгы м . Bipa3 жагдайды сол юсщен естш, бщщм... Ралиямсн внпмелеепм. Ш вкиза женгейш корпим. Ссш уйге карындасын Кдрлыгаш та кедщ... Енги оздер1нмен асыклай знпмелессйш дсп... — Жексенги корген ж оксы з ба? — дед Жалау б1рден. Даусы каткаш шыкты. 137
— Маган жолыклай кэлага кайтып ке тн т ... Ока емес, барган сон, iaaen тауып аламьш. —Егер Жексен комекке келгенде агам мундай халге душар болмас еда! —Бшемш. Бэршде тусшемш... Оны коя туралык, Кзлаудын балалык шагы хуралы озш окьпхсан мугалшшен, Ралиядан 6ipa3 ecxin бщщм. Армняда калай кызмст еткенш кайсьщ айта аласын? — деп, Дэрмен екеуше кезек карады. —0 з агасы хуралы Жалау айтсьш. Жалаутомен карап 6ipa3 ойланып отырды да, улкен адамша асыкпай энпмесш бастады: —Кдлау ага Тыныкмухитта кызмет етхх, —деда ол тамагын 6ip кенеп алып. —Эке-шешемодщ, шькарындасхарымыэдын ж эне ауылдастарьшын амандыгын сураумен 6ipre мснщ жеке озше хат жоддайтьш. Эскери кызмехтщ киындыгымен коса, кызыгъш да коп айтушы еда. Сондагы ойы —эскери кызметке мен1 де нитей даярлау екен гой. Мше, кейб1р хатгары: “iHiM, Жалау! Б1з Свердловдаде турмыз. Бул 03i Орал тауыньщ етепндеп алып кала. Айналамыз - кальщ карагай, шырша... Меш ойда жокга комиссияга шакырды. Орысша сауатымды тексерд1, математика мен физикадан каншалыкты хабардар екен1мд1 бшплер1 келетш Topi3fli. Тагы да ден саулы гы м а шуйл1кт1. Б1рнсше куннен кейш Кпыр Шыгысхагы тедазшшер даярлайтьш Курска ахтандым... Kjoip осы хатты жазып отырганда Тынык мухитгын усххнде жузш барамыз. Осы кеткеннен сепз ай жага кермейм!з. Сепз ай бойы мухит усххнде журу онай ма? BipaK тэуекел! “Кемеге м1нгенн1н ж аны 6ip” деген. Кдндай кпындык болса да жолдастармен 6iprc коргенге не жетс1н!”... Кдлау маган осындай хаттар жазатын. Корген киыншылыктарын жасырмаушы еда. Сепз ай бойы б1рнсше мухитгы аралап, кулл1 Азия, Африка жагалауларьшын ю.1зыктарын айхумен 6ipre, енс бойы телегей тещз усххнде журген адамньщ конш- Kyfli кара жердс журген адамдардан озгеше болатыны, ксйде жалгыздык жен1п, сэры уайымга сальшатьшы, кебшесе слда, жерда сагьшатыньш жазушы еда. “Б1здан корабль - узындыгы токсан, кодценсщ кырык, метр келетш орташа кеме. 1ипнде кино, спорт залы, волейбол ойнайтын алан бар. Эскери дайындыкган, окудан кол босаганда айналысатьш icrepin коп- ак, дегенмен, туган жер топырагын, ез1м1дшн езенд1 олердей сагыньш журмш. Жалан а як жар басында ойнаган кундерш eciMe xyccfli. Курбы-курдастарды, 6ipre окыган достарды ойга аламьш. Тай-кулывдай xe6icin оскен катарыннан артык дам бар?! Ш1рдан, соларды корсем бас салып кушактар ед1м! Мумдан, бул ссз1Мтек алыста жургендс гана оянатьш шыгар. 138
Ал солармен 6ipre жургенде катар кешкен прш тиспн багасьш бшцм бе, жок. па? Кейб1р1мен урсысып, Kert6ipiMeH таласып всп м емес пе? Жалау! Сен де ж ю т болып ocin келесщ. Катар журген жолдастарыннын кащ р т бшгейсщ. Усак-туйекке бола ешюммен ерепспе, урыспа. 9cipece, озшнен кшпш ренжггпе! Жасында кврсеткен 3a6ipiH эл аз д щ есщ де калады. Егер алаэш кушп ж эйрлеп жатса - дсреу комектес, зэ&рлеуип сенщ онынды кеипредь Ал элжуаз ол ж аксылыгынды ом1рбакн умытпайды”, — Осы арада Ж алау дем ш imiHe тартып, танауы кусырылып сал отырды да: — А уылда жургенде Кдлау ага бул создщ 6ipeyiH де айтпаушы ед1, — дед!. YHi д1ршденюреп шыкты. —Аган ceHi ренжпуил ме ед1? — Кдлау оныншы класты б т р е п н жылы кыскь1 канику- лында хоккей ойыны жоншдеп жарыска катысу ушш, ауданга кеткен-д1. Bip топ баланын жел1кт1ру1мен мен де ешюмге айтпастан калага тартып отырдым. М ен KeTiciMeH апам ауырып, кокем мен юшкентай Карлыгаш малга не бола алмапты. К>|рсыкканаа катгы боран турып, кораны кар басып калса керек. Корада турган бузаулы сиыр кун1 бойы жем жемей, су ш пей ашыгып калган екен. Осы кезде Кдлау келеда де, кораны аршып тазалайды, ашу уст1нде мен келе кэлмасым бар ма! Кдлада уш кун сайран салганыма м эз болып, сю езу1м ею кулагымда, — eciicreH атгай берген!мде ш апалак шарт ете калды. Коз1мнен ушкын ж ар к e n i. Тобелесе кетейш десем ал1м жетпсйщ. Содан уш кун бойы аганын бетше карай алмай журдш. Bip Kyni 03i келш басымнан сипады. Аганын 6ip касиетз кек сакгамайтын. Ашуы калай тез келсе, солай тез таркайтын. Дэрмен енддп энпмен1 ерл!к жайына бургысы келш- Бейбп OMipacri ерл!к туралы комсорг не ойлайды? Жасосшр1м Жалау не дейд1? .. Журналиспн ойына осы сурактар орадды. — Тайбек, егср ci3 Калаудын орнында болсаныз кайтер едййз? — Ойланбас едш. Адам OMipi, ecipece, жас урп ак OMipi ушш айкастан ешюм аянбауы керек. Тайбектщ сарт-сарт жауабына журналиспн конди конш1мещ. —Ал егер жагдай баскаша болса ше? Окуга туспей турганда 6ip жыл ауылда тракторист болып жумыс icrereHiHiani бшемш. Ci3 мысалы, тун uuiHfle тракгормен жалгыз келе жатырсыз, озшдз обден шаршагансыз, карныкыз ашкан, козййзд! уйкы кысып барады. Жолда баска 6ipeyaiH тракторы бузылып тур. Ci3 оны ж ек кереаз, жуырда гана 6ip нэрсеге таласып, урсысып калгансыз. Сонда кайтер едщ13? 0Tin кетер ме едвдз? — Дэрмен niidp апысуды эдеш таласка тартгы. 139
—©ппкетпсс еавм.Тракгористер 6ipiH-6ipiжолга тастамайды Мундай кыдыртпа жауап Дэрменнщ ойын Tirrri оргайтып тастады. —Мен жакында мынадай окига еспгщм, —деда. Ол тага да кажай тусш, — Ею тракторист 6ip кабинада келе жатып, кия бстксйден оте бергснде аударылады. Bipeyi олш, 6ipeyi Tipi калган. Tipi калганы 03i рульде отырганын жасырып, жаланы олген жолдасына жауыпты. —Ит скен! — деда Тайбск сорланып. —Core: “вл ер адам адщ, Tipi адам TipuimiriH icreyi керек” деген ой келмей ме? — Келсда, неге келмссш?! — Тайбек козгалактап к е т - Жакында осы манайда мынандай 6ip окига болды. Б1збен корив совхоздын директоры кдладагы ет комбинатына мал отюзт тун йшнде кайтып келе жатады. Куш-туш дамыл таппаган шофериин калги бастаганын байкдгандиректор рулыд 03i алады. Директор асыгып келе жатыр екен. Ce6c6i, танертенп онга дейш аудандык партия комитетшщ бюро мэжшсше ynrepyi керек. Тансртснл алакеу1мдс жолдага 6ip селога юре бергснде тунде далада уйкгап шыккан 6ip мае кенет кесе-кодцснен шыга келсда де, машинаньщ астына туседа. Кдс кагымдай уакытга шешу керек: рульде юм отырды? Директор ма? Шофер ма? Шофер отырса —бул женипрск, ад рульде, директор отырган болса (жэнс 03iHiH правосы да жок) бул ауыр жазага соктыруы мумюн. Директор осыпай дегенде, шофер шындыкты айтайык деп конбей койыгаы. Директор бэрш ез мойнына алып, апген адамды жерлеущ уйымдастырды, туган-туыскандарына жардсм KopceTri. BipaK 03i жакында орнынан алынды. Ал директор болганда кандай еда! ©гксн бесжылдыкта мал шаруашылыган оркендету жон1нде республика бойынша мандай алды атанып, Букшодакгык Кызыл Туга ие болтан, омырауына орден таккан еда. Кас-кагымда куйда дс кетп. Шофер акымактык жасамай, рульде 03iM отырган едам лесе, еш бале жок, 6api орын-орнына келетщ еда... —Шос])ср дурыс icrcrcn! —деп, энпмеге Жалау араласты. - Бэршен де шындык артык! Егер eKeyi сод арада жалган айту жольша туесе, oMip боны ар-уяты аддында жерге карал журер еда. —Директор оны арнайы баскан ж ок кой, — деп, Тайбек те талаекз тусп. —Онын успне элп маскунем ссмьясын эбден ыгыр еткен, неше рет емделсе де аракгы тастамаган mipiiifli екен. 03i де олуге ш ак журген коршед1... — BiafliH когамда адам oMipineH кымбат ешнерсе жок, — Сен, бала, ненщ кымбат, ненщ арзан екенш кайдан бшесщ? Бул мэселеге мен сод адам когамга пайдалы ма, жок па деген тургьщан караймын. 140
— Мумюн, жездс, ci3 жалпы адам баласына экономикалык есеп тургысынан карайтын шыгарсыз? — Бул заман — экономика заманы. Кджст болса, op6ip субъект!гс осы тургыдан карау керек. Совхоз директоры артга калган шаруашылыкты алга суйрсген, Оганына адап кызмет етш журген жас маман еде Ондай адамдарды бейбгг куннщ epi деп атау керек! Алда сий талай жаркын кундер купп турган, кргамга бергеншен 6epcpi коп, есш азаматгы oaae6ip mipimii эп-сэтте кор кылды. —Шындык алдында олгмнен де корыкпау керек. О з Чили oHiuici Виктор Хараны 6meci3 бе? Хунта оны коплен 6ipre Сантьяго стадионына камаганда, ол колынан гитарасын тастамады жэне озгелергс ж!гер беретш он айтуын токгатпады. Есуас солдатгар он саусагын Kecin тастаганда да Хара азатгык энш айта берщ. А кты к aewi калганша шындыкты айтудан кайтпаган азаматгар. Mine, нагыз ер солар! — Ой, сен де бсталды лагып кетсд1 скенсщ . Ею окига б1рдей ме?! —Шындыкта шекара жок! — Элп айткдн оншщ азатгык уш ш жанын пида етп , ал директор... — ...жеке басынын карьерасын ойлап, шындыкган таюы керек cfli демекс1з гой? —Ой, койшы! Сен де 6ip заржактанып кетед1 eKCHcin! Талас енш кызып келе жатканда бэссндетпеу ушш, Дормен та га 6ip ойдын ушкынын ортага тастады: — Ал мына 6ip окигага калай карайсындар? Ана жылы ecTepinac бар ма, тын даланын астыгын жинауга келген сю тракторист жнтг erinfli ортген коргаймын деп опат бодцы. Оларды 6ip журналист \"Отты трактористср” деп атады. — Канша гектар erinai сактап калыпты — деп сурады Тайбск. —Бул Kicire та га экономикалык есеп керек болып тур, — деп ■ , г|i Жалау. 1оп сонда. Егер мындаган гектар жердщ егшш коргау .1жетт туса, аянбауга болады. Ал аядай жердщ астыгына бола ею б1рдсй азаматтын OMipiH кию бекер. —8н п м е санында ма екен, epaiicri айтсаншы! —Сен агана ел1ктсймш дсп ж у р т , 6ip KyHi отка тусерсщ, отка! —О з оте саксыз, ылги ссеппен журсс1з. —Солай дедщ бе? Ендсшс, оз басымнан откен 6ip окиганы айтайын. Студент ксз1м efli. EKi жолдасыммен 6ipre туган KyHiMai атап сту уийн рссторанга бардык Жолдасымнын 6ipi
корил столдагы кызга кезш салып отырган. Ана кыз да жаныцда- гы житпн жактырмай ма, менщ жолдасыма жалгактап карай берда. Ресторан жабылганпа бэр1мо дапага шыктык, Элл тергеу Тастактагы карангы кошеге т у с т бара жатыр еда, жанагы жоддасым: “Ана кыз маган жалтакгап карал бараны, жур, болin алып калайык”, — дел болмады. Есерлеу коз1мЬ, “жарайды” дел сондарына туспк. Жарыктан эбден узаган сон жанагы жоддасым алдынгыларга барып б1рдене дел еда, баганагы тунжырап отырган д э у nepin ж!берш узынынан Tycipfli. Жоддасын урылганда карал турасын ба? Б в де idpicin кеглю Bipкезде карасам, жалгыз калыппьш. Жанымдагы жоддастарым жок... Ею дэу ею жактап меш жыкты да, басымды таска ура бастады. Еамнен танып калсам керск, 6ip кезде кез1мш ашсам, екеушн 6ipi успмш басып отыр да, 6ipeyi милиция шакьфуга телефон iaaen кештп. Кдлай аударьш тастаганымды бшмеймш. Успмдеп адамды жалпасынан Tycipin, жан далбасалаган куйде жакын жердеп карангы аулалардын 6ipme сунгш кетпм. Туюдрде кэрауьпып турган тауык корага Kipin барсам, ею жоддасым сонда тыгылып тур! Бет-аузым, басым кан-кан, eciMауа жаздап екеу1н зорга таньщ ым. Y h шыгаруга болмайды. Ce6e6i, милициянын машинасы келш 6i3ai 1здей бастады. “Буларын не?” — дел артьшан сурасам, ею жоддасымньщ 6ipeyi ушып кеткен каракол борюн 'Чздеп кетжп” де, б!реушщ козэйнеп сынып, “сукаранты” болып калыпты. —С в муны не ушш айтып турсыз? —деда Жалау шыдамы таусылып. —Сен айтасын: “саксын, есеппен журеац” дел. Кдсындагы жодцастарын KayinTi жагдайга тастап кашып кеткеннен кейш, есеппен журмей кор! —деда Тайбек ж ак ел булт-булт етш. Дэрмен Кызылжидеден атганарда койьш дэптерше жазган ой-пш рлерд1 ез1нше корытып efli, улкен 6ip макалага жарарлык материал жиналган екен. “Ерлж пен ездис” деген такырыппен жазатьш публицистикалык шыргалан макала редакторды да, бол1м бастыгын да куантары х а к Колтен 6epi нэрл1, мэнш макала жаза алмай езшен-эз1 кысылып жургенде бул 6ip орайы келген ic бодцы... ...Арада ею-уш ай откснде СССР Жогаргы Совепнщ Указы бойынша Кдлау Бсктем1ров суга кеткен балаларды куткару кезшде корсеткен ерлит ушш, “Курмет белпс1” орден!мен наградталганы жарияланды. Бул кезде Кдлау ауруынан айыгьш катарга крсылган болатын. Ал бейбгг кундеп ерлис жайында Дэрмен жазган макала газет бетшде кызу айтыс тугызып жаткан-ды... 107® 42
Э Ц Г 1 М Е Л ЕР СЫЙ К.ОНАК, Осыдан 6ip ай бурын облысшгы тжелсй бастыгы Заурбек Кдрашин: “Жакында демалыскз шыгамын, бул жолы курорт- мурортгы крйып, сен ж аулынз барамын, ан аулаймын, кус атамьш, балык сорпасын йнемш —кыскасы, табигат аясында сейш курып, бой жазгым келедь Бэршен бурьш жагтгыз улыма ауьш детеншн не екенш корсетпектн, орман-тогайды аралатып, ан-кустарды козше керсетш колына устатсам деймш, каладан шыклаган баланын мшез-кулкы да 6ipTypai болады екен” - деп, сешм бщшре, iuiKi сырын жайып салганына Жантай шын- а к куанган. “Келйдз, карсы алуга жагдай жетеда!” —деп, курак ушып, кол кусырып кайткан болатын. Зэукен уэдел1 уакьггында телефон шалган сон, Жантай оны баласымен 6ipre каладагы уй1нен апып ш ыкгы да аудан орталыгына соклай, озен бойына, арнайы TiiweH а к уй жакка т1келей тарткан. Бастапкы уэде солай-тугын: облыстаты танымал адамнын келген-кеткенш ешюм 6inMeyi керек, сырт козге колбендеп к о р т е бермеген жон, эйтпссе астыртын арыз айдаушылар табьша Keryi оп-онай. Жантай - аудандагы ДЭУ-д1н бшдей бастыгы, я гаи ж акын манайдагы барша жол сонын карамагында. Ею ж уз шакырымга созылган жолдын жылма-жылгы жонделу1не кыруар а к т а болжед1, ал айдалада жаткан жолдын каншасы кузп-жазгы жанбырдан аман калды, канш асы закымданды — метрлсп олшеп ж аткан ешюм ж ок, тек арнайы тексеру шыкпаса болтаны. “Сенщ асфальт жолмсн 6ip атгап баскднын ~ 6ip биенщ кунынан артык\" —деп, курдастары кылжак кьшады. Журт не лесе о десш, Жантлйдын жьш он сю ай каганаты — кэрык, саганаты —сарык... Олар жокты-барды энпмс стш отырганда, озен жагасьщдагы калын тогай шине титлген а к отауга тумсык TipcreHiH байкамай калды. Кдсында —одан юшшеу торт канат караша уй. Бул —ас дайындайтын, ьщыс-аяк коятын жай болар деп шамалады Заурбек. Жакгайдын кершген жас келшшеп 3cpni орамалын тузей тартып карсы алдынан шыкканда, сый конакгьщ жуз1 жадырап сала берш. 143
А к уй шлндсп стол алуан турл1 тагамнан бел! майысканлай болып тур. Кдзы-карта, кус ел, балык дейсщ бе - 6opi бар. йшмшкпн не 6ip TypiHCH коз суршгендей. 1ииндеп француз коньягы “Наполсонга” кем тускснде, 3oyip6eic “М ьш аж тгпц масштабы мол ексн\" - деп 6ip концы. Табигат аясьша ттгшген а к отау, тобепнш ашкан турл1 тагам - будан артык жумак орнатсын ба?!” — дегендей Зэукец Жантайга 6ip, келкят келшшегт Алтынбалага 6ip карап койды. Алтынбала сонша эдеггп болар ма — Kicirc Tiicren карамайды, жузш жартылай гана корсеттп, майыекзн саусакгарымен курен Кызыл шай куйып отыр... Мьшадай ужмакка 6ip хор кызыньщ жетпей отырганы ойьша орала бергенце, тэлшш баласы ет жеп отырган тарелкасын аударьш алып, тэтп киялын таркатып тшберщ. Мундай жагдайга коптен колы жетпей журген Зэу1рбек ананы-мынаны онпме еттп отырып, шшцщкке басты-ай дерещ. Танертсн туда бойы тас котергендей ауырлап, тандайы ксуш оянды. Сентябрь туш канша салкын болса да шпиле кешеп “жынды судын\" ала куйыны уйткьш, meKcci солкылдай берген сон, бул уйде уйктап жаткан баласы екеушен озге силам жок екенше K03i жетш, стал усттндетурган “Напалеоннын” калганын кагып жзберщ. KcH6ip жоддастары: \"Кардык. басын кар алады, ханнын басын хан алады, кешеп иикешннщ тен жартысьш тастап ж1берсен —кур атгай ойнакгап шыга келесщ!” —дегеш рис болып, алгашкьша локсыганмсн аддан кей1н мандайы ж т е т , денесше кан жупре баепщы. Ерте туратын одел, ел оянбаган кезде сыргка шыгып, бой жазайын деген ниетпен костюмш желбегей жамылып, табадцырыктан атгай бергенце карсы аддьшан Жантай шыга кедш. Уйкысы сергек пе, адде тун1мен кез шмеген бе, устщде - кешеп кок костюм, а к жейде, кызыл галстук —кудды театрга немесе конакка баратын адамша сымдай тартыльт тур. “Ш1рюн, жастык-ай десений!” —деп, Зэукен отызга шнбеген Жантанды коз1мен суйкеп отп. —Зоуке, калай, жайлы жатып, жаксы турдьщыз ба? —деп, Жантай ишш кеп колын алды. 9pipeicre уй жакты тупндетпеугс тырысып, самаурьш койган Алтынбала жур. Алыстан бас изеп, KyniMcipeH солем бергеш кандай жарасымды. —Мундай жерде, мынадай жагдайда жаман уйкь1 болсын ба?! —деп, коньяк кызуы туда бойына толыктараган 3oyip6cK желшне сойлеш. —Куаныштымыз, Зоуке... Демалыста жургешшзде кощл1ндз- ден шыга алсак,.. Быпайырак. —деп, Жантай жиде тогай iuirnc карай бастап келедь —Эдик оянбаган болар? 144
— Ой, ол неме калада да туске дейш кезш ашпаитын. Мынадай ауада кун батканша бас котермейтш шыгар! —деп, Зэ^рбек ы рк-ырк кулд1. — Бала кезде дуниедегшщ 6api кы зы к кой! —Айтпа! Эбден eci кеткен... Жатарда э р неш сурап копке дейш уйкы бермедд. Кайтар жолда Зэ^рбек: —Ал енш жоспар жасайык, — дедк — Неден бастаймыз? —Онын 6api ойластырылган, — дедц устаранын жузшдей кылпып турган Жантай тез тш катып. —Тустен кешн осында корыкшынын 03i келедь Бар мэн-жайды сот тусщщрзш. Оньщ айтуьшша, кыргауыл не тан алдында, не кун батар алдында жайылымга шыгады. Кешке карай езеннщ аргы бетщдеп келдерге каз-уйрек кона бастайды... — Ол жагын оз1м де б т е м т ... Ж асымнан анш ылыкка эуеспш. Кайык бар гой? — Эне, жагада байлаулы тур... Ескепмен турганы да, моторлысы да бар. —Э , ж удэ жаксы! 03iH аткан окты кур ж1бермейтш мерген шыгарсын? —Мен, шынымды айтсам, аншылыкка жоклын. —Кой, oripiKайтпа. Айналанда мынадай бай табигат тунып турганда!.. —М ылтык атуга am eyip бала кезден эуес емеспш. Онын устше жумыстан кот тимейш, —деп, Жантай peri келш калган сон кызмет жагын да киыстыра сойледг —Жумыс... Жумыс! —деп, Зэ^рбек курсшгсндей болып, тар мандайын тыжырды. - BopiMiaai куртатын сол жумысбас- тылык кой... Мен 03iM Сыр бойында туып-оскенмш, ж ас кезде еам де калганы — ол жакта ан, к у с деген1н жыртылып айрылушы еш, мылтык устамайтьш еркек сирек кездесетш... Ka3ip бшмеймш, ел ж актан кеткенЫе атгай жиырма жыл бодцы, еспутмше, шалкып а ккан дариядан шалшык су калган деседй. BopiH макта, кур ш сорып жатса керек... Аншылыкты айтасьщ, слге барып агайын-туганмен жуздесуден де калдык. Bapi сот к у йрштиспн Kecipi! Жылына 6ip дсмалыс ала калсан, Кырым кайда, Кавказ кайда дсп тарта жонелесщ! Жас улгайган сон оз ел1нш, туган жерйш ансай бастайды екенсш... — Эрине, Зэуке, — деп, онын коз1ндеп шып епп шыга келген жасты корш Жангаидын жаны ашыды. —Келер жылы ел жакка арнайы барам... Сопайып жеке бару уят, 6ipre журуге биыл женгсн конбеш... Кдйтер екен деп, женгенд! Кара тешзгс жеке ж1бсрд1м. —Жснгем1з тамаша адам гой... Туршсн-ак коршш тур. 10-890 '45
— Бурын касынан 6ip eai калдырмайтын... —CianiH жагдайынызды тусшгенше ракметтшащ айтамыз гой. Маган адресш берйцз, курорттагы адамнын шыгыны да кеп К.ОЙ... — Журерде беремш... Ал K33ip дастаркан басында женген упин де тост кетерущ умытпа. —Эрине, Зэуке! ...Дастаркан басында 6ipa3 сез айтылып, 6ipep рюмка \"кызыл кезеннен” асып жонедщ. (Зэукеннщ достары онешп \"кызыл кезен” деп атайды). Аздан кейш конак кыза бастады. — Кетпк езен жагасына! —деш K03i алайьщкырап. —Макул, Зэуке. —Тамак гаскенше кайыклен кыдырамыз! —Куп болады, Зэуке. — М ылтык ала жур. — Оны кайтем1з, Зэуке? —Кумыра атып, кол жатгыктырамыз!.. Сен мына “Зауердщ кандай кару екенш бшесщ бе? —дед1 Зэузрбек TCMipкобдишада белш ек-белш ек болып ж аткан эдем1 кара мылтыкты курастырып отырып. —Бул 03i Kuip еш жерден табылмайды... Ана жылы 6ip генералдан м ы н сом акщага сатып алгам. Нешстерден калган трофейный мылтык екен. ©ге-мэте атьша кызыкгым. М енщ атым Зэу1рбек, мунын аты - “Зауер”. Уйкасып турган ж о к па, а?! Мунын стволы кезшде Рурдын шар болатынан жасалыпты. Кднша атсан да кызбайды. Сенщ андагы мылтыгьщ он per катарынан атсан кыза бастайды, огьш эшейш куса береш. Сосын канша мерген болсан да доп типзе алмайсын... Мына устщп тесисп байкадын ба? Бутан пулеметпн огы да сияды. Этген сш крдда ж ок' Менде он огы бар. Бул - кабан, тау теке, аркар ату ушш керек. Айтпакшы, тогайда елис бар ма? — Бшмехим, Зэуке. Кррыкшьщан сурармыз. — Елис аткан ешюмш кездеспрмешн бе? —Кдз1р елис аткандарды жауапка тартады деШи гой... — Жарайды, кетпк! Олар озен жагасындагы аш ык 6ip аланкайга жайгасты да, Жантай а к кагазды жуз кадым жердей бугакбасына шш койды. 3oyip6eK шынында да мерген екен, алгаш коздегеннен-ак Жантай лактырган бос кумыраньщ парша-паршасын шыгарды. Бутан езшше мэз болып: — Крл да, коз де орньшда екен! - деда Зэу<рбек ыржия кулш. - Жур, окгы бекср кор кьшганша, анау аралга барайьис, бэлюм б1рдене кездесш калар... Жантай созге келген ж о к жагада байлаулы турган кайыкгы кодденен тартгы. Ескекп 03i алып, езен ортасындагы тогайы 146
кзлын, айналасы кальщ камыс узын аралга карай су бетш сызып келедк Окдгантайы — белвде, мылтыгы — кдлында, 3ayip6eK арткы тактайга отырмай, кэш п аншыларша тап каз1р пыр-р етш кус ушатындай, гсщюреген ею козш карсы алдьшан алмайды. Жантайдын iurreft тшеп келе жатканы — бул арааа жекемешшктщ азын-аулак малы жайылатын, Зэукен тогай йишде кзрайган каскыр, не е л к екен деп соны атьш алмаса екен... Булар аралды узынынан да, колденещнен де аралап шыкты, кшмдерш жиденщ т е ш , балаган жынгылдьщ бугагы жыртса да токтаган ж о к Б1рл1-жарым сиыр, койдан озге карайган ештене кездеспедй Байкзусызда атылып кетер деп Жантай ез крсауызьша о кт а салмаган, ал Заурбек “Зауершщ” уш ауызы да лыкып тур. Эбден дымы курып шаршаган болу керек, уй орнындай ашык аланга жеткенде: —Осы арада аздап тыныгайык, —дети Зэ>лрбек Сойтп де мылтыган жиде агашынын бугагана min койып, Жантайдан кысылмастан уж ен дэретке дайындадцы... Кун ж елаз, капырык Кеше гана дэн токкен жиденщ Hici мурынды кьпыктайды. Шырылдаган торгай ушнен озге дыбыс ж о к Элден уакьгпа... “булар юм?” дегендей, куарган камыс арасынан елк лагыньщ жэушр козбен карап турганьщ байкап калды Зэутрбек. С ал кимылдаса, кебе лак дереу зьпхалы тур. Огырысы — мынау, мылтыкка кол жетпейдд — бутакга шул1 тур. Ол отырган жершен акьфын KOTepmin “Зауерге” кол созуы мун екен, елж козден гайып болды. Заурбек ашуланганнан шуршпен1 басып-басып ж1бердз — айналада ко к тутш мен жангьфыкган баска ештене калган ж ок EKeyi елйсп iaflen 6ipa3 сандалса да, 1з1м-гайым ештене табьтмады. Ты м курыса 6ipey де болса не коян, не кыргауыл кездессейшП Bopi жер астына Tycin кеткендей, теш рек — тым-тырыс, тылсым 6ip дуние... Кайыкка мшген сон 3eyip6eK 6ipece артга калган узын аралга, 6ipece кеудесше кун ермелеген ко к аспанга жалы- нышты турмен 6ipa3 карап турды да кенет мылты ган кезенш, баяу агып ж аткан езен бет1н аткы лады -ай кел1п! Талай адамдарга epin жургенде жазыгы ж ок агын суга о к жаудьфган сумдыкты Жантайдын 6ipiH mi Kopyi. ...Он куплей ан, кус атканда 3oyip6eicriH канжыгасы кур кайткан ж о к Кун сайын G3i ансаган кыргауьш, уйрек етш какгап жеш. Бул жакта беюре, сазан, акбалыкдегендерщ де барш ьтык екен —онын да сорпасьша тойды. Кайтарга деп 6ip кап кус етш туздатып, коржыньш кепкен балыкка лы к толтьфган. 147
Тацертецп ас устше узьш бойлы, шалгы мурт, кара торы Kici “Ассалаумалуйк-о-ем!” — деп Kipin кедщ. Бул — осы совхозный атакты туйешкл, Жантайдьщ туган агасы Дэнтай екен. Bipa3 жен сурасып энпмелескен соц: — Кдрагым, Заурбек, естш жатырмын, ш1ме ыкыласын тускенш е м ы ц да 6ip ракмет. М м бул манайга еипомда жолатпа деген соц сыртьщнан тшеулес болып отырдык, Дыбыс та шыгармадык, Енда мше кайтуга бет алган екенсщ, азщмен жуздесш, жен сурасып, жолыга кегущ ж ен керщм... Кдзактын есю салты бойынша, заушен келген конак.б1р уйден кайтпайды. Bi3 де елм13, журтпыз, от басы, дастарканымыз бар, уйМ зден дам татып шык, шырагым. Акыр демалыста жур eKeHciH, 6ip куннщ api-6epici жок, Басывда: “Эрюм 6ip келш мазамды алар, арты асекке айналар” деп сактык жасаган Заурбек он куннен 6epi кальщ тогай, озен-келдерден озге ештене кармей ел жузш сагынса керек, “М акул, Д эке. Ыкыласынызга ракмет!” —деп кзлды. Ол ыкыластын ар жагында не барын, калтасы кур кайтпай- тынын imi сезш отыр. ... Ауыл жагына бет алып келе жаткан жсшда Дэнтай энеу куш бошалап кеткен тумса Сары тген ш iaaefli. Жарыкгык 6ip кырканьщ беткейщде ботапап тур екен жэне жер бауырлап жаткан ботасы кандай эппак) Жасы слуден асып, асау ce3iMi токтасса да Дэнтай куанганнан берюн аспанга ата жаздады. Тунгыш HeMepeci Тойтанга будан артык 6acipe бола ма?! Дэнтандын жалгыз улы Мэнтай Алматьща окитын. Былтыр жазда демалыска келгеншде: “Балам, езщ канша окысан да карсылыгьш жок, 6i3re адданыш болсын, кешн lycipin бер” - деп уш жылдан 6epi “кулагынын курыш етш жеген” ойын орындаткан-ды. Орталыкга медсестра болып жумыс icnemlH келпи коктем шыга босанып, ул туып, каз1р колында отыр. Бар малга, дунне-мулйске Ty6i Мэнтай мен келпи не бсшаты- нына Ke3i жетсе де зарыгып корген немересше не атасам екен деп жургенде, TaHipi какген тшегенш жерден беруш караты! Кап жыддар боны бул ауыддьщ Tyfteci боталаганда а к Tycrici кездеспеген-т. Ал мынау - немсремнщ Haci6iHe буйырган екен деп, ырым жасады Дэнтай. Тш-кезден аман журсш деп, немересшш атын да Ka3iprinepme эдемтемей, оньщ устше пплдеханасы да тан атканша созылган сон, Тойтан деп ат крйган o3i еш. Эйтпесе, “Елкбай”, “Туйебек” деп коя салу да ойында бар-тугын. А к бота аякгана алмай, енесш емуге шамасы жок, басын аягына салып жатыр. Енш 6ipa3 кешжсе aim eciH суы к кауып, Сары шген боздап калгандай екен. Майман басып, калт- 148
култ erin, бурсендеп турган ботаны Дэнтай кызганш ак енесшщ К03 алартып, к о б к шашканьша карамай оз крлымен ем!зда. “Бул — таза тукымды нар м ая болуга тшс, — деп, ойлады Дэнтай шлей куанып. - Жер жагдайына конгии, шелге де шыдамдысы осы тукы м ”. Онын табынында жарбай, кедер1 тукымаары кеп-тугын. Туркменстаннан экел1нген улектщ eciMi аз. Айыр мен улектщ буданынан ш ыккан нар маянын суп де, жуге де мол. Мына тукым н ак сонын 03i болмак! А к бота емш болтан сон 6ip басып, 6ip кулап, кайта умтылып турып кетп. Дэнтай атын жстектеп Сары шгенда ботасымен ауылга алып келе жатканда, корий-колан тугел сыртка ш ы тьт, карап тургандай KopiHai. Bipey-MipeyaiH коз1 тие м е деп, ботанын успне дереу шапанын memin жапты да, ж ылы корага ю р п зт, астьша майда шоп сальш жаткызып койды. Сары шгенн1н ак. бота тутанын эз1рше эйелше де айткан жок, Енда Дэнтайды 6ip-aK нэрсе кинап тур. Бул кунде сый конакка кой сойсан да риза, ал rnici “тай сой” дейда. Енесш арда смген курен байталды сояр efli-ay, каз1р уакьгг ерте, кун суьгга койтан ж о к .. Bip жатынан Жантайдын кониин кимайды. BipaK Дэнтай келген конактын бас TepiciH 6ip коргеннен-ак унатпаган. “Тай сойып табанын жалагандай юм ©3i?! —деп, кэнйт туйеил колын 6ip сштедд де, а к сарбас сем1з койын ынгайлады... Сый конак тун1мен iurri, жеда. Тан ертен журер алдында рэс!м бойынша: - Ал енш, Зэу1рбек шырак, алыстан келген сый конатынан буйымтай сурайтын ата-бабамыздын ecKi салты, шаруа болса айта отыр, — деда Дэнтай конатынын бет!не тисгеп карамай. “Бас жазып\" отырган Зэу1рбекпн K03i акиланып кетп. - “Буйымтай”... “ Шаруа!” ... Бул кунде Kici солай сурайтын ба еда? - Былай енда... Ата салты болтан сон айтканым да... —деп, Дэнтай сасынкырап калды. —Жантайжаннын конагы —менщ де конатым! Мына баланыз 613Д1Н уйдсн 6ip ат миод деп есептендз. - О, ондай ыкьшаска разымыз. Солай ма, балам? - деп, тук тусшбесе де Эдиктщ басынан сипап койды. — Аксакал дарит тебе коня! - Мне —коня?! —деп, Эдик тан-тамаша болып орнынан ушып турды. - Ой, как здорово! Зэу1рбек т ур ь т тост айп ы : - Осы уйдан шанырагы бшк болсын! Агайынды ею азамат- тын оздершщ де, семьяларынын да мэртсбес1 осе 6epciH! Немерсшз Тойтаннын тауы б и к болсын! 149
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
