Б. Тоғысбайұлы. Таңд т2

арнайы келш, атама коп куй тарткызды... Неге екенш бшмеймш, 03i колына домбыра алган ж о к Атаммен коп онлмелесп... Нс айткандарын тусшбегсшме ani кунге дсйш окшемш... Дегенмен ci3де жаксы тартады екеноз, - дед Назым Молжке комплимент айту Kepeieriri сщц eciHe тускендей. - Кдз1р де жаксы домбырашылар бар гой. Дина мен Эбженш макгаганы емсс, сонгы co3i Молжке сукгай кадалды. Озш коптщ 6ipiHe санаганы ш ын-ак кониине келген. Ол домбыраны кабыргага суйей салды. Ыза кылганда оны ешюм “кайта шсрт” деп сураган ж о к Арзанкол домбыра- шылардын 6ipi болганьша намыстанып, ол аддындагы рюмке- лерд1 6ipiHeH сон 6ipiH кагып садды. Оган енда Кэртжаннъщ кдйта-кайта тост айтып, ыржалакгап кулгеш де, Назымньщ кезш тенкере карап наздануы да эсер стксн ж о к Куйшшщ кшемшш журеп ерке сылкымнын М елж ушш емес, эуел1 Тэтгшбет уипн алганына да, котермелеу орнына елде 6ip “ж аксы домбырашылар барын” эн п м е кылганына конл1 ойсырап калган. Ол кулл1 курстагы мандай алды домбырашы саналатьш. Композиторлыктан да домса бартугын. Куй мешн угатьш мьша кыздын оны коптщ 6ipi санауы калай? Ол осылайша толкьш, езшщ кызып калганьш сезбеген. Айнала отыргандардьщ сездер1 кулатына Kipin-ш ьжкан ж ок Bip мезгщде Назымньщ: —Осындай капаста отыра бергенше сыртка... тауга шыкрак кайтеда? — деген созше кунпрт санамен конш аударды. —Дурыс! - дсп М елж орнынан ушып турды да буьшына ие бола алмай кайта отырды. — Кэкен рульге отыра алмас, —деп, Рахима тунгаш рет тш кап ы . — Отырмаганда-а-а! — дед1 Кершжан nenipin. — Кайта, мен iuiin алганда жаксы айдаймын! —Ой, бул —дала емес, кала гой! —деп Назым отка май куйды. — Ocipece кдлада баты лдык керск... Ал кеттж! - деп Кэршжан ж алпак алаканын шарт етюзщ. - Ол жакган кафе, ресторан iaaen журем1з бе, йшп-жейтишйзш ала шыгамыз. ...Аздан кей1н олар тауга карай ызгытып бара жатгы. Кэр1пжан шынында да рульге н ы к отырады екен. Вагана imneft турганда вцпмеге араласып, жан-жагына алактай берген efli, каз1р рульге тас кенеше жабысып, карсы аддьшан коз алар емес. Кдлада оадганмен тауга жш шыгуга Молисг1нуакьггы бола бермейтш. Далада журген Кор1пжан бул манайдын унгыл- шунгыльщ бес саусагындай бшетщбольш шыкты. Машинаны сл кезще кор1нбсйпн 6ip тасага бурды да, келенкеге койып, 200

деерр<еу дастаркан жайды. Мезпл куз бсшганмен кун ж арык, эш cсaаmлкын тусе коймаган, алма багынын iini сэры ала шуакка маляынып тур. Таудын таза ауасы бойын ссргптп, басын торлаган туман сейшгендей болды. Кэршжан дэущрлеп, eici-уш рет куйган сон, Мэлйсгщ коз алды кайта булдырай бастады. Уйктап кеткен бе, алде м асты к женш ме —6ip кезде козш ашса, тал тубшде шалкасынан жатыр, Рахима бетше карал отыр. —Уйктай 6epeci3 бе, кайтпаймыз ба? —деда Рахима аппак тытыз TicrepiHкорсетш. Енкейгенде Рахиманын 6eri жалпайып коршедд екен. —Баскалар кайда? —дед1 Малйс аузына баска сез туспей. — Кдшырып жур. Малис машина жакка карады —орнында тур. Басын котерш турегелш ед1, ш екеа зы р к-зы р кетт, айнапа тошрек тонкершп бара жаткандай болды. —Кеп жатгым ба? —дсд1 ол оз1нсн-оз! жсркенш. —Bip сагаттан асты. —Туу, неге оятпадыныз? —Оган коншндз бе? Уйктап жатып урысысатыныныз бар екен. Мал1к кабагын тыржитып Рахимага карады. Ундемсйтш кыздын Tuii шыга бастапты. Элдс мунын lini тек онашада шыга ма? Калай дегенмен Мол1к уялды. Онын уйктап жатып былдырлап сойлейтш1 бартутын. Бул жошндс болмедеплер/ин талай мазагына ушыраган. —Арыкка барып жуынып кел!ндз, —деш Рахима мулде 03iMciHin. “Жок, бул —Назым Topiaai романтикалык кондлдщ Kicici емес, н агаз шаруакор, юкер эйел болар туб1нде”... М а л к суйрстше басьш, оудем жердсп арык жагасына кедш. Енкейш колын суга сала бергенде жапырагы калын, жайыла оскен алма агашынын аржагынан алдсб1рсулершндаусы естщщ. —Мен айтгым гой: “ж1птзм бар” дсп... Бул — Назымнын yHi. - Алыста, Москлада журген “ж1п\"пннен” не пайда? Ол ceHi ала ма, алмай ма —KiM бшедг Мен бупн-ертен уйлене аламын. Бул - Кэршжаннын гурщдеген даусы. - “Ала ма, алмай ма?” деген не соз? Бвдщ cepriMi3 бар, мен оны буза алмаймын. Кдшан окуын 6iiipin кслгенше кугем1н. - Аспирантгы артык корем1н дс! Сонда мен1 окь!маган, ауыл казагы дсп менсшбегснщ гой! - Кэке, ci3 MCHi тус1нбей турсыз... Былайша, дос, жолдас болса к жарамай ма? 20

— Жарамайды! Сенщ анау кугакыр аспирантыннан тук шьгклайды. Ол келсшскте талым бола ма, болмай ма - оны да кш бшеда. Болганда да доктор, академик дэрсжссше жетсе жаксы, ку туяк, Кандидатынньщ табысынан мына менщ табысым элде кайда артык,.. —Энпме табыста ма, Кэке... — Кдз1рп заман табыскердаю! —Ci3 ез пшрплзде кальщыз, мен ез шюр1мде калайын... Осы кэлыппен тату-тэтп журген1м1з жаксы емес пе Кэке! — Ондай татулыктын куны бес тиын! Bipa3 ун с о д к орнады. М э л к жуынуды койып, кулактурш отыр. Журеп дуре-дуре сотып барады. — Буйтетш болсаныз, мен кетемш! - деген Назымньщ уш туншытып шыкгы. — Кетсен, кет! Йемене, сонша булданып! Сендейдщ талайын декгелеткенб1з! —Туу уятсыз екендаз! Буганьщ арасынан Назым шыга келгенде, М эл к кайда тытыларын бшмеда. Бетше тура карай алмай суга енкейе берген. Назым оны кермегендей болып оте шыкгы... Рахимата не дегеш белгклз, eKeyi кол устасып узап бара жатгы. Кэршжан жок, М э л к ушып турьпт, алма аташыньщ ар жагына жупре басып барып ед1. Кэр!пжан дэнеце болмагандай каннен Kanepci3 шалжайып отыр! — Ей, аналар кетш барады той! —Кете береш! Ондай кгтншыктардын куны бес тиын! —дед Кэршжан гуж етш. Шашы крбырап кеткен, K03i аларган — мастыгы таркамаганы коршш тур. — Biprc кайтпаймыз ба? — Ш аман жетсе, кдйтар! —дед1 Кэршжан ыкылык атъш. М эл !к кыздардын артынан жупрд1. Етекке туеш узап кеткен екен, em irin зорта жетг!. — Эуре болмай-ак койьщыз, —деда Назым бурылып. - О зде кш э жок, “Каткански” жолдасыныздан ертерек кугыл- танымызта куаныштымыз. Шынында, Назымнын жузшде ашудьщ 6enrici жок, бурын- тьщай ашык кабаклен карал тур. — Енда... былайша... — Ж атакхананы корд1н1з, сексен 6ecbnui болме, келш турьщыз, - деп, Назым ж ум сак басып жылжи берда. - Тек “каткански” жолдасынызды ертпс1из. Осы создан езшде де ер келк, наз бар efli... Кыздар улкен жолга шыгып, отш бара жаткан машиналар- дьщ 6ipiH токгатгы д а, кольш 6ip булгап кете барды. 202

Мэлис сонда гана есш ж иып, кыздардын кеткенш 6ip себептен дурыс кердь Будан кейш Кэршжаннын дойыр мшезше тап болуы да мумюн... Кдйтып келсе, Кэршжан “дастаркан” жиепнде талтайып отыр. —Кел! —дещ гуж етш. —03iMi3 шиеййс. Ондай шыбыштар- ды н куны бес тиьш! —“Кдткански” деп ертш шыккан 03in емес пе? — Кдланын кыздары ку, э ? Эбден irnin, жеп, кыдыруы канган сон, тайып туруын кар аты !.. Кел, одан да толтырып 6ip тартайык та уйкгап дем апайык “Карай гор, озш, елмейтш жерш бшедГ — деп ойлады Мэлис. Олар жанбыр сатырлап жауганга дейш уйктапты. Айна- ла — карангы. Мсшк курк-курк жотслш оянган. Алдынгы жатканында ма, одде сонгысында ма —airreyip сол жакокпесш суыкш алып, ауруханага тусксн-д1. Кэршжан оны б тген жок, вл ад ей денсаулыгы бар ол: “Кейш баска 6ip каткански кыздар алып келем” деп кеткен, содан эл1 хабарсыз. Мэлис кыстай тубдиспансердс емдедд1 — тебесш 6ip корсеткен жок. Жаны киналганда оган демеу, медеу болтан - Назым гана. Малиспн каЙда окитынын бшелн ол, коптен коршбсй кеткен сон, жатакханасына iaaen барган. Жолдастарынан жагдайды бшш, таудагы санаторийге iaaen келгенде, Мэлйсгщ To6eci кокке 6ip ел1 жстксн ж ок Сол кун! 6ip кеш домбыра шертш, шер таркаткан ед1... Назым да куй тындаудан жалыкланды. А к бшепн жагына таянып коз1 молшреп, тунгиык 6ip сез1мге боленгендей елти кулак турсд1... Онын осы отырысьша назары ауган сайын Мол1кт1н imiHeH от жупрш откендей болады. Этген, этген— Москвада x iriT i бар. Эйтпесе, Назымнын жолында 6apiHкурбан стер едь Арадагы катынас —таза досты к наз конш гана. Назым кы с бойы, апта сайын катынап турды. “К,ой” дегенге болмай, эр катынаган сайын алма, жсмю, бал экеледз... Ем-дэршщ эсер1 ме, Назымнын наз кулюсш!н Kymi ме — Малж ауруынан тез айыгып келед1. ...Май айынын майда самалы ескен куннщ 6ipi eai. Мэлис алма агашка суйенш, Алатаудын акбас шынына карап турган. Ж1бек жел бетш аймалап, элде 6ip тылсым дыбыс тереннен ызындагандай бодды. Ол палатага жупре басып барып, дереу домбырасын колга алган... Содан ксудес1нде куй оянды. Куйдш аты \"Наз срке-тугын”. Оны тунгыш орындаган коллектив —Жасулан мен Мэлис уйымдастырган “Кумбел” совхозыньщ opKecrpi efli. 203

ОПЕРАЦИЯ Ленин opdendi хирург Смагул Буркинбаевка арнаймын. Автор Жирен м урп ы Бактыгсрей б1зшн аурухананын бас aapirepi болатын. Оньщ ден еа жуантык кушмдеул дс, Tecipeioi дс оцай кы сы к K03i “байка, imi-сыртынды керш гурмьщцы” ацгарт- кандай. Кызметке жана орналасканымды ескерсс ксрск, алгашкыда маган meiuinin ештеце айга крймады. Сынагысы келген Kiciuie сыртымнан багып жур. 0зге дэрйерлер де кызык, Бакгыгерей барда ешкайсысы артык-кем соз айгпайды. Аяктарьш еппен басып, еппсн гана сойлейдг Булары маган унамады. “Bip коллективтс жумыс icren журген сон емш-ерюн сейлесш, керек жерде таласып та калуга болады гой”, — дсд1м шггей. Ею-уш эйел дэрйер онаша отырганда, менщ алдымда гана ж умыстан шыгарылган хирурггы жамандады. Создсрше Караганда, арнаулы жогары 6miMi болмаса да ауыз жаласьш осы ауруханада 6ip жылдай жумыс icTerrri. Мен муны “осек шыгар” деп, Бактыгерсйге шан жукгыргам жок, Баскалардан ropi батылырак сойлсп бой корсетенн 6ip эйел бар. Ол — бастауыш партия уйымыньщ секретары Евгения Петровна Крымова. Мунда келгенше коп болмапты. 0 3 i тис м1нсздшеу мс, калай, Бактыгсрсйшн алдында онша именбейш. Есгутмше, менен бурьшгы хирурггы кугызган - осы Евгения Петровна. Ешй, м1не, Баркьггбаева дейтш кемп1рдш сю жылдан 6epi емделмей уйшде жатканын 6ipeyaeH еепген екен, ганэш бас дэрйерге артып, бетше салы к кып басып тур. Бакгыгерей онша коп таласпай, даусьш жумсартып: “Оны емдегеннен дэнене шыклайды”, — дсп кыекз кайыра салды. Крымова кайсарланьш: “Дегенмен, Досбол Эбдагалиев оны кайта карап шьжсын”, —дедт Бактыгсрей, неге екен1 бслпс13, сыгырайган козш менен айырмай 6ipa3 отырды да, Kenicri. Мен кем тр д щ ушне барып сыркатыньщ жайын сурадым. Емделгсн1не ею жыл болган. Bip-ею ай ауруханага жатып та корген, 6ipaK бел 6epi карамаган. Ауырган жерш коргим. Bip аягы куп болып icin кеткен. Менен бурынгы хирург оны суйек туберкулез! деп тауып, операция жасаудан ат-тонын ала кашкан. Ею жылдан 6cpi ауру мендегел! кемтпр бул кезде шыбын жанын шуберекке туйш , “алладан oaiM тшеп” ж аткан KopiHefli. Кдршадай немерес1 мен жылгыз келшшщ де зыкын кепритп. 204

Мен opi карал, 6epi карал, аякка операция жасаудан озге шара ж ок дел корьгггым. “BipaK сол аягыныз саньщыздан кесшедд\" дел ешм, кемшр бебеу какхы: “Kapi койдынжасындай аз OMipiMкалганда, келш мен балага масыл болмай-ак кояйьш”. KeMnipreаз да болса азапсыз OMipкешелнш балдакка суйенген- де 6ip аягын жокхамайтынын айтып Tyciwiipin бактым. Акыры ал операцияга кендг Операция киын. Онын услне хирург жумысы катерл1 гой. Титгей тайып кетсец — бпкеш. Коз алдында дуниедеп ен асыл жаратылыс —адам жатады. Онын ap6ip кабак шытканы, киналганы жанынды куйзелтелнш кэйтераз. Эуелгще саусагым дйрщдедь Оны ce3in кдлса керек, егде тарткан етжецш сестра Клава коз1мен ата карал еда, дереу бой жидым. Мундайда катаддык керек BipaK кемшрщц аягын кесер алдында журспм тагы крбалжьщы. Алдымда балгын жас емес, ел кайгкан, суйеп жасыган Kapi адам жатканы eciMeтусл. Онсыз да ancipen, кайраты таусылган дене пышакты котере алмай сулктуссе кайтем? Маскаранын KOKeci сонда болады гой... BipaK Клаванын козше K03iM Tycin еди, коркынышты тагы да нар тэуекел женш... Иэ, алгашкы операция сэтл аякгалды. KeMnipre операция жасаймын дегенде Бактыгерей жактыр- май калган. Cipo, oaaepi адам болуы екпалай дсп корьггынды шыгарган ауруга менщ кил1гутм унамаса керек. —Коле сала кезге коршпн келген шыгар, бала, —деда ол жуз1 суып. - У ш калакгыкапатка ушыратады. Bip куш суршш келп, абыройьщ айрандай тогшш журмесш. Сезе койды к Бактыгерей копе-корнеу ыктырып алгысы келш отыр. Мен бел алдырмауга тырыстым. —Атак, абырой 6ip баска. Ал, ауырган адам га кол ушын беру —ci3 бен (издщ азаматгык борышымыз емес пе? Ол жайбаракат мырс елп: —Тершей Kopi ж акын KCMnipfli мугедек ету де азаматгык борыш па? — деда. — Маган жаны киналмаганы керек... — Жарайды, соз осымен догарылсын! — дел, Бактыгерей орнынан турды. —BipaKтым урыншакболмаганын озше жаксы! Бул — алгашкы кактыгысымыз. “Жасы улкен, кы зм ел жогары адам мундай-мундай акыл айтпаушы м а еш?” — дел оз1мд4-оз1м жубата салдым. Коп узамай оны умьггып та кетпм. Кундслисп коп жумыс бас котсртпед1. Кун сайын аддымнан жиырма, еггыз адам отедц. Он кун iLuinac лшай адамга операция жасадым. Маган келушшер кобейе бастады. Тосек-орын желепеуге айналды. Осыны айтып Бактыгерейге бардым. Ол мырс етп. 205

- Аклай жатып тасып барасьщ гой! Мен эуелде бул сездщ мэнш угыньщкырамай: - Бэке-ау... - деп бастадым да онеш1ме тас тыгылгандай кдкалып калдым. - Аса коп аптыга берме, шырак, Барымды бугш, кцмай отырсам 6ip copi. Козщ Kopinжур, осы ауруханада ине шаншым жер бар ма? Мен не дер1мщ бшмешм. Бакхыгерейдщ айтып отырганы рас, б!рде 6ip бос орын жокхыгын кунде керш журмш. Енш келш ж он аз урынуым не?.. Муньщ 03i крлайсыз бодды-ау дегешмше, тагы 6ip житгщ ушьша саусагым шшгендей болды... — Жалпы, хирургиялык. белшге он шакты тосск тиесш емес пе? —Ауруханага жалгас жана уй салынып жатыр. Сол бпхенше тапшылыкта туруга тура келедь Бакгыгерей эдеш созбуйдага салып отыр. Эйтпесе, кагысты- рып он тосек снятый 6ip шагын болме беруше мумюншшк бар. BipaK мен бул жолы коп таласпадым. Не дегенмен, сш осында коптен icren келе жаткан адам. Жагдайды, айналаны менен repi ж аксы бшедк “Келе сала жагаласкдным онша коп абырой эпермес”, — деп тушим шимнен. Bip KyHi кошеде келе жатып, орта жастан аскан 6ip эйелге жолыктым. 03i алыстан Keninri. Совхозда жумыс ютейтш коршеда. Жылы шыраймен ere сыпайы амандасты. Сонан кейш жай-жапсарын айтьпт сарнап коя берш. — 1шм, колынньщ дуалы екенш сыртыннан естш, эдеш iaaen кедшм. Талай б ел spi карагандарды жазьшсьщ... Менщ 6ip балам бар ед1. Багы жанбаган байгус, коз ашкалы 6epi корш. Он сепз жыл бодцы, оналар Typi ж о к Ел жын соккан, аруак урган десед1... Осында 6ip туысканымнын ушнде жатыр. Барып, коз кдфын салсан кайтеги? Баланьщ бейшаралык халш айта бастаганда вйедщн K03i жасаурап, ерш кемсендеп Kerri. Асыгыс шаруам болса да “кейш согайьш” деуге долм шыдамады. Epin журе бердгм. Бала кереуетге корылдап уйктап жатьф екен. Он аягын сад бупп, бауырына тарткан, ал сол аягы гипстеп тастагандай ипиогей какайып кальшты. Ею колы жанында - сшда с1рескен. Бала api-6epi козгаганда тырл етпед1. Шешес1 катты жулкылап efli, cipecin калган буюл денесЫен ауыр козгалып, ыныранып, коздер1 алактап, 031мен 03i арпалысып кетп, аягын жазып корш ед1м, агаштай катып калган. Колдары да ил!кпейд1. Жас дене кунге куйш какгалган контулактай. Тагдыр окудан да, кызык-думан лриилисген де болin, кэрш еткен opiM жш тке жаным катты ашыды. Соз жок, орталык 206

жуйке тамырларынын жумысы бузылган. Шешесше Алматыга юберу жеганде кенес берпм келш турды да, б еге л т калдым. Эддекандай жакеы умгт жылт еткендсй бодцы. Баданы ез1м байкап керуге тэуекел етпм. Ол ауруханага алынды. Операция жасау-жасамау жошнде еиломге лэм демеддм. Баланын дене кимылын кун сайын када- галадым. Онын козгалуы онайга туспещ: турса отыра алмайтын, отырса тура алмайтын халде. Кейде жатар алдында суйемеддеп, оган кенбесе аркалап журпзшм. 0зге дорйерлер менщ осынша азапка тусуме туешщюремей озара кункш деап журдд. Кун сайын жатгыктыру, психикалык эсер баланын кушн курт озгергп. Он шакты кун откен сон онын куры скак кол- а я га икемге келетш шамага жетп. Жорамалым дурью сиякты: баланы жазудын жалгыз эдю - дене кимылы мен жуйкесш ж1б!ту гана. Муным Бактыкерейге унамады. “Накурыс баламен эуреленш” журген1м д1 скьуш рет корш де, ала коз!мен атып erri. “Кай-кайдатыны тауып алады екенещ ?” — деп те табалагысы келед!. Оган кулак аскан мен жок, кайткенде де осы 6ip балган жасты катарга косуды коксед1М. Bip KyHi ойда ж окга облыстан комиссия сау ете калды. Оте-моте ш укш игандары мен болды м. KcMnipfli калай жазтанымды, хирургияга жатпайтын ауру баланы емдеу oflicrepiHai кадала тсксерд1. Басында суеты коршген комиссия жетекш1с1 - облыстык аурухананын бас flopirepi менш ен коян-колтык таныекан сон, жылы жузбен сойлесп. BipaK тексерудан мэнщ ашып айткан жок. Комиссия кайтысымен маган Женя Крымова келд!. Жуз1 алауланып: —Жарадын, Д осбол, —деп колымды алды. - Бакгыгсрсй бул жолы онбай cypinoi. Арыз берген сол екен гой!.. Женянын айтуына Караганда, Бакгыгерей: “Айтканымды тындамайды, тортш бузды”, — деп менщ успмнен облыска арыз жазыпты. BipaK, тексеру оз!не т аяк болып тиген. Жске- жеке сураганда, аурулар Mcni KoGipcK жактаганга уксайды. —Саган 6ip кызык ;1йгайын ба? — д ед Женя куакыланып. — Б1зден сен ж еш нде коп сурады. Болк1м, жогарылайтын шыгарсын. —Акьфы келеке кылайын дедщ бе? —Жок, шыным, Досбол... 0з1мнсн оз1м кысылып журд1м. “BipeyiuH орнына таласкан- дай болды м-ау... Бос дор1герд1н т1л1н алм аган ы м уипн сазайымды тартуым керек ед1... BipaK Бактыгсрейдф 03i де кызык, Kicire кесе колденен неге турады. Тузуден корнеу кисы к iaflerici келе беретии Heci? 207

Бактыгерей акыры онаша шакырды. Мен келгенде ол ко ц кдк мурнынын астына уй ы са б1ткен жирен муртын ширатып жалгыз отыр екен. Басьш темен салбыратып, эйнек астындагы кунше он рет окитын жазулардан козщ алмады. Мен де сез бастауды бастыгымнан кугш, тым-тырыс отырмын. IuiiM сезедь Бактыгерей кызмет орныньщ жогарылыган миыма ciHuipe Tycicici келедь менщ батынышты екешмщ, айтканы на KGHin, айдауына журу1м керекп п н ксудеме шегелеуге тырысады. М унысы оркоюрек мшезден, онеш жыртар айтайдан да опмдь Талас-тартысты суймейтш басым сонау куннен 6epi Бактыгерей туралы ойлауды да умьггып кепппш. Emu, мше, кабинспне шакырып алып: “Мен юммш, сен юмсщ —сарапка салып керип” дегендей карсы алдымда сызданып отыр. Карауындагы кызметкерлерге жылышырай бермсй, туйшш алатын эд еи маган белил!. Жумыс жайын айтсан не куптаганын, не жактырмай калганьш бщщрмей, бейжай отыра бсредд. Соган орай дэркерлер де акгарылып ештсмс айтпайды. Tirrri, Крымовадан 03reci оньщ козшше кощлдент кулген де емес. 03iM келгел1 ею-уш жиналыска катысгым. Дэр1герлер озш-озш сьшаганымен Бакгыгерейдщ манайына жсшамайды, орагытып кете береш. Тек 6ip-eid рет Крымова гана хирургия болЬмше он орындык» жекс болме беру керекппн (менщ камым гой бул), тэты баска мукгаждарды айтып сьшап тастады. “Жэ, осы отырысымыз да жетер” дегендей Бактыгерей орнынан креслосын сыкырлата турегедщ. Ею колын артьша устап белме плшде жур. 1штей арбасып, терснге дсндемекш1. 0з1нщ отка тусер дызылдак еместшн, ыстык коргасындай куйд1ре куйылатыньш сезшрмек сьщайы бар. —И-8... —деда ол алдсн уакьггга даусьш салмакты созып. — Сонымен, жумыс калай? Шаршаган жокрыц ба? — Неге шаршаймьш... — Сеш тун ортасына дейш аурулардьщ ортасында журедд дейщ гой, рас па? —Аурулардьщ куш нашар болса, кейде сойтепн!м рас. — 1м, да-а... Жасьщ нешеде? Мен бше тура Бакгыгерейдщ жасымды сураганына тус1нщ- юремедам. — Жиырма алтыда. Бактыгерей зорлана жымиды. —Эл1 жассьщ гой, нршшжтщ ащы-тущысын тэта койган жоксьщ. Ал K33ipri журю-турысьщ маган тусшисс1з. Саргаиып он алты жыл окыган екенещ, енш жумыс деп истей кдткднша 6ip мезпл ж ас дэуреннщ кызыгьш кору керек емес пе? Титл, 208

тун ортасына дешн аурулардын касында журемш дейсщ, сондагы максатьщ не? Жогарылау ма, награда, атак алу ма? — О не деген вдз, награда, а т ак туралы ойлаудын 03i колайсыз гой... - дедам. Бактыгерей 6ipa3 уакыт кабагынын астынан карал отырды да: —Сен алп парторгымыз Крымованы... Жаксылап таныстын ба езЫен? - дел сурады. — Былайша бшемш гой... —Уай, бойдак жш т деген жылт еткеннен кур калатын ба еда, cipo... Байкаймын жаксы эйел 03i, жалгыз басты... М ен Б акты гер ей д щ к о я н ж ы м ы с е к и в д TyciHiKci3 сеэдершщ туп теркшш ажырата алмадым. Кайткенмен де Крымова Женянын eciMi кулагыма жылы естщщ. ...Осьщан 6ip ай бурын коллектив1м1збен жиналып, село сыртына серуенге шыкканымыз бар. Сонда мен Женянын гитараны келют1рш тартканына суйсш ш ед1м. 0 c ip ece, орысша, казакдаа эндерда айтканы канаай! Аздан сон журт топ-топка белшш кокгем гулш, санырау- кулак теруге кетп. Мен 6ip уы с гул терген сон, онаша 6ip койнаудан кармак салм ак болып озешн бойлай журд!м. Айнала кзндай эсем. Ашыкаспан, эн салган кустар. М урнына ж ас жиде мен жусаннын жылы Hci келеда. в з е н н ж бурк- сарк еткен коймалжын сэры суы да сырбаз агады. Жар басында жалгыз отырган Крымовага кез1м тустг Солай карай аяндадым. Касына келген1мда ол сезген ж о к Кун сеул еа тусш жаркыраган су бетане тесше карап отыр. К озаде, акдаыл ощнде, жука срн1нде кулю уй1ршеда. —Женя! Ол жапт карап кулш ж1берд1. —Отырыныз... Мен пзе букпм. Ол айнадай жаркыраган с у бетшен кезш айырмай 6ipa3 кзрады. Сонан сон, буйра шашын сшюп тастап, кос колымен жер -прей, айналага, аспанга шалкая карады да: — Кокгем жаксы гой, нмрюн! — дед1. — Эрине... —деп алдене комсй1ме тыгылгандай жер шуки берд!м. Женя сол жымиып маган тунгиык коздерш тенкере карады: — Неге богеддщ? Мен томен карадым. Женя турегсдд1. Акддыл ощ бал-бул жанып кетксн. Ол орамалын колына алып, ж ука койлеп желб1рсп, тогай ж акка ж уп р е жонедц1. К окгем астында балтыры а к балыкгын бауырындай жалтырап барады. 14-890 209

Сол 6ip Kopirnc куш кеше болгандай жадымда калылты. Бактыгерей менщ ойланып калганымды керш де, тулю коздерш сыгырайтып, баяу ьщыранып, сезш жалгастыра берщ. —Ал, жумыс жагына келеек, кезщ керш жур, мен катал бастык емеспш. Тек дегешмнен шыкласан болтаны —анау- мынау артык-кемщш козге шмеймш, 6ipaK тым кияс кете берме. Ka3ipri кзракетщ маган унамайды. Буьшсыз жерге пышак, урьш журсш.. — Сондаш айтпагьщыз не? — дешм. Даусым катгырак шыкса керек, темен карап сазарып отырган Бактыгерей басьш кетерш: —0зщ е катысы ж ок icKe неге кол сугасьщ? Кдндай какын бар? Накурыс баданы айтып отыр. Мен мушрш калдым. Шы- нында, жуйке ауруына шалдыккан баданы емдеу лиселей менщ мщдепм емес-Ti. Мен сонда да юнэш езше аударьш: — Оздер емдеп жатпаган сон, жас балага жаным ашыган- дыкдан... — BianiH ондай ауруды жазуга шамамыз келмейш! — деп ол омыраулап кшп ала жонелш, — Мен шешссше \"баланы Алматыга ж1берсйис” дегемш. Конбед1, ез обалы озше. —Дегенмен емдеп корем... —Жок мен тыйым саламын! — Бул жолы онын даусы ектем естщщ. — Будан былай б1ткен icne кол суксан, кашан айттьщ деме —шара коддануга мэжбур боламын. Сез осымен догарылды. Мен Бактыгерейден —салым суга кет!п шыктым. Не icrepiMfli бшмей дэл1зде сснделш келе жатыр cfliM, алдымнан ауру баланын шешес1 кездестз. — Амансын ба, miM. Самолетген тускен бетш осы еда. Уйде тагат тауып отыра алмадым, Даниярымнын калы калай? —Азаздап ональш кслсш. —Бстщнен жарылкасьш, карагым. Сол жалгызымды адам катарьша косып берсен... Эйел баласына жолыкгы. Шешесш кере салып, Данияр жай уакьпта ж асай алмайтын кимылдар Kopcerri. “Адамдагы сез1м куиднщ кушретплд-ш крйсаншы!” — деймш iniiMHCH. Ана мен бала шуркырай Kepicrri. Шешес1 6ip ай huiHfleri озгерюке сснбегендей баласынын кол-аягын сипалай береш. Куанганнан коз жасын да ipidn алды. —Тешр жарылкасын, ш к Y6ipai-my6ipni бол. 0шкешмд| жандыргандай болдын. Кеншш орнына жана тусп гой.. Еши жаксылыгынды аягьша дей1н жаса... М м , ойланып калдьщ гой, жайша ма? — Баланызды мунда емдеуге руксат жок, апай! 210

—Жаным-ау, неге? —Жагдай кетермейш... Мен баласын Алматы га ж1беруге ойелда эрен кеншрдам. “Кдйтсм, тагдырдьщ жазганын коремш де”, —деп Tepic карап кез жасын сыкгы... Кун жанбырлы едг Лайсан, батпакты кешеш тобыкган кешш келемш. Кудык тусынан оте 6epin, су алып турган Крымованы кордам. Од менщ жакындаганымды байкаган жок, Ноз1к колдарымен ею шелектг майыса котерш журе бергенде, мен жанаса келш шелепн усталым. —YHiH алые па еда? — Рахмет, онша алые емес... Мен сонда да ею шелекп котерт алдым. Женя неге е к е т белггаз, у{«нс жеткенше ундсмеда. Элде менщ вз1мс!нш, б!рден уйше бармакшы болтан ниепмда жактырмай калды ма? Тобес! шифрмен жабылган шагындау уйге юрдж. Белме inii мунтаздай таза. Ортада — стол. Он ж акта — 6ip KicmiK кереует. Сол жактагы юшкене тесекпц касында уш-торт жасар, шекеи торсыктай, а к сэры шашты кыз бала ойнап отыр. MeHi коре сала Женянын стспне барып тыгылды. Женя: —Лизочка, коркла, аган гой —деп кыздын басьшан сипады да, тж KOTepin алып, бетшен суйш, орнына отыргызды. MeHiH анырып калганымды байкап. Женя: —Бул мен1н кызым, —деде Женя дэл1зге шыгып Kerri. Мен тура беруда ынгайсыз Kopin, плащымды шепгпм де, шсгсгс Inin, Лизочканы ойнатуга KipicTiM. Шай успиде 6i3 узак, онпмслсспк. Женя эке-шешесшсн сотые ксз1нде айрылыпты. Он жасар кыз коплен 6ipre Кдзак- станга коные аудартан. Сонан сон балалар ушнде, интернатга тэрбиелешгт. Он ж ылдык мектепп 6iTipreH сон медициналык институтка туседа. Алташкы студснтпк кызыкш акгарын айтып еггырды да. Женя кенеттоктап калды. Мен айта тусуш киылып сурадым... BipaK ол туеш суыгып, ун аз отырып калды. Мен сонда тана ез1ме оз1м ксдщм. \"Tinri, жур, аска отыр”, — деген де сшюм ж ок екен-ау... 0з1м-ез1ме ызаланып, кету керек деп орнымнан козталганымда, Женянын жузше кулю уйршп турганын байкадым. Ол калын ойдан серпшгендей одепнше шашын кейш ешкш тасгады да, маган opi жайдары, opi сыпайы карап: — Мен, cipo, коп сойлсп кетпм -ау деймш. Tinri, менщ OMip-баянымнын сатан кажей канша еда? — деда. Мен мундай сурауды кутпеген сдам. Не дер1мда бшмей, коз1ммсн жер турптм. Женя сал жымиып:

—Кудды бала сияктысын! - деда. - Bipece ап-ашык мшез керсетесщ де, 6ipece монтия каласьщ... Мен онан сайьш кысылдым. Кез киыгым терезеге тусп. Кун cipidpen тур екен. Аслан к е н т катгы босап, ipi тамшылар эйнектен жылай агады. Мен орнымнан турдым да, терезе апдына барып папирос тугатгым. Ойым кым-куыт. Бейне 6ip дауылды кунп дария тсшкынына туеin кеткен сияктымын. — Сен титл, ундемеуге беюнгенбющ? 0 зщ туралы айгсан Колым дарщдеп папиросымды тастап xi6epinniH, Оттай ыстык шекемда кос колыммен кысьпт, мен-зен турып калгам. Эддекандай н э з к колдардьщ иытымнан устай алганын сездам. Денем flip ете калды. —Досбол... Ауырып турсьщ ба? Кенет бойымды 6ip куш билеп кетп де, жалт бурылып Женяны кушактай алдым. Ол катгы булкьшып, кушагымнан босана бере шапалаклен салып калды. Кез1мнен от жарк еткендей болды. EciMfli жана жидым. Женя epHiH -петел булыгып турды да, жупрш барып eciicri ашты: — Ш ык уйден! — деда OMipai унмен. Мен шапанымды иыгыма шдам де, сен соккзн балыктай тенселш, е е кке карай аяндадым. 0з1ме 03iM катгы кейдам. Жер-жеб1р1ме жетпм. “EHfli калай бет керюем?!” —деп кинадцым. “Кеппрмес-ау, негып KemipciH?..” Хирургиялык кабинетгщ алдында терт-бес адам отыр. Олардын м езп л аз уакы тга неге келген1че TyciHe алмай, ыктиярсыз бегедщм. Кдба сакалды кария: “Бел1мнщ куяны бар еда, кун бултганса сыркьфап коя береда. 0зщ б!рдеме етпесен,-.” —дейда. Bip эйел май басьш кеткен денесш арен козгап: “Кайтсем арьпегаймьш?” — деп жалбарына сурайды. Жас житг “Тунге карай K03iMкормеуге айналды” дейш... Tinri, тындап отырсам бэр1шн де сыркаты хирургияга жанаспайды. “Маган неге кеддашздер?” —деп сурасам, каба сакал кария: “Кайдан бшешк, елдан 6epi бшпрдеген сон,..” —дейш кумшж1п. Мен кулш ж1бере жаздап, келгендерге ар аурудын eMmici болатыньш айтып туешдардам. “Е, оны бшем1з гой. Шипасы ж ок емда кайгем1з\", —деда шетгеу отырган кемшр. Коридормен Бактыгерей erin бара жатырекен, 6epi бурьищы да: —Бэридз де хирургке кеддашздер ме? —деп сурады. Онын K03i ceMi3 эйелге Tycin efli — ол томен карады. “Тауы к 212

сокырмын\" деген ж т т орнынан турып кетуге айналды. “IuiiMHiH жел1 бар” деген кемшр epHi жыбыр етш, сакалдыга карады. Аз унФадисген кейш: — Аурудын бэрш жазады деген сон келгенлнз де! — деда каба сакалды кария Бактыгерендд жактырмаган раймен. Бас дэр^ер маган иек кагып, кабинетке юрщ. Огыргандарга “сцдерш кабылдай алмаймын\" деп, ше-шала мен де лике еншм. Бакгыгерей колын артына устал, терезе алдында ту сыртын 6epin тур екен. Ызасы сакардай кайнап турганын сезщм. Элл энпме сез ж ок шымбайына батып кетп. Ол кенет жалт бурьшды. Киикене Koaaepi канталап кеткен. — Бала, турасын айтшы, юмге ор казьпт журсщ? — О не дегендцз, Бэке! Кдйдагы ор? —Кэдш п ор. Мерт ететш ор! Крымовамен ауыз жаласып, коз1мдд жогалтпаксындар гой! Bipey бепмнен осып ж1бсргсндей болды. Мундай жэб1рщ мен еспген eMecniH. Эншсшндеп салкы н кандылылыгым шлдей бузылды. —0й те берсещз, улкен деп сыйлаудан да калармыз... —Арам екенси, найсап! — Тшдизд! тартып сейлендз! — Ал, не ютейш деп ен? Тобелесесщ бе? М умкш , сен каланыц жез табан жулил шыгарсын? Урсысып, сез кагыстырып одет кылмаган басым, Бакхыге- рейдщ удай ащы сезш еспгенде кайнап кетпм... Т ш м курмелш, колымнан ж ан кеткендей сшейш тура бершпш. Менщ ундемеу1мш “мандайдан согылды” деп жорыса керек, Бакгыгерей еденш солкылдата басып шыгып кетп. Мен зш кара тас баскандай орнымнан козгалмай отырып калдым. EciK катгы ашылды. Элдеб1реу енпге басып Kenin, босагада турып кадды. Дереу eciMfli жидым. “)Kirepci3, ж асы к екенмш гой” деп пстенемш. Орындыктын аркалыгын колыммен катгы кысып, ушып турегелд1М. BipaK алдымда турган —осы аурухананьщ завхозы Накбай. Бул кырыкгын ш ш деп, шокща сакалы бар, журю-турысы ширак Kici еда. Иеп кемсендеп, K03iHCH ж ас молтщдеп тур. Контек epHi жыбырлап: — Балам ол1м халшде, — дейдг Болтан окиганын мэн-жайын арен укгы м . Накбайдьщ шофер баласы бурнагы куш мае болып, белп аз б!реулермен тобелесш, катгы соккыга жыгылыпты. Эуелде сандыракгап, тушмен донбеюшп шыккан ж т т , кешеден 6epi ес-тусаз кершеда, ею кун бойы нор татпапты. Аздан сон “жедел жэрдемнщ” машинасымен Накбайдьщ баласы хирургиялык бол1мге жетюзшдь Оны керуге езге 213

дэрдерлер де жиналды. Житгпн хал1 кыл усттнде. ©ш аппак кудай, iiui кеуш кеткен. —Операция жасау керек! —деп Бактыгерей ecirace карай бетгед!. - Мен юснр каладан самолет шакырамьш. Денем flip ете калды. Бактыгерей маган эдеш сенЫс1здж корсетш, каладан комек шакырмакдны. Калага хабар тиш, самолет ушып келгенше... Tirni куннщ райы да бузылып тур гой. Демек, самолет уша алмайды... Ал, баланыц бугшнен калса TipuiiniK ету-em eyi екпалай... Бактыгерей есисген шыга бергенде: —Бактыгерей Исанович, —дедам едеттеп “Бекеш” тастап. Од ажырая карады. — Операцияны мен езЫ жасаймын! Дэрдерлер езара Ky6ipaecin калды. Крымованын ашык даусы бурьшырак естщш: — Бактыгерей Исанович, баланын куй! кешеушдетуд1 котермейда. — Операцияны жедел жасау керек! -Д о сб о л тэж1рибе алып калды гой, — деген сездер буынымды беюте туст1. М ан ага ецсемд! баскан куйзелю ысы ры льт былай калды. Мен кцын операцияга Tiirri калайша тэуекел еткен1мш де байкамагам. — Жарайды... Керейж, — деп, Бактыгерей сазарып кала берщ. Операция кеиш сагат тогызга белплецш. Бетш еж1м баскан capicinip Клава эдеттеггдей емес, абыржып жур. 0з1нше б1рдеме деп кунгалдейщ. М унысы —жактырмаганы. Кейшп кездер1 менщ кцын операция жасауга эуестен т кеткенiMe ол да салкын карай бастаган сиякты. Операция сагаты такалган сайын журепм крбалжи тусп. Bip турл1 KoniniM ел еп зт, елдене кугкендей болады... Операцияга Крымова мен 6ip-eici дерцер катьшасты. Неге екен1 белпс1з, Бактыгерей келм едг Женяныц козкарасы салкын. М ен онеукунп окигадан кешн онын жузше тисгеп караган емеспш. Корген жерде беттмнен отым шыгады. ...Ес-туссЬ жаткан житгпн шин кеудесшен юнддпне дешн тщшм. Ток пнек ею жерден жыртылыпты. Оны тйспм. Бауырьш, карнын, пиекгерш актарып кершм. Бауыры к у т е й боп icirni. Буйрек майьша кан ж иы льт, жудырыкгай icuc пайда болтан. Айгкандай-ак бала бугшнен калса жан тапсыргандай екен. Мен Кпаванын кемепмен жыртык Teciicri аспай-саспай жамай бастадым. “Операция сэтп аякталады-ау\" деген ой басыма келгсн сайын журепм дурсшдеп барады. Коз киыгыммен Женяга да карал коямын: ощ куп-ку. Балага ма, маган ба кайсымызга жаны ауырьш турганын и м бшсш... 21'

Операция ею сагаткз созылды. Денем талыксып, колымнын кайраты кемш бара ма, калай... Bip кездс шлее Бактыгсрей юрдь Тун ортасында н егап жургенш 6ip кудайдын 03i бшсш. Эрине, ол маган жакрылык тшеп келген ж ок, суршер, омакаса кулар жср1мд1 андып жур. Оны iuiiM сезедь Операциянын сети аякгалып келе жатканын корш, оHi сурланып сала бердь М унысы сырт кезге ауруга жаны кушп туртандай керш етт шыгар. BipaK онын шпнде не барын мен бшемш гой... Кенет элекгр жарыгы лып сети . Кайта жанбады. Велме iini абыр-сабыр. “Шам жатыныз, Клава, шам!” — деймш дем1мдд iujiMe тартып. Коридорта шьпып келген Женя даусы шршдеп: “Барлык ж арык сошггп”, - деде Керосин шам жатылды. Элекгрдщ шанютан жарыгына уйренш калган кез бигге шамнын о леуареген сэул еан де жонш ештеме коре алмады. BipaK юшрер жай жок, Манадан 6epi операцияны катгы кулш ы ньт, ыкыластана жасап сд1м, элп окига KOHiniMfli элдекалай бузып кетп. 1штей куйгелекгеп, бастапкы сабырдан айрылып калдым. Ойым шартарапкз б ел ш т, imcK-карынды орнына калай салганымды бшмеймш. Сонан сон баланын йшн тиепм. Операция аякталды. Дэр!герлер таркай бастады. К онт куш калай екен деп Бакдыгсрейге карап едцм, жузд сурланып кеттгтп. EunciMHiH бетше тура карамайды. Кол жуып турганымда, Женя кулагыма аузьш такап: —Купыкгаймын! —дсп сыбырлап ед1, ыстыкдем1 беттмщ дуылдатып xi6epnj. EciK аддьша шьпегым. Дэрйерлерден сспсе керек. Накбай кушактай алып, енюддеп жылап коя берш. — вш кетм ш жагып, батканымды су бетше шыгардын гой!... Алла разы болсын, шырагым... Кайтсын, байгус, жапгыз баласы емсс пе?! Жиналыс басталгалы кашан. Ею удай б о льт тартыскан сейлеушшср 6ipece Бактыгсрейш жыгады, кейде меш де Lnin- кагып кетедд. Маган тагылган юнэ: тым туйык, дорею, оздмшш, тагы-тагылар. Жсл Бакгыгерейдщ ыгынан сокгы. Онын даусы вктем, ce3i нык —Эбд1галиевпен, кыскасы, icrece алмаймьш. Келгеннсн Kepirin бакты. Максаты маган белгш —орнымнан тайдырып 03i отырмак Сонгы соз эсер етп бшем, дэрнерлер imreH тынып калды. Жиналыс баскарьт отырган Женя: 215

— Бакгыгерей Исанович, Досболдьщ жазыгы кцын опера- цияларга баруы ма? — дед. Бакгыгерей зорлана мырс етп: —.Крргай бервдз, “Тонган адам тонын мактайды!” Болме шынде сыбыр-куб1р кебейш кетп. Томен карап сыкылыкгай кулгендер де бар. Bipeyaep Бакгыгерейдш сез астарын енд1 ангарып, к а п ы назаланып отыр. Жсняныц жуз! кызарып кетсе де, K03i от шашып тур. —Бакгыгерей Исанович, — деда ол сабырмен, — cb боска куйгелектенедаз. Осы журт “шыгысы жаман камысты су пышен орг шалатынын” бшеда гой! Ж аадгы айызы кана масатгангандар жым болды. Коп коздер Бакгыгерейге кададды. Ол орт шарпыгандай тупгш орнынан турды да: —Солай ма?! М ен eHniropi басындыра алмаспын! Осьщан жер басып журссм!.. Бакгыгерей бурк-сарк, етш, туппп жиналыска карамай шьпъш кетп. Мунысы дармеш таусылгандыгынан болуы керек. Ж иналыс б1ткен сон Женяны колтыкгап уй1не дейш экедщм. Ешкайсымыз лам дем едк. Жулдызды аспан, хош Hicri ауа бой серпткендей... БОЗ ЖОРРА дкем Тогысбайга арнаймын “Калындыгыдды белсендшер экеткел! жатыр” деген узын- кулак хабарды ссгткел1 Токтар сан ойдын сокдагына урыньш журген. Були не де болса атасы Алтынбайдан аныкжауап алмак, Enceci бшк боз ордага Kipin келгенде, Алтьшбай шиедей кызып кшемге жайылган керпе усладе кус жастыкка жантайып жатыр екен. Эшейщде сырты суык, тонторыс агасы бул жолы ашык кабаклен амавдасты. Шущрек коз, шокша сакал, кызгылт сэры кок судыр шапа- ньш иыгына жамылып, малдас курып отырды. — Бшем неге келгеншда, — дед1 ол созда 03i бастап. — Калывдытыады коктемде Tycipin берем деген1м рас. Одан 6epi уш ай отп, мьша жана оюметпн райьшан шоши бастадым. Кызта калынмал толегевдерге кап ы келш жатканын озш де бшесщ. Асыксан, ез бетщше сыбай-сылтан барьш кайтканын дурыс болар. 216

Токтардын iiui муздай басгады. Кулык-сумдыгына найза бойламайтын атасы таты кандай жыклыл-сайга айдап отыр? Жасынан жепм калып, осы уйшн еопнде ескен Токгар ат жальш тартып мшгенше Алтынбайдын майлык-сулыгына б1рдейжурщ. Огынын адды, суын тасыды, жылкысьш бакты. Берттн келе аткрсшылыкка жараганда будан артык кы зы к лршиик жоктай коршген. Bipax есейген сон оны бозбалашылык жене бастатан. Ойын-сауык, той-жиыны бар жерлерд1 i3fleyi ж итель ©3i де эн салып, айтыска тусе бастаганы Алтынбайга унамайтын... — Куда ж ак матан калынсыз кы з бере ме? — деп, калды Токгар окыстан дауысы д1р1лдеп. — Кур кол емессщ. Былтыр кузде он сиыр, жиырма кой айдатканмын. — Жылкьщан да берем дегешщз кайда? — Онын ж еш болмай тур. Кдфдаты кыздын э к е а калынмалга сиыр мен кой 6epin, кылкуйрыктьщан ештене атаматанына наразы деген хабарды Токгар былтыр-ак еспгсн. Сол ма, элде кудасына керсеткен кыры ма, болашак кайын атасы Амантай “куйеу бала осытан MiHin келсш” деп, коктсмдс боз жорга атын арнайы берш ж1берйгп. BipaK бул атка Токгар oai мшгсн жок, келш й осы Алтынбайдын такьшында. Элп созден кей1н Токгар ашыгына кетп: —Онда мен боз жоргамен барамын. Алтынбай шатынай карады. — Йемене?! Астымдаты атгы аударып апайын деп пе ен?! —Жорга —оз сипим, — деда Токгар даусын эзер жумсар- тып. —Кдп ауылына 6ipiinni KopiHyiM, oaacpi бсрген жоргамен барганьм жон емес пе? —Kf>i3 ауылы мшген атына емес, затында кзрайтын болар, — дсщ Алтынбай салкын ксксс1нмен. — Жыпкыдан калаганьщды тандап мш. — Ата, мен боздан баска га мшбсймш. Алтынбай Токтардын шешесше тарткан кикар екенш бшсе де, каршыга коз, ожег ж1пт болып оскенш ангармай жур екен. “Ж елкестн шукырлыгы - кьтрсык мшез1”, —деп оклады ол Токхарта коз токтатып. Баягы болыс кез! болса ит терюш басьша каптатып сабатар еяД, каз1р тек-текпен езиг эзер устал отыр. — Кой, шырагым, ойттп менщ ашуыма тие берме. Ата аруагын сыйлап отырмын, эйтпесе “ат кала” дсмек турсын, опзгс ер са л ьт м1нпзссм де einiciM колымнан каклайды. —Онда мен жаяу кетсмш! —деп, Токгар даяр аска карамай уйдсн шыгып кетп. “Тонмойындыты болганмен, тасыр мшез1 ж ок еш, найсап- тын бел ашылган екен. Озш 6ip камшынын астына алып 217

жынын басып тастамаса болмас”, — деп, Алтынбай 61раз ойланып отырган сон орнынан турды. Керсге басындагы сспз орме, жезмойын кдмшысын алып сыртка шыгам дсгенше кулагына тасыр-тусыр дыбыс естщщ, ше-шала: “Kerri, ойбай! Kerri!” —дегсн айгай-шу шыкты. “Айлы тунде ауьшга уры тиш ме? — деп ши eciiai серпе ашып сыртка шыкса, кермеде жем жсп турган жорганы олдсб1реумше салып куйгьпып барады екен. Ауыл mrepi абалай жупргснмен, шан дишде калды. “Бул —Токтар!” дегсн суык, ой басьша сап етс калды да, “шынымен каш каны ма\" деп оз козше 03i сенбсй, сол ойланып турды. Бар пэрмешмен жоргалаганда шапкан атка жетюзбейтш ак.боз ай астында жулдыздай агып барады... Эдден сон кезеннсн асып козден таса болды. Сонда гана eciH жиган Алтынбай “не болды, не болды?” дсп айналасына топтана калган ауыл жттгерш е: — Негып турсындар?! Куындар! — дед1 ене бойы калш- калш сттп. Ж акын манайда байлаулы турган ат та ж ок еш. Bipai- CKLni шаруа аты озен жагасындага сазда жайылып журген. — Жылкышыларга шап! h i басылмай турганда кос атгап кусын! EKi ж т т жугендерш ала-мала тусаулы атгарына карай жупрщ. Олар атгарын жетелсп вкешп ертгегенше, осы ауылдан шай кайнатым жердсн жылкышыларга хабар жсткснше, б1рталай уакьгг откен еш. Багана агасынын уй!нс карай келе жатканда, кермеде ер- турманымен байлаулы турган боз жорга Токтардын кезше оттай басылган. Ай жарыгында, ошактагы от алауында боз ат K03i жаркырап, Timi суду коршеш екен. Жорганы алые жолга болмаса, жакьш жсргс эурелемейтш Алшынбай 6ip жактан жолаушылап келген-ау деп ойлады. Казанда кайнап жаткан ст а , кус жастыкга ки сай ьт жаткан уй Hecin Kopin, онша асыгыс ем е ст т н ссзгсн. Шалдын шын ниетш б1лген сон ол окыс 6ip тэуекелге бел буды. “Усталсам олпрш тастамас, opi кеткенде т а га 6ip таяк жермш”, - деп уйдсн шыккан. Ат суаратьш адамша, боздын жаньша ерюн басып кслд1де, басындагы дорбасын адды, тез кимылдап, ауыздыгын салып, бос турган тартпаны мыкгады. Токгардын колынан бурын да жем жеп уйренген жануар оекырынып, пыекьфын- ган жок, карасы ден улксн коз1н тенкере 6ip кэрады да, каз мойнын ц ы гана суйсдь Жорганын мандайынан, жалынан сипап турып, ж т т манайын та га 6ip шодды. Сыртга 6ciiccy6cT журген сш ым жок» ош ак басында куйбендеген 6ipfli-eKUii ойелдерден баска еркск атаулы коршбейда. Ол, “эп 6iciMuuio!\"

деп аткз каргып мщш- Бауырьшан жарап турган жануар, б1рден ушырта жснедщ. Жорга жарыста кыл куйрыкгыны шанына шеспрмейтш, анау-мынау бэйге атын алдына салмайтьш боз жорга эне-мше дегенше ауылдан узап шыкты. Узаган сайын Токгардын коз алды буддыpan, айнала бериане декгелехи. Бет алысы - Топар оэенше куятын Жанпейштщ калын камысы екешн шамалап келехй. Ну камыска 6ip шшсе - ар жаты нар теуекел. Кардан аса бере арт жагына бурылып карап ста, кугьгн байкалмады. Ауылда сайлы ат жогын, саз жакта жайылып журген жаман торылардын шанына т е с е апмайтынын элп оз1рде шамалаган. Журепнщ о д е т а толкуы басылып, атты бекер кинамайын деп, топн тартты. Элпндс алдынан боран сокгырган тарпан боз, манда жоргага сапганда жанынды жай таптырады екен. “1Шркш, осындай аргы м ак атка мшш жургеннщ де арманы бар ма екен?” деп ойлады ал. Енш xayin те, урей де артга калгандай. Алтынбай осы жоргага кумю шьггыралы ер-токымын, айыл- жугенш жаркыратып мшш шыкканда, Токгардын пшн от жалап отетш. “Осынау шатак шатдын шаткайып жорга мшш жургеш, бак-дэулетпнаркасы-ау!” деп, ойша кызганатын. Б1ракжузисгщ кезш ен еткендей сумб1 жорганы коргенде, Алтынбай келе жатканнын кетпешн, бара жатканнын балтасын алып калатын эдепмен, Токгарга арналган жорганы 03i иемденш. Tirrri муны багып-кугкенге балмаса, жакын жерге де мшпзбейш. Эгкен кыста, Балкаш тенззшщ музы катканда, Арка жакган келген 6ip топ сал-сершерге inecin, Токгардын ел аралаганы бар. Bipi OHiui, 6ipi шешен, 6ipi балуан, 6ipi акьш енкей ыгай мен сыгайлардьш мшген атгары, кигсн кшмдер1 ел адамдарына мулде уксамайды. Мундай сэн-салтанатты бурын кормеген житгпн1ш1не шоктусш, \"мен неге осылардай болмадым, cepmiK куру колдан келмей ме” деген эуеш кьпганыш мазалай берген. Эн салса даусы бар, айтыса кетсе суырьш айтатын алеш бар жштке кцц 6ip ой келген: Ендш калган жас eMipai осындай ойын-сауыклен, сэн-саптанатпен отюзу керек. 0 3i уйткы болса, айналасына yftipme кетепн топ табылады. Ол ушш жаксы ат, асыл кшм керек. EipaK оны кайдан табады? Он сакка жупрген ойына орала кеткеш —осы боз жорга. Шалга мундай ат неге керек, каласа баска жорга тауып м1нсш, ал, сершж куру ушш Токгарга будан артыкгын да, кемнщ де кереп жок”. Естушше, Жотадагы ел Топардагыларга Караганда сауык- шыл. Топардын тунык суы, ну камысы, жиде-тогайы шаруага жайлы болтаимен ат бауырын жазып жупрепн cap даласы, сагым ойнаган сай саласы жок, Жер1 калын копа —борпылдак 219

шац. б зен бойынан узап шыксан кум буйрат бастапады. Ойдым-ойдым кел-шунеттерш айнала отырган ел тек шаруа камында. Кол, сулардьщ квш ш сонша, жер ынгайын бшмссен, тупш кершш турган ауылга жол таба алмайсын. Кдаскасы, онын ансары Жота жакка ауа берген. Кдйын журтына боз жоргамен 6ip жегсе, ар жагын корср еда. Былтырдан 6epi адцап, калындыгы жакка ж1бермеген немере агасына ол одан сайын окпслеп келеда. Кум белдсрден, шунет-сайлардан откен сон алдан копа камыстьщ Hci сезшеда. Бул туе Топардай терен емес, ат жалдап отуге болады. Крпа камыска жакьшдаган сайьш, iHjp маса жаудай талай бастады. Токгар бешпетшщ туймелерш салып, койьш кэлтасындагы жалпак орамалын бушпак борюнщ астынан бастыра киш адды. 0зш щ де тандайы кеуш, аттын да мойны терлегенш сезген сон ол озен жагасында 6ipa3 огырып тыныккысы келда. Атгьщ белш босатьш, кзкгарган сон суга енкейгеш сол еда, арт жакган ay6ip естщда. Енксйш тьщ тындап еда, келе жаткандардын карасы мол Tapiani. Бэсе, негап кугын шыклады деп еда-ау! Жалма-жан атты жетелеп езенге тусп. Жанпешстщ бул тусы таяз болгандыкган ол епгшщ коньпиьшан су куйылга- нына карамай калын камыска юрда де, дереу кейлегш шешш, атгьщ аузьш буды. Ала бултгарга 6ip Kipin, 6ip шыккан ай сэулеа су беттн айнадай жаркыратып тур. Жар кабакка бес-алты а л ы адам шыга келгенде сшардьщ аны к кугыншы екенше K03i жетп. Гштерщдеп кара айгар MiHreHi — бас ж ылкыш ы Жаманкул. вн ки ген денес1мен балектешп тур. Крлга туссе муны аямайды. Аздан сондауысгар аны к еепдда. —Эй, мынаны жер ж уп ы ма? — Жакын мандагы ауыддардын б1ршде тыгыльш отырган болар! —Бэрш сузш шыгу керек! — 03i бой тасалаганмен, атын кайда сыйгызады? —Эуел1 аргы бетген i3 шалайык, Жанпешстж ж алпак суынан ею аттылы адам жалдап отп де, аргы жагалаудан ай жарыгында i3 шалды. 0лден уакытга айгайлаган дауыстар естщщ. —Бул жакда ат i3i жок] — Сиырлар отита! Ею атгылы озеннен кзйрыла erin, Жаманкулдьщ касына келда. Жуманкул атган туеш, шетшл итше жерге енкейе карады да: — 1з тап осы арага Tipeain тур, — деда. —Жел ушырып экетпесе, баска ж акка бурылуы мумюн емес. Ол, мен бшеем, 220

осы кзмыстардын iiuinne тыгылып тур. Кане, тус-тустан суга тусщдер! Алты атгылы езенге эр жерден тусш, жан-жагынан каптал келедь Токтар “енш курыдым” деп тур. “Кап, элпнде не де болса судан отш тарта 6epyiM керек ед г Жеткен жершде устайтын едк жетпесе, кутылып кетуш мумкш едыау!” деп ол тш н шайнады. Ортадагы Ж аманкул кара айгырмен ат бауырынан келетш суды сапыра ке ш л келедь Енш жасырыну- дын орайы жоктыгына коз1 жеткен сон, Токтар атка карп>т мщщ: — Э й , керек кылгандарын мен бе? Неге сонша i3iMe тустщдер? —Э , кэззеп! Уры! Мунда екенсщ гой! Бэсе, аспанга ушып кетпеген шыгар деп ем-ау! — М е т неге уры дейсщ , Жаманкул! MiHceM бул — ез атым! —Жорга мшген ненш алган! Одан да анау шалбарыннын жыртыгын жамап алсаншы! —деп Жаманкул кенк-кенк кулш. —Тарт тшщш! — М э саган, тш тарпсан! — деп Жаманкул жанаса берш камшымен осып ж1бердц. Крлы мунша ауыр болар м а, Токтар жон аркзсын ттлin откен камшьщан кайкан етш, ерден ауып кала жаздады. — 0 й , экеннш аузы!.. — М э саган, экецнщ аузы! Еюнпй сштеген камшьшан Токтардын eci ауып бук тусп. Жанжалды еспп жакындаган жылкышылардын 6ipi атынын басын жетелеп, жагага алып шыклаганда суга тунш ыгьт елепн едй. —Эй-эй, Жаманкул, ожарсын-ау! Обал бодцы гой, —деген дауыска козш ашса, 6ipey бстш жуып, басын шуберекпен байлап отыр екен. Енд1 онын eci жинала бастады. “ Кап, мына итпн корлыгын-ай!” - деп, Токтар TicrreHin кояды. “BipaK алысарга дэрмен жок, iiu казандай кайнайды”. Жаманкул, тепнде, урлыгы бар ж1пт болатын. Тешздйн музы катканда, ж ыл сайын аргы бетгеп ауылдардан 6ip ceMi3 бие урлап сояды. Кайдан алганын бшмеген сон, сипом ауыз ашкан емес. Биыл кыста cepiniK курып кслген топтын iuiiHae урланган 6ip бие мен кок каска жуйр1кпн neci табылды. Алтынбайдын аз жылкысын тугелдей тустеп танитын Токтар ею ботен малды иесше кайтарткан. Жаманкул мал иес1не айып толеп, дау-дамайдан басын зорга ажыраткан eai. Сонын есесш бул жолы аям ай-ак алып тур. — Итгщ баласы, бул — осы кыста MeHi жауыма колша устап 6epai емес пе?! — деп ю ж ш т кояды. 221

калса, не бетщщ айтар едщ! - влм есе oMipcM капсьш! Алтекен колга туссе аяма дсп катгы тапсырган! ~ Сонда да... шынпап келгснде жорта осы баланыю емес пе? - Эй, кеп отгамай жайына жур! 1ш ece6iM озлще. Ал, кане, Алтекен аландап отырган бсшар! Кетпк! Жаманкул жорганы жетеккс алып, Токтарды баска 6ip кугыншыньщ артына мшгеспрда. Ат артьшда жайдак отырган Токтардьщ жайы мудце кете бастады. Зш кара тас басы ат желтей сайын зырк-зырк етш, ьщырсьш, ауытки берген сон алдындага idci: - Эй, Жаманкул! Мьша баланьщ жайы болмай келедь Топардын эне 6ip шнщде Жынтылбайдьщ уш отыр, соган калдырьш кетешк! — деда. - Е, мейлИ 0 зщ апарып сал. Алтекене жорганы жетизсек болтаны! — деп, Жаманкул айгырын теб ш т шаба жвнелда. Eci ауып кулап бара жаткан Токтарды карт жылкышы алдына алып суйемелдсп, жагада кооператив дукенш устап отырган Жынгылбайдын уйше жетюзш салтан еда... Токтар тушмен дсн еа кызып, сандырактап шыкты. Уй иесЫщ обектеп асты-устше тускен1, ыстык сут бергеш eMic- eMic ссшде. 1шксн1н шжен1ншс, жегенш жсген1нше кусып тастаганын бшеда. Тан алдьщда дсн са балбырап уйктап кеткен екен, туе KopinTi. Тусщде ак, боз атка канат 6iTin аспанда калкьпт жур. Кейде булпардын арасьша сирп коршбей кетеда. Токтар жерде жупрпс! келеда. Артьшан кумак, болады, 6ipaK кум та баткзн аягын суыра алмайды- Кум 6ipre-6ipTe лише тартып, жутып барады, жугып барады. Токтар жан дэрмен айгайлайоы, колын ербендеттп аспанта котереда. Сол кезде кол уш ы 6ipeyfliH ж ум сак алаканына тиед1. Кдлындыты Гулшат! 0м1рдщ ум и сэулсс! жантандай умтыла бергенде, Токтар тустнен шошьш оянды. Ycri-басы терге малшынган уй iiui жап-жарык, кун едэу1р котершш калса керек. Жан- жатына карап еда, уйде е ш ш жок, жер Toccicrc етбетшен жалгыз жатыр екен. Жынтылбай Гулшаттьщ aKcci Амантайта аталас Kici еда, совет еюмеп орнатаннан 6epi осы Топар бойындагы елге сауда- сатгы к журпзет1н жалгыз кооператив дукенш устап отыр. “Тшекгес адамнын ушнде жатыр скснмш” деген ой Токтардьщ кобалжытан журет1не медеу болды. Ещи Алтынбайдын ауылына кайлу жок! Жотадагы елге неде болса осы арадан атгану керек. Жынтылбай MiHicKc 6ip ат тауып берер-ау! Ол жаткан орнынан козтала берем дегенде туда бойы сыркьфап, кайтадан етбетшен тусп. Басы орамалмен танылган, 222

камшынын уш ы шекесш жарса керек, кол типзбещй- Жон аркасын май жагып танып тастапты. Bip сэт калын бет, б т к кез, сояу Ticri Ж аманкулдын Typi коз алдына елестеп, олтзрш тастамаганына шуюршипк erri. “Кап, бэлем, осьшын бэрш алдына 6ip келтлрермш-ау!” деп TiciH кайрады. Есж ашылып, буйра борюн кун ыстыкта да тастамайтын, сырма шапанды, сопак бет, шокща сакал Жынгылбай юрдг — Бала, калайсын? — деп касына отырды да, тамырын устады. — Кдеуыц бар екен, жата бер. Элдеб1р куш KeTepin экеткен дей , Т октар сай -суй еп сыркыраса да тесектен басын жулып алды. —Ага, мен жата алмаймын. Жол журу1м керек. —Жаку кайда барасын? Барар жерщ куншийк жол. — M eftni, ci3 маган 6ip ат тауы п 6epiHi3, к еш н ез1м кайтарамын. —Бала, тым ыстыксын- Асыгыс iciiH арты oidHiiirri бола- ды... —деп, Жынгылбай томен карап отырды да басын кетерш. — BipaK жорганы MiHin каш каны вды куптаймын. CeHi 6ipeyre сабатып, аргы м ак атгы тартып алганы ушш Алтынбай еюметген сазайын тартады. Ол ж агын маган ж!бер! Алтьшбайда бул KiciHiH де кь!жылы бар еда. Жуандыгын icTen, мата-кездемелерш, азы к-тултн алуын алсада, уакгымен акы толемей, соза тартып журе берстш. —Сен бала, быпай ictc. Жоргага ол енщ жолатпайды. Бул жолы, OHreyip, ж анын калыпты, соган тэубе кыл. Bip аптадан кейш мен де Жотага журемш. Ар жагында Шуга б ар ьт зат алып кайтпаклын. Оган дей1н жат, т ы н ы к Сосын б1зшн керуенге шесесщ. Сыртган итпн шабапана ypreHi, аттуягыньщ flycipi ecrwai. 0не-м1не дегенш е eciicri шалкдйта ашып Алтынбай мен Жаманкул Kipin кслд1. —Иэ, бала, кайын журтынды паналап жатырсын ба? — деп, Алтьшбай салкын кекесшмсн эзищей Kipai. — “Жаман куйеу кайынсак” деген, Жынгылбай оз аганнан артык болтан гой! — Мен де енш агайын да, туыс та ж ок1 — К,ой, шырагым, слдсн 6e3in сшкайда еще алмайсын. “Жат елде султан болганша, оз сл1ндс ултан бсш”. Bip MiHC3i муй1здей, 6ip MiHe3i ки1здей Алтынбай emu даусын жумсарта coHneai. — Мына Жаманкул саган кол жумсады деген сон, дэпм шьщап отыра алмадым. CeHi экеп салган жылкышы “о л т калмаса жарар” деп еш, onreyip, Tipi екенс1н. “Бас жарылса 6opiK imiHflc, кол сынса жен ш в д е ”, 6ip ожарлыкеткен шыгар, Жаманкул ушщ басымды nin 03iM к е л т о ты р ^ ш . Айыпкср1н, м1не, алдында, не буйырсан —жазасын г,|ртуга 03ip. 223

— Бул тебетген кейш есе кайырамын. Кшаги екеншдзщ аны к мойындасаныз, жорганы кайырыныз. —Уай, сен де 6ip кадалган жерден кан алмай тынбайтын неме екенсщ. Bip ат ушш агайынмен бет жыртысар жайым жок, Токтар кулагына сенер-сенбесщ бтм едг Тунде гана кайын- ньщ безшдей катып отырган агасыньщ кенет ише калуы 6ip турш куд1К тугызгандай. — Ендеше, кайта берицз. Мен осы арадан калындыгыма аттанамын. —Жшт адам калындыгына жалгыз атгана ма екен. “Кашып келген куйеу” дсп ел кулмей ме? Ашуынды бас, ауылга жур, касына ею-уш idci косып беремш. Кэдангщей аруакгы ауылдьщ баласы кусал, сэн-салтанатпен барганын жен, шырагым! Баганадан 6epi энпмеге араласпай кулак турш отырган Жынгылбай: — Алтынбай! Бул баланы алты ай ацдаганын жетеш. Жорга- сын бер де, ауылына кайт! — дед. Алтынбайдын танауы кусырылып кетп. Артга отырган Жаманкул дойыр кдмшысьш ьщгайлай берщ. — Сен ел1рме! — деш оган Жыщылбай. - Осы ауылда милиция жур, дал каз1р айдатып ж1беремш! Бул сез Жаманкулга жай огындай тиш. — Жэ, болды, — деп, Алтынбай томен карады. — 1шм, саган татар кшэм жок, менен кате кетсе, кеиир... Улы кемпес- тен жаны калган байлар банды болып жатыр. Мен олардай тау-тасты кезш кашкын бола алмаймын. Оюметпц курыгы узын, 6epi6ip устайды... Кдйтейш, тагдырдын жазуы осы шыгар деп, орнымнан жылжымай отырмын. А к ордамды, асыл жийаздарымды да тыккам жок, вю м ет кажетше жаратса оны да алар... Бугш кетем бе, ертен кетем бе, ттрлитмнщ акырында а к боз ат мшш журсем деп едш. Оны да кимадын- Жарайды, аддыцнан жарылкасын! Басын ж ас, бар кызыгын алдында, — деп, Алтьшбай созше жауап кугпестен орнынан баяу кетерщш де, eciiace карай беттещ. Бурын сондай айбарлы, суеты кершетш адамнын иьпы кушиып, енсесш жер тартьш бара жаткандай керщш- Bipсот Токгардьщ козше жас yftipmin: “Ага, акбозды ала кетшдз\" flerici кедщ де. Tmi курмелш калды. Жаманкул кзмшысын бшемдеп устап, еждрейе караган куш eciKTi таре ж апты да шыгып к е та . Токтар озер дегенде орнынан турып, терезеден карал едй Алтьшбай жирен атына мшш жатыр екен. Кадада байлаулы турган боз жоргага 6ip бурылып карамастан кете барды. 224

Осы жакка Сембек уэкш келе жатыр дсген хабарды кулагы шалысымен-ак.Амантайдын кугы каша бастаган. ©ткен жолы ауыл-аймакты Hipin сойлсген 6ip сезшде Сембек: “Кене дуниеш куйретш, ж ана дуние орнатамыз!” деп едт “Бул немене 03i? Кене дуниен кандай? Жана дунисн кайсы?” - деп 6ip шал сураганда: “Есю кыстау кирайды, кшз уй кулайды, орнына жана поселка саламыз, сокамен жер жыртып, егш айдайсындар!” — деп жауап бсрген. Сонгы жыллары алым-салыктын да тур-Typi шыгып жатыр. Эуелде мал жинап, артынан акша салыгын Tycipin еда, енда асгык отюзеандер дегсн пале шыкты. 0Mipi егш егш дан, масак. жинамаган кыр елше бэршен осы ауыр m in тур. Манайдагы байшыксштер Шудын базарына мал сатып, онын пулына астык сатып альш еюметке кайыра отгазш жатыр. Дэн отюзбеген ею- уш бай жазапанганнан 6cpi жузден аса койы, слуден аса жыпкысы бар орта дэулстгшсрдан оз1нде дс заре ж о к Амантайды, acipecc, алан кылып отырганы — кызыньщ улкеш Гулшара жайы, 1ледеп жалайырлардын куда тусксн! кай заман, бурынгыдай кырык жст1с1н бсрмесс де азьш-аулак мал ара-тура кзтынап калган-ды. Содан 6epi ат i3i тускен ж о к Коктемде келем деген Токтардын хабары есплмейщ. Той болады деп кулактанган ел арасында сыбыр-куб1р соз кобейш барады. “Куда ж акайны пты , аргы бетгеп аргыннын жуан жершсн кыз алатын болыпты”, “Куда жагы калын 6eprici кслмсйпн KopiHeai, оюмсгген коркып отырса керек” деген алы п каш ты создсрд1 оз кулагы м сн ecTiMece де, 6ai“i6iiiieci аркылы жет1П жатыр. 03i MiHin журген боз жорганы куйеу баласына 6epin ж!бергсн1ндс де мэн бар: былтыр коктехше келген уэкш Сембек жаздай лауга MiHin, аркасын жауыр кы лган-ды. Жорганын данкын ecrireai озге уэкшдер де жолы туссе сурап мазасын алды. Богде 6ipeyaiH астында зорыкгырганша, куйеу баланын Konini оссЫ деп кум асырып ж1берген. 03i жур1с1 жайлы кула каекдны мшст1н. Агызган жоргасы болмаса да, жай аяны бар. Баланын улкеш болтан сон куланы кудыкка апарып суаратын, жемге коятын, тусап ж1берстш — Гулшара. Жасынан малсак кыз жылкы айдаганда жанында cepiK болып журеш. Жст1 жасынан атда мшпзш, жыгьшмас уш!н ею аягына тепкшшек байлайтын. Жана оюмет шыккалы, куры к басына Кызыл шуберек байлап, ж ылкы алдынан шыгады. Оны коргендер: “Кызын кызылдарды шакырып жур, жалауын кара!” — дсп келекс кьшады. Амантай эуелде “кызьш” деген созд1н мэн1не тус!нбсй журген. Apwi жакта, Жэркснт, Капал арасында а к пен кызьш 15-890 225

согасып жатыр дегешй eMic-cMic ecrirem болмаса, Шу, 1лс тауларынын сшемш жайлаган ел кша-сырткы думпуден аман еда. “Жана ею м ет карсы келмесен тимещд екен” деген лакапка эуедце сенщюремей жур еда, шынында терт-бес жыл тыныш тык орнап, ауыл-елге кут-береке юре бастаган-ды. Былтырдан 6epi думпу кайта котершш: “Байлардын мал-жаны катгалады екен, аса iplnepi жер ауады” деген соз шыкгы. Орта гана дэулетт бар Амантайга бул - кар жауар алдындагы ызгар лептей сезшеда. Не де болса “кеппен 6ipre корген - улы той” деп отыра берешн десе, узатылгалы отырган кызына Сембекгщ кирындауы шошытып тур... Бул жолы тагы да жиын отюзш, дэулеп барларды шошыта сойлеп болган сон, Сембск Амантайдын уШнен конакасы жеген. Уйге юрш-шыгып журген, кэпердще дэнене жокерке кыздан кезш алмай: — 1ледеп елге узатылатын кызьщ осы ма? —деп сураганы бар. — Иэ, — деп, кумисюцюреп жауап берда Амантай. — Kj>i3 беретш жсрд1 тапкзн екеназ! — деп уокш леки кулд1. —Кальщ камыс, шенгел тогайдын imiHae маса, сонага таланып кор болмай ма кызын?! Элде —калынмалына бопп отырсыз ба? Амантай капел1мде нс дсрщ бшмей: —Кудандалы болу —кудай жолы, — дей салган. —Каряя, ci3 есю заманнын занымен журс!з! — дсп уэкш тагы тукыртгы. —Совет оюмстт калынмадды жойгалы кашан! Кьпды малга сатканыныз ymiH сотгаласыз! От косеп, орт шыгаргапы отырган уэюлден: — Крй, шырагым, сатгы дсген не сумдык? Казакгын вз жол-жорасы бар смсс пе? — деп кугылгысы келген. — Ci3 ондай бултакгы койыныз! Мен кыздан озй) жауап аламын. Егер ыктиярсыз Kerin бара ж атса, менен аяушылык кугпейс1з! — дед1 Сембек козш лактекенщ кезшдей алартып. Дастаркан жиылып болган кез еда, уэюл орнынан ушып турды да: — Ал, ендь.. Ешкайсын уйден шыкпайсындар! — деп буйырьт, ордандай басып eciKKe карай беггедг —Ш ырагым-ау, уйге шакырып-аксейлеспейм1с1н? —деп, Амантай козгала 6epin ед1. —Жок, болмайды! — деп Сембек кесш тастады. Казакгын кай кызы эке-шешесше карсы келген? Онаша сойлесуш керек. Малды ауыл етектеп сай iminne де, Амантай конак кугстш уйда ордеп булак басына п ккен. Сембек уйден узай берс, бастау жакган ат суарып келе жаткан Гулшараны керш: 226

—Карындас, 6epi бурыла ке-пшз! — деп дауыстады. Крнак уйден жалгыз шыгып турган уэкшдщ неге шакырганына тусшбей, кипактап турган кызга: —C ore айтамын! — деп ныгарлады. —Атгы байлап, 6epi журирз! Уй сыртында денбек тас бар-тугын, уокш солай карай бетгедг Узын бойлы, сопак бет, кырша мурынды, сэры куба KiciHi Гулшара баганадан байкастап жур. Журю-турысынын ipiniri болмаса, Typi адам шошырлыктай емес, ocipece, эйел балага штипатпен карайды екен. Кдтгы сойлейтйн кызмет ынтайы болу керек, ойтпесе, ар жагы терен, сунгыла ж т т т эр в д . Гулшара атгы кермеге байлады да, акырын басып уэкшдщ сонынан epoi. Сембек донбек таска отырган ж ок, жакындап келе жаткан донгелек бет, бота козд1 аккуба бойжеткенге суктана 6ip карады д а, жаланаш кырат-тобслерден асьш бара жаткан кунге бетш бурып турып: — Карындас, айьш етпешз... Кыз баламен ата-анасыньщ козшшс сойлесудщ epci екенш бшсмш, —дсп балу бастады. — BipaK аныктау керек болью турган 6ip жагдай бар. Сурасам, реюимейаз бе? — Сураныз. Гулшаранынтурымтай балапанындай моп-модд1р каракат коздер1не K03i Tycin KCTri де, даусы сэл д1ршдеп. —CiaaiH узатылатыныныз рас па? — деп сурады Сембек. —Рас. Оны кайтешн дсп едйрз? Басына yicini борис, кеудес1не кынама бел камзол киш, койлспн шалбарланып алган, би1к окшс етзкп кьгздын ойнакы сурагы Сембекп 6ip сэт cepnlnTin тастады. — Куйеувдзд! унатасыз ба? — Унамаса барам ба?!.. — деп Гулшара жауап берд1 де, мунайган кейшпен: —Унасын, унамасын кы з бала буйрыктан асып кайда барады! — деп калды. —Бекер олай дейс1з... Ecid эдет-гурыпты бузуымыз керек! Каз1рдю 03iHac ыктиярсыз куйеуге кетю жаткандар бар... Бел куда, бссж куда деген ш1ри< салт жойылатын ксз жетп! — Бул жолы уок1пл1н даусы катайып шыкты. — Слз бул жакка мен1 тергеуге келмеген боларсыз? — Юмш тергесем де к а ш м бар! — дсш уокш кенет щанк, епп. Жумсаруы да, катаюы да онай жютгщ ашуланганда коз1 апарып, ж ак суйсктсршю кырлары 6LniHin шыга кслсш екен. — Байлардын тамырына балта шабудын 6ip жолы - калынмал- ды жою. Казактын коп кессл!н1н 6ipi осы. Адам басьш малга айырбастау - нагыз тагьшык! —Агай, меню жеке басымда iciHi3 болмасын! Сембек жапт карады. “Мынау 6ip ожет кыз екен!” 227

- Тура турыныз, карывдас, —деш Сембек кетш бара жаткан Гулшараны токтатып. — Совет егамел кыз балаларды окуга тарту ксрек деп срекше тапсырып жатыр. Бутан калай карайсыз? - Оку жайын экемнен сураныз! — дсп, Гулшара артына 6ip карамай журс берген. Олардын энпмесш толыкеспмесе де Typyni ipreacHбакьшап отырган уй iuiinaerinep уэкш мен кыздын создср1 уйлеспегешн ce3in куанып калган. Анда-санда 6ip айналып согатын уэюддщ соз1не ерке кызыньщ ере коймайтынына ocipece OKcei сешмдд едь Сол уэюл, мше, тагы елге шытыпты дейд!. Амантай онымен енш бетгссуге шьщамы желтей, уйш бэйбштеге калдырды да, кызын ерпп Сулушокыдагы шеп шауып жаткандардьщ косына карай журш кетп. Сонша киыншылыклен куншшк жерге алып ушып келген- де, Токтар кайын-журтынын оты орнында кул жатканьш корд. 1ле, Топардай мойны алые жер емес, бул калага жакын болган- дыкдан компсскс ерте журсе керек. Ауыл-едден сурастырганда, Сембек дегсн уекш келш, Амантайды уй-орманымен Keuiipin экеткенш айтты. “Cipo, Орал жакка жер аударатын шыгар”. Токтар боз жорганын белш KOTepin тыныккан сон, аудан орталыгына бет алды. Неде болса басшылармсн тшге келш, Гулшараньщ жагдайын бшмек. Бай кэмпссксге жатканмен баласыньщ жазыгы не? Ол Сулушокыдан тан а к тенбишене бастаганда атганды. Keyacci енюш таудан opi асканда 6erereci, селеу1 кальщ куба жон басталды. Ж азыкка шыккан сон-ак жер таныган жорга арынын кушейте тусл. Квсше сштегсш сонша, терт аягы торт ж акка жайылып келе жаткандай. Жер дуние денгеленш, ат бауырына тыгылгандай. Алдан суы к кара жел ыекыра согады. Жануардын жалы аккудьщ канатындай сусылдайды. А к бетестсй жыртыльш айырылган бултгарга таннын кьиыл шапагы жайыла бастаганда, Токтар лзпн тартты. Кдйда асыга- ды? Юм бар алдында купп турган? Жорганын жаньш бекер кинап кереп не? Шыгыс ж ак ортенш, тау келенкелер1 сай-салага шагыла бастады. Аткан танга куана ма, элде каудан шеп арасына салган уясына зобалан туды м а — боз торгайлар быр-быр ушып, еуедс шаншыла кадальш шыр-шыр етед1. Суык жел майда самалга айнальш, селеу басын баяу ыргайды. Тау iraiimcri танга ауа кеюрек сарайын канша желтее де Токгардын кеудссш кыскан ащы запыран таркар емес. Бул не oMip? Жана гана жетпм бе деп, енсе котерешн лесе, тагдыр 228

басына тэты 6ip кику yftipin тур. Бегет бузган таскын судай, жулкынып-ак, ж с т т еш, алдынан тагы мынадай ор кездесп. Алыстан ансап келгенде калындыгын 6ip керуге зар болам деп ойлады ма? Осы жакка жетсем, сауык-сайран курармын- ау деген ой-арман козден бул-бул ушкандай. Ентелеп барганда аудан басшылары буган жылы шырай корсетсе жаксы. Керсетпесе ше? Кеуде кыскэн окс1к пен кол жстпейтж арманын энмен айтса гана кенип жубанатындай... Ол даусын кенеп алды да кен далада ерюн шыркады. Боз жорга, аяндай бас алдында ел ж о к 1шетш шолдегенде айдын кол ж ок Алыстан ат терлетш кслгсшмдс, Алдында ат байлайтын буран бел ж ок Тангы ауа бул энд! куба жоннын ар жагындагы бшк жотага, есю тау сшемдерше асырып экетп. Жорга кулагы н кайш ылап елендеп келедй М ойнын бурганда, жалт-жулт еткен кезЫ ен Токтарга да карайтын секиш . 1Шркш, бул жануарда тш болса гой! EKeyi онаша сырласып, шер таркатысар еды. Иек артпадан уш-торт атты шыга кедщ. Бул кезде кун аркан бойы кетершш калган. Карсы келе жаткан жолаушылардын журю суыт. Ортадагы жирен каскады сары куба жйтгпц Tyci суык KopiHUi. —Жсш болсын! —Элей болсын. Сары куба ждтг шепр коз1н боз жоргага суктана кадап турып: —Кайдан келесщ? — деп сурады. — Сулушокыдан. — Бет алысын кай ж ак? —Аудан... — Э , ш ш ек, онда жон сурасалык Юм боласын?.. Осы сен Амантай кариянын куйеу баласы Токдар емессщ бе? Токтар кеншше б1рден кущк алды: —Болса ше? — 1ле-Топардансын гой? —Тауып турсыз.. — Ендеше жолымыз болады екен... Кане, аттан туе! —Оу, бул ненщ акысы? —А кы-макьшы кешн айтамын. Б!з банды куып барамыз... Боз жорга Амантай байд1ю гой?.. Ендеше, бул да кэмпес болган еюметтщ малы. 229

—Оу, агайын, муны кдлай тусшешз? —“Кдлайьш” кайтесщ?! Жалу тастамаймыз, Астымдагы ат бодцырып келедь Сен осыган мш. Ауданга асыклай жетерсщ. —О з... Сембек ем есаз бе? — ДЭЛ в31МШ. — Ендеше, ciaae созЫ бар. Онаша айтуым керек. Сембек атын Te6iHin mrepi журш. Дауыс жетпейтш жерге дейш барган сон Токтар типн тартып: —Амантай кария каз!р кайда? — деп сурады. — Кайда болушы eni, камауда. Таяуда сот болады. — Гулшара да сонда ма? — Гулшарада шаруан болмасын, — дед1 Сембек кезш алартып. — Калынмалмен катын алу тыйылган! Сембек он ж агында тур еда. Токтар шалт кимылдап, камшымен бастан салып ж1берддде, жорганы каггы де б и т ап>ш жонедщ. Артгагьшардьщайгай-шуы естшгенсон, кайырыла карал еш, уш атты кабатгаса куып келедд екен. Сембек ер токымнан ауып калса керек, 6ipeyi атган тусш басьш суйеп отыр. Жорга кугыншылардан алыстай берш. “0 п , балем, еншжетш ко р !” деп Т октар так,ымын кы са т уей . “Шапк,ан атка жепазбейтш кайран бозьм-ай!” деп шаттана 6epyi мун екен, арт жактан мылтык, даусы таре етп де, Токтар мурггай ушты. Ею аунап, орнынан турганда езшщ деш сау екенш сезш, атка карады. Боз жорга узынынан тускен бойда, flip-flip erin туяк cepnin жатыр. Ок. карынынан тисе керек, imeri актарылуга аз- а к калыпты, кьпыл курен кан боз кьшшыкка казан орнындай жайылган. Токтар oni жан тапсырмаган жануардын сонш бара жаткан жанарьшан аккан жасты керш, enipen жылап ж4берщ. Бозжорганьщ басын суйеп, адамы олгендечагыл-тепл жылап отырган жштке артынан куып жеткендер аяныш сез1мменкарады. АКДШ НЫН, ЖАСГЫК, Ш АЕЫ Зейнолланын жаткысы келе беред1. Жэне шалкасынан жатканды Toyip Kopeai. Котершсе жотасы сыадайды. Былтыр туйеден кулаганы есше тусп. BipaK дерт содан жабысады деген ой басына Kipinте шыккан жок, “Аркамнан суык устап калган ип>1гар, жазылармьш” деп уй-шпне де бишрмедк BipaK жотадан жабыскан поле оздЫнен кете коймады. Мектепке бара жаткзнда 6ip жагына карай кисайып журепн бодды. Ол 1935-жылы кузге салым тосек тартьш жатып калды. Уй imi катгы эбнерленд!. Э к е а Энэпия “Каратебс” колхозы председателшщ орынбасары болатьш. Кдрангышылык кете 230

коймаган кез гой, жакын жердеп aapirepre апармаи, сонау кушшлш жердеп Кдзалыда аты шулы 6ip тэуш бар легенда ecrin, э к е а соган атганган. Тэупгпн дэр1-дэрмеп шипа болтан ж о к Зейнодланьщ ауруы алкымдай тусп. Bip ай еткен сон орнынан козгала алмай кадды. LUeiiieci Набат куш-туш касында болса да эбден жудеп, ею урлы суальш кеткен. Э кеа TayinrcHкайыр кеткенше K03i жетп бшем, “жазыласьщ, балам, сабыр ет” деген жубату созшен де тыйылган. Ол кешке карай талыксып кетп. Сандырактап, аузына келгенш айтып 6ipa3 жатгы да, кезш жумып уйктагандай болган. MeHipey тыныштыкка уйренген кулагы элдеб1р дабырга елен етп Уйкылы-ояу жатып, OKeci мен шешесшщ элденеге Kepicin отырганын кулага шадды. —Дегдарге апар дегешм кайда? Сорманоай бала сснщ сол теке сакзл тоулбдщщ зарын тартып жатыр, энс! Енда кел1п баксыга корсстпепн кай сандырагын? —деп, Набат катгы кейда. 0Keci созге саран icici ед1. —Улжанга аруак конган десед1. 03i 6i3re келш гой, п е й т туссе, жазып шыгар, — деп турып кетп. Зейнолланы Улжан ауылына ертенше туе ауа жетюздг Шсттеу пплген караша уй imi тастай каранга. Элдеб1рсулер куб1рлеп сейлейда. Онын бойын коркыныш билей бастады. Bipeycipewe тугатгы. Балауыз шамнын oniMcipereHcayaeci уй ш ш де юмдер барын корсетп. Тор алдында элем-жэлем кишген Улжан отыр. Зейнолла онын алайган кезш ен катгы шошьщы. Баксы 6ip кезде айкайлап, 3iKipсальш, буюл денес1- мен калшылдап билей жонелдг Аруатамнын амалы Алпыс карыс табаны, Bip кулагын жамылган, Bip кулагын тосенген Доу nepi келсс касыма Шайтанныц aai шамалы, — деп онан ормен з1ркшдед1, Зейнолладан зэре-кугы калган ж ок Шынында K33ip “6ip кулагын жамыльш, 6ip кулагын ToccHin, табаны алпыс карыс” д эу nepi Kipin келед! екен деп ойлады. Крркканынан 6ip орнында тас болып катып калган. Bipкезде баксы, ею ж1птcni басынан устап турган кылышка уксас б1рдснен1н успне ш ы гап билей жонелд!. Одан ыргып Tycin, кереге, у ы к аркылы ормелеп, шанырак басына шыкты. Кез шеспес шапшандыклен жерге кайта cenipin Tycri де, Зейнолланы лактай Kerepin алып, yitai айнала жупрд!. Жас кел4ншект1н адуетп колы сыгьлщап, сай суйепн сыркыратгы. Бакьгрып жылаганына карамай ол уйда айнальт жупре берда, Зейнолла — ес-тусаз... 231

Осы 6ip крркынышты туннен сон-ак. ал мурггай ушкан. Тула боны cipecin, кимылдауды ауырсынатын халгс жеткен. Сойтш, онын балбул жанган балалыгы кузп гулдей солган. Балки, Кызылорда немесе Алматы сиякты калада турса бул дертке шалдыклас та еда. Надандык, пен карсокьфлыктын KyaiMci Hci кете коймаган он шакты yitai ауылда оны жас GMipiH осындай кааретке душар еткен. Ендап ермек не? TipuiuiiK, ом1рде не максат бар? Элде от болып жанган у м т мэцп е ш к е т ме?.. Мещреу тыныштык, кеудеш кыскан капа оны тез серптп, Бала да болса эр нэрсеге ой токтатып карайды. Июгс, не бугуге келмейтш аягына карап, козше жас тьпылады. “Япыр- ай, кешеп асыр салып ойнаган, жалт-жулт етш елиспрген кызыкгы, думанды кундердан манп сонгеHi ме?” — дегенде коюреп каре айрылатын. Зейнолланын жабыркау жузше, мун мен шерге толы козше карап апасы Набат та к а п ы куйзелдй.. KopuiiicreH емес, KacipeneH онын коз нуры тайгандай еда. Аккуба жуз1нде жщинке эж1мдер сызат берген. Оган карап Зейнолла да епледа. BipaK. анасьшьщ козшше кы н к демейтш. Ернш жымырып, пстенш, ужлз сазарып жата беретш. Экес1 шгген тынып, туйьпс, жур. ©гкен кже екшип бардай баласьшьш жузше тура да караманды. Кдпметше ерте барады, кеш кайтады. Жатар алдында ауру баласынын жанына келш, узак тунжырап отырады да: — Ештеме erneЩи, шьша, — дейтш ap6ip сезш кинала айтып. — Жакында 6ip айлык демалыс аламын, сонда сеш Кдпылордага, одан ештене шыкласа Алматыга апарып керсе- темш. Экесшш Тасыров Ералы дейтш досы бар еда. Ол Арал аудандык, партия комитетшш нускаушысы-тын. Bip куш уйге сол келд1. Жас баланын жапырактай саргайып жатканын корш, к а п ы ренжден. — Эн эп и я-ай , баланы булайша 1ш-куса етш жаткыза берсендер куртасындар гой? Емдетпейсш бе? - Амандьис, болса осы жазда... - Оган дей1н естш жата бере ме? Одан да ютап неге окьггпайсындар? Жок. болса, мен ж1б1рейн... Кдйгы мен капанын туманы ш ш де ютап ешюмн1н де ойына келмепп. Ал, ею -ак кластыксауаты бар Зейнолла ютап деген алуан кьп ы к дуние барьш бшмейттн де. Сол дуниенш eciriH алгаш ашып берген Ералыга ол мэнп риза... Ютап... Ютап! Юмдердан сусынын кандырмаган булак, десенип бул?! Онын гажайып куаты балгьш жас Зейнолланын 232

да алпыс е й тамырын иш. Ол енш озгсшс дуниеге, галамат кы зы к элемге eHin кстп. Кдз1рп ripiuLniriM, тынысым сол гана деп бищь Ютаптардагы кэЬармандармен 6ipre ол да куаныгт, ренжцц. Олар кулсе - кугой, жыласа - жылады... Кундер, айлар жаймен жылжып ете бердк 1941-жыл. Эфирмен таралган жаман хабар бейбгг слд! жайдай сокгы. Улы Отаннын касиетп топырагын ж ау табанына таптатпау уш н азаматгар майдан га атганып жатты. Согыс кез1нде канш ама ауыр кундер бастан кёпприщ десен1зип?! Эйелдер ай сайын емес, кун сайын майдан жактан хабар кутш отыратын. BipaK ж ылау-сыктау от басы, ошак касынан api узамайтын. Коз жасын cypTin тастап, кольша оракалып, бшек сыбанып, eric даласына барган, немесе балык аулауга аш ык тендзге шыккан ер сипатта эйслдерд1 Зейнолла талай керш. Бейбгг Kynncpi ауыл арасы осск-аянньщ шанында журетш кейб1р сылкым кслшшектер дс колына кетпен, курек алды. Жстшсте1Г шалдан жетщегт балага дсшн улылы-юшЫ ic тындырып, ортакжауды курггуга комсктесстш. Ал, ол болса... озгсге жаксылыгы тимек тугш 03i 6ipeyre масып... Кимылдауга дэрмен ж ок,- MiHe, корлык] “Енд1 не icreyiM ксрск? Улдын улы, кыздын кы зы кан кеш л , от буркш жургсндс мешн бул жатысым кай ripiuiniK? Кдйтсем елге, м айданга ко м еп м тиед1? Т асы ган тещ зге тамшьщай болып косылатын дэрмен бар ма?” —оны осындай ойлар кинады. MiHe, ол калам устап отыр. Калам снята матырылгалы кашан, 6ipaK а к кагаз бстшс 6ip opin тускен ж о к Агытылып кормеген акын конго ш лей буыркзнып, кеудеде тулайды. BipaK сыртка атылып шыгар туртю ж о к Каламушы томен енксйсд1 де, журексшгсндей flip-flip crin, кзйта котершедк. Туе ауган кез. Зейнолла iiiiKi ойлармсн арпалысып, уй коленкеанде oai отыр. 9pi киналып, 6epi кнналып, ол акыры каламын жерге коя салды да, копийккс кисайып жата кетп. Онын есше эне куш редакциядан келген хатгьщ coaaepi тускен. “ KypMerTi Шугаров жолдас! Казакты н батыр кыздары Мэн т у к пен Элияга арнап жазган олекдер1гго мукият окып ш ы ктык Тым жалпылама жазылыпты. Ушкыр ой, ыстык сез1м байкалмайды... Тспнде ез козвдзбен корген кубылыстар жайында жазганыныз жон болар”... Зейнолланын заман агымына ун коссам, майдан ерлерш жырласам деген ыстык ыкьшасы сэтс1зд1ккс ушырады... “0 з коз1нмен кергецщ жаз” дейдй Айнапада нс бар? Акын сез1мшс кай кубыпые от берего? Зейнолла осы ж агын айыра алмай дал болды. 233

Yii жанынан 6ip-eKey дабырласып отш барады. Вне, 6epi бурылды. Одардьщ 6ipi - Кдрабала дейтш сылкым, бойдак, ж т т те, eKiHiuici — колхоз председ ателей орынбасары Аксары дейтш келшшек. Exeyi де жалгыз жаткан Зейнолланы керш, хал-жагдайын бше кетуге бурылды. —Селем бсрдк, Зеке! —деп Кдрабала доущрлей кедщ. — Бул не жатые? Б1рдеме жазып отырганнан саусын ба? — Ол Аксарыга карап козш к ы с ь т концы. - Айтпакдш, ел ccHi олен жазатын болды деседь Айналайын, Зейнолла, осы Аксары м е т сезбен тэлкек етш куртатьш болды. Bip-ею ауыз олен шыгарып берш , аузына кум куя салайын... Зейнолла шггей жакгырмаса да, “менщ ондай онерш жок” деп езу тартгы. Кдрабала Зейнолланьщ к е п ш т астынан meri ш ы гап жаткан Себит Мукановтьщ “Сулушашьша” K03i тусп де, дереу алып окн бастады. Шамасы суду келшшек алдьшда озш Kopccndci келсе керек, даусын кисса окыгандан сан кубылтып ж1берщ. Аксары сыкылыктай кулш, ананын цолынан ютапты жульш алды да: —Зарлап кегпн гой! 0зщ е олен емес, аят окьггьш коятьш екен, — деп ойын-шынын араластыра к1тапты Зейнолланьщ апдына тастай салды. 0 3 i жондеп окьтсыншы! Кдрабала соган кызаракдап, ашуланып, к1тапкд соза берген Зейнолланьщ колын кдгып ж1берд1... Артынан ез iciHiH огаштыгы eciHe туеш, кып-кызьш боп кетп де, орньшан турьш жонеле берд1. “Мьшауынньщ 03i ожар екен гой” дсп Аксары Зейноллага жубату айтгы да, аз отырып турып кетп. Онсыз да толкьш отырган акьш kohuii — бурк-сарк- Ол дереу копыта калам адды. Кдрабаланын жагымсыз кьшыкгары элдаланатын шумактар ойыта оралган. Мурнын кокке котерш, мсн-менаген ж1птпноз эке-шешееше кдрайласпайп>шы, олардан белек туратыны сыкакгалды. Ермекшш, сауыккой жастар ж аткы хы н ба, ертенше-ак бул олен жатгалып кеткен. Ауыл жастары жиынында олен энге косылган. Намыскрй, дызыддак жшт онан ормен кьшракгап жер болтан. Ертешне 03i келш: —Айналайын, Зейнолла, ана олещнд! куртшы! Кулдыгъщ болайын, — деп жалывды. Сыкдк кдп ы батса керек, Кдрабала б1рнсше куннен сон ас-суы болск эке-шешесш кольша алдырган. Бурынгьщай емес, енш Toyip карайтьш болыпты. Кызылорда облы сты к газет1н1н редахциясына карай уйелмелнсуйелмсл1 ею адам бетгеп келеш. BipiH-6ipi балаша котерш алган. Олай-булай елеен журпншшер оларга суктана 234

кзрап, тандай кагысады. Кдй-кайсысынын болмасын козшен 6ip караганда-ак аяныш ce3iMi ж ылт ете калатын тэр!зда. Юм бшсш, “бейшара, кэрш ексн-ау” деп жаны жылайтындар да бар шыгар... Мше, олар eciK кзкгы . 1штен “юриш” деген коныр дауыс естшещ. Белмеде кен иыкхы, кара торы Kid огыр. Ол Kipin келе жаткан exeyai коре сапып орнынан ушып турды да, диванга жайгасута комектссп. — Иэ, не айтасыздар? — Б1зге Эбдакэр1М Оналбаев деген Kici керек еда... —Иэ, ол —мен... Зейнолланы котерш келгсн Ж1пт —Ю>пылорда педагогика- лы к институтынын студент! Жалгас Курманов не айтарын бшмей ipidnin калды. Зейнолла жанкалтасынан ею буктелген дэптерш шыгарып, Эбд1кэр1мге усына берген. Эбд!кэр1м дэптердан 6ipiHiui бетш ашты да: —Арыз, ш агам экслгсн шыгар десем, олен скен гой! — деда KyniMcipen. —Аты-жонщ юм, шырак? — Зейнолла Шуюров... — Зейнолла деген бала сен бе едщ? Апыр-ау... —деп ол элденеге дудэмалы бардай енкейш карады. — Апыр-ау, ею аягы тартылып калган дсйтш eai гой... Ал, мынау, он кезще не болган? Зейнолла ауыр Kypcinai. — Пэле кайдан дср1щз бар ма, ага... Курсыкб1р айнаддырса шыр айналдырады деши гой. — И э, айтшы... Зейнолла бурын 03i сыртынан гана бшетш журналист, акын аган ын озшс соншама ыкыласы Tycin отырганын шхгей сезщ. “Cipo, кайырымды адам болар, жазган хаттары жылы леб!зш ед1” деген сырт жорамалы дэл шыккан сон, конш орныгайын дед1. М унда кслгенш е оны “не айтар екен редакциядагылар? Умгг туткасын устатар ма колыма? Элде поэзиянын жасыл багана адасып кслш жанылыс басып жур екенс1н, балакай, деп мандайга сога м а?” —дсгсн ойлар катгы мазалайтын. Енш ол 6ip сэтге ин толкынын басып, ашык конш 6Laaipin отырган адамга мей1рлене 6ip карап каллы да, болган окиганы кыскаша баяндады. —Куншз-TyHiб1рдейоку, жазу успнде киналу, дене енбепн1н жоктыга бара-бара денсаулыгама зардабын типзш, — деда KypciHin. — 1950-жылы коз1М ауырып, тук кормей калдым. Экем меш Кдпылордага апарды. Эуелдс туберкулез ауруы деп тауып, дэр1герлер уш ай бойы мен1 сонда устады. Акыры коз1мнщ iciri аекынып кеткен сон, коз ауруын смдейт1н 235

диспансерге жаткызды. Алты ай боны тесек тартып калдым. Ж арык дуние квре алмай зар илед1м. 0м1рден кудср узгсн кездерш болды. “Эй, буйткен TipiuiniK курысьш!” деймш iuiiM сакзрдай кайнап... У зак емдеудщ нэтижесшде кезшнщ iciri кайткандай болды. BipaK амап не... он коз1м жарык. дунисш мэнп кормеске жумыдцы. “Жыгылганга жудырык” дегсн осы да! Эбдисэрш макдайын жиырып, квзш 6ip нуктеге кадап аз отырды да: —И-a... Kjii.iH екен, —дедь —Топас дэрлерлер де болады- ау. Жэ, оны кеШн корершз... Кдз1р олен окиык, Ол дэптерлсрщ ашып, елендерд окуга upicri. Велме iuii кулакка урган танадай тыньш тургандыкган шыгар, Зейнолла- нын журеп кеудесше сыймай дурсщдсп, мавдайы терлеп кстл. Эбд1кэр1м олсндсрданop6ip жолына шукщия карал, узакотырды. К,олындагы ж уан Кызыл карындашпен эр жерлерге турл1 белплер салып кояды... Bip кезде ол басын котерш. — Акын болатын турщ бар-ау, Ы шек... — Бул свзш ол салмаклен ойлы айтгы. — BipaK эл1 де i3flCHin, окып, калам уштай тусу керек екен... Олар узак онпмелескен. ЭбджэрЫ op6ip оленш жйсгеп, саралап талдаган. Зсйноллага бимол!м талай жайлардыц бел ашылган. Тиянагы: ой бар да, соньщ коркем тшмен жетюзшу1 элс1здеу. “Элен жазу тсхникасынын алуан сырларын игере тусу керек” екен. — Выдай, лишек, — деда ол свзййн аягында. —Осындагы 6ip топ олешнш 6i3 алып калайык.. Аз-кем ондеулермен жария- лауга тырысамыз... Ал, будан былай республикалык баспасоз орындарымен байланыс жасауды да умытпа. Эндагылар мснсн repi терензрек nkip айтар. Сонан сон, редакциялардынжагдайы белгип гой, аты шыга коймаган авторларга салкындау карауы мумюн. Мынадай жагдайынды айтып хат жаз... Зейнолланьщ бойы муздап сала берда. Эбдкэр!м жылы MeftipiMiMeH ет журепн елжзрепп отыр. Эл, эрине, ecipKeftfli, 6ipaK соньщ 93i акын намысьша инедей шаншылган. — Агай, мен жапынып, жалпайып хат жаза алмаймын еппомге, — дед1 Зейнолла эр свзш кинала айтьш. — Элен жаксы болса жерде кдлмайтын шыгар... Кун сэскегс таял кадды... Сестралар Зейнолланы кетерш экеп, аула шщдеп жасыл жапыракхы, саялы таддьщ квленкес1нс огыргызды. Эл кок торгьш аспандагы алуан кустардын энше, эудем жердеп арнасы кен арык суыньщ сыдцырьша кулак Typin 236

узак отырган. Элдене кекейше оралып, ко л ьт а калам алгысы келедь.. \"1Шркш, тендз! Моп-молд1р туныгьщ мен, дауыл шайкагандагы шуылынмен акын журепн Te6ipemyiiii ен-ау!” И э, сонгы торт-бес жыл ш ш де кдншама жырлар туды десенид! Зейнолла алгашкы олецдср1 Кдпылорда облыстык “Ленин жолы” газетщде ж арык коре бастаганнан былай iune тунган, шыга алмай булыксыган шабьпына кияга сермер канат б1ткенш сезген. Боршен бурын онын журепн айналада болып жаткан гангажайып кубылыстар теб1ренткен. Ол енщ улылык- ты, эсемдисп, замандастарымыздын кундел!кп icrepiHeH iaaeft бастады. Кеп узамай “Менщ достарым” атгы поэма жазуга Kipicri. Оньщ сюжепн ом1рдднo3i усынгандай. Арал тегез1 жагасындагы Боген дейтш шагын балыкшы посслкеанде е й кабат орта мекгеп ушнщ салынуы Зейналланьщ каламына туртю болды. Ол окиганы койылтып, ауыл-село мэдениетд жоншде келел1 моселе котеруге тырысты. Жазылып бпжен поэманы Кдпылордада туратын атакты акын Аскар Токмаганбетон катгы унатыпты. Ассксн поэманын коркемшк жагынан уштала TycyiHe, 6ip топ олсндер1мсн коса баспадан жеке клал болып шькуына коп жэрдемш типзген-дь Аскар... Зейнолла сонау 6ip i3ri жанды адамньщ, улкен акынньщ жаркын бейнссш жадынан шыгармак емес. Каска мандайын сипап койып, озгсш де кулд1рт, 03i де кошлш отыратын Асекен кандай а к жаркын адам. Сонау шетге жаткан Зейнолладан акыл-комспн кашан да аяган емес. Оньщ устше камкор болып журетшщ кайтерсщ... Tirrri осы курортка ж1берткен де сол Kici гой. Юм бшсш, 1954-жылы кузде, Алматыга, жазушылар съезше шакыртылуына да сол юсшщ ce6e6i тиген шыгар... Зейнолла алдене 1здегендей айналасына коз жупртп. Осы 6ip нурлы дуние: кок аспан, кумю кун, жасыл жапырак, кегерген тал 6opi де Зейнсшлага жабыркау жанын кулюге, шатгыкка болсшнил дегендей, ажарлана, сылана карайды. Жок, оньщ жаны жабыркау емес. Оган айналадагынын 6opi дос, 6opi мешрлг BopiMCH 6ipre к у л т , 6ipre ж урпа кследь Эгген... Жана 6ip flopirep: “У зак емделесщ, купмщ жаксы болса, аяктарьща жан бгпп, каз турып кетущ ыктимал”, — дедьау. Не себеппен солай дсш екен? Б1рденеге K03i жеткен сон айтгы ма? Эдде кондл1 KorepiHKi журсш, кслешектен кудер узбесш дегеш ме? Кдлай да бул жаксы ле&з, дос ж анын терен уккан адамнын co3i... ИБркш, денсаулык! Уй iiui туею шайга жана отырган-ды. Сыртган 6ipey: - Зейнолла, хат ксдш! Хат кедщ! — деп шатгана Kip/ri. Узак кунде клал пен ауызею онпмеден баска ермеп ж ок адамга жай солем хат келсс де зор мархабат, Зейнолла дал 237

осы сэгп асыга кугкендей журеп лупищеп, кешын конверте созды. Хат сыргьщда: \"Кызылорда кзласы, Жазушылар одагы- ньщ 6eaiMiiieci, Аскар Токмаганбетовтен” делйш т. Illeiueci Набат, э к е а Энэпия, amceci, кинкене шькэрьщдастары iiuin отырган шайларын койып, Зейнолланын аузына караган. Зейнодла ею-уш жапырак кагазга уциш , кимылсыз о т р . —Жаным-ау, не депп? Еспртсещш б1зге де! — дед1 ана журеп тагатсызданып. — Иэ, иэ, айтсаншы! Зейнолла хатгын а яган окып болмастан басын катерш, жымия кудщ. —Когтген 6epi неге хабарласпай кетп десем, Асекен менщ камыадцы ойлап ж ур т п гой. Сыддыр сез жаза бермейш деген шыгар. Биыл тагы да курортка яаберетш болдык дейдг “Лениншш жас” эдебиет болшш баскаратьш Бек Тошсбаевпен 6ipre облыстык партия комитетше Kipimi. Маган пенсия тагайындау ж энс коляска эперу жонщде соз болган каршед1. — KYP саз болмагай, anreyip! — деда Набат im куанышын ipKyre тырысып. — Асекен: “Бул орындалады, эйтпесе жогарыга деЙ1Н барамын” деггп гой... Боска сойлемейпн icici гой. —Уйшпзге алеюр жарыгы, радио керек едд... Оны ескермегсн- ау, cipa, — деп, Энэпия с у ь т калган шайын тоге садды. —Ай, эке-ай, б орт 6ip-aK кунде орнатып берсе дейс1з-ау. Кагаздыд eidHmi бетщде тагы мьшадай кызык хабар бар екен. —Жуырда Солтуспк Казахстан облыстык партия комитеп- нщ сскретары 1лияс Омаровтан хат алдым. Сен жайында сурапты. Мше, мынау сонын хаты. “Эткен ж ылы кузде “К азак эдсбиетшен” кнып алган Кызылорданыд Зейнолла деген баласынын юшкентай алещ жататын едг Соны о з т е Ж1берссм деп жур ед!М, бугш сап тускен сиякгы . Ол баланьщ гам екенш, кайда окыганын бшмеймш, 6ipaK а я к алысы кен сиякгы. Жаксьщан дэмете беретш кощл тещз суретш шьш акындыклен бергенше риза болып, у м т е н ш калды. Сол ум п алданбагай айтеу1р. Хабарласа кзлеан, сол бала жайында айтарсын. Мумюн, ecKepin журген шииепннщ 6ipi болар. Салеммен 1лияс. 26 март, 1958-жыл” . Зейнолла i3iiaiKKc, жылылыкка толы осынау уш-торт ауыз сазд1 immeH элденеше кайтара окып шыкты. Ko3i кагазда болганмсн, кенш куй1 куйгып, алдскайда шыркап барады. “Япыр-ау, сонша жерден сурастырып хат жазатын мен юм efliM? ©лендерш елеуге, ден коюга татыганы ма?” 238

Тербетшген Арал тешзш сузе кеп ттрслген биж-кумдауыт тебенщ басында кеудесш самал желге тосып, кайратгы кара шашты, жанары encip, кара торы ж т т отыр. Тешз толкынынан коз айырмайды. Ж укалан epHi ж ш д1р1лдеп, элдене деп куб1рлейш. Kyiялы бейне 6ip батар куннщ арайына бауырын ж арк стюзш, томен куйылган а к шагалаша канат сермейщ. Житгжуреп тынымсыз тулап, кеудесш шабыт кернейш. Албырт ой, ушкыр киял неге тыншымайды? Элде мынау а к шагала кусап тешз ершде, аспан копнде калыктагысы кеде ме? Ж т т о т ар жанарын TOHKepin, батыс жакка жалт кзрады. Шоктай алаулаган кун кызара бертш, тешзге иек артып тур. Мына гажап дуниеш, тешз шуылын кимагандай киыла кзрайды. “О, табшат! Юмнщ журепн теб1рентпедш сен? He6ip тунгиык сырларьщ бар-ау? Кшнш кеудесш куйге белемедш? Сырласайыншы, жырга толы кеудемд! ашайьшшы...” Шапкар тени шуылдайсын, неге алмайсын сен тыным, Асыр салып, кокке атылып, ойнайды ерке толкынын. Ko6iK шашып, курюрейш, согып жартас тос1не Бурк-сарк е т т , кулап тусш, кайга урады opuiirc... Толкыныннан кайтпас, кайрат, жойкын куш и корем мен, Элде жаксы жыр шумагын таптым ба екен сенен мен.., Ты ны к тунде тунгиыкка конактатгын сен айды, Кумгс кун де кокжисктен кимай саган карайды.. Кандай корксм маужыраган жазгы самал, ксш ы уак Мулгщц ойшыл жасыл жаган, не тыноайды жас курак? Шабак куып кок еркеа, кол epKeci шагала. Сак-сак култ, моз болады, шарк урады жагада. Сыршыл жырдын 6ip шумагын таптым ба екен сонан мен Тажап сез1м жан толкытып теб1ренгендей болам мен. Осыны айгады да буырканган сезшнбурк-сарк.erin, толкындай денбекшцц. KyniMcipereH куш, маужыраган туш, тстйрген айы, жымынлаган жулдызы, кызык-думан Tipniri бар мына дуниеге оньщ жаны гаш ык Бэрш аймалайды, бэршен лоззат алуды коксейш ол. Уды OMipzunдариясын Kemidci кследг Достарымсн кол устасып 6ipre ж ур т, 6ipre кулгенге не жетон. Амал не... Ол iuiKi ойларымсн арпалысып 6ipa3отырды. Кулагьша тещз шуылы, бауыры жаркылдаган а к шагаланын yHi естшгендей болады. Коз аддына кун арайы, коктсм жел1 шайкаган кок орай, улб1рсген кыр ryni елсстсйдг KeyaeciHC эдемш к, эсемдис атаулы куй куйгандай. Адам конинн куаныш ка, рахатка кенелтстш жыр жазып, бардаусымен шыркагысы келедг Мынау кен дуние, нурлы алем 6epi карал кулсе екен деп тшейш акын жаны. Иэ! Талса жаксы акын жаны сырласын акын жаны жыламасын, жырласын!... 1958 239

ТАЛАС Ж1Г1Т1 Батыстан ызгырык жел турып, киыршык кар борагалы бупн yuiimui кун. Алдында гана жанбыр cipidpen отш ед1. Жер 6ipece тон болып катып, эбден сшеш катырды. Жер карада кызылшаны ерте жинау керек едь Салмак коссын деп кешнге караткан еэдерь Ауа райынын ашушан эйелдей тез кубылатынын и м есепке алган. Енш, мше, комбайндер батпактап тур. Машина журмеген сон жумыс та онер емес. Совхоздьщ бар aicraei жумылып енбекке жарамды азаматгарды тугел жапкалы жумыс сал uirepi жылжыса да, крлмен казган кызылша каншага барсын. Парторг Саду Ш аиров ерте кетеш, кеш келедг Уйдегшер кай уакьпта аукат ппкенш де бшмейш. Birreyip тунеп жур. Кеше мектептеп ересек балаларды да жауып ж1бершеш. Бугш жаурааьпс, деп жумыска шыккан жок, Амал не, бутан да кону керек. Bipey-Mipey не бетш, не колын ychin алса жауапка калады. Ещп кенседеплердп асхана кызметкерлерш кемекке ш акыруга тура келдп Совхоз басшыларынын ездер1 де колдарына пьпиак альш ертелькеш кызылша казып, жапырак аршып онеге керсетш жур. Ka3ip кенселер жагалай жабык, Кайткенде кызылшаны кар астында каддырмай, ycimefl жинап алмайынша жан тынар емес. Осьшдай карбалас кундер1 Саду Алматьщан ею хат алды. Bipeyinne e3i сырттан окып б тр ген КазПИ кырык жылдык тойына шакырыпты. Хош. Оган кутгыкгау телеграмма ж1беруге болады. Еинид хат — жазушыныю. “Таяуда CianiH ауьшга барамын, кен отырып сойлеселис. Kyaai ем1рийзш айтасыз, калай батыр болганынызды баян кыласыз”, —дейш- Кныны осы хат болып тур. Саду 03i туралы айтканды, жаратпайтын. Согыстан кейшп 6ip-eid жыдда турив жиындарда, кездссулерде майдандагы соддатгардын ер лтн айтып беруден ершбеуцп ед1. Кейш “согыста вйпп едж, буйпп едвс” деп “жырлай” беруден жалыгатын балды. Онын устше журт, “озщ кандай срлк кврсетпн?\" деп казымырлап коймайды. Согыста болмагандар бу заманнын батырларьш Крбыланды, Алпамыска балагысы ксле/ц. Элдеб1р “асыл туган азамаг” козсЬ батыршыгьш Kopcendci келш, жауды жайпап салса - журпъщ тынпагысы келетий сол. Кдз1рп согыста батыр болам деп озеурегеннен сштенс шыклайтынын кайдан бшсш. Мылтык шыкканнан 6epi карай “батыр — 6ip октык, бай - 6ip жуггык” деп бекер айтылмаса керек. Жазушы не 6inrici келеда? “Катардагы жауьшгердан 6ipi ешм\" десем илана ма? “Ендеше, омыраудагы Алтын Жуддызга калай ие боддын?” — дейш гой... 240

С еду ерлис туралы бурын д а талай толганган. Оньщ угымынша, командирдщ айткзнын ею стпесен, буйрыкты булжытпай орындасан —ерсщ. Майдан даласында адалдыкган артык асыл касиет жок, Ададдык адам бойына калай сщ од? Туа бете ме, адце жол- женексй жамала ма? Канга сщген кэсиетп, эрине, елемеуге болмайды. Адам езш щ ем1р-лршйппнде талай сокпакка урынады. Корген-бшгенщ, туйгенщ, туйсшгешч кан тамыр- ларын куалап журекке куйылады. Содан адамнын мшез-кулкы калыптасады. Саду диванга жатып килы-килы ойга шомды. ©тесн OMipi кино лентасындай л з б е к т е л т коз алдынан OTin жатыр. Шаршап-шадцыгып келгеш де умтыдды. Уйкы кашты. Ол биыл кырыкалтьща екен. (Согыска титл уыз жас кез1нде атганыпты-ау!) Экесшщ айтуына Караганда, куземде тугансын дейш. Айы-куш MaaiMci3. Талас бойында туыпты. Э к е а Шэюр жай шаруа екен. Епн епп, туз тасып кунелткен. Талас тасыган жылы жага-жагага, ойпанга су кол боп жайылады. Коктемде су тартылганда ел кол табанга тары, бидай, жонышка егед1. Мал жаяды. Талас бойын жайлаган слдщ oMip-TipminiK сол. С у аз жылы мыкгы жштгер сонау Шу аягы Уланбелден туйемен туз тасиды екен. Каракьфдын а к тузы, Кдмкалынын кара тузы кап-кзбымен тиел1п Турюстан, Ташкент, Кд1ргызстан базарына туседд екен. Bcipcce, Итекешн каралкен тузы базардын наркын Korepin турган. Д эм1 куигп, opi жалт-жулт етеда. Сексеущш ортеп комдр кылып, кдлапарга саткан кундер де болтан. Туз, KOMip астыкка, ксздсме-матага, базар буйымына айырбасталып сонау кум шслндсп ауылдьщ кажетше жараган. UloKip ешк1мге ж алданбаган. Э л пн дей TipmmiriHiH аркасында табан акы , мандай тср1мен кун корген. С аду экесшщ каз1рп тын калпьш, шаруага жарамдылыгын жасында осындай снбскшш болгандыгынан деп бшед1. 1930-жылы алгаш колхоз уйымдасканда артельге алдымен юргенн1н 6ipi Шэюр. Бес ата Бакдымбстгдн yiueyi 6ip колхоз, Сырлыбай, Дукенбай дегсн ею ата “Сардапа” колхозын курган. Колхоз деген аты болмаса жопшшии шаруашылыгы жоктугын. Сока-сайман, куш-кол1к тапшы. Айнапа —ку дала, куба мекен. Кдла мен TCMip жол шалгайда. Журт сонда да шамасы келген TipmmiriH icTen жататын. Алгаш мекгепке барган жылын С эду аныкбшмсйд1. Сонда сепзде ме, тогызда ма? Birreyip, калын бидайык оселн жылы Кокдала деген сазды жерде ки1з уй лгулд турганы eciaae. “Мектеп осы” деп э к е а колынан жетелеп eprin экелгсн. Бурынгынын молдасына ш эю рт отюзгендей: \"А л, CHfli кдрагым, суйеп мешю, ел сен1ю болсын, осы баламды адам кыл”, — деп тастап кетксн-дй. 16-890 241

Жуматай мугалш бапаларды жерге отыргызып, 03i биж орындык устшен тебеден карап отыратын. Крлында узын уыгы бар, тырп етсен туртш кэлады. Kin кегенкез балалар апактап, жан жагына карап тыныш отырмайды. Узын уыктын аркасында керегеге inyni турган кара тактайдагы “А”, “Б” деген эрштерге балалардын KG3i каны к болды. Ересек балалардын мойнында ак матадан, кенептен нсмесе эдеш алаша-баскурдан эшекейлеп таскен ютап-кабы болады. “Олар ез бетгершше келш мугал1мнен сабак алып кететш. Ал мундагы сарыауыз балапандарда ютапкап тупл итаптьщ 031, кагаз-карындаш жеттспей жататьш. Кдаска карай ел кшз уймен артынып-тартынып кумга квшкевде, мектеп тс жьшжып конады. Сэдудан уй! квбшесе алыска узап кетеда. Сонда ершмген ушнде сумендеп журю окытаны куге бугшгщей коз алдында. Kipirrrap балага тамак артылса тиеда, артылмаса жок, Киш женспейш, жыртык-жамау лыпамен кыстан калай аман шыкканына осы кунге дейш тан. Жасында кврген кныншылык OMip бойы сабак, Жспскен •пршшкпн, молшылык-токшылыкхын KanipiH сонда бшесщ. С еду K33ipri балаларга карап кейде кызыгады, кейде бас ш айкайды. Еш жер1 ж ыртылып-тесш месе де бупнпн1н балалары биыл кигенш ендпт жылы иыгына шмсйд1. Тамакхы да тандап ireefli. Кунде ор турш алдьша тосу керек, эйтпссе тастап журш кетедь.. Ашаршылык жылдары мектеп жабьшып калды. Эрк1м оз кайгысымен кетп... Сэдуд1н ytii Мойынку\\ща кошш журетш. Кудыкка кирап калган заман... Жеке менш!кте мал жок- Каклан салып, крян аулап олмес кундерш корш жатгы... Отыз yuiiraui жылдын май айында ауданнан келген окщдер кум шднде ауып журген ауыддардьщ басьш курап Талас бойына Kairra Kouiipin экедщ. Komneni едщн туракты тамы да жок, Kyiuii аймакга торт-ак там туратьш. Байлардын балшыкган Kipnire куйып, б и к ю>1П тургазган тамдары. “Д эу”, “биж” дсгеннщ ©3i eid болмсл1 коржьшбас уй еда. Досыбай тамынын бел агашьш туйемен суйреттп окелгенде кулл1 ауыл таныркаган. Отыз Teprireiii жылдан бастап журт орныгып, жаппай там салу бастаган. Епн erinin, мал фермалары уйымдасып, ел кадамгщей жыргап калган. Бурынгы кшз уй орнына юршштсн мектеп салынды. Сонда да бупнгщей турмыстын журнагы жок. еда. Ылги кара домалак балалар и нтерната топырлап журеда. Ет-сорпа, нан 6ipne бар, 6ipae жок, Кэтыксыз кара кожеге карап калган кундер де аз емес. IreeTiHflepi квбшесе бидай коже. Бутан да зар боп журген балалар уайым-кайгьщан аулак тугын. 242

Седу терт класты ауыдца 6iiipin, окуын iprefleri Ушаралга барып жалтастырды. Кдз1рп “Талас” каракел совхозыньщ орны ол ксздс комакты-тугын. Дангарадай мектебц жатакханасы бар. “Кенестен” келген балалар тунгыш рет электр жарыгьш сонда керш. Комсомол жиналысы, президиум сайлау, баяндама жасау дегенш де Седушн буп тунгыш eciyi. Орысша сейлеген адамды да тындауы ссш. Почта тасуга келген куйрыгы кайкы “У —2” самолета кергенде, бар бала жапа-тармагай жупрген- Ш. Алые кырларда, кум йшнце тагы осксн балапарта мунын 6epi тансык, epi кы зы к еда. 0cipece, комсомол болтан жыдцары есшен кетпейш. Аудан- нан 6ipiHini секретарь к е л т жиналыс ашып, жасы толган, Tepri6i тузу, окуы ж аксы деген балаларды ipiicren, анкета толтырткан-ды. Кей балага бай-кулак тукымы деп билет тимей калганы да бар. Комсомсшга оту улкен 6ip дереже еш. Bipey- Mipeyтукымын жасырмак болса балалар айгайлап, жер тепюлеп отырып алатын. Осы куш есше алса Соду куледг анкстге “жынысы” деген тармактуратын. Соны окып балалар 6ip-6ipiHeH: “Жыныс деген не, ей?” - деп айгайлап сурайды. “Жыныстын” не екешн ешюм жонш бшмейш. Пысыксыган 6ipey: “Е, руьш сураганы да! “Ойык” деп жаз!” — дейш. “Ойык деген ру аты емес пе? Руьш сураса “руын и м ?” демей ме? —деп, тагы 6ipeyi таласады. Секретарьдан жен сурап бш п алган сон пысыксыган бала буртиып: “жыныс... жьшыс одан да “Еркексщ бе, ейелещ бе?” деп сурамай ма екен!” деп жензлпа келмейш... Осы кунп “Талас” совхозынындиректоры Эбшр Сагынтаев кластас дос еш. Жасында момын, 6ip тога болатын. Эрк1м 6ip тиш, туртпектей береттн. Сонда да селт em eymi еш... Кдз1р сол Эбшр республикадагы ен ipi каракул совхоздарынын 6ipiH баскарьш отыр. Ауыл шаруашылыгынын мандай адды коман- дирлер1н1ц 6ipi. С о циалиста Енбек Epi. С СС Р Жогаргы Совеншн депутаты. Жасында момын бала осе келе пысиды деген рас екем. Кдршадайынан отюр, шапшан деген талай бала осе келе жунжш кетп. 0Mip деген сол оне. «Седушн Жамбылда 6ip жакьш нагашысы туратьш. Кдлага кайтсем жетем деп журген балага Ю1сыны келе кетп. Осы кунп Крупская атындагы колхозда туратын опксс!нс жазгы демалы- сында жаяу-жалпы Kenin жаткан-ды. Машинамен Жамбылдан 6ip топ орыс к е л т дапаньщ булдырыгын атып жур екен. Соду солардьщ карбыз, нанын 6ipre ж ес т, калага ш ест кета. Нагашысынында турмыс-xani мэз смсс. Кала iminae жыртык ки1ммен журе беру жараспайды. Eci Kipin, етспн жапкан Седу 243

курбы-курдастарынан, кыздардан уяла-кызара аз уакыт окыды да, ауылга кайтып кедщ. Сэдудщ ауылы бул кеаде макта егш дурлитп жатыр екен. Отызга жуык. комсомол Mymeci жиналган. Жеп класс бшМ бар, opi “каланы керген” Соду комсомол жастар звеносын курып, енбек дуб1рше араласып кетп. Мактаны егу, суару, отау, жинау — 6opi колмен кггеледа. Жер жыртатын жалгыз трактор бар. Жиналган мактаны жетшс бес шакырым жердеп аудан орталыгы Акколге oaaepi тасиды. Жас шагында адам жаны киналганын бтмейда. Танньщ атысы, куннщ батысы тыным таппаушы еда. Сонда енбекке алып жаткан жонда акы да ж о к Устше шстш 6ip-6ip кшм болса, тойып ш етш тамак, болса - соган маз. Ал осы кунп кейб1реулер ти ы н -теб ен аз 6ip адым аяк, басар м а екен. Жумыска шакырсацыз, ауел1 акысын б ш т алады... Эрине, эр заманньщ озше тон ерекшелдт бар. Барлыгы неге бурынгьщай емес деу — кертартпалык бсшар ещ. Кдз1р де жумыска шын ниеттмен 6epuiin icTemiH жастар коп-ак, Адам баласыньщ 6opi б1рдей емес кой, “6ip биеден ала да туады, куда да туады” дейщ казак Дегенмен, со ксздердеп комсомол жастарда екпш куигпрек болушы еда. Элде 6opi т ан сы к жаца коршгендактен бе? Бар дуниенщ теттп коддарьшда тургандай сезшуш еда-ау! Сэдудщ аулында о кеаде коммунист ж ок болатьш. Б1рден 6ip беделда уйым —комсомол уйымы. Телгараев Елтай деген ecemui жйтт секретарь да, Соду орынбасар еда. Жиналыс деген жи1 болып турады. Комсомолга муше болу емтихан отюзуден де киын. Сурамайтындары ж о к Ата-тепнен 6epi карай козгайды. Акырында ант алады. Комсомол Mymenepi колхоз шаруашылыгьш тжелей бакы- лауга а л ь т отырады. Жиналыстарда ферма бастыкгарынын, бригадирлердщ, завхоздьщ ece6i тындапатын. Жумысты аксаткандар каулымен босап шыга келетш. Колхоз бастыгы да комсомолсыз кия баспаушы еда. Bcipece, апта сайын шыгып туратын кабырга газепнщ рол1 куигп-тугын. Енбекте абыройга ие болгандар мадакгалумен 6ipre, жалкаулар, жемкорлар, турмыста азушылар аямай сыналатьш. Журт кабырга газетше шшуд1 “кудайдьщ кара пэлесГ’ жабыскандай керепн. ...Соду сол 6ip кунда oMipi умытпайды. Жаз ортасында журт колораклен жаппай бидай о р ьт жаткан-ды. Туею аукатка отыра бергенде алыстан будактаган шан кершда. Ауыл совет секретари Бэюр екен. “Борщ тепе жиналыска журщдер!” - деп айгайлады. 244

Hie балды? Айтсайшы!\" дегенге караган жок, торы атын ак кебйс кьгп кайта шауып кетп. Tyci бузылган, кабагы кату... Bip CсVуMмдыкгын балганын журт сезе конды. “Осындай кауырт наукан кезщде де жиналыска maicbipa ма екен? Кдз1р жарты кун тупл жарты сагат зэру емес пе?!” Оракдтылар беддерше орагын кь1стырып, лэм-мим демес- тен шакырган жерге барды. Жиналысты баскарушы адам жайдагы жайылма сезш тастап: —22-июнь куш танертен гитлершшер б!зге сотые аиггы! — лещ. Жург шуете каллы. Keii6ip KOHiniбосгары жылап та xi6epnj. — Тыныштальщыздар кане! Фашистерш 6i3 женешз!.. — деп, бастык мущрш калды да сезш кайта жалгастырды. — Ka3ipri м в д е т егщщ тез1рек жинап алу! М акгага кещ дщ кебтрек болу! Осы ею науканга еселенген жиермен idpicyiMi3 керек, жолдастар! Куншз-туш тынымсыз жумыс басталды. Журт ай жарытъш да пайдаланатьш баллы. Сонын аркасында астык та орылып 6ini, кузде макга жинау да аякгалды. Ko3i ашыкжшттер машин ж аккз кулагын Typin кояды. Шеттнен аттанып жаткандар да бар. Майданный жагдайы киын Tepiaai- Батыстаты жерлер немютердщ табан астында калып жатыр. Алдынгы шеп Москвага таял калган Topirni. Майданга кеткендершн кебшен хабар жок, кейб1реушен “кара кагаз\" да келе бастады. Жылап- сыкгатан ел... Кыс TyciciMeH жылы ки1м жинау басталды. Tepi-TepceKTi де калдырган жок, Комсомолдар кыздарды колгап токуга отыртызды. Военкомат шакыруын жишетп. Ауылдын ез1нде ескери дайындык кушейе тусп. Арнайы болшген нускаушы мылтык устауга жарайтындардын 6epiH сапка тургы зып, “онга” , “солга”, “арткз” деп уйрете бастады. Ауыддагы еркектер туске д ей н колхоз жумысын icrcn, тустен кей1н, кеш алдьшда сапка турып журуда, снбектеуд1, граната лакгыруды, м ылтык устауды уйренет1н балды. Кдкаган кыс ортасында Седущ военкомат Курска шакырды. Ауылдагыларга ескери жатгыгуларды уйрететш нускаушы дайындамакшы екен. Кеп уэамай Седу эскерге алынды. Военкоматта комиссияга тусерде шеш1нбей койганы ел1 еепще. “Неге шешшбейс1н?” “Неге шешщщресш? Дешм сау, эскерге жараймын - болды!” Седу сал кьпулау еш, военком “кырсыгын ка р ат ы ” деп, желкеден н у к ь т ж1берген1 бар. Олар Аккелден тунде аттанды. Кун кдкаган с у ы к Сэдудш кен еттктен аягы ycin кете жаздады. Шэюр етж TireTiH шебер 245

ед1. булар жургснше улгере алмады. “Сендер Жамбылдан аттанганша артьщнан апарып улгерем!” — деп кала берда. BipaKбуларды Жамбылда да коп богсмеген еда. 0Keci кслгсн куш Седу кдланыц тас кошесш тарсылдатып вокзалга карай кетлп' бара жаткан-ды. Эке ппркш кос окпесш крлына алып келгенде, кундаз-тут коз майын таусып отырып тжкен етйтн баласынын ко л ьт а усгата алмай кала берда. Сэдулер мшген эталон батыска емес, шыгыска бет тузеп женедщ. Кундаз-туш сатыр-сугыр журю оларды сонау кдыр- дагы Монголия шекарасынан б!р-ак шыгарды. Онда атгы шекарашылар отряды бар екен. Хасанкол согысьша катыскан экю командирлер буларды нагыз оскер тэрпбше уйретп. Сол эшалонмен баргандар тугел дерлж Соду сиякты орысша бшмейтш, ею создан б ас ь т курап сойлей алмайтындар еда. “Я ”, “Ты”, “Хлеб” дегеннен басканы бшмейтш казакгар аз уакытга кэдамгщей тш сындырды. Октябрьде Чита каласында 102-аткь1штар дивизиясы куры- лып, булар соган юрда. Элде 6ip себегтгермен Свердлов каласында тагы ею ай турды. Кдгрык уиинни жыддьщ коктемщде гана Орел каласьта бет тузеген. Соду согыстан кейшп жылдары талай фильмдерда корда. Майданга аттанган солдаттар елегзу дегенда бшменда, тойга бара жаткандай гармонь тартып, олен айтады. Мумюн, баска бол1мшелер сондай болган шыгар, Сэдулердщ дивизиясы ойткен ж о к Майданга жакьшдаган сайьш жштгсрдан кабагы катуланьт, кай-кайдага ойга т у с т , кальщ ойга баткан-ды. Кдн майданнан Tipi шыга ма, ж ок па, кейшде калган ата- ананды, туган-туы сканынды, курбы-курдастарынды enai кайтьш ко р ест бе, ж ок па, бу дуниенщ акыры не болар екен деген ойлар Сэдудан басьша талай idpin-шыккан-ды. Ол кезде жиырмадан жана аскан кок opiM житт шагы гой. Коре алмай кеткен oMipaiH килы-кцлы кызыкгары юмда болсын аландатпай коймайды. Согыста сарыуайымнан repi тэуекел басым. Октан карадай коркатын уайымшьш жттгердан талайы-ак алдымен опат болганын оз коз1мен керген-да. Илецк вокзалында турганда булардын эшалонын HeMic самолетгер1 тас-талкан е т т бомбалаган-ды. Аслан аударыльт жерге тусксндей гурсшда, кулак жарган жойкын жарылыстарды OMipi кормеген жйттгер жан-жакка бьпырай кашкан. Кулл! дивизия калага Kipin кетш, соньшан озер жиналганы бар. Содан булар алдыщы шепке жаяу маршпен кетп. Kynai кару- жаракзы, батареяны, пулеметгерда жаяу суйретуге тура келген. Жол-жонекей кездескен селолардын тек куйген орны кальппы. 246

Эр жерде сорайып муржапар тур. Эртенген, кираган уйлер, icreH шыгып бузьшган танкгер, сынган, майырылган кару-жарак, олген ат, мылжаланган жер, опырылган агаштар —осынын 6epi кеше гана сурапыл сотые болып отхенш ангарткандай. 9cipece, ашп жаткан алам денелер1 тупа бойытщы турш1кпред1. Алдан кешн бутан да коз уйренеш екен. Осылай ж аяу салпакдап ж еп-сепз кун журген сон, майдан шебше таянгандарын сездг Кшмдерщщ сыртынан жер тустес халат KHin, 6ipece токтап, 6ipece енбектеп wrepi жылжи бердг Орел жер1 жыра-жыра, ipKec-TipKec сай екен. Карсы аддарьшан шанкылдаган мьиггык даусы еспле бастады. Дивизия баска ж акка ауыскан бол1мнш орнын басты. Булар тун карантысында келген-дг Тан ата немютерд! кердг Окоптары о к атым жерде, титл жакын. Араларьш 6ip гана тсрен сай б о л т тур. Сай табаны - ж ылым ык су. Дайын окоп, дайын траншея. Тек снаряд ойып кеткен жерлерш гана калпына кс.тпрд|. Жанадан ор казып, блиндаждар жасап, тыннан келген дивизия корганые ш еб т курган. Алда улкен шабуыл барын соддатгардын iuii сезедг HeMicrep тым-тырыс. Шабуылга шыгуга коркзтын тэр1зш. Beai узшген жыландай окоптарында иретш п жатса керек. С аду алгашкыда карсы ж ак не icren жатыр екен деп брустверден басын шыгарып сыгалап карайтын. М ылтыктаре етсе тула бойы flip eTin бута калады. Бара-бара м ы лты к даусьша да е л уйренш. Ею ж ак та тыныш жатыр, дегенмен куншз-тун1 анлысуда. Мергендер кезек-кезегтмен коз шмей отырады. Bipey каран етсе кагып тусуге даяр. К,ол пулемет, станоктш пулемет орнаган жерш сезш койса, дерсу о к жаудырады. О к астында калгандардын олш кеткендер1 де бар. Тунде соддатгар уйкьгга кеткенде командирлер эр бел1мше- ден карауыл кояды. Туман туссе, ай каранты болса 6ip бол1мшеден уш-терт адам окоп-окопты бойлап аралап журед1. (вйтпесе тун карангысын жамылып ж ау барлаушылары “тш” QKeTyi мумюн). Супролиев Жубандык деген ж1пт бартугын. Сэду eKeyi 6ip ауданнан. Мшез1 сал есерлеу, батырдыгы да бар ж1пт е/и. Сол Супралиев 6ip куш карауыл бола калыпты. К ар аты тунде окоп шямен ары-dcpi журсе Жигалов дейпн юш1 сержант пулемет тубяще калгып отыр екен. (П улем ета эрдайым коз шмей сак еггыруга тшс.) Супролиев юш1сержантгы коркьггайын деп (онын да козше уикы тыгьшып epirin журген кезО амбразурадан сеюрш шыгады да, станокпк пулеметг1н отбасарын тартьш калады. 247

Жигалов игошып оянып, уйкысын ашар-ашпастан патырлатып ата бастайды. Жеп кзрантыда ок, лапьишап карша бораган. Кдлын уйкыпэ жаткан кулл1 солдат, командирлер шошып оянып мылтыктарына жармасады. Тетеннен 6ip поле келмесе пулеметген ок атылмайтынын 6opi бтедт Немгс барлаушылары келш калган скен деп сыпыра дуршгеш... Супролиев сонысымен коймай пулеметген о к боратып жаткан Жигаловтын устше крнжия кетедг Анау 6ip коркак неме скен, “а-а!” деп айгайлауга гана шамасы келед]. Супралиев мэз болып кэркылдап кулеш. Жигалов ызага булыгып ашуланады. Сол ей арада содцапар, командирлер жинала калган. Супралиевтен сураса: \"Мынау уйкгап жал jp екен, крркьпып уйкысын ашкым кедщ” дейш. 0зш е катер тенгешн сезген Жигалов енш жала жабуга шыгалы: \"Мынау немклерге карай урланып кашып бара жатыр екен, сонан сон аттым!” дейш. Супралиевдереу камауга алынды. Ici оскери дала солына бсршспн бонды. Мундай сотган аман шытуы скггллай. Супралиевгп сор туртп. 03iHiHжснштскппнсн, есерлтнен тапты! Онымен коймай 6iprc журген жоддастарына, жерлссгсрше де ыланы лнш. Сапуш жоне баска соддаттарды ертс1дне-ак кезек-ксзек жауапка шакыра бастаган. Дегенмсн, сот ксигп. 0л1м жазасына буйырган жок. Тек жазыктылар багальонына ж1бсрумсн тынды. Содулершн кулагы тыныш тапты. Супролиев ер жшт с;в. Жазыктылар батольонында жургенде ерекше козге Tycimi. 0 з бол1мше “Ерлйс унйн’’ медалш татьш кайтып кслдт Майданта 6ipre аттанган ж1птгсрдщ шиндс тунтыш рет награда алган —сол. Кей1н де “Улы Оган согысы”, Кдгзыл Жулдыз ордсндсрш, коп медальдер алып козге туст журш. Элгщдей тентекппн тастады. К,органыста ж аткзн м сн де тотенше оклгалар болып туратын. Сэдушн 6ip ажалдан калганы куш бупнге дейш есшен кстпейдт Рота командир! 6ip жолы команда пункпне таяу жсрден бакылау пункпн салу жешндс буйрыкберген. Ей орыс ж1пп мен Соду уй орньщдай жер казып, тобес1н боренелермен айкастыра жауып жатканда нем1стер зснб1рекпен аткылады- ай кел1п. Соду жалмажан берененш арасынан казган орта к у ь т берш. Ана eKeyi eci шыгып команда пункп жакка тура кашады. Kipe 6epicre устерше улкен 6ip снаряд туседт Екеулн жерш шукып казып комгендер! бар. Оншакгы винтовкамсн салют 6epLani. Амал не, есш жйтггер жазатайым кетп... Бес ай корганыста отырган солдатгар жалыга бастаган. “Енд1 кашан шабуылга шыгамыз?\" деп тыкьфшып жургетще, 6ip кун1 тунде командирлер келш солдатгармен энпме отюзш. 248

“Кишдервдй ыктияттандар, шинельдфгад буып мойынга салындар, противогаздарынды тексер1ндер” деген создер1 соддапарды 6ip елен етюздг \"Шабуылга ш ыгамыз ба, жолдас лейтенант?” деген суракка “буйрык болганша тырп етпендер!\" дегеннен баска ештене айтпайды. Уш кунге жететш аукат улеспрщщ. Уйш-тегш о к берш. Осынын 6api зор окиганын алдындагы дайындык едь Солдатгар тушмен уйктаган ж ок, Кездерш cy3in алга карайды. Немгстер жайбаракдт жатыр. Анда-санда ш анк enci3in 6ip атканы бсшмаса кыбыр-жыбыр жок, Тан бозарып атар-атпастан командирлердш To6eci кериш . Сагат он. Bip мезплде арт жактан ауыр артиллерия азынап коя берш. Аслан асты кушрешп, жер-дуние астан-кестен болды. Тисен сымларды узш, откел жасауга адам атганды... Жолдагы миналарды жою ушш, 6ip топ солдат жср бауырлап т а га кетп. Bip кезде автоматын бауырына кысып бугып отырган Сэдущ рота командир! шакырды. \"Барлаушы топтан хабар жок, Сен арггарынан барып, жагдайын бийп кел!” —дел буйырды. Саду: “хул!” дсп окоптан шыгып енбектей жонслш. Мундайда дене- шн ыкшам болганы да жаксы. А рык кана дембелше ден еа бауырымен енбектегендс жерге жабысып калатын. Жуз метрдей жылжыганда, жер бауырлап бугып жаткан ж1птгерге тап болды. Топ басшысы Бабинцев: “Ылдидан тусе бергенде HeMicrep6iaai Kopin калып пулеметген окжаудырды. Lirepi жылжу мумюн емес. Артиллеристерге айт, ен эул1 сол пулеметп жою керек!” —дедк Саду жоргалап кешн жылжыды. Аздан сон комрота артВатальонга телефон сокты. Сакьшдап турган пулеметпн уш оигл. Bip уакы тга “А лга!” деген ко м ан да ести ш . Ж1пттер окопгарынан ceidpin4«Kipin шыгып табспмен Lirepi ушылган. Артиллериянын тау копаргандай ун1нсн нсм1стерддн eci танып калса керек, женш карсылык корсете алмалы. Алга шебше “Ура!” деп келш калганда TipLnepi окоптарын тастай кашты... Сол eraiiHMeHСэдулершн 6oniMmcci уш шакырым алга жылжыган. Шабуылдап келе жатканда катар журген жолдасыннан калай айрылганынды бшмей каласын. Сэдумен ауылдас Момынкул деген ж ш т бар efli. EKeyi жубын жазбай 6ipre журетш. Момынкул атына сай момын, жуас ж1пт болатугын. Аракты аузына алмайды, Tinri кант та жемейш. Сыбагасын ылги Сэдуге беретш. Алгаш шабуылга шыккан кун1-ак окка ушты. Жарылгыш о к йшн тесш кеткен скен. Саду: “ойбай, не болды?” деп жарасын тануга енкешп ед1. Момьшкул елш барады екен. Кугьщан аузына тамызган суга да карай алмады. \"Енш маган 6api6ip”, — дегенге Tuii келш. Зорга есш жиып: “Нускабайга... Нускабайга сэлем айт!\" — деш де узшш кетп. Нускабай - агасы еш, ауылда озат шопан тугын. 249