Б. Тоғысбайұлы. Таңд т2

С эду М омынкулдын жаткан жерш шамалап 6ip бута белгшед1 дс, rnrepi жупрш кетп. Ойы: 03i Tipi калса, кайта айналып келш квму. Сол туш олар кашкан немютердщ окобында отырып ес жинады. Сэдудщ K03i енш шше бергенде, комрота шакырып жатыр дегсн хабар келдь “Батальонмен байланыс узшдц, телефон сымы киылса керек. Узшген жерш тап та, дереу жалга!” деген буйрыкалып, Сэду тылга карай енбекгеп кетп. Сымды бойлап батальон штабьша дейш барса узшген дэнене жок. Аппарат кана бузьшыпты. Телефоншьшар: “Кэйта бср, аппарат каз1р женделедГ’ деп Kepi кайтарды. Сэду жол-женекей шабуылдап эткен жерлерш шолып келедь М омынкул жаткан бутаньщ тубш адаспай тапты. Сыйпалап журш М омынкулдын денесше колы жетп. Карангы тунде жоддасы кап-кара болып тутитп кеткендей керш дь Жастайынан 6ipre оскен, кеше гана жуп жазбай жаньпща журген, кара нанды к а к бошсксн е с т боздакгьщ кайгылы TypiH корген сон Сэдудщ буын-буыны босап Kerri. Кезшен ж ас ыршьш шыкгы. 0л ш дегсннщ суркия екенш ол сол жолы жан-тэншен сезш, катты егшген едь ...Сэду траншеяга кайтып келд1. Ж тггер сергек отыр. Жанадан 6ip буйрык келмскш! екен. Куншз танкщен сескенш Kepi кайтканда комбат урыскан болатын: “Крй сиякгы лагып оз бетгерщмсн кетпндер!” деген. Сейтсе булар ст кызуымен тым rnrepi ем1нш кеткен ексн. Танктерге тап болтан ce6e6i дс сол. Баска канатгагылар кунгп карсылыкка ушырап rnrepi жылжи алмапты. Тун шйнде буларды KeiiiHшегщщрш, орман шетше экелд!. Сол жерден ыстык аукат кшазда, жанадан о к кораптарын берд!. Политруктер жиналыс ашып энпме onciaai. Сэду сол туш партия катарына кабыдданган еф... Оларды уйыкгатпастан тун бойы журпзш отырып сол канатгагы батальонньщ me6iHeюргцщ. HeMicrep бул батальонга жойкын карсылы к KepceTinTi. Ортадагы батальон соларга кемекке келген. Танертенп тыныштыкгы “Капошалар” бузды. Соддатгар кулакгарын тыгындап окоптарында бугып отырган. “Катюша” жер-дуниен1 ж ангырыкгырып болтан сон, ж аяу эскерд1н ;шдьша шынжыр табандарымсн жерди жулмалап танкгер тусп. Танктердщ i3iH баса жаяу эскер кетерщш. Жер-кэк сшанш, аспанды от-жалын каптап кеткендей болды... Сол жолы Сэду иыгынан, бшегшен жараланган едь Кан гимнастерканын сыртына шыгып, сол колы салдырады да кадды. Ол оз аягымен санбатка барды. Санбат оны тылга ж1берди. ...Госпитальдан шыккзн сон, Сэду эз полкын !здедц. 250

Кднша дегенмен 6ipre ж ур л , 6ipre турган, кан майданды катар кешкен жолдастардын жош болск кой. Кырык учинил ж ылдын сентябр1нде булардын белпп Днепр жагалауына келгсн. HeMicrep озеннщ аргы бетшде KyuiTi корганыс шебш жасап алыпты. А ш ы к далаларда, орман-тогайларда быт-шыт бсшып талкзндалган сон дарияны сагалап, 6ipa3 уакыт ж ан саугаламакшы. Оларга уакьгт угу керек. Совет Армиясынын жойкын шабуылын 6ipa3 уакьгт тежей турса, фюрер арт жактан косымша куш жетюзбек. Сосын карсы шабуылга шыгу да ойларында бар. Совет командовалtied калайда фашистердчн eciH жигызбай, Днепрден orin, ж ау корганысын жоюды максат етш койган. BipaK шалкар дариядан капай оту керек? Konipni HeMicrep кираткан. Ашык су беттнде о к куншз-туш борап тур. Совет эскерлерЫ1н шабуылга шыгатынын бшсс. жаудын кулл1 артил- лериясы азынайды. Шабуыл астыртын аз1рленш. Кешке карай рота командир! окоп-окопты аратап, бурын согыста болтан, суда ж у х агатын коммунист, комсомолентерден он уш адам ipiKierxi. Таластын суында срсш1-карсылы ж у з т уйренген Саду де катарга iniicri. BipaK не максатпен ipiicrereHiH командир айткан ж ок Седуш тун карангысында 6ipey туртш оятты. Караса тундеп ipiKTenren он уш ж т т жиналган екен. Рота командиршщ 03i де жур. Tyci кашып, сурланып алган. Буларды су жагасына алып ке л т , сук саусакгай фонарыгын устш буркеп турып, командир картаны жайаы. MiHaenepiH Tyeinaipfli. “Немклер каз1р калын у»1кьша. Аргы жагага салмен атулерщ керек. Кузетге турган HeMicrep атса да сендер ок шыгармандар. Y h шыкласын. Жагага тускен бойда урыс салып окопка ие болуларын керек. Шамаларын кслсе до лы кургындар. Жагага тускендериад телефонмен 6i3re хаб;1рландар. HeMicrep сендермен алан балып жатканда 6i3 де опп барамыз\", — деп, алдын ала жасалган жоспарды ryciHnipzii. Эркайсысьша жеке- жеке мшдет жуктедд. Булар жалгыз емес екен, эр ротадан осындай топ курылыпты. Ж1пттер дайын турган салга пулеметтерш, гранаталарьш артты да, автоматтарын кезей устап, жагадан узай бердт Карсы жата коршбейш, айнала тастунек карангы. Тан алды дегенмен аспанда сызат белп жок, Ескеюш ж т тг ер суды шалпылдатпауга тырысып келеш. Агын суда ауыр салды козгау да онай емес. Bipa3 ыгып барып шыгатындары анык, Канша ыгатындары алдын ала есептелген. Салдын куйрыгында телефон сымы шубатьшьт келеш. 25

Житггертастуйш болып алган. Карсы жагалауга сузите карал келеда. Тутас 6ip кара жартас уединен т ен т турган Tspiaai. Баганадан 6cpi октын-октын ок. атылып турган. “Немте солдатгары су бетш сакты к уипн “сипап” жаткан Tapianj. Сондай кангырган октьщ б1разы буларды да шарпып огп. Терт 6ipflett ж т т сал уетш де жараланып калды. BipaK ешкайсысы кы н к дсп ун шыгарган жок, Булар жагага жсте бергенде-ак о к борады-ай келш. Bip ж т т тслс<1юнга жармасып аргы бетке хабар берда. Салдан сау тускен 9 ж т т журе атысып, алдьщгм околка юрда. Уш ж т т онга, уш ж т т солга болшш, ymeyi ортада калыл атыс салды. Содулер жол-жонекей кездескен б1рда-жарым жау солдатын жойып, д э у дотка таяды. EcTepi шыккан он т а к т ы HeMic солдаты пулеметке вида жармаскан екен. Bip бума граната орталарына келш гурс еткенде бэршщ уш ourri. Bip буйрден “уралаган” дауыс естщщ. Артгагы топ жойкын клмылдаган Topiafli. “Ура!” деген ун Содулерге де дем берда. Окоптан шыгьш келеа траншеяга карай атойлап бег крйды. Булар да боратып атьш келеда, нем!стер де жаны ышкынып атып жатыр. KeH6ipeyi окоптарьш тастап кашып барады. Жеп жуз метрдей жер жупргенде Содудш иыгына октида. Ол кансырап кулаган. Будан opi жупре алмайтьшьш сезда. Bip кырканын тубше келш кулаган екен. Шамасы келгеншше жарасьш танган бодцы. Саулаган кзн озер токтады. Зат салатьш калшыгывда нан, темей, кант салатьш кызыл калта болушы еда. Дереу шшздеплерш актарьш тастап, TiciMeH, тырнагымсн TiricTepiH coicri де жерде жаткан агаштыц сыныгына байлап кырканьщ дал басына кадап койды. Тангы жел юшкене кызыл жалауды желб1ретш турган. Артгагылар моторлы кайыклен, салмен жаппай откен болуы керек, каптады да кстп. “Уралаган”, айгайлаган солдатгар тангы ауаны жангьфыктырып, юшкене жалаудын тубшен опп жатгы... Улксн командирлер желмен желб1реген юшкене жалауды дурб1 аркылы корген екен... Жау кзеиетп Днепр жагалауынан осылай куылган еда. Соду Совет Одагынын Батьфы атагын алганын коктевде еспген. Еюнил июнь куш Кремльде Алтьш Жулдыз бен Ленин ордешн Швсрнюсгщ e3i тапсырды. Будан кейш ол демалыс альш ауылына кайткан. Алтьш Жулдыз таккан ж т т п Жамбыл станциясында куши кала журтшылыгы карсы алды. Талас бойына кырык уй Tirrnin, улкен той жасапды. Аудан басшылары оздер1 eprin журш ел аралатгы. Ел imi канша жудеу-жадау болганмен жакындап калган жешс кунш асыга кугш отыр екен. Жуздер1 жаркьш, жагалай ер-азаматгьщ амандыгьш сурайды... 252

С еду келм ей тур ганда-а к, туган ауы лы — “С ар дала” колхозына батырдьщ eciMiH берйтп. Айналайын ел, ез imiHeH шыккдн азаматынын KaaipiH бшеда-ак кой! Седу манданта кайта аттанып, Л енинградтага артиллерия училищеданде окып жургеш нде согыс бтгп. Келер жылы кепшшиспен 6ipre елше орапган. Согыс дабылы басылды. Ауылда ер-азаматгар аз екен. Седу “батыр сдам” деп шайкакгап журе бермей, дереу шаруашылык жумысына араласып кетп. Ел Tipminiri оган алаканындай таныс-тугын. Бозбала шагында комсомол болган, звено баскзрган ауылы онын кезш е эрдайым жылы ушырайтын. Седу ауыл совет председател1 болып сайланды. Bip жылга толмай аудан кызметкс шакырды. Одан кейш партия мектеб1, сыртган окып бгпрген - КазПИ. Саду енш б1ржола партия- совет кызметше берше Kipicin кетп. Талас аудандык аткару комитет! п редседателей мал шаруашылыгы женш деп орынбасары бола журе талай жерд1 аралады. Ол бармаган ферма, ол сейлеспегсн шопан ж о к Бэршщ тш н табу керек, берше жагдай жасау керек. Кдасы-жазы шапкылау. Тынымсыз кимыл, токгаусыз журю багзы 6ipeyru кажытар еда, кешеп канды сотыста будан элдекайда каЬарлы киыншылыкты басынан кеппрген Седу шаршауды бшмеда. Бойдагы ж астык кызуьш аяган ж о к Соган орай Талас ауданынын мал шаруашыльпы жошндеп абройы д а республика келем1нде шыркап турды. Берпшрек обком кьпметке шакырган. Содан Ш у ауданьша жолдама алып келда. Артга калган колхозга 03i тшенш бастык болтаны да бар. Сонгы жылдары осы “Дружба” совхозында партия уйымын баскарып жур. Жубайы Ум1тжаннын омырауында да “Ер Ана” деген медаль бар. Курбылары кейде “К,ос батырдьщ косагы” деп калжындайды. 9 p i псдагогт1к жумысын тастамаган, epi он баланы кажымай-талмай торбиелеп келс жаткан Ум!тжанга Седу мэнп риза. Кай дате де болмасын ш ыдамдылык, тоз!мдш ж кажет. Окьда кимылды керек степи согыста да сабыр сакгай бшу керек. Бсйб1т ш аруаш ы лы к кезш де апы ры п -ж ап ы ры п тындырам деу кате екен. Верш салмактап, екшеп-олшеп алганнан кешн гана шугыл шешш кабылдау керек. Кдабын, кисынын тапсан гана кимыльщ зая кстпсйда. Осы жагынап Караганда майдан даласы мен енбек даласыньш айырмасы шамалы. EKeyi де icKe адал болуды, жан-тэн1мен берше кимылдауды керек етсд1. Согыста ceHi ер минут сайын ел1м купп турады —айырмасы сол гана. 253

Жалпы, Соду елден ерек ерлк жасадым деп осте ойлаган емес. Н агызсрдеп Бауыржан Момышулын, Зояны, Мэншуктт Элияны, Толсгсндд айтыныз. Кейшплер1 оз oaiiuiMCH талайдын ешрш аман алып кздды. Соду соддатгык мщдетше адал ед1, тапСырманы булжытпай орьщдаган. CoFbic, орине, сумпайы норсе. Адам баласын жазьшмас жарага, ошпес кайты-кааретке душар етедь BipaK фашистер Оган шебше басып юргсндс колга кару алмаска болды ма?! Буюл уй-орманьщ, ауыл-айматьщ, туган топырагьщ, кулп1 ел кара жамылып калса кайтер едщ?!. Ио, одшет ушш курбан болтан азаматгарта бас ию керек! ...Соду жатар адцында хатгы та га окыды. “Оз сотыстан кайткалы ширек тасырга жуыкуакыт erinri. Болюм, б1рсыпыра окигалар жадыныздан шыгып та кеткен болар. Мен бартанша 6ipre-6ipTe еске Tycipe берерсЬ”... Соду epiKci3 жымиды: “Бул —орине, согаста болматан адамнын co3i. Кдн майдан- та 6ip Kipin шыккан Kici корген-бшгешн Tipiae умытар ма? Kici ютаптан окыганын умытуы мумюн, ал бастан кешкенш еш уакьпта сстен шыгармайды!.. Жо, сншп ждтггердщ сотысты кормсгсн1 де жаксы!” — деп, Соду ертенп шаруашылыкты ойлап, шамды сеншрш де, уйкь1та к еп т 1969 ТОЙ КДМЫ Иембергсннщуйшен Токбосынньщ oraieci кабарып шыкты. Ойпырмай, осынша топлш-шашылар ма! Кдпын узатканныц озшде бордакы бие, сем1з тайынша сойыпты. Бастартарга деп шалтан сю-уш токтысы т а га бар. Алты болмел1 yffi аузы- мурньшан шытьш отырганда Токбосынньщ кызганьшпан шл ж арыла жаздады. Ауыл-елге соншама Kaaipai болтандай Иембергсннщ будан Heci артык?! Ол багып журген концы бул да баккан. Тек пенсияга ертс шытьш кеткеш болмаса... Былтыр Токбосынньщ жалтыз улы уйленгенде, ауыл-ел осынша уйтт-тегш м еген. Ею болмеге лыка тольш оп>грды демесен, мынадай ношр болтан ж о к Антурган Иемберген Токбосынды онаша шыгарьш альш алыс-жакындары сыйга окелгсн кол-Kocip дуниеш коз алдына колбендетш муртын шиырмасы бар ма! Муньщ туыстары мысык, мурт Иембер- геннен аз ба еш, одде сшар жарымай-жалшымай отыр ма? Жок, Иемберген кулы к жасады. Сонау каладан, ауданнан алыс-жакындарын тугел шакырганда уш кун катарынан 254

келетш мейрамды эдеш алга салган. Ею-уш кун таза ауада, ксн ауылда аунап-кунап жатканды юм жск кореш! Токбосын енш оз баласына ыза болды. Аддын ала айтпай, акылдаспай а як астьшан Kepmi ауылдын 6ip кызын алып кслс коймасы бар ма?! Той icieMeii кор! Асыгыстын аты асыгыс, ее жиып, елте корш т, аягын косые алмай калды. Эйтпесе агайын- туган, myKip, Токбосында да жетерлйс. Алматы тупл, туу MocKcyiiue окып жаткан жамагайындардын ею-уш баласы бар. Соларды арнайы шакырганда Timi катып кстетш едь “Эй, uiipiK балам-ай! — Бала-шагага деп жинаган мал бар гой, шырагам. —Шынынызды айтпасаныз, жакында тексерем!з. Токбосын тебссшен су к у й ьт ж1бсргенлсй болды. “Бэлсл1 жсргс басымоы кайдан сукгым” дегендей мойнын imiHC алып: —Тексср... Тексср... —дсп оз1мен 03i со й л ест, орнынан крзгала бердь Жасулан оны богеген жок, Онсыз да тауы шагылып кайткан карияны бул жолы мазалагысы келмедь Сыртка шыкканда Токбосыннын дуььлдаган беллне суык леп сокгы. “Токал ешю муй1зсураймын деп, TcpiciHeHайрылган скен”, - деген соз оралды ойына.

МАЗМУНЫ 1 Ас мл адам айнымас ............ 57 Ар алдында 114 ЭНГШ ЕЛЕР С ы й к о н а к .......................................................... 143 К у д ы к б асы н л а.................................................... 152 О р о ке н ш бадалары............................................. 161 Тугаи ж ер............................... .................................. 169 AKKV КОЛ1 ................ 177 О р кай ьш .......................................................... ...............182 П аз е рке .................................................................. 194 О п е р а ц и я ................................................................... 204 Боз ж орга................................................................. 216 А к ы н н ы н ж асты к ш а гы ..................................... 230 Талас Ж1ПТ1........................................... 240 Тпй клмы ......................................... ................ 254 JC0 -а с БЕК ТОРЫСБАЙУЛЫ ТАНДАМАЛЫ 2-том Сарашысы - Улжалгас 3oyip6eKoea Тсхникалык, сарашысы - Раиса Винокурова Бетгеген - Гулнур Жэршбетова Бсзсширген — Нагым Нурмуханбетулы Теругс 05.05.05зюбериип. Басуга 05.06.05 кол койылды. Кдгазыофссгпк. Kapin Typi \"Таймс” , Шатн 84x108 Офсстпкбасылыс. Баспа табагы 16.0. Шарггы баспа табагы 13.44. Есепик баспа табагы 14.6. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №890. KeaiciMoi бага. “Жалын баспасы” ЖауапксршМп шсктеул1cepiiciecTiri. 050009. Алматы каласы, Абай дангылы, 143-уй. Н ЖШСРПБК-flayip.,050009,Алматыкаласы.Гагар Тел.: 69-40-35.42-07-90. E-mail: rpik-dnuir_8l •mail.i