Б. Тоғысбайұлы. Таңд т2

Ертенше кун аркан бойы кетерше 6i3 буыншак-туйшшек- TepiMiaai колтыкгап озен жагасына карай тарпык, Шищенщ ащы куш адден-ак шскем1зщ Kynaipin, тынысьщды тарылтып барады. Тащ ы салкынмен балык сузгендер, яки кешке карай суга Tyciaci келгендер бодмаса, кун ысыгавда 1ле жагасында бейсеубег адамдар журмейдд. Б1здщ нагыз куннщ кайнайтын уакьпты — туею сагат 6ipni калаумыздын 6ip ce6e6i ссш. Буп кезде кыздардын “бетен icneH” айналыспайшнын эке-шешслер1 де бшедь Bi3 1ленщ жогаргы жагындагы шок жидеге келдйс. 1шше юргеннен-ак хош етс мурнымызды жарып барады. Кущцз мунда шыбын-ииркей кеп те, кешке карай аздаган масасы болмаса, н агаз рахат жер. BipaK кун бата бул ара 6i3 сиякгы балалар емес, ерссек “гашыкгардын\" уя-мекеш. Ен 6ip тамашасы, тура осы туста езещц ею айырып жаткан жалпакарал бар. Кулаш ура бшеен, кетмдерщщ осында тастап, сод аралга жуз1п баруга болады. Онда жидеден баска тал, жьщгыл, кер жусан, а к селеу жайкалып ocin тур. Жагасы - еспе кум, бауырынды тосеп ю.1здырынып жатсан TinTi рахат. Бул —6iaain 03iMiaiu аяпап ecipreH табигат-анамсн, 1лемен коштасу ку н М з сд|. Осьшау табигат-ананьщ аясында езщ суетен адамдармен 6ipre болу, сырласу кандай лэззат! Оньщ уетше бурынгьщай каращ ы уйде тыгыльш, урлык жасаган юеш е бутынып отырмаймыз, жупар етсп жиденщ саясында, булкыньш аккан дарияньщ жагасында, аш ык аспан астында кеуденщ кере дем аласын- Bi3дастаркан жайып, Лэтипа мен Сопенда кутш отырмыз. Кун тастобсгс шыгып алып айналаныц апшысын куырып барады. Торгай екеш торгай да узап ушпай буга-коленкслерщ сагалап жур. Озеннщ коймалжьщ сэры суы кунге шагылысьш а к буырыл туске малынган. Ауьш ж акж ы м -ж ы рг адам тупл коше кезген ит те коленкеде тыгыльш жаткан болу керек. Bi3жиде колснксс1ндсаягымызды суга малып катар отырмыз. Элден уакытга cKi кыздьщ тобслср1 KopiHUi. Баганадан 6epi олардьщ келер-кслмссше дудемал болып сулесокгау отыр едк, скеумЬ де калай ушып турганымызды бшмеймЬ. Менен бойы узындау Жолан ш ок жиденщ ишнен шыгып кол булгады. Айналада олардан озге кьйыр еж ен жан ж ок екенш баганадан 6cpi шолып отырганбыз. Ею кь13 да жур1стсрш жылдавдатып, эне-мше дегенше жетш кедщ, Жолан мен Лэтипа 6iaaeH уялар емес, Tinri cyiiicin те адцы. MiHe, гашык болсан осыларга укса! Ал, 6i3 6ipiMiancH 6ipiMi3 уялып томен карай берем13. Сапеннщ жалт етксн жанарьша —шьщамай кезшиц тайдырьш экететш кебшссе мен. 50

BapiMi3 дастарканды жагадай отырдык, Созш неден баста- рымды бшмсйотырганда Жолан шоп арасынан 6ip ботслкс шарап суырьш: —Ал, кыздар, сеядер бцщц орта мектеггп тауысканымызды бшеандер. TeMip екеум13 атгестатымызды сендерге арнайы жугалы отырмыз. Кысылмандар, жакынырак. отырындар, — деп, дастаркан басьш емш-ерюн билей бастады. —Ал TeMip! Кешеп олендщ кайталап 6ip окышы! Кдпел1мде сасып калдым. Кудымбетов агайдын тапсыруымен мектепке, мугал1мдерге ризалык конш быщрген олен жазып едам, аттестат тапсырылган кеште соны окыганмьш. BipaK дал каз1р оны кайталауды кисынсыз Kepin: —Coaaepi ес1мде жок, — дей саддым. —Есще туарсещш ! —деп Лэтипа д а колкдлады. Сэпенге карасам, коз1 ж эуд1реп ол да киылып сурайтындай корщщ. Оньщ устше Жолан м е т такымдай туею: — Эне 6ip жер1 калай ед1? “Арман ж о к арнасам да бар тецеудц котерген мектеб1ме м эртебем дГ — калай-калай киыстырады, э? — деп аузыма соз салгандай болды. —Мен баска олен окиын, — дед1м калтамдагы блокнотка кол жупртш. — Элл елецщ “аудандык газетке берем” деп Кулымбстов агай алып калган. — Mearii кандай олен окысан да окышы! — дед1 Жолан колын 6ip сштеп. - Сен де булдана калады екенсщ! Мен кумшжщюреп бастадым: Еши, мше, балалыклен коштастык, Аскзрала арманга кол жете ме? Жаксымен де, жаманмен де достастык, Жастык ииркш жарта жыгып кете ме? Алдымызда талай киын жолдар бар, Адаспайтын жапгыз жолым кдйда скен? Ат емесшз тепе жолда жоргалар, Алда турган шын ба, аддс сай ма екен? Сур1нсек те турып алга басамыз, Калгамыз ж ок OMipaeH кеш жас туып. Богет бузтан тау суындай тасамыз, Алдымызда жаркырайды жаксы умп! Ушсу1йрдей кол шапалактады. Осы куш бул олецдер1мнен уялар ешм, ал ол кезде соз уйкастырганыма мэз сд1м. —Ой, молодец! —дед1 Жолан колын узагырак шапалактап. Ол мен не жазсам соган риза едг —Бас жагында псссимистж сарын бар, —деццЛэтипа кугпе- ген жердсн, — Б1здщ жастар сэры уайымга сальшбауы керек. Бул, орине, жаттанды соз.

— Поэзияда аздаган мун болуы керек, — дед Сапен баяу унмен. - Онсыз акын acipe кызыл созге, жылуы жок риторикага салынып кетещ. Мше, керек болса! Эшейшде ундемейтш, уян деп журген кыздын шлнде тэты кандай сыр бар екен? Талас узакка созылып кетеда деп кауштенсе керек, Жолан шарап куйган стакандарды усынып: —Oyeni мынаны алып крялык! —деш. - Ал, Латала, сен 6ip ауыз саз айтшы! — Айтсам былай: атгестатгарьщ к у п ы болсын, екнрлерщ жупты болсын! Аумин! —деп Латала б в еспмеген “бата” айггы. —Ой, молодец! — деп колпаштады оны Жолан. Сэпеннщ стаканга ершн гана типзтп жерге койганын коз киыгымен к о р т отырмын, 6ipaKб1рдснедеуге батылым бармайоы. Жолан api-6epi зорлап к о р т emi, Сапен сыпайы гана колын Kepi итерщ. — Менде 6ip ауыз соз бар, — деп Жолан ерютлрек. — Кеше гана TeMip екеум1з кулын-тайдай тебюкен бала едак, енш, мше, ер ж е т т , ж т т катарына косылдык, Мен медальга не бола алмасам да институтка тусетш1м е сенемш! 0MipiMOi ж ас урпакты тэрбиелеуге арнамаклын... Ал б1здщ Тем1рден акы н -ж азуш ы ш ыга м а деген ум1ттем1з. Осы екеум1здщ арманымыз орындалуы ушш а л ь т коялык! М унысы кшжене артыкгау бодцы. Б1здш арманымыздьщ орындалуы ушш кыздар се з айтуы керек ед1. Жоланньщ осындайда белсенщ болып кететио бар. Лэтап а Сэпеннщ темен карап отырганын байкап, богелш калды. —Оу, Сэпен, саган не бодцы?Тем1рдщакын болуына тшекгес емессщ бе? — деп Жолан озшше бастырмалатьт келе жатыр efli, Сэпен: —Арак ипкеннен акын шыклайды, — деда. —Оу, бул титек кана гой! А к тшеу! Кдне, алып коялык] — Арак шженнен акын тугш, жондд адам шыклайды! — деп Сэпен Жоланга тжтеп карады. Бул создер маган арнальт отырганын iiniM сезе койды да, ынгайсыэданьт калдым. Жап- жас басымен акы лгойст сойлеушен e3i де кысылды-ау деймш: —EipaKарак ш удш адцы-арты осы болсьш, —деп стаканын кетерш, 6ipaK илкен ж о к Мунысы маган 6ip жагьшан жаны ашыгандык екенш сезсем де, синил жагьшан “эдден билеп, Tecrerici кслеш, тура-бара не болады?” — деген салкын ой денеме шараптан бурьш тарагандай... —Ал, иппссендер койындар, 6i3 суга тусем1з! —деп, Жолан Лэтипанын колынан тартып орнынан тургызды. Элп шпеен

шараптан а к куба ещ алаулап кызартан Лэтапа шыбыктай бура- лып Желанный иыгына колын садды. — Журщдер, 6apiMi3 де тусеййс, — деш майысып. Мен “не дер екен” деп Сэпенге карап ед1М, ол орнынан козгала коймады. —вздерщ тусе бер1ндер, 6i3 энпмелесе турамыз, — де,щ ол мен ушш де жауап 6epin. Жолан осы жауапты купп тургандай, жеп-жендл Л этапаны суйрей тартып жвнеле бердк Аздан сон олар калынта Kipin квршбей кетп. Б1раз уакыт ун а з огырганнан кешн Сэпен: —Таты да олен окынызшы! —дед1. Мен оз1мнен озш ыза болып: — Окымаймын! — дедам. — Неге? — влекмен жазган хатыма неге жауап бермедщ? — “Жаза туссш” дед1м. —Жауабы болмаса, хат жаза бергеннен пайда не? —Ci3 тек пайда жагын ойлайды скенс!з! —Жауапсыз хат — айдалага атылган о к емес пе?! —MiHe, бул —жазушынын созЛ Мен 6ip ютаптан окыдым, жазушы боламын деп талпынган адам ен алдымен хат жазуды уйрену1 керек. Улы жазушынын 6api кун сайын хат жазуды мщдет санаган. —Ой, олардай болу канда! — деп жорта кипшейшеийм. — “Болмасан да украл бак” демей ме Абай атамыз? Сэпен мен ойлагандай буйыгы, уян кыз емес, ютапты коп окитын, бшген, туйгеш мол туйтын кыз болып шыкгы. Эш ейн ерюн косLoin сойлесе алмай жур екенб1з. Tirni сез бшем деген менщ вз1мш тыкрырып барады. Энпмс эдебиет такыры- бына ауыекзнын жаным суйсе де, мунда келгендеп непзп максатым - махаббат мэселесш ашып-айыргым келш отыр. —Сонымен... Менщ хатгарыма не дейсщ? —Не дешн?.. Журек сезЫш хат аркылы да бщшруге болар, 6ipaK махаббат тек онымен олшенбейш. Байкаймын, Сэпен тым теренге тартып барады. Кай жерде топн тежелерш юм 6uiciH, мен де ынгайымен журе берущ жен KopaiM. — Махаббат дегенш калай тусшесщ? —Эз1рше оз nkipiM жок. Kert6ip ойшылдардьщ, жазушылар- дын махаббат жайында айткандарын дэптер1ме Komipin аддым. Барлыгьшын niiopi б1рдей емес. Timi карама-карсы ой айпедн- дар да бар... Ал оз nkipiH калай? — деп сурады ол кенетген. Кдпсл1мде соз таба алмадым. Шынында, махаббат туралы коп айтылады, коп жазылады, ол не 03i? Крлга устап, дэмш

татып коруге болатьш нэрсе ме, алде ауада калкып журген, немесе киялдан туган угым ба? —Менщше, —дедам oirreyip 6ip niicip айту керек болып, — Махаббат пен достыкгы айыруга болмайды. Махаббат - дос- тыкгьщ бшк шьщы! — Сонда ер адамдардын арасында да махаббат бола ма? — Болмаса, Достоевский Шоканга “гашыкпын” деп жаза ма? Сапен ойланып калды. Эщтме такырыбы кокей тескен ойдан едэу1р алыстап бара жатканын ангардым. Соз сарынын алгашкы арнага бурып: —Суймесен, шынынды айт, — дедам тап 6ip жауап алып отырган тергеушщей, — Боска ауре болгым келмейда. Сапен улкен кара коздершен жалт карады да сэл ойланып: —Эуре болгьщ келмесе, epiK озщдс, — деда басен унмен. Б1рден “сенге” кошкенш байкзмай да калды. Мен не flepiMfli бшмей сезден тосылдым. Э ц п м ет api карай жалгаудьщ ретш таппай тур едам, Сэпеннщ 03i бастады: — Сен ертен кдлага кетесщ, — деда ол саусагымен жср шукьш отырып. - Кала кызыгына 6ip енш алган сон мунын 6api умыт болады. — Умьггпаймын! ОллаЬи, умьпттаймын! — дедам элдеб1р нэрсенщ ушына крлым шшгендей болып. —Тек сен де умьп- паймын деил! —Сен эуел! окуьща туе. Маган аландама... Хат жазып тур... Бул жолы Сэпеннщ дауысы даршдеп шыкты. Орньшан турьш, жиде агашка суйенген Kyfti терю карады. Cipa, козше ж ас тып>1лса керек. М ен де орнымнан турып жакындап, иыгына крл салдым. Балгын денеда дар erin, алаканымнан сусьш шыгып кеткенш 6ip-aK байкадым. Шошьпъш алмау ушш озеурегем ж ок —Оган дешн баска 6ipey кездессе ше? Сапен жауап каткан жок, жасаураган коз1мен жалт бурылды. Б1раз уакыт т а г а да унс1з турдык, Элгшде льш етш тасыган сезЫ сабасына кайта тускендей болды. — Сен кандай мамандыкды калайсын? — дедЫ элден уакьпта, баска саз таппай. — С у инженер! болгым келеда. — Су? Инженер? — дедам неге таныркаганымды 031м де бшмей. - Ол саган л айы к па? —Л айы к болганда кандай! — Сапен создщ арнасы баска ж акка аутанына куангандай, озшен e3i киялданып 6ipa3 турды да езен ж акка ойлы козш кадады. - Мына шалкьш жаткан езеннщ келешеп туралы ойландын ба? Ол осьшайша кум- 54

тасты Балкашка суйрете бермек пе? Коктемде тасыганда дэл 6i3 турган жерге дешн су алады, томенп ж акгагы каншама ауылдар таскьшнын зардабын ш егед?! Мал кора, мая-мая шоп, Tiirri адам да шыгын болган уакытгар бар... Жакында мен 6ip клал окыдым. Сонда осы 1лс озсншщ келешеп туралы айтылыпты. Б1рнеше жоба, жоспарлар келттршген. БЬ титл бшмейш екенб13 гой, бул 1леш будан ж уз жыл бурьш зертте- гендер бар кершедг.. Коптеген жоба-жоспарлардын шлндегкл кокейге конатыны — озенш Кдпшагай тусьшан байлау. Сен Кдпшагай тауын кердщ гой? Lie сол густа ею жаклар тастын арасымен кысылып агады. Егер сол арата богет салып орнатса, 1ле epi элекгр жарыгын бермек, opi Акдала сиякты талай шел далаларды кок жасыл алкдпкд айналдырады! Сэпеннщ coaaepi кулатыма ж агап барады. Непзшде менде киялшылмын гой, оньщ элп айткандары коз алдыма елестеп кдна коймай, куш ертен жузеге асырылатындай эсер етп. Сонын барлытын осынау каршытадай кара торы кы з баска- рып журсе гой! Heci бар, Сэпеннщ колынан келеда! Асау езенш ауыздыктап, кырта, шол далага су шыгарса, сонау сексеушден озге ешнэрсе оспейтш боз такыр гулдей жайнап шыта келсе - акынта таусылмас такырып емес пе? Тутан жерти коркейтуге белсене ат салыскан Сопенш жырламатанда юмш жырлаймын?! Ол олендерде карапайым казак кызынын орындалган арманы тана емес, 031мшн де журек лупш1м согып турса гой! Иэ, 6ip Караганда коз тартар сулулыты ж ок, жаркылдак м1нез, ерекше кылыгы да байкалмайтын уян кыздын imi толтан ой, арман екен. Оньщ айтып турганы куртак клял емес, юке асатын аскак арман Topisai. Ол езшщ OMipiH улкен icKe, и п максаткз багыш тамак. ©з басым мундай ойлы, сез1мтал кызды эл1 коргем ж о к - М енщ эуелп эуесппм , кыз ретшде айналдыртым келген! жайына калды. Коз алдыма эдеби кешпкер келш тургандай... Мен уйкыга мае болган адамдай киял куша гы нда кеп турьш калсам керек, Сэпеннщ: - Суга туспейм1з бе? — деген4нен шошып оянгандай болдым, — Ci3 осы арата шомыльщыз, мен жогарьщан барып тусешн, — дед| ол т а га да кайтадан “ci3re” кошш. Сейтп де ток балтыры жалтырап жупрс жонелдь Кддырмай бос ж!берген кос бурымы желмен жарысып ойнап барады. Кызыл ала сиса койлеп ып-ыкщ ам, жумыр денесше кандай жарасады! EniicriH лагындай лыпып сеюрген С эпен аздан кей1н квзден таса болды. М ен шеш1нср, шеш1нбес1мд1 бшмей

дагдарып турмын. Шешшешн десем, дамбалым ecici, кыздар Kepin койса уятгагы! “Крй, одан да дастарканды кузетш отырайын” деген оймен баганагы жарлауытка келш аягымды суга малып, бепмд1, мойнымды шайып коленкеге кисайдым. Аспан шайдай ашык, кок те емес, а к та емес боз мунарга малынып тур. Шыркау бшкге де, кок жиекте де шоюмдей булт ж о к Жарды сабалаган озеннен салкын леп ессе, кыр жактан KcpiMcair согады. Шолп еткен дыбыска басымды котерш карасам, Сэпен кара шашы су бетше жайылып, кен мандайы кунге шагылысып аралга карай жузш барады екен. Д эл кэз1р менщ коз!ме ол келешепне карай кедерп атаулыны суша жарып жузш бара жаткандай елестедк. М аман екеум1здщ махаббатымыз осылай басталган, балам. Екеу1м1з де уэдеде турдык, берген сертген ауган да, айныган да жокдыз. Ол су инженер! м амандыган алып, Кдпшагай тещз1 мен ГЭС-ш салуга катысты, каз1р министрлйсге кызмет ютейдь Ал менен акын да, жазушы да шыккан жок, Энид болам деген арманым коркемонерпаздар ушрмесшен opi аспады. Жэй гана эдебиетип-галыммын, жакь1нда докторлык диссертация коргаганымды бшесщ... Ал менщ есю достарым ше? Бала кездеп “атаманымыз” К дйьт каз!р бщдей 6ip совхоздын директоры. Ол да бул дэре- жеге онайлыкцен жеткен жок, Тентекппнщ аркасьшда ксштеу о к ь т , енбек жолын трактористен бастауына тура кедш. BipaK кейб!р балалардай азган жок, тозган жок, ожетппнщ аркасында максагъша жетп. Оны жетелеген —бойына бггкен намыс, ката- рынан калу деген ол уидн т1рщей комгенмен б1рдей eni. Бул кунде ур да ж ы к мшездщ онда журнагы да жок, биязы, жайдары жйтг! Жас ecnipiM кез1мдеп досым Жолан сол 03i айткан пединс- титупы узщк багамен б тр ш де, коп жыпдар MyraniM, мекгеп директоры, аудандык оку бол1мш1н MeHrepyuiici болып кызмет icrefli. Жуырда ауатком председателш1н орынбасарлыгына жогарылады. Ол, айтпакщы, Лэтилага уйлене алган ж о к Оныншыны 6hipiciMeH ауылда шофер болып жумыс icrefliiH Сэрсен оны 6ip тунде алып кашып кетигп. Аудан 6ipa3 шу когерген екен, Сорсеннщ айналасы кунгп еда, жабулы казан жабулы куйшде калыпты. Оньщ устше, ата-анасынын ризалыгымен кеткен кыз, басын жерге канша токлактаганмен ештене icreH алмаган. Сенщ жасьща дешнп OMip жолым мше, осындай. Огкещц шолып отырсам, ен бастысы — б1зде улкен максат болтан екен. Киикентайымыздан киыншылыкты коп коргендисген 56

бе, ешюмге арка суйемептз. Барлык максаткз оз куш1м1збен, оз'енбепм1збсн жетпк. Вершен бурын журек таза еда. Алда - арман асулары туртанын оймен угып, ш п ен сезген сайьш журек калай лупщцеуий еда! KiiniH студентпк кездеп, одан кейшп eviipiMiaai баяндасам, бэлюм, будан да м эн д1 жайларта канар сдщ. BipaK бутан асыкцасам деймш, сен ер жет, жиырма беске кел, сонда тэты 6ip дэптер1м колына тиер. 8 з1ршс осы жазтандарымды ыждаЬатпен окып шык, Сосын ойлан да niidpinni ортага сал. Мумюн, менен кез1нде коп кате кетксн шытар, акгартанын болса, жасырма, айт. Ен бастысы, оз OMipiHмен экеннщ OMipiH салыслырып кор, мумюн, эркллы ойга шомарсын- 0 ftreyip маган жай адам емсс, жаксы азамат болып оскенщ керек, балам! 1974 АСЫЛ АДАМ АЙНЫМАС (Акркан царттыц оцгшес!) Асыл адам айнымас. Sip бепинен крйрылмас. Абай Bi3WHел ол кезде Мунды тауынык манайында кошш-конып журетш. Таудын бер жаты —ши, боз есетш ж азык дала да, ар жаты Сарысуга карай жонданып барып кум га уласады. Бозкол, Каракал дейпн суы тущы шалкар колдер1мЬ бар. Экем байлардьщ кошетш, конатын жерлерш, куды к крраларын жалу журш арапап к о р т , куш бурын хабарлап туруымен ас-суын айырган. Шешем бай ушнщ ж1бш mpin, алаша-сырматын токып, казан-аягы н котерюш кунелткен. М е т он CKi жасымда жалшылыкка бердт Эуел1 козы, кеюн Кой, сосын ж ы лкы бакты м . Ес жиып ст е к ж ап кан сон жалшылыкга жургендд намыс коре бастадым. Bip куш ж ылкы шинен байте куланы устап мщдам де, ердсп аты шулы урыларта Lnccin, кен Арканы узыньшан да, кодденешнсн де к е с т ж ур т, байлардын ж ылкысына жаудай тидш. Жылкы урлау 6ip жагьшан кун квркгпн амалы болса, еюнни ж агынан ат жалын тартып м 1нген ер жцтгпн кажыр-кайратын танытатын анер каршуни едк MeHi кажыры бар ж1птдеп, ссшедшн байы Моддгул кештыты- нын астына апды. КшмЧиим Модiгулдын мойнында, ат косшымын. Ы ме туеш ждеткен даугерлер Мэд1гулдьщ айбатынан сескешп тисе урына алмайды. Аса 6ip азулылары

келсе, М экеннш , малы ке п , маган tui типзбей 03i жол- жобасымен жонелтш салады. Ал менщ бул ауыгщы айналшыктап журушнщ ce6e6i - Мокецнщ Жамал атгы кызы бар. Керме кзс, а к т а бет Жамал биыл он ж ст!ге толып, бой жетш отар. Эттсн не керск, алып кашайын дессм куры га узьш экесшен коркам. Мал’ 6epin айтгыратан жагдай ж эне ж о к 0 з басы м с т Tepic кермейтш сиякгы. Жастайынан атасгырган Kyfteyi кокжотел ауруына шалдыгыпты деп естимш. Мен сиякгы кашкын кедейге 6ip едшн бедщ байы соншама неге ыкыласын аударды десем, ce6e6i бар екен. Шокша сакадды, кызгылт сэры М эддул сонга 6ipcp жыдца бел алып, атак-абыройы асып кследд. 1збасар iHmepi де осш-жетшп, жан- жагьшан Tipcn тур. Айгайга айтак косатын ара агайындары та га бар. Кырыкка иск арткан Мэддулдын енддп арманы - болью болу. Бул жодда ушлген тастай больш кесе-келденен жаткан адам — кулл1 Сарысу бойынын сарабдал шонжары Эуслбай. Эуелбайдын байлык кормалдыгамен коса кала жаклен байланысы бар. Катынаган сайын улык-эюмдердщ койны-конышын тыгандап кайтады деп есттй з. М эддуддын калага Tici батпаганымен, ел шпвдеп абыройы артыктау. Ру-рудын ип жакрылары осынын аузына карайды. KicLniri, адамшылыга оз аддьша, can-cepmiri тэты бар. Аулынан эн узшген емес. Жиын-той жасап, алые, жакьшдагы аузымен кус тютеген акьщдар мен ж ез тандай эншшерда дария куйган коддей ж утап жатканы. Кеж1р м1нез, кеседш кылыгынан шоши ма, ип жаксылардьщ Эуелбай ауыльша катынауы аз. Болью сайлауы ж акь1ндаган сайын ею ж ак жалпак елд1 eKi жарып, жиын курып жаткан. М эд1гул ауылынын кара- курасы коптсу коршгеншен секем алып, Эуелбай алыстан шалатьш амалга Kenjirrri. Губерна шенеунш Логинов оньщ коптен табакгас Kicici екен. Эуелбай оган жаздын ж айма-шуак кундер1ндс сулйсгей торт кара ат ж еккен поуескесЫен мер баекзн жасырын кагаз ж1беред1. Онда 6ipa3 кун жайлаудын сэры кьгмызын iuiin сергш кайтуьш жэне б!рл1-жарым ic тандыра кетулн сураган. Арканы уры к а т а л кеткенш, солар елд1н тынышын алып турганын, Hcipece, Мэд1гул аулынын сойкандыгьш, уры жумсап, едд1 ылагеа салып жатканьш коса арпкан. А к патша кулаганм ен, Уакытша Ук1мет дегеннщ кь1лыпп.шан каны тамып тур. Дуан ж акты кайдам, дэл бЬшц едде em6ip озгерю ж о к Калага барып кайткандар: “Эюмет кобейдд, 6ipiH-6ipi жагасынан алып жулкьюып жатыр”, - деген хабарды жи1 айтады. Ауылдын шалдары: аумалы-токпел1 заман т а г а кедд1 м е” —деп, алладан а к тшеу ттлейдс 58

Сол туста Эуелбайдын аулына Логинов келйгп деген хабар дунк ете кзлды. Омырауына алакандай сэры жез таккан поиггабайларьш ертш жур деп еспп жатырмыз. Тунде 6ip жакган жолаушылап кел1п, атгарды тан асырып ж1бергенмш. Ертемен турып карасам , тусаулы атгар суда уиездеп калыпты. Соларды батпактан шыгарып жургешмде, даланы дуарлетш шауып келе жаткан торт атгыны кордам. Байкаймын, бет алысы - мен ж ак, Жакындаганда, омыраула- рьша сэры жез таккан поиггабайлар екенш таньшым. - Бул кай ауыл? —дед: алдынгы 6ipeyi акырып. —Мэдагул ауылы, —дедам. - Акжан Шапкарбаев дегецщ бшесщ бе? Журепм су ете калды. “Мен” десем, тура бас салып сабайтындай кершдь - Кеше гана дуан жакка жолаушылап бара жатканын Kopin сд!м, —дедам. - Машгулдын оз yiii кайсы? Кане, туе алдымызга! Поштабайларды бастап алып журд1м. Екпшдер1 жаман, жай басайын десем, атгын омырауымен кагады. Мод1гулдын он eid канат а к уйш щ айбынынан каекыр бет поштабайлар шошыган жок, Еж1рей мурт 6ipeyi: - Уа, Kim бар уйде? Ш ы к бермен! — дсп айгай садцы. Бакталасы Эуелбай болыс ж умсап ж1берген поштабайлар екенш сезда-ау деймш, Мод1гул кзеарысып шыклай крйды. - Мына уй кырылып калган ба? Эй, сен барып айт. Ояздын шабармандары келш тур де! Уйктап жатса, оят, Мэдагулдын езше тиесип пакет бар де! Узж, керегелерш кошкар мушздеп оюлаган а ко та у iiui мен Kipin келгенде кара коленке екен. Эшекейгп жалпак баскур, терме баулар -ryHairi аш ылмаган уйден а н ы к коршбейд1. Модагулдурия корпс успндс, -пктеп койылган жастыкка жалгыз 03i ж антайьт жатыр. Kip аягыммен торге шыгуга бата алмай, босагага шарт жупнш отыра кетш: “Моке!” —деп бэсен унмен сыбырлап едам, М эд1гул соз1мда бел1п: - Еспп жатырмын, —дед1. —Эуелбайдын шабарманына уйден шыгып солем берер жайым жок, Кагазын береш де кетеш. Мен басымды иген калпымда кайта шыгып: - Отагасы сыркатганынкырап жатыр. Кдгазды менен берсешз де болады, —дсд!М, Еж1рей мурт: - Э-о, солай ма?! — деда южшш. — Коз1н1н ей осейш деген екен найсаптын! Балсм, калай-калай молигенш нэш эн- дакгщ алдына барганда корерм1з! М э! Устат кольша! - деп тасырлатып шаба женелд1. 59

М эд1гул есюше хат танитын. Жуз1 сурланып, танауы кусырылып кагазга узак карады. — Ояздан келген орыс меш мен коса алты адамды шакыртыпты. Эуелбай кулкынына мыктап тыкса керек... Меш сойтш мукзтпаккрй!.. Эге-моте кадалганы сен. “Модцул уры устал отыр”, —дейш... Жэ, бара корелис! БЬ келгендс Логинов Шоклартас булагынын басына уй Tucripin жатыр екен. Меш ею солдат жапсарластыра тшлген ею белмел1 уйге алып юрщ. Жастау келген а к куба орыс жнтп казак тшмэил аркылы жауап алды. Тыгыз буйра сакалды, 6iiiK коз Эуелбай жанында тур. — Кдйдан келдщ? - дел сурады Логинов. —Yinim iii ауылдан. —К эаб щ не? —Жэй шаруа аткосшымьш. — Bip жылда неше жылкы урлайсьщ? — Урлыкдсн жан багып жургешм ж о к Бул елде кушм улпн журмш. Менщ соз1ме ллмэш аркылы тусшген сон Логинов Эуел- байга бурылды. Эуелбай аздап орысша бшетш. Eneyi 6ipa3 кунюлдескен сон Логинов маган карал: — Сеш атакты уры дейда. Э з елше сыймай кашып жур дейд1. Жиырма бес шыбыкдуре согылсын! - дел турып Kerri. Сол жылдары ор болыстан 6ip-6ip урыны камап, дурелеп, едд1 коркьггьш, урлыкгы тиямыз деген завдары бар-тугын. Аты шулы урыларга писней мен1 дурелеу1 — Эуелбайдын Мэдггулды озшше 6ip мукаткысы келген! екен. Ею солдат дереу кол-аягымды байлап, кшьщер1мш шеигп де, етбелмнен жаткызды. Немен урар екен дел коз киыгыммен карал коямын. Бшепн сыбанган деу соддатгьщ кольшдагысы шыбык емес, осы кунп шланг сиякты куыс езек резенке. Ел ж ин альт карал тур. Жуздершде жанашудан repi урей коп. —Е, сорлы кедей, елед1-ау енхи... —Басканы кормей улык жарльшы кореш! —Ею бука cy3icce, арадагы шыбын олед1, —деген дауыстар кулагыма еш с-ем!с естш п жатыр. “Э у п ” д е л ур ы п кал д ы , к а й к а н CTin ко л-аягы м ды козгалтканша га гы 6ipeyi сарг етп... Bip уакытга cciMfli жинап, K03iMfli ашсам, жалгыз жатыр екенмш. К,ол-аягымды босатьтты. Анадай жерде мылтыкка суйенш 6ip солдат отыр. Cipo, менщ кузепшм болуы керек... Кун бесшнен ауыпты. С у шлам келд1. Насыбай да шскепм келш е л т барамын. Бай уйшщ Сот1бай деген жалшы житл бар еда. Конекке кымыз к у й ь т алып барады екен, бурылып к е л т жаныма токгады. 60

—М э, iiu! Ешюм кермей турганда жугып кал, сорлы! Кымыздын терт тостаганын 6ipiHeH кеш н 6ipiH тастап >Ki6epin ед!М, аузымнан а к ipriK болып кайта тегщщ. Насыбай шскеп кана жаным жай тапты. Б1раздан кешн бойыма куш- куат ене бастады. Кун енкейш, кальщ бултка eHin барады. Аспан тунерш, бушрдсн жел котерщш де тошрек алай-тулей болуга айнадцы. Поштабайлар лауга мшетш жиырма шакхы атгы косакгап, суга карай айдап бара жатыр екен. Ыскырган камшьщан уржкен mend атгар арканга оралып кдлганын к о р т огырмын. — 0 й, мына жамандаткыр кайтедд-ей! — Арканды таргг! Ойбай, анау кылкынып олетш болды гой, ей! - деген дауыстары а ны к ecTuiin тур. —Эй, Акжан! —деп, дауыстады меш танитьш 6ipeyi. — Неменегс бешрейш отырсын? Анау атгы босат! Атгардын оралган ж й ш жазып журш, солдат ж акка карап крямын. Желге аркасын тосып, махоркасын орай алмай оуре- л е н т огыр... Шетгеп бэйге куда коз1ме оттай басылды. Мойнын ала аркан киып тур. Басыма 6ip ой сап етп . “Мыналар мен1 айдап экетсе гой айдалада суйспмд1 mipiTem... Одан да тэуекел! Атса осы жерде атсын! ©леем ол1пмд1 артып окетпес, ел шщдемш гой, жер шукып комер... ” Бел1мдеп торт кулаш берен белбеу1мд1 meinin, куланы нокталап ж 1берш, каргып MinaiM де, ура жонелдш. Артымнан: —Бу юм ей? —Токта! Токта! —Атган! Атган! Кашты! - деген дауыстар eermin жатты. Эне-MiHe дегенше аркан бойы узап кеттш . Тарс-турс о к атылды. Артыма бурылып карасам, солдатгар мылтыкгарын арбага суйеп койып, атьпг жатыр екен. ©m eyip кудай сактады. Коп октын 6ipi калай жазым стпсген1не кайранмын... Сарысу бойы - жагалай отырган ел. Бай балалары кун батар апдында 6ip-6ipfleH жорга MiHin кы ды ры п журед1. “Атган!” —деген айгайга aypairin, 6opi жабыла куды. Артыма карасам, тобылгьщай тугасып кслед1. Бепм кунбатысжак, Желге карай ушып келем1н. Шагырлы адырына шшгешмде карсы аддымнан жанбыр куйып бердт “А, кудай!” - деп, камшыны баса TycriM. Ауылдан он-он бес шакырымдай узадык, Буйте берссм, булар кос атгап куып д1нксмд1 куртар деп, амалга кеигпм. Дон аскан сон жал-жадды жагалап, кулаган 6ip есю тамнын тасасына кеп тура калдым. 61

Кугыншылар клкулап етш жатыр. — Былай кетп! —Жок, тура шабындар! —b i кершбейда... Кумга тарт, кумга! —детен дауыстары узап барып басыдды. Эдден сон кас карайды. Кдасгауда уйшген есю шоп жатыр ексн. Арасын ашып ж!бер1п, б!раз тыныгып аддым. Денем суыган сон, ерде отыра алмайтын халге келгешмд1 бидам. Шалбарымды шеиип, ею балагьша шоп тыктым да аткз жады- гып мшш аддым... Крйшы, oirreyip, елмей Tipi кадган сон 6opi6ip екен, ипшлеп журш, куйеуге шыккан 6ip апамнын ушне кештстш жстш, ер-токым, корпе аддым. Жаныма торсык байлап, 6ipa3 кун далада кашьш журд1м. Кундаз оз1м сеюдщ жарлы-жакыбай, малшылардын костарына барып, тунде иесп, е ш з коралардын басына тунеймш. Коп узамай “неш ощпк” ереушдеген елден коркып, поштабайлармен 6ipre кашып кстати деп естцим. BipaK меш “уры ” деген кагаз болыстын колывда. Бэледен басымды арашалау ушш дуанга бару керек бодды. Экем 6ip малын сойып, едщ жинады. Агайын-тугандарым жолыма оны-муны жинап бсрш. Соларды пул кылып капага тарттым. Кала аласапыран екен... Адюкат iaaen жургешмде, коптен калада туратьш, K03i аш ык 6ip саудагер агайьшымыз: “Ka3ip куынганмсн пайда ж о к 0к1мст ауысьш жатыр. Коктемге дешн куг” —деп акьш берд1. Кдла мен б1здщ ауыддьщ арасы —жук арткан туйеге апты кунщк жол. Атым ары к еда, узак жодды котере алмай, жалу калуга айналдым. Ушкойтас деген жерде кудам отырушы еда, соган барьш, ат мшудендэмеленш, жалгыз G3iM жолга шыкгым. Bip кезечнен аса бергешмде алдымнан салт атгы екеу шыкгы. Кер айгыр мшген 6ipeyi —сакалына нар кумю енген, суду муртты, нур сипатгы Kici екен. Басында тулю тымагы, белшде есю Kicici бар. Онын кзсында — курен шолак ат мшген, басында елпр1 тымагы, устщде кара тоны, аягында суртпе табан eriri бар а к куба, муртты ж т т келе жатыр. - И э, кай баласын, карагым? - деда кумю сакалды Kici солемдесш болганнан кейш. - Тама деген слм1з, кария. - Е, шырагым, Тама болсанжер жагдайына каныкшыгар- сьщ. Шуда еткел барып бщдан бе? - Бшемш, кария... Камкалы, Кдпыкты дейпн откеддер1 бар. - Ал... Жол болсын. бзшшн бет алысьщ кай жак?

- Ушкойтаста кудам бар еда... - Шыккан жерш кай ауыл? - Орынбек ауылы. - Ал, балам... “Жолдаскд жолдас крсылса, жол болады” - деген. Тама, Таракты жерш бшмейтш едак... Бупнше 6i3re жол керсетш, куданызга ертен барсаныз, кайтеда? - Мен де жолаушымын гой, кзрия. Оньщ устше атым болдырып келедь.. Мешн шубыртып келе жаткднымды кария жактырмады бшем, улкен нурлы кезш тйсгеп 6ip карады да ундемей калды. - Улкен Kici айтып тур гой... Кдйтара 6epeci3 бе? - деп, муртгы ж т т сезге араласты. Даусында салмак, ызгар бар. Ke3i от шашып тур. Мен созден тосылып калды м . Енш жалтарудын ж вш жогын 6min, CKeyiH бастап Kepi кайтгым... Намазшам кезщде Орынбек ауылына ж етгж. Шай устшде элп юсшер жон сурасты. Сакалына нар кум1с енгсн кария кюшщ аты —OaiM де, муртгы ж т т г щ аты Жумажан скен. 03i аса коп свйлемейда. Сурагына кыска гана жауап кайырады. Бетще жалтактап карамайды да, караса imi-сыртынды тугел тштнендей K03i внмен1ннен втед1. Ет ж елш т, enai жатар орын сайлана бастаганда, муртгы жшт маган бурылып: - Ci3 екеум1з атгарга ж акындау барып ж атсак кайтед1? — деда. - Маган 6epi6ip. Уй Heci мырзасынып: - Уры алады деп крркэсындар ма? Атгарын кодды болса, осы ауылдан д а мшюке ею-уш тай табылар, —деп кулдг - Огагасынын мырза сксн1н к о р т отырмыз... Тек эшейш аш ык ауада ж атсак па деп едак... - Э , онда мейшдер1ндз... Сыртга 6i3re тосек салынып жатканда, Жумажан скеум1з атгарды тусап ж1бердак. - Былай шыгьш энпмелсссек кдйтед1? —деда ол маган. - Макул. Аласа тобешн басына шыгып, 6ip койтастын успне отырдык - Ci3 осы манайды жетзк 61лсм1н дсдвдз, в? - Ив, бшемш. - Бетпакдаланын канша жерш 6ineci3? - Алты болыс елдщ жср1н узынынан да, колдененшен де бшемш. - Э, оньщ жаксы екен! —деп муртгы ж 1п т ойланып калды. Баска соз айткан ж ок

Уй сыртындагы тосекке катар келш жатгык, в н е бойым ат устшде жургендисген тез-ак мызгып кеткен екем, 6ip уакьпта квзадщ ашсам — Жумажан ani ояу жатыр. Мен уш уйктап оянганда да, ол айналасына карал жатты. Сонгы оянганымда Уркер мен Таразы котершш калган екен. —Ci3 неге уйкгамай жатырсыз? —дедгм шьщамай. —Уйкгамаганымды кайдан бшдйиз?.. Мумкш азбен 6ipre оянган шыгармын... Ал, оз уйкын канды ма? — Кэнган тэр!зд1... —Bip соз айтсам кулак койып тындайсыз ба? — Айтыныз. Екеум1з кшнш баганагы тастьщ устше к е л т отырдык ■■ —Ал енда жагдай былай, ж игам . Мукцят тында. Мына жаткан KiciHi осы жерден кайтаруымыз керек... Эулиеатага дешн маган серисболуга жарайсын ба? Ток стерщщ айт. Маган мыкты cepiK керек. Сенщ жер жагдайын бшемш дегенще кулап отырмын... “Колденсн кок атгыга” булайша колка салу мен ушш тосьш жагдай едг.. Эйткенмен 03iM де opi-copi ойдамын. Ауылга барсам, вуелбай болью “кашкын” дел 6opi6ip кыр соныма тусш алады. Айдалада кезйскен салт атты, сабау камшылы 6ipeyre ш е ст кету1мнщ жош жане ж ок сиякзы... Бул жолы Kcciicri жауабымды айткам ж о к Тан эбден агарып атты. Ауыл тугел оянды. Бел-колымды куманмен жуып отырганымда, муртгы ж т т к е к бешпентш иыгына Lain, таза булакган жуынамын дел, тау а с ь т кета. Тос калтасынан жукалау 6ip ютаптын шетш к о р т калдым... Ертенп кымыз iminin болтан сон, ушеум1з де уй иесшен коштасып атка конды к —Ал, балам, 6i3fli анау тобеге дейш шыгарып сал, —дед1 Эл1м. 0aiM мен Жумажан inrepi озып кетп. Мен жай аянмен арттарынан журит отырдым. Кок шалгынды сайга тускешмде, муртгы ж т т ат шалдырып жур екен. Жуз1нде 6ip турл1 уайым табы бар... Мен де атгын белш босатгым. Улкен Kici намазын окып болып, меш жанына шакырды. — Балам, Бэйкен дегенш е с т у т бар ма? — Кдй Бэйкен? Бэлшебек Бэйкенш ме? Иэ, иэ, ecrireHMiH. 03 i актардын турмес1нен кашып шыкты дейш, рас па? Ортаудан ш ыккан солдаггар да i3meH адасып калыпты дел ecrireHMiH... — Ендеше, мына турган м е н т балам — сол Бэйкеннщ 03i, - деда улкен Kici, аггардын тапн ш устал турган муртгы 64

ж ш тп мензсп. - Актардын туткынынан кашып кеде ж аткан бей осы. Душпандары ce3in кдлмасын дсп, жолымыздын бэршде Жумажан деп кслем1з. Енш бул Эулиеатага, актар ж ок жергс асуы керек. Бул манайда журс берсе, кундердщ кушндс козге Tycin кзлуы мум и и . Соган ceHimi cepiK iaaen келемйз. Кудай ондап ссн KC3iicriH- Байкауымша жаман жптг болмассын. Жердщ жонш бшейнщ унап тур. Еншп саган айтарым: осы балама cepiK бол. Жолсерж демеш н, ceHi сuni 03iMHiH балам дейш. М енщ уш улым бар едк ен улкеш осы Бэйксн. Сешмен енд1 тортсу болсын... Кудай алдында айтайьш, торт перзенймнщ 6ipicin... Егер осы сапардан аман оралмаса, колыма мьша кара тоны мен тымагын устат... .Ал, балам, колынды жай! —деп улкен Kici а к батасын бергенде, нар KyMic сакалынан тарам-тарам ж ас акты. Аксакдлдын co3i сай-суйепмщ сыркыратгы. Оньщ устше мына ж1птт1н ел iiuiHe атагы жайылган Бэйкен скенш бшген сон, олай-булай бултаргым келм сдь Б эй кен си якты ел азаматьшын аткрсшысы болсам, арманым не! - Ал, карактарым, сау болындар! Алла жолдарынды онгарсын! - деп Эл1м екеулйзбен кушактасьш хош айтысты. Б эйкен екеум1з cap желюпен жур1п келем1з. М енщ коржынылща бакьфым мен казан-ошагым бар. Бэйкеннщ де бекгсрген1 Кызыл коржын, 6ipaK uuiHae нс барын бтмсймш . - Бугш жетш конатьш ел бар ма? —дсп сурады Бэйкен жол устщдс. - KiM 6Lnefli? YpKiHfli заман гой... - Ендсше, 6ip кудыктын басына тунслж. Танертсн жездсм ауылынан шыкканбыз. Астымдагы кар- тандау болса да ахай мыкты, тугыр, кайкы ат. E li ояздау, совда да Эулиеатага жстюзерлж oai бар. Бэйкеннщ астында — жумырткадай а к кабак ат. - Атгарды узатпалык Кдскыр жарып кстш, айдалада жалу калармыз, —дед! Бэйксн сактык жасап. - Бетпактын каскырынан ropi уры-карысы жаман. Иек астындагыны кагып кстсд1. - Сенщ де урлык кылганын рас па? - деп сурады ол ойда жокга. - Урыга cepiK болтаным рас, — дед1м ж асы рм ай . — Таракгьшьщ баукеспелср1 сауып отырган сю туйсм1зш альш кетксн сон, кектснш, 6ip yttip жылкь1сын айдап алганбыз. - Алгандарын байдьщ малы ма. ксдсй сорлыныю ме? - Кдрангыда юм ажыраткан! - Кузей мыкты бай opicrreri ж ылкысын алдырушы ма СД1, кедей сорлыныю-дагы. CeHiH туйенд! аддырган да сол

уры жумсагыш жуан болар. Сокыр едщ адастырып, 6ip-6ipiMeH атыстырып койган кер заман!.. Коз1ашык болса, кальщ ксдей •пзе крсып 6ipirin, канаушыларды койдай айдамас па едд?! — Бэйкен ага, кешеш 6epi азден сурагым кеп... - дедам кумш жт. —Кьюылма, сурай бер. — Осы бэлшебек пен а к патша не жетпей жулкысып жатыр? —Ак. патша курыган, енда сонын куйыршыкгары кугыры- нып жур. Большевиктер олармен ецбеюш халыкгын мун- мукгажы уппн кескшесш жатыр... — Кедсйге тендйс эперем дейаздер, эй, соган кумэнш бар... Адам баласы б1рдей жаратылмаган гой... Мысалы, м е т алыныз, сауатсызбын, аткрсшылыктан озге кэсш крлымнан келмейда. Сойте тура ci3 сиякгы окыган, бш1мд1 адамдармсп и ы к тенеспрсм деу1м кате болмай ма? —Жок, Акжан. Адам баласы о баста 61рдей жаратылган... Кешн куигплер алс1здерда билеп кеткен... Большевиктер будан былай б!реудан снбепн 6ipeyre сулисгей соргызбайгьш болады, эргам ез енбепшц рахатьш корерлк жагдай жасайды. Bipeyre- 6ipey зорлыкжасамайтьш заман туады... Сендер де окисындар, сендер окымасандар балаларын окиды, сл баскарады... — Е, эйтеу1р 6ipeyfli 6ipey баскармайтын заман ж ок десендзий! — Овдай да заман туар! EipaK оган дейш эда талай кдн тэгшер. — Бэйкен ага, езгеш кайдам, дэл ci3re не жетпейпнше тусшбеймш. Экешдшн озше жетерл1к дэулеп бар, баласын орысша окьпты. Алган бшлшдзбен осы кунге дейш байьш та кететш едашз... Ал, енш журген журюврз мьшау, актардын туткынына Tycin, ол1м аузынан калыпсыз, каншама азап шектшдз... Енд1, мше, елден-журтган 6c3in кашьш журс1з, 6ip куш устал алса атып тастайды. Еазиз басты осынша азапка салгавда жетенн ушпагыныз не? —дегешме Бэйкен мырс етш кулда де: —БЬ кара бастын камьш ойлап журген жокпыз, Акжан, — деда. —Куресугс бел бутан адамдармыз. Кара халыкгы тендакке жстизем1з деп журкиз. Жалгыз мен гана азап шегш журсем, адасты дер едан, ал 6i3 копшз, тугае 6ip партиямыз! ...Бетпакдаланын оз1м бшетш кудыктарыньщ басьша 6ipae тустенш, б1рде тунсп, эдденеше кун жол журдак. Кайдагы 6ip елдазбен, жолсызбен жортып кслем1з. Айдалада кездескен коска, кошке жоламаймыз. Тошрекп алдын ала барлап алып, ешюм ж огына K03iMi3 жеткенде гана Lnrepi жылжимыз... Крйшы, anreyip Шу бойына да шшдак-ау. 66

0 jii кыс каЬарына MiHe койган жок-тугын. Шудьщ музы калын боп катканша куге турайыкдеп ед1к, эдцекандай жансыз жетюзее керек, Бэйкещн 1здеп, окшем1збен сеп з солдат шыгыпты деген хабар сап ете калды. Enai богелуге болмайтын едд... Шу бойындагы елден 6i3re тагы уш адам косылды. Олар аргы бетгеп жекжатгарына баратын жолаушылар екен... Бес Kici cepiicrecin, Саркырама деген жерге кедшк. Ш удын ею кабагы б1рдей, суы толыкекен. Камысты жер16ip елi, жаланаш жер1 ею eni болып катыпты. CepiKTepiMi3 шу ете калды: - Ойбай-ау, мынанын суы муз астынан KopiHin жатыр гой! - Ат тугш ж аяу адамды котере алмас! - Кой, кейш кайталык, Б1зге асыгыс не, м уз эбден беюген сон келем1з де... - Бэйкен ага, калай, тэуекел дейм1з бе? - дешм мен. - 0з1н не дейсщ? —деп сурады ол. - Э кем айтушы efli, су толык болса, 6ip ел! муз 6ip атгы, 6ip жаяуды котере береш, ал толык болмаса торт eai муз да котермейш, - деп... М ынанын суы толы к коршеш гой. - Ал, ж ттгер , 6i3 бес адамбыз. Бес адам 6ip отряд. Ал командирс1з отрядты ж ау алады. Осындай кысыл-таянда iiniMiaacri 6ipeyni командир епп caiinan алганымыз жон болар. Кане, юмнщ кандай усынысы бар? Жолсерйсгер!м1з жалтара бастады: - KoMBHflip деген болен1 тагы кайдан шыгарды? - Е, мейл!, 6i3fliH HCMi3 KCTri, ойына келген1н icreft береш! - Командир сайламасак болмайды, - деш Бэйкен. - Ал сайлаган сон онын буйрыгы зан. Майданда тэрлп солай... Кане, юмнш кандай усынысы бар? Ендеше, мен усьшайын. Командирлйз мына Акжан болсын! Кдрсылык бар ма? - Е, мейл1, болсын, —деш озгслср1. - Ал, командир жоддас, не буйырасыз? - дед1 Бэйкен маган карап. - Буйрык сол, Шудан оту керек! - Кой, ждтпм, орт пен суга батырлык журмейдд! - Иэ, муз беюген сон кслслж, - десп ccpiKTepiMi3. - Ал, жана командир сайпадыкдегешмв кайда? Командирхин алгашкы буйрыгын орындамасак, акырымыз не болады? —деш Бэйкен. - Е, солай екен гой... - Анкау басым, негып коне койдым! Жолдастарымыз созден утылып, муздан отугс кенд1. Кок айна музга корда, топырактокт1м. Алдыга оз1м туспм. Колымда айбалтам бар сш, жаланаш музды сартылдатып урьш

келемш. Бесеушздщ ортамызда - Бэйкен. Арамыз елу кадам. Кен, жалпак муз шатыр-шугыр етеда. Кай жерде карк болып батып кетер екенб1з деп келемш. Крйшы, oineyip огпк-ау... Жагага шыккан сон жолдастарымыз: “О, тоба! Жаным кеудемнен шыгып кете ме деп ешм”. “Тура орта тусьша келгенде, муз ойыльш кеткендей Kopinai\". “Ал, хош деп айгайлай жаздаганым!”, “Эй, осымыз акымакщылык бодцы”, - десть —Сол акымакщ ылык болмаганда, с е т и кен акылывды кайы к кылып ете алмайтьш схик кой! —дехи Бэйкен кулш. Будан кейш п жолымыздын киындыгы болтан жок. Эулиеатада Совет еюметз орнап тур екен. Бэйкен курес жолы 6ip, партиялас жолдастарынын жанында ею-уш ай 6ipre бодцы да, март туа Аркадагы елге кайттык Жол-женекей Шу бойындагы елге Совет оюметш орнатуга тырыстык Кедейлерден болыс сайлап, коддарына кагаз берщк... Меган басымда тымак, успмде туйе жун куга болганмсн, iraiMne кок шугадан тшлген бешпет, бугымда шалбар, бсл1мдс кылыш, мойнымда винтовка —карсы келгендерге айбатпен караймыз. Шудагы ел коркса да, сыйласа да асты-уст1м1згс туеш, кой сойьш, кулдык урып 6ipa3 уакыт ж1берпс1 келмедд. Эйткенмен, Бэйкеннщ KOHini албарлы едь Шу бойын кыстауга келген Арка казакгары Колчак эскерлер1 сапган ыланды айтып тауыса алмайды. Yftip-yftip жылкыларды, сойыс малый жауапсыз, сураусыз айдап экенп, журген жерш кан сасытып кетсе керек. Qcipece, кыз-кел1ншектерге корсеткен зэб1р-жапасын айтканда тебе шашын тис турады. Кдрсы келген ер-азаматты асып, атып кете берген. Бул корлыккз шьщамаган ел удере кошш Бетпак асып, мойны алые Шу бойын панапаса керек. Бэйкен вз елшен eui6ip хабар ала алмай дал бодды. Олардын кыстауы да, жайлауы да Ортау тоHiреп болатьш. Бэйкен жер карайганын кугпей-акжолга шьпуды макул корхи. Жсш тагы киындады. Шоларкз каптаган уры мен кашкын дсп есттгенб1з. Колымызда - мылтык. астымыэда - жарау ат болганмен, кай бушрден урынары белпсЬ. Онын уетше калин кар кей жерлерде таралгыдан асьш, ат туягы жерге тимей — калган кездер1м1з жи1 бодды. Крйшы, эйтеу!р, ит корлыкпен Ортаудын етепне зорга шшхйк-ау. Бул тощректе дс бурынгьщай кальщ ел жок, кеп кыстаулар качы рап бос тур. Ел - устаганнын колында, \"петегеншн аузьщда кетп дегеш рас екен. От орнында кул жатыр. Бурынгьщай кора толы кой, epic толы жылкы тугш кей ауылдарда урерге ит калмаган. Боскан едшн журтында 68

каусаган ксмп1р-шал. Oraiepi солтын, козаер1 юртиген, 6ip турш мусэшр карайды. Аулага жакындаган сайын Бэйкеншн каны кашып, кабагы катулана тусп . Ж ак errep i булт-булт етш , K03iH алыстан алмайды. Басын калын ой шырмап келе жатканын бшш, мен де ундегсм ж ок KapaiiKCH деген жерде жол сзу!нде отырган уш-торт ytoii ауылга кслдак. Он шакхы котерсм койына шеп шашып турган жасамыс сркек Бэйкенщ алыстан танып, маяньщ устшен домалай тусп де, “ой, бауырымдап” келш атынын жалына жабысты. Милыгы жыртылган тымагынын астынан: \"Кайтейш, есш агам шсйгг болды гой!.. ” - деген создсрш гана естш каддым. Бул юмш айтып тур? — деп Бэйкеншн жузше карасам, ол есенпрегсн адамдай ат успндс тснселш тур екен. Шатынай тускен коз жанарында жас ж о к Жулын тутам шымырлап сала берда. Артынан бшсек, былай болыпты: Бойкенд1 1здеп шыккан сепз солдат Шуга дешн ксл1п, ары отс алмай кзйтады да, Элш ауылынын успнен шыгэды, тапа-тал тусте атыс кылып 6oKTipin кстсд1. К,ария сол ж олы о к к а уш ы п ты . Элг1 жамагайыны тобе басындагы кар астында калган ж ас моланы курекпен аршып корсегп. Мен CHfli Бэйкенн1н жалгыз ктлганын бщдш. Bip i»ic i Омбы жакда партизан болып жур1п хабар-ошарсыз кстксн. Таты 6ip iHici турмеде олген. Солардын кайтысына шыдамай, былтыр жазда memeci дунис салыпты. Экесш щ жатканы мынау... Бэйксн енд1 богелмед1. Аттардын белш котерш жемдеп алган сон, жолга ш ы кты к Кдла актардан жана гана тазарган сксн. Кошеде кара- кура кеп. Мандайында жулдызшасы бар кызыл эскерлер ат туягымен кар боратып шауып oTcai. Мандайымызды тура Совдеп уйше ттредйс. Кьгш юршштен салынган кызыл уйдщ манайы ыгы-жыты хал ы к Tirrri ат байлайтын жер! ж о к Атгылы-шанапы адамдар жол бермейш. Бэйкен Ti3riHfli маган устата салып, eciKKe карай бет алды. Крлдарына винтовка устаган сю солдат алдын кес-кестеп еда, койын калтасынан 6ip ж апырак кзгаз керсеткендс, ана eKeyi калт тура кзлып, колдарын uicKcciHe апарды. Бэйкен Совдептеп жумысына Kipicin кетп. Мен барып кел, алып келшн адамымын... Коктсм туа елда саган а бастадым. Бэйкен ертеден кара кешке дей|н кызметтнен босамайды. Кейде тан ата кел1п, тосекке ки1мшсн кулай кетедь.. Ж уык мандаты елте де жш- жи1 шытып жур. 69

Кдрбалас жумыс оньщ коюрегтн к а к жарган ащы уайымды умы ттыратын да шыгар. Эйтеуф , кашан керсен де 6ip калыппен томырылып журедь Рещ бурынгыдан да сустанып кеткендей. Ешюммен ашык-жаркын сейлеспейш. Меш 6ipep кун кермесе: “И э, амансын ба? Хал калай?” д ей т де кояды. Кызметтен келген бойда кебшесе ютап окуга отырады, немесе буркыратып кагаз жазады. Bi3 уйш жалдап отырган татар эйел1 шай экелгенде гана басын кагаздан кэтереш. Анда- санда дню Ресейде, бетен елдерде болып жаткан жаналыктарды маган кыскаша айтып, тусшшрген болады, 6ipaK мен 6ipiH уксам, 6ipiH укпаймьш. Bip куш онашада отырганда елге кайткым келетшш айттым. — Йемене, кала унамады ма, элде жалгызсырап журсщ бе? —деп сурады Бэйкен. — Едщ сагындым, —дедзм. —Э... онда ж ен екен... Ал енш ойында не бар? Не калайсьщ менен? —деп сурады. — Не калаушы ещм... Астымда атым бар, кшм1м бутш. Енш кайтудан езге ойымда дэнене ж о к —Акжан! Сен маган коп кызмст етгщ. Мен де сенщ 6ip карызыннан кугылайын. Кдлауыпды айт? — Ойымда ештене ж ок, Бейкен ага, - дед1м. — Озге жолсерйс болганым жйттпк парызымды отеген!Мдеп бшйдз... — Елге кайтам дейсщ, е? — Бэйкен терезе алдына барып 6ipa3 ойланып турды. - Bip ссбсптсн онын да дурыс. Кдз1р ел ш ш е сендейлер аса кажет. BipaK бос тенпрсп журмей, ic тындыруьщ керек. Туып келе жаткан жана заман мынау. Енш сендей жарлы-жакь1байлар ел баскаруга мшдетп. Ол ушш алдымен оку керек. BLniMci3 алыска узай алмайсын- Сен1 Эулиеата аркылы Самарканга окуга ж1берсек, барар ма едщ? А як астынан койылган бул сурауга кумшжш калдым. Оку деген мен ушш адастырып кететш кара ормандай KopiHai. — Оку жасынан асып кетпм гой, ага, - дешм. - Ka3ip миыма не юреш дейс1з... Одан да елге барайын, оз1мш сабап, дурелеген болыс-старшындардан кек алайын! Бэйкен кабагын шьггып ойланып калды. —Таракгы слше болыс боламысьщ? - деп сурады аздан кейш. Кулагым слен сткенмен, акырьш ойлап, оз1ме токтау салдым. Були болыс болып, ертен Бэйкенш уятка калдырсам, одан артык ел1м бар ма? Таты да ку сауатсыщык аякты тусап турган! —Ага! Болыстыкменщ не тещм? Одан да мшиса болайьш! Бэйкен мырс етш кулш ж1берш: —М акул, бола гой! —дедь 70

Арабша хаттанитын баска 6ip кедей лапт болысгык мандатын адды да, мен сонын мшисасы болып Таракгы ж аккз журш кетпк. Крдымда —мылтык, успмде —кок шуга бешпет, бутымда —кок шуга шалбар, басымда да кара козьшын еяпрюшен ттплген донгелек папак. белде —кьшыш, калтада —шыгыршык гранат, айбынымнан жан шошиды... Сол бонда елге кеддис Эуелбайдын аулына барып, болысгык морш, кагаздарын елозит алайык десек, ол ic куып дуан жакка журш кеткен екен. вкшелершен калмай журш отырып, Жаман Сарысуда жолыктырдык Олар бес адам екен. Biaai коргенде Эуелбайдын бел жер тустенш кетп. —Жол болсын, болысеке? —дед1м. —Элей болсын, —дед1 Эуелбай ерншщ ушымен гана. — Кдлай карай бет алдыныэдар? —Дуан га барамыз. —Дуанга юмш iaaen барасыз? Мен1н сез1мдеп кекесшш угып, Эуелбай шамданайын д е д . — Бул не? Тергеу ме? —Тергеу лесе де болады. Эуелбай касындагыларга козш аларта 6ip карап адды да: — Ей, Акжан! — дедг — Мшиса болганынды ecrireH6i3. Кеше гана момакан ж1пт ед1н, катарга косылганнын жош осы деп дауыс котергенщ капай? —KyHi кеше сендер дауыс котермек тупл, жонаркамыддан кайыс тшгенс1ндер, enai 6i3flin де кезепмЬ келген шыгар, — дед1м. — Заман озады, тон тозады, Акжан. Басыма бугш бак конды деп орынсыз ешрендсй берме. Ергешнш де ойла. —Е, ертен не болады екен? KyHiMкайта туады деп турмысьщ? Жо-о-ок, Эуелбай! Заман енд! 6i3fliid. Колга тиген топннен влсек айрылар ма екенб1з! — Bip кун п кызыкты малданып, TyKnLniicri т1рш1п1кке туюрш шашпалык.. —Жэ! Балтай-шалтайды догаралык Анау коржынындагы ic кагаздары мен койындагы морд1 мына жана болыстын колына устат! — Мордц алам дегенщ Kenicnec, Акжан. Сайлауга дейш мор мснде турады. Жана оюмет сайлау журпзетш шыгар. —Менде сол жана оюметпн кагазы бар. Кдне, морш 6epi шыгар! —Бул мор ссндерге жарамайды. Мунда менщ аты-жвшм жазылган. —Аты-жонщ жазылса оипрем1з! Аналар тагы да 6ip-6ipiHe карады. Аксакалдау 6ipeyi:

- Шайырмал сезге келм елк, жшттер... - деп басу айткан болды. Эуелбай жуан дойыр камшысын буктеп устап, ныгаз дауыспен: - Дуанга бармайынша Mopiinai ешюмнщ колына устата алмаймын, —деда. - Ей, Эуелбай! Енщп кикднывды котере алмаймыз. Морд! бересш бе, ж о к па?! — Бермесем кайтейш деп едщ? —Текеше бакыртып, тартып аламыз! —Элщ келмесе ше? - Крлымдагы мьша граната 6ip 03i он адамды жайратады. - 0йтш 6i3ini коркьгта алмайсьщ. Адамньщ басы —алланьщ добы. Ажалым осы арада ма, баска жерде ме — кудай бшедь —М э, ендеше, кор1ндер! —деп алаканымдагы шыгыршык. гранатгы кулашым жсткен жергс лактырып ж1бердЫ. Уй орнындай топыракхы аспанга атып, гурс жарылган гранат даусынан шошыган атгар ала-ала кашты. Бесеудщ 6ipcyi атган ауып тусш кадды. Кдлгавдары зорга легенде тапндерше не болды. М ен сес керсетешн дсп астымдагы кен сауыр, дога жал айгырмен ойкастай шауып, акеакадды юсшщ урке кашкан атын устал экеп бершм. “Астапыралла!”, “Куцая тоба, сактай гор!”, “Мундай да керемет болады екен!” —десш, шулап жатгы. - Ал сндд коздерщ жетп ме? Колымда тагы 6ipeyi бар. Орталарьща тастай салсам, куддерш; кокке ушады! - М ына жынды оны да icrreftai, - деген созш кулагым шальпт кадды. — Эуке, мунымсн егеспелк, — дед! аксакдлды Kici... — Болыстыгы курысын. Бас аман болса, мор ешкайда кашпас. Б т к коз Эуелбай тыгыз кара сакалын 6ip сипап: — Жэ, болды, —деда. — Жонс1з егеспелк. Коздсгендерщ бармак басындай мор болса, алындар. Кдгаз да мьша коржьш- да. Bip елдш шднде отырып, кырыкпышакболганымыз келю- пес. Татулыккерек, агайын. Bip оюмет келел, 6ip оюмст кетел . BipaK ел кетпейш. —Сен менщ кас душпанымсьщ, Эуелбай. Былтыр сс1мнен танганша дуре соктырып, басымды ол1мге байлагансьщ. Сол ушш дал K33ip атьш тастасам да, кунынды ешк1м сурамайды. BipaK мен ойтпеймш. Андагы атгарыннан тусщдср. Орынба- сарын екеущ мьша жауыр тайга мшгесщдер. Осы бойда елге барамыз. Суйектен кстпейт1н 6ip м азакка ушыратсам — кепмнщ кайтканы! Кане, тусщдер! Эуелбай менщ ашулы тур1мнсн ыгьш кадды. Былтыргы кспн кайтаргалы тур деп коркса керек. Донайбат корсетксннсн дал каз1р пайда жогын да бшел. 1шке тепкен ызаны тежемеске 72 .

шарасы жок, “Балактага бит баска шыкты” деп iini кыжына- . ганмсн, атган туспсске лажы калмады. - Акжан, 6i3 бет корюелн агайынбыз. Тайша атым болмаса да койш а аты м бар cfli, ат к о л н е MiHrccTipeM деген щ ! суйепмнен erin тур. Ат-шапан айыбымды тартайын, 6ipaK. MeHi мазакка ушыратпа, - деп ол жалбарынгандай болды. Bip уртында бал, 6ip уртында 3api бар экю болыстын ! бултагына ендд конпм келмедк Осындай дуние кезек болып турганда, ел алдында оз1мнщ де иытымды 6ip ocipin алуды | ойладым. Болысты атынан аударган мшиса атансам айбыным- нан жан шошымай ма? - Жэ, айтгым - болды. Мшгешндер! - дед1м. ( - Ойпырмай, агатай-ай, мен-ак, ж аяу журейш, ci3 мшйцз- ! mi! —дсп, орынбасары болыска атын Tycin бердг - Болмайды. MiHrec дегсн сон мшгес! - дед1м айбат | KepccTin. Мылтыгымды да шошандатып койдым. Эуелбай мен j орынбасары кедей болыстын крйкулактанып арыган торысьша I мшгссп де, аддыга Tycri. Эуелбайдын шш Tycin, бел к опстснт барады. Аласа крныр адырлардын ар жагында узын сайда, булак. басында отырган болыс аулына жст1п келд1к. Болыстын оз отауы алыстан агарандап окшау кориш. Айнапасында бсс-алты боз уй тага тур. Узын сайдын томенп стспнсн 6ip ш огар караша уйлер керщш. Жел1 басында уйездегсн биелср, когендслген кулындар жатыр. Боз уйлер жакта 6ip топ эйслдерд1н жаулыктары желб1рейш. Кшз яки тскемет басып жаткан Topiaai. Адырдан сайга кулаган кара-кура атшларды Kopin, 6opi 6cpi бурьщды. Ак, кимешекл бэйб1ше шелрек шыгып, к.олын калкалап карап тур. Bi3 жакындаганша уй-уйден еркектер де шыгып, антарыла карап калыпля. - Белм-ау, мынау болыс па? - Касындагы юм? Мшиса гой! -А , кудай-а, сактай гор, 6ip атка екеуш мшгеслргендеген та га нс сумдык?! —деген дауыстары ecrinin жатыр. Атымды ойкастатып аддыга шыктым. - Ей, халайык) Танисындар ма меш? Мен Акжанмын. Бьштыр бэрщн1Н коз1ншс мына болыс мен! m iM iiii кылып сабаткан болатын. Кдшып кугьшмаганда суйепм далада гшрилн едд. Eimi мше, кспмш ка^ггардым. Жср-жсрдс жана уюмет — кедейдщ ук1мет1 орнады. Будан былай залым патша мен зорлыкшьш улыктардын Эуелбай сиякты куйыршыгы билйсген тайдырылады. Enfliri болысгарын - мьша турган Уэли! - Астапыралда! Бел кандай жаман едд!

— Кызылдар.., осылар ма? Топ шинен иыгында туйе жун шекпеш, аягында шонкайма eriri бар, балуан денел! 6ip адам шыкты. Мен онымен жылкы урлап журген1мде талай рет жолыгысканмын. Куралайды козге аткан мерген, сойылга да айхай мыкты житг. — Эй, Акжан! Сабатса с е т Мэдиуддьщ урысы деп улык сабатгы. Аман кугылганынды жанга олжа демейсщ бе? Ел сайлаган болыста нен бар? —деда. —Ел деп турганын юм? Мьша сен бе? Элде бай-болыстын жандайшаптары ма? Ел деп анау к а р ат а уйдегшерд1 айтады. Болысты д а енда ссшар сайлайды! —дедам. Эуелбайдьщ кокдолы бэйбипеа алга ж улкьш ьт ш ыгьт: —Ойбай, кудай-ау, осынша тобырдьщ шинен еркек юндак шыклаганы ма? Кдратабан ку кедей шанырагымызды ш айкалтьт турганда, кзйрат керсететш юмщ бар, ойбай! —Догар, катьш! —деп, Эуелбай акырып калды да, аттан тусп. — Бу да 6ip кудайдын салганы шыгар. Конем1з-дагы. Таракдар, туте! Эуелбай кабандай кабарып, отау ушне кетп. Мен аспанга мылтыкгы 6ip-eid рет атып ж1бердам д е атка камшы басьт, ж урт кегпм... Уйге келсем, экем торт туйенщ екеуш жогалтып отыр екен. 1з шалып, сурау салып баксам, тем ени Жог1лсрд1н урылары алган тэр1зд1. Кара жердеп i3fli кардай танитын квз1м ж эне кай ауылда кандай уры барьш да бтем ш , коп узатпай ею туйеш жетелеп ауылга кайтып келдам... Коктем шыгып, жер карайган сондуан жакка журпм келда. Алгаш келген^щ е шешсм киген KHiMiMe, бесатарым мен кылышыма карап: “Куцая тоба, жеткерда де1ен осы, тш-суктан аман кыла гор!” —деп, 6ip малый со й ь т кудайы берген-да. Енд1 кетем деген!мд1 еспген сон, шала булщщ. — Балам, кемш р-ш алды тастап кетем1н деген1н не? Заманньщ Typi мьшау —6ip кун олай, 6ip кун былай. ©спп журген1нде 6ipey-Mipcy айдалада атып кетсе, не 6cTiMi3fli айтамыз?! Крй, балам, осы секендеущ де жетер. Экен болса картайды, мына уйге не бол. Шаруага кара. Келш Tycip. Кашангы бай казанына карап отырамыз, естщ, жетшдан, enai асыра. Bi3re д е 6ip ж арык кун тусын да! Кимешепнш шажамайынан шыккан а к шашына карап аясам да, сезда баска ж акка б урьт: —Жарык кун туды деген осы, апа! —дедам. —BipaKбай- болыстардан тендш алып болгамыз ж о к Сол ушш де дуанга журутм керек! Шешем жылап калды, екем а к батасын берда. 74 ■

Тансэршен атка конып, уздакоз булан куйрык журюпен уш кун легенде калага жетпм. Совдеп ушнщ алды ыгы-жыгы ел екен, кшп-жарып Kipin бардым. Бэйкен меш Kepin куанып кэлды. Pew бурынгьщан солгьш кершда. Жак errepi жукарып, урты суала тускен. - Д ер кез1нде келдщ , - дед1 ол, ел-ж ур тты н есен- амандыгын сураганнан кейш. Кдрсы алдында отырган эскери KHinai, жудеу кабак, кара бужыр Kicire карап. - А кжан Шалкарбай деген милиционер осы. Бул жшт женщде саган айтканмын. Огрядындагы ен ceHiMai адам деп бш. Ал мына жолдас - Ногайбек Эбуов. Бупннен бастап укомнын тотенше eicini. Ka3ip тогыз милициясы бар, сешмсн он болады. Калган cepiKTepiwu оз калауынмен жсш-жонскей косып аларсын. Елде жнтг коп... - Сосын ол маган карап, бул сапардын жай- жапсарын тусщдарда. ~ Биыл Шу бойындагы ел Аркадагы жайлауына кеиип келмеген коршеда. Совет оюметшщ алым- салыгынан ypucKewiepi Шудан отш, Эулиеата уезше сицп жатыр денш. Оюмет мадды тугел сыпырып алып, ipi байларды абактыга жабады екен деген лакаптан корккандары ауыл-ауыл, ру-ру болып кешш жаткан кершеш. Дереу орталарына барып, босуды токтату керек. Совет оюметшщ алдагы ж ана саясатын TyciHflipy кажет. Гшндеп аш ык ipind салушыларды жауапка тарткан жон... Ногайбек - 6opiHWH командир1н. Бул не айгса, сол зан. Буйрыгьш булжытпай орыноайтын болындар. Калган жагдайды бара корерандер. ByriH тыныгып, ертен жур1П кеиндер. Ногайбек калын кабагынын астынан о пар кара коз1жылт етш: - Жургенше жол аякжасайтын шыгармыз, —деда. Бэйкен кенет жадырап: —Э , TycinaiM! —дедг — Ендешс, кешке менщ пэтер1ме кел. Акжан, Лэтипа женгейге барып, казанга там ак салдыра бер. Отын Tyrecinfli деп отырган, 6ip арба агаш TycipT. ...Б эйкен аган ы н айткандарын булжытпай орындап, Лэтипа женгейд!н кою курен шэшн iuiin, терлеп-Tenmin отыргам. Кас карайган уакдпта Бэйкен мен Ногайбек Kipin келдг EKeyi катар турганда Бэйкен бойшан, су н гак та, Ногайбек ею иыгына ею Kici м1нгендей, тортбак тапал екен. Кайтадан дастаркан жайылып, eKeyi ашпыз деген сон ayeai ст экел1нда. Мойны кылкиып актын 6ipeyi ортада тур. Алгашкы стаканды тауысып шпсенмсн, одан кешнггане Бэйкен ернш типз1п кана отырды. Ногайбек уш стаканды 6ipiHeH сон 6ipiH KOMin-комт ж1берген сон барып -пзпн тартгы. —Були 6ip сенщ арканда сштеп калайын, —деда ол ipi саргыш TicTepiMCH жвдкпн сур епн жулка тарггып жеп отырьш. —Былай

шыккдн сон, б1рдшвден, imyre болмайды, еюншщен, елде шспн арак та жок, Аздан кешн Ногайбек кыза бастады. Кдбагы салбырап, K03i жумылуга айналды. Буган дейш екеуш щ не онпме козгаганын юм 6mciH, aifteyip Ногайбекпн коншщде кыжыл бар сиякты кершда. — Сендер экелсрщнщ аркасында ерте окып, билжке де бурын ж етпвдер... Мендей тул жепмдер Kici eciriHCH коз ашкан жок. бю м ет кедейдш дсйд1, ал билис ылги патша тусында окып алгандардьщ колыцда. Бэйкен оны жубаткандай аркасьшан кагып: —Осы куз ceHi де окуга жЮерешз, —дсд1. — Жок, мен сен туралы айтып отырган жокпын, — деда Ногайбек колын Бэйкеннщ иыгына артып. - С е ти енбегщ ciHUi. Турме азабьш бццен коп тартгын. Ею б!рдей бауырын, экен курбан бодды... Мен тек кара басыма налимын. Тагдырдьщ соншама сорлы кылып жаратканына ызаланамын! - Крй, Ногайбек! С е т юм сорлы дейд1?! Совет оюмен женбегенде коретш едж кой сорлаганнын кокесш!.. Жэ, 6opi огп-кетп. Енш алдагы Tipuiiniicri ойлайык, Тженнщ басын кырыюсанмен, тамыры эл1 терендс жатыр. —Мен бай-кулакгардын тамырына балта шабамьш! —дед1 Ногайбек озеуреп. — Осьщан ксдей ек ш стш ц юм екенш коздерше корсетпесем, Ногайбек атым курысын! —Оюмет 03iMi3fliid деп асыра cimen журмслйс, Нокз!.. ...Н огай бекп тун ортасында шыгарып салдык. Жол- жонекей жагы тынбай сойлеумен бодды. Bipecc Бэйкенд1 кушакпш cyitrici кслед1, 6ipece маган умтылады. Уйге кайтып келс жатканда, Бэйкен толыксып шыккан айга карап турып кер1дщ де: —Ж аксы ж ш т сд1, аракка yiiip бола бастады, —дещ. Тагы 6ipa3 жер ундемей журген сон: - Не icreai, нс концы - шине токи жур. Кслген сон оз1ме гана айтарсын. Уком мэжшещде оюдщпн отюзген ©3iM еддм, уятка кдлдырмаса жараганы! - деда. Ертещне уэдел1 ж ерге келсем, менен 03reci жиналып кальптгы. Аздан сон кок каклалы уйден Ногайбек шыкгы. Кешегщсй ем ес, к а б а г а аш ы к, ж уз1 жадыранкы. Журер аддында “бас жазып” алган Typi бар. Он емес, мьщ адамы бар колбаешьщай-ак, жумыр жирен айгырга ыргап мшш, белшдеп бесатарьш тузсп койды да: — Кане, ж т тг е р , дайьшбысындар? —деп айкайлады. Б1з: “Дайьшбыз!” - деп жауап бердак. 76

г — Кетпк! — деп тебшш кдлып едн жирен а й га р жал- куйрыгы топлш ага жонедщ. Bi3 де артынан Lnecin, кошеш дуарлете шауып келем1з. Ертемен сиырларын айдап шыккан эйеддер, шаруа кутан ж урпнш тер бурыштан айналганымызша артымыздан карал калады. Тасыр-тусырды, атыс-шабысты коп керген кала тургындары жана оюметпн а я к алысын андитын сиякты... Кыр елшщ К0л-кодщ, озен-булактарды ж агалап жайлауга жана конып жаткан шагы. Шоп калын, жауын-шашын аз. Даланьщ Hci бас айнаддырады. Ш ырылдаган бозторгайпар уш кулак тундыргандай. Bip ауылга тустешп, 6ip ауылга конып, сыза тартып келем!з. Ногайбек серппалыстау ж т т екен, отырган жерше кыз- кыркын, жас келшшек жинап, ойын-сауык курады. 03i де внерден куралакдн емес, бсзшдетш гармонь тарткзнда, отыргандарды тепе уйыгады. Гармонь тартуды татар байьшын уйшде жалшылыкга жургенде уйренптп. Жана ук1мет уэкщ дер1Н сы йлай м а, элде кы зы л ала кшмдер1м1зден сескене ме — конган ауы лы м ы з когадай жапырылып кутед1. Ел ендненш ес жигыза, KOHwi жайлана бастаган. Колчак кез1нде ты ккан кызыл KineMflepi мен а к KHiaaepiH устап, уйлерш жайнатып койыпты. “Жана оюмет эдш коршеш, алым-салыгын уактылы толесен, кас кылмасан, бай, кедейге б1рдей карайды екен” деген сез калага жакын, орталыкпен карым-катынасы бар ауылдардын сана-сези.пне еще бастаган. Талдозек деген жерге жакьш даганда алдымыздан уш аттыды Kopinai. Киген ки1мдер1 мен астындагы атгарына Караганда салтанатгы 6ip жиынга кеде жатыр дейтш. Салт атгынын eKeyi аддьмыздагы бай ауыддьщ Kicuiepi екен де, ортадагы жастау келген, жуан мойын косе сарысы — осы TOHipeKTiH кедей болысы Ш алабай екен . Ш алабай мен Ногайбек 6ipiH-6ipi бурыннан бшетш болып шыкгы, eKeyi дос адамдарша аттан туеш, тос кагыстырып амандасты. - Келе жаткан хабарынды алыстан естш, аддыннан эдеш шыктым, —дед1 Шалабай, —Ш акыртса келмейтш конаксьщ, б1здщ сый-сияпатымызды корш кет. Шалабай доп-донгелек медсир колдщ жагасына торт уй TiKnpirrri. Манайынан мал журмеген жасыл колдщ айналасы шансыз, -пзеден шалгын, солкьшдаган кок саз екен. Kyryuii еркек-ойеддерден езге бейсеубет адам кор1нбейд1. Bip шетгс айра-жайра тай сойылып жатыр. Жер ошакгын кышкьш TyriHi бурала шалкиды. Bisai ортадагы он ею канат а к огауга Tycipfli. ImiH e кызыл ала кшем, сэры ала корпе 77

жайылган. Жамбастап жатуга патсайы акжастыктар тасталды. Бутан дейшп керген сы й-курм етйзден бул жолгынын жеш riiTri белек. Колддн тун ы к суына жуынып-шайынып кайтканымызша, мол дастаркан жайылып, устше жана гискен Кызыл бауырсак, сэры май, курт-ipiMiiiiK уйшш к а т ы . Оймак ауыз, кутим кез келшшек есйсген т л е к е л т сэлем берда де, кымыз куюга отырды. Уйден шыккандарына уш-терт кун болтан, жас ет пен сур казыга, сэры кымызга сылкия тойып келе жаткан ж ас жптггер отыр. Соны бытеидей игындагы а к шелюш ашынкырап койып, кйпкене кулагындагы ай сыныгындай кумю сыргасын ж ш -ж ш д1рщдетеди Eci кеткен жптггер шаддардьщ ел-жер, сртенл нрш ш к жайында айткан сездерш кулаетарына шер емес. Сол куш , 6ipaK, кумай к е з келш ш ек еш кайсымызга буйырган ж о к Ыэда жапсарлас тишген баска ею уйге белin жаткызды да, а к отауда Ногайбек жалгыз калды... Ертенд кымызды ол тоятгаган каршытцдай K03i жайнап, балкып, терлеп отырып iurri. Пейш кещп, мсш рлент отар. Шалдардын сездерш бас шулгып тындады. Бурыл сакалды, буйрек бет кария: — Жылан жылы 6iaoiH коп жылкы Арканын а к тутепне шьщамай, Шу ж акка ауып кетш ещ, — деда 6ip енпменщ шншде. — KeftiH i3iH куып барганымызда катар отыртан Таракты, Тамалар тендак бермей кур кайтарды. “Турюстан асьш кеткен” дед1, урыларта сштеда —акырында ж ок кылды. KeH6ipeyiH epicreH ез1М13 тауып, танбаларына дейш танысак та мойындамай кетп. Ак-адал мапымызды кайтаратын кун бар ма, ж ок па кайдам... — К д м ы кп ан ы з, к ар и я, — дед1 Н огайбек, — М ына Шалабайды 6ip топ жштгер1мен ертш жургел1 отырмын. О жакгагы ел еюметкс батынбай, иптен булшш жаткан кершеда, тэртш орнатып кайтпасак болатын емес. Солай ма, Шеке? Шалабай кекшщдеу кездерш жумынкырап кулш алды да: —Тама жаты менщ кайын журтым, - деда. —Орталыкган шалгайда жаткандыктан ба, сел нокзйлау. Ауыз уг тн е кенбейда. Мылтыкган озгеден корютайды да. Отыртан журт бул сезш калжьщ деп угып 6ipa3 кулш алды. Осы Шалабайдын маган бср жаты анкьищакгау кор1нгенмен, ар жатында букпес1бар адам сиякганады. Кеше тун жарымда дорет алуга тыска шыксам, кел жатасында карайган ею адам м эж ш с курып отыр. Жен карантьща булар негып отыр деп, ж ай басып жаю>1ндасам, сыбыр-куб1р сойлескенш кулатым шалып калды. Д аусы нан таньщым, 6ipeyi анау домбыра

uieprin отырган кызыл шырайлы муртты ж ш т те, екипш а осы Ш алабай. Э ц п м ел ер ш щ TopKiHi - 6 i3 fli« x y p ic - турысымыз жайы. “Бул 03i ангал, ер жшт”. “Нагыз урымтал жер осы”, “Абайлап кимылда, касындагы мшисасынан сак бол... ” деген создерш eMic-eMic ecrin калдым. Не жайда келю л жатканын дал бшмеген сон, Ногайбекке долбар айтып жетюзпм келмедь Qirreyip 6ip арам пигыл бар-ау деген кущк содан 6epi кекей1мнен кетпей жур. Бул ауьщдан аман-есен атганып кетпк. Ногайбек жирен айгырын тастап, кумю ер-токымды боз жорга атка мшдь Алдымызда келбендеп косем басып барады. Касындагы кара кер жоргада Шалабай. Онын аулынан ерген он т а к т ы ж ш т 6iaaeH болектенл аргымызда келедь Жанарка, Сарысу, Бетпакдала асып Шуга куладык. Ел ypKiHfli дегеш рас екен. Орта ш аруа, кедейлер болмаса, Шалабайлардын б1рсыпырасы коныс аударып коше бастаган. Коп ауылдар Аркадагы жайлауларына карамай, Ш у бойында калып койыпты. Каптаган калын 6ip елдщ ортасына келшк. Кулын ерткен жылкы мен козылы койдан жер кайысады. ©ткен кыс бул жакта жайлы болып, мал шыгынсыз екен. Бай ауылдардьщ жана ок1меттен сескенгсн! болмаса, 6opi бэз-баягы калпы. Bi3 келе салысымен сайлау журпз1п, кедей болыстарды атка кондырдык Ногайбек жетт болью елдщ бел ортасы - Акжар деген жерге штаб орнатып, ту Tiicri. Жакын манайдагы ipi байлардьщ он шакты ки1з уйлер1н бар ж асауым ен Komipin окелд1к. Ортадагы он ею канат а к ордага Ногайбек пен Шалабай орналасты да, кдлганымыз баска уйлерге болипп ж атты к Ертсшнс Ногайбек мен! шакырып алып былай дедг — Бул слд1н сырына аса каны к емесп13. Штабка кузет коймасак болмайды. CeHinai деген уш ж ш т ал да осы уйш кун-тун1 кузетщдер. Бейсеубет адамдарды ж1бермеу керек. К1м екснш тсргеп болган сон гана юрпз1ндер. Шалабайдын xirhrepi шабармандыкка тагайындалды. Астарындагы аты жарау болганымен, кезге кершер, айбын танытар кару-ж арактары ж ок. Б1р-екеу1нде кылыш , Шалабайдын озшде бесатар мылтык, кдлгандарынын колында дойыр камшы. Кшмдер1 казакбайлау... BipaK булардын б1зден ropi CKninnepi катгы. Жай журмсйд1, куйгытьш шауып журсщ. Жоне оздер1 топтарын жазб;1йды, 6ipeyiH жумсаса туйдектел!п тугел атганады. Bi3 “штатный” мшиса болгандыкган, oaiMiaai тэрпггп усгауга тырысамыз. Арсы-rypd соз бен суыт xypicrcH аулакдыз. 79

Ногайбек кедей болыстар мен старшындарды, ауылнай- ларды кезспмен шакырып, оркайсысына Совет оюметшщ Kaaipri, алдагы саясатын тусщщрш, кундел1кп жумыстарына багыт сштсп жатыр. Оларга тапсырылган непзп жумысгар: кастарына хат танитын писерлер алып, эр ауьищьщ мал-жанын катгау, адамдарын “спескеге” алу, бай, кедейлерщ, оргаша дэулетт барларды ажырату... Ел iuii дау-дамайсыз тура ма, майда-шуйде шиелешстерщ кедей болыстардын eaaepi шеийп, ipi дау туа калса сгескен ею ж акты да осында экелсдь Bi3 келтои жерге таласьш жанжалдасу, мал дауы азайды. Зорлык- зомбылык та тыйылган Tepiani. Байлар малшы, жалшы устага- нымен бурьшгьщай дауыс котерш, камин г уй]ре алмайтын болыпты... Бас бостандыгын сурап келуии эйелдер де бар. Ондайлардьщ колына кагаз устатьщ , “азат” деген сезд1 аркалатьт ж1берт жатыр. Bi3 турган жер сырт Караганда кунде жиын, кунде той болып жаткан бай ауылга уксайды. Б1рынгай боз уйлердщ алыстан жаркырап кершетшш былай койганда, ортадагы а к орданьщ мандайшасына кадалган кызыл жалаудын 03i кандай айбынды! Y йлерш!з капьщ кдмыс ыгындагы донгелек сазга тшлген. Манайдан шан ушпайды. Шудын буралып агатын ишшен удайы майда леп ecin турады. Biani кутетш ауыл 6ip шакырымдай томенде. Мал сонда сойылады, ет сонда асылады, бауырсак сонда nicipuiefli. Шакырылган адамдар атын аулактагы керме ж1пке байлап eaaepi жаяу келсхи. Эркайсымызда ею-уш Mime атымыз бар. Ер-токым сальшгандары кермеде байлаулы турады да, беги босагандарын аркандап, тусап ж1берем1з. Кунд1з жейтшнш жас ет, сусынымыз —саба-саба сэры кымыз... Кун сайын, ай сайын бола берсе mipidHдеп тшейтш осынау жумакты орнатып журген Шалабай... 0 з басым мундай жаксылыкты бурьш бшген де, керген де емеепш. Куш кеше тепкще журген 6Ь сиякты кедей сорлыга Совет оюметшщ корсеткен жаксылыгы будан артык кандай болсьш деп, “тоубеме” кедемш. Не 6ip кеудесше нан шскен жуан карын байлар мен шынжыр балак, шубар тос шонжарлардын курдай жоргалап откенш, ордага жалтак-жалтак карал Kipin бара жатканын кергенде, сыртка бшдармесем де imiMHCH: “Жасаган! Жеткергенще шуюр!” —деп коямын. Байкауымш а, салы к ipi байларга ycTi-устше салынып жатыр. Yiiip-yftip ж ы лкы , кора-кора кой кала ж акка уш дурюн айдалды. Наразылык бшд1рген ею бай эне 6ip шетю караша уйге жарты айдай камалып, кеше гана колхатпен босатылды... 80

Шанхай тусте Шалабайдын cxi житп атгарын кан сорпа гып шауып кедщ. Мен алдын богеп жон сураганымша шлен: “)Ki6ep!” деген Ногайбехпн даусы еспдщ, Екеушщ eHTirin айткдн сездерш аны х естш турмын: — Эуелбай болыс куши ауыл-аймагын кош!pin, Шудын аргы бетше отш KCTinTi. EKi мын ж ылкы, он мын хой, жуз шахты тупн коса еткен... Ногайбектщ: —Акжан! - деген даусы сан к eTri. Кздлышымды суйрепп xipin бардым. Ногайбск устсл басында койлекшен турегсп тур екен. Элп exeyi босагада. —Акжан! Дэл кашр мына жштгермен 6ipre атган. Осындагы бар милицияны жанына ал да, озш бас болып Шалабайдын отрядына косыл. Эуелбайдын кошiнс б1рден урынбандар. Алдымен Уйсш болыстарына жолыгып, жагдайды тусшдарщ- дер. Солардьщ комспне суйснш, у-шусыз кайта отюзщдср. Мал-жан шыгын болмасын. М э! М енщ мына кагазымды Шалабайдын оз колына тапсыр. “Куп! Болады!” —дсп, колымды эсксрше шсксме апарып, шыгьш кстпм. Он шахты ж ю т кас кагымда атка конып, Шуды бойлай хуйгыта женедщк.... Кдмкалы тусына кас карайганда жстпк. Ну камыстын ыгында торт-бес уши онаша ауыл отыр. Bipax ошахгарда жылтыддаган от кершбейш. Ею-уш уйдсн гу-гу соз естшеда. Bi3 атган Tycin жатканда: “К мандср-ей?” дсп, 6ipcy карауыгып бертаман жакындады. Кдсымлагы Шалабайдын xiriTrepiдыбыс бшхирген сон гана “Э, келшндср ме?” деп солармен шуйркелесш кeTri. Мен Ногайбскпн хатын колыма алып, Шалабайды сурадым. “Ш экен анау тетю уйде дсм алып жатыр” - деп 6ipeyi жауап берда. Аттын пзпнш устата сальш, жсдел басып келсем, cciK алдында кузет тур екен, алдымды богеда. Тусш ажырата алмадым, бойы аласалау жiгiт кулагыма аузьш такап: — А ка, реююме, Ш экен сишмд1 xipri36c деген ... Bip бикешпен онашада кулш-ойнап отыр, —деда. Кузеиш жю т ойнап тур екен деп ойлап: —Менде Ногайбектщ хаты бар! —дедам даусымды катгырак шыгарып. —И, сртен де кун бар емсс пе? Жсп тунде даурыгатын не бар? Одан да анау кыз ойнак болып жаткан уйге бар, —деп шиык-шиык купда. - Б(раздан сон мен де барамын. Орныма баска адам келед1. Ыза болып, Ky3emii ж т т п итерш тастадым да, инке Kipin кстпм. OprraFa хойган ондых шамнын жарыгынан ею адам кершда. Bipeyi к а к тердс корпе успнде колбей тусш жатыр да, бас жагында 6ypicin 6ip кыз отыр. Ь-890

MeHi келген бойда Шалабай жастыктан басын жулып алып: - Акжанбысьщ? Кел, кел. Жогары т ы к ! - день Мен керпенщ шетше отыра кетпм. - Ал... Кдндай хабарьщ бар? - деп ол кесе иепн жалпак алаканымен укалап-укалап койды. - Н экен ci3re хат 6epin ж1берщ. - Крне? Шалабай шиырш ыктальт букгелген кагазды ашып, шам жарыгына колбей устады да, шпнен ежисгеп окл бастады. Ko3i\\uu кызга аудардым. Буйыга т у с т , iprcre тыгалып отыр. Басьша орамал сапыпты, бет-аузын тумшалап алган. Ko3i гана жылтырайды. Жанары мунды керщщ. Зорлыклеп келш отыр ма деген ойга предим. Ьшмдепш сыртым айтып койды м а, Шалабай даусын созынкырап: - Дурыс, —дедь —Келгендерщ эбден ж аксы! Сендер он, 6i3 он, жасанган жиырма ж т т п ешкандай ж ау ала алмайды! Шалабай кулген бодцы: - Нэкецнщ тапсырмасы сезсЬ орындалады. Азанмен журш кегем1з. Ат согып тастаган болар, бупнше дем ал. Элдс... ойьш-сауыкгьщ ортасына апарайын ба? Шалабай сейдеда де жауап кутпестсн, шапаньш жслбегей жамыльш, сыртка бет алды. Сонын ала шып.тп бара жатып, кьпга т а г а да бурылып карадым. Ботадай коз1не жас yiiiplnin калган екен. Э у дессм, топп-топп ж1беретшдей.. Тула бойым шымырлап, сыртка шыктым... Дала кердей карангы. Тунгиык кара аспанньщ жулдыздары Tynci3 тереннен жылтырайды. К,оныр салкын лсп бой серпткендей. С у ж акта ш епртке шырылдайды. Алыстан улыган каскырдын yHi келедг 8ддеб1р кус шанк етп де, тун тьшыштыгьш неге буздым дегендей тьша калды. Шалабай кы з о йнак болып жаткан уйге б1рден бсттемей, жагага карай аяндады. - Сенщ не ойлап келе жатканынды сеземш, - дсп ол зщцей алаканын иыгыма садцы. —Саган муньщ 6opi тансык Екеум1з ш ымайт жагадагы сазды солкылдата басып турмыз. Шудын суы кап-кара боп жулкына агып жатыр. - Мьша а г ь т ж аткан су осы бойда созыльт барып, кумга сщед1. Адам oMipi де сондай. Агамыз да кетем1з. Туб1нде 6iazu де жер жугатынын жаксы бшесщ, Акжан... Мен созшн сонын тосып тура берд1м. - Bi3 K33ip алые сапардамыз. Каладан киян шеткс ш ы гьт кетпк. бю мет 6i3Hi кормсйД1 де бшмейщ. Шу бойындагылар 82 .

тугелшен, кзшкан-кускан байлар мен солардын куйыршыгы екен!н Kopin журещ . Бупарта Совет е к т е п ш ц саясатын туешшр, TyciHaipMe — 6api 6ip... Корккэннан тана сыйлап жатыр. Совет оюмеп буларды осылай тайрандаш п кояр дейсщ бе? Були малый алсак, ертен дуние-мулюне кол саламыз. Одан opi жаньш коярта жер таппайтын кун туады ani! Булар 6i3re коз ашканнан корлык корсетп. Ексум1з де кешеп кара табан кедейлсрм1з. 0 з icrereHaepiH оздерше icrenk! Буларды каз1р жалшы гып жумсай алмаймыз, кой да бакпайды. Б1здщ есеб1м1з баска жолмен кайту керек. TycimuH бе? М ысалы, менщ койнымда жаткан кыз —сгескен байдын еркетотайы... Мен eaai туешшм. “1степ жургендерш киянат екен” деген CG3 комешме тытылып тур. Б1рак батып ai'rra алмадым. Бул — менщ каз1рп бастытым Нотайбскпсн тос катыскан дос адам. KeprcH-6inreHiMai эз1рше буте турып, Ногайбектщ озше тана айтпасам, дэл каз!р карсы келгеннен пайда жок, Шалабай 6api6ip оз дегенш icrewii. BipHeme куннсн 6epi байкап журмш, бул онай Kici смес. Жанындаты ж1птгср1 де шепнен ытай мен сытай, шаш ал лесе бас алады. — Сен де ссенш ж1берме, Акжан. Булар б1здщ усти зд сн еипамге шагым айта алмайды. Aiirca унш онвремЬ, бщдщ бе?! — Меш уйып тындап тур десе керек, енш уш окте.кдрек шыкты. — Осы coani Нотайбеккс де айтпакшымын. Эз1рше ел уйренеш дсп журмш. Осы сапардан кайткэн сон, TyciHOipin айтамын. Тусшбесе, 03i 6LnciH. BipaK ол ер жш т, туешедг Озсннсн Kepi кайтгык, — Мына уйлерд1 батана кущйз Komipin экелгснб1з. Ел imiuaeri жымыекы коз, сыпсын созден аулак отырайык. деп эдеш осында лкпрш к. Ошак. казылып, от жагылмай жатканы сол. Кулыннын епн кеш батар алдында жеп алдыкта, кымызга кантан сон, осында келдж. Bip койдын епн у й т п , nicipin экелгснб1з. Сендер бупнше соны талгажау ете турындар. Шалабай гу-гу соз ecrlnin жаткан уйге таман eprin кедш. Сыртга eKi-ушеу каранданды. Менщ ж1птгер1м екен. Ойын- сауыюъщ ортасына барар-бармасын бшмей турган -rapiaai. 1штен сыкылыктатан кулю сспледг Сотан елйтп, елендеп турган Typnepi бар. — Уа, жшттер, неге юрмей турсындар? Були 6ip ойын- сауы к курамыз ба деп едж , антурган байлар кыздарын ж1бсрмсй койды. Б1здщ ж1гптсрд1 коргсндс женгелер1 желйап- ак cai, байларынан коркгы. Кдлрандарымнын тырнагына Topreyi-а к iniicri, —деп Шалабай ы рк-ырк кущи. —Оздершщ басы бос, беле-жара корсрандер... —Шоке! - дещм. - Biaain ж т тг ер жол сокды болып кедщ. Дем алсын. Мен де дем алайын.

- Оны оздерщ бшщцер, - деп Шалабай кугылдым ба, ж ок па дегендей 03i жаткан уйге карай кетп. Ж ттгерда ертш 6i3re болшген уйге кеддам де: “Атгарынды тусавдар да жатындар!” деп буйырдым. Ешкзйсысы сезге келмеда... Кеу-кеу сез, ж ырк-жы рк кулю Kepmi уйден кепке дейш узLaген жок, Жол жургенде сергек уйктайтын эдеттм, ояна кетсем, уй iuii ала коленке екен. Менен esreci орнынан ani козгалмапты. Акырын турып сыртка шыкгым. Шыгыс ж ак а к тенбщцене бастаган. Алыс-алыс кыратгар мен кум жоталар айкын корш- бейда. Ишген нар камыстардьщ бер жагында су сылдырайды. Атгар узамапты. Жаганын шуйпн шобшен бас алмай тур. Шетю уйге таман келсем, кузепш ж шт сырт босагада ер- токым ycTiHfle мылтыгына суйенш уйктап отыр. “Кузетли болганьща!” — деп буШршен туртш калып ед1м, “ah!” деп атып турегелда. Ол ес жиганша инке енш кетпм. Сол кезде таре етш мылтык атылмасы бар ма?! Шалабай шошып оянып, успндеп корпесш cepnin тастады да, уш ып турегелд1. Тунд1к туршмеген1мен ши арасынан тускен сэуледен кыздьщ уйпа-туйпа шашы мен ж арк еткен санын корш калдым. Ол ypeHi уша козгальш, KopneciH таре буркенш алды. Шалабай койлек-дамбалшан жолбарысша атылып келш, жагамнан ала тусп. Крлы мундай кап ы болар ма, кылгындырьт окетш барады. “Ойбай, мен Акжанмьш!” деп зорга босандым. —Тун шйнде нсгып журещ? —Тан атгы, Шоке, —дещм. —Журетзн уакьгг болды. —М ылтык аткан юм? — Кузстш1ндз-ау дейм!н. TyciHc ж ау юрш бшем, —деп кулген болдым. —Не дейщ! Эй, бала! Сеш жын касты ма? — Жок, ага... Крлым rnypinneeme тиш кеткеш... — деда кузетш1 MiHripaen. — О, карабаекыр! Eypeyai атып алсан кайтесщ! Кане, жнтперда оят, атганамыз! Мен сыртка шыкгым. Жер бетше жарык жупре бастапты. Уйлердан маны абыр-сабыр. Окыс атылган ок борш де уйкьшдн ояткан Topiaoi. “Не бодды? Не болды?” деп 6ipiHeH-6ipi сураиды. Аздан сон ес жиып, туннен калган кымызды таусып iumK те атка крндык, Айдалага ттгшген торт уй, торт катан коне 6ip кыз коздер1 жэудареп кала берда... Шуды кеш1п Эулиеата жер1не о так. Секиген сексеуш, тарбиган баялышы коп кум тендзше енш барамыз... Жолай 84

кездескен ауылдардан сурастырсак Эуелбайдын к е ш онша узай коймапты. Нотайбектш кзтазын керсетш едйс, Уйсш болысы жиырма ж т тш дерсу атка кондырды... Жуз каралы уйдш конин колге жакын кыркз астьшда купп ж атгы к Канша ыкдпамдаганмсн кеш аумагы коптеу ме деп калдык, Уздис-создык шубап келещ. Атка мшген ж уз каралы еркекп былай койганда, ж ук арткан туйелердщ саны бес жузден аса ма деймш. Кешин адды такала бергенде кырык шакты мылтывды кабат койып бастарынан асыра атып-атып ж1берщк. Окыстан атылтан кырык мылтыкгын уш жер-кокп жангыртгы. Ат урюп, туйе боздап, катын-бала жылап улыган-шулыган бодды да кадды... Еркекгер аттарьшан тусе-тусс калып мылтыкгарын кезенгенмен KiMfli кездерш бшмей, сасып калган сынайлары бар. Осы кезде Шалабай елш тж ке м е т жумсады. Берденкемнщ басьша а к шуберек байлап, кылтадан шыга кедщм. Ок жетер-жетпес жерге атымды ойкастатып кедщм дс, —“Саута! Саута!” дсп айгайладым. Элдеюмдср басын котерщ: —Эй, мынау А кжан той! —Кэдушп Акжан ба? Бул мунда негып жур?.. — Эуслбай! — деп айгайладым, — Bepi ш ы к Кел1с1мге шакырамын. Басында датарадай 6opKi бар, ж упы ны шскпен тиген жалпак бет Эуелбай басын котердт — Ал, не айтасын? М ен аттан Tycin ж аяу журген сон Эуелбай бертаман жакындады. Сэлемдес1п, жон сурасып 6ipa3 турдык, —Eoai, жерщ тастап ауа кошулерщ бекер, —дсщм. —Совет OKiMeri сендерге тимсйдг Айрылсан болыстытыннан айрыл- дын. Кдтын-баланнан, мал-мулкщнен айрылган жоксын. Кдй оюмет болса да алым-салыксыз отыртызбайды. Ал кашканын ушш басыннан сипамайтынын 6ineciH... Bi3 жанашырлыклен апдыннан тосып алдык. Bip тусшбсгснд1К болтан шытар, онынды ок1мет Kcmipefli. Нотайбекпн 03i солай: “Еддщ ipreciH сокпесш, ipiud салмасьш” - дещ. Эуелбайдын коркынышы басылайын дед1. Бет1не ж ан Kipin, K03iHiH оты жумсара туей: - Акжан! Мен оюметген кашьш бара жатканым жок, куда- жскжатгарыма кошш барам. Кудайдын кен даласы тарыдды демесен, жолымды богемендер. - Баска уезд тугш, ботен болыстын жер1нс кошу ушш де nipryap ксрск екен1н бшеаз, Эуке. Ci3 рухсатсыз Koiuinбарасыз. Арт жатымнан ешюм коршбед! мс, элде “ci3” деген созщ сспген сон ба, Эуелбай кушейсй1н деде Кдбагы туйшш, каИар шаша карады да:

- Алдымды кес-кестей берме, Акжан! “Крркакты куа берсен батыр болады”. Былтырга керсеткен кррлыгын да жетер! - деп артында тургандарга кзрап койды. —Бул не, кайтпаймын дегенщ бе? — Богеме жолымды. М ылтыгымнын аузын жогары карата устап турганмын, басып-басып калдым. Окне атылган мылтык даусынан шо- шымаган ел калмады. - Эне, каравдар! - дед1м. Бул кезде сарбуда кумнын сыртында жасырынып отырган кырык жш т кару-жарагы жаркаищап шыга кедщ. —Бул аз болса тагы бар. Жан-жагыкньщ 6opi жана еюмет. Кашканмсн кугылатын жер ж ок Уюметгщ курыга узын. Шекарага жетюзбей куртады. Ойлан, Эукс, бекергс кан тегшмесш. взщда аямасан да арт жагьщдагы бала-шага, ауыл-елщда ая. С о н га соз шымбайына батгы ма, элде карулы колдан жасканды ма, Эуелбайдын сагы сьша бастады. Танауы делдшп, K03i тайганакгап жан-жагына карай берда. —Жарайды, сенщ айтканыц болсын. Бшак 6i3re тимейм1з деген колхат бер. - Оны барган сон Ногайбектщ ез крлынан аласьщ. “Кдлай, сенем1з бе?” дегендей Эуелбай артгагыларга карады. Олардын да жуш жыгьшьш калган екен, “кайтем!з, кенем1з-дагы” деген рай бшд1рд1. — Евдеше, 6i3re бес кун мурсат бер. Бала-шага, куш- кел1к талыгып келед1. Крна-тустенш асыкпай кошелж, - деда Эуелбай. - Уш кун, —дедам жер ж еш н бшгеншкген. - Жэ, саудаласпалык, Мен атыма м ш п Kepi кайтгым. Шалабайга болтан екпмеш айтып ед1м, миыгынан кул1п: “Жарайсын, epiM!” - деп колпаштап койды. —Буларга сонда да сежм жок, —деда ол тагы да. - Бес жйтг барып каруларьш сыпырып альщдар. ©здершщ 6ip туйесше тевдеп 6i3 жаткан ауьшга алып келщдер. Сыргьшан бакьшап жур1п отырмасакболмайды. 0 з крнысьша жетсш, сосын коремЬ. Шалабайдьщ “оз крнысына жетсш, сосын корекйз” деген свзше сол сэтге м эн бергсн ж о к едам. Сойканньщ соны эл1 алда екенш кайдан бшейш... Осы еддан болысы ауылына конакка шакьфьш, уш кун жаткызды. Шалабайдьщ тш еп бойынша Эулиеатага ат ш аптырьт, терт коржынбас арак алдырды. BipcyiH уш кун iniin зорга тауыстык та, уш коржынды б вкгер т торпнш1 кун1 Эуелбай кошшщ i3iMeH елге кайп ы к.

Жолшыбай 6ip ауылга крнып, ж ас козынын етш жегенб1з. Танертсн Шалабай ез жттгер1мсн 6ip-6ip кесе аракты ciMipin алды. Сонын кызуымен желе шауып отырып, сэске тусте Эуелбай ауылынын успнен шыкгык, Болыстын былгыр гана алтан супу ак. токалы бар-тугын. Ж1бекжаульиы желб1реп, eciKалдында жалшыларьша тапсырма 6cpin жур екен, 6iani кор/u де лып 6epin уйше енш кетп. Шалабайдын кокшм K03i ши eciKKC Tipeain, cypimn калды. Жан-жагына сукгана карап, кан HiciH сезген каскырдай танауы жыбырлап кетитп. — Ж т т г е р ! — дед1 ол аты н ы н басы н к1пт теж еп. — Эуслбайдын корльпы опт. Патша тусында дуан дага улыкгар- мсн ауыз жаласьш, бншн слгс тецдйс бермегенш бшесщдер. Ана жьитгы калын боранда осы жакка ы гап кеткен уш мын жылкымызды кайтармады. Совет тусында тайрандауы мынау. Салыктан кашып ауа к о ш т бара жаткан жершен зорта кдйтардык. Енш бутан Совет оюметшщ к м екендш н керсетуЫ1з керек. Баска байлар да шошитындай болсын. Ал, кэне, MeHin буйрытымды булжытпай орындандар... Шалабай оз ж ттгср ш с ж еке-жеке тапсырма 6epin ж атгы. Мен ан-тан болып тындап турмын. Создершщ Typi жаман. Болыс ауылын тура ж ау шапкандай стпск. — Шоке! —дед1м шыдамай. —Бунынызды Нотайбек ecrice овдыра коймас. —Былшылдама! —дед1 Шалабай кокшш K03i шатынап. - Сен де 6ip етекке жабыскан шонайнадай... Мен он капталында туртам, колымды бссатарыма садам дегенше, eciM ауып кулап бара жатканымды бшем... Bip уакьпта коз1мд1 ашсам, басым жарылса керек, бепме, мойныма кан куйылыпты. 0йтсу1р, тшеущ берпр, 6ipey басымнын жарылтан жсрш кол орамалмсн танып кепггп. Денем зш кара тас, котертпейш. Крлымды козгайын десем, артыма кайыра байланган. Бойымдагы кару-жаракгьщ ешкайсы жок, сыпырып алса керек. Жаткан жср1м сыз смес, кок шалгынныц imi екен, соган шуюр дешм. Аздап eciM жинала бастады. Эуел! атымды «цедим. Жануар жиырма кадамдай жерде ер токымымсн жайылып жур. Кснст кулагыма зарлы ун кедщ. Сонда тана стскгеп ауылга бурылып карадым. Бапшаты Шалабай айткан создер ссше тусп. Bopi сонын буйрыгымен орындалса керек. Тостатандай кодш айнала конган ауылдынойран-топыры шыгыпты. Кей уйлержытылган, ксй уйлердщ туырлыкгары, кшсм, баскурлары сыпырылган. Атгы ж т тг ер ауылдын ср-азаматгарын, кемтр-ш алдары мен бала-шаталарын 6ip жсргс nipin тур. Ат успнен камшы

сермеп сез айтып турган Шалабайды енда таньщым... Орным- нан арен турегелш, бой тузегешмда корсс керек, атгы ж ттгщ 6ipeyi 6epi карай шапты. —Эй, мшиса, турдын ба? —деда ол анадай жерден кулген болып. - Кане, атьща мш. ЖуремЬ. 03 i барып атымды жетелеп экелда. “Эй, жолдас едда кой, колымды шеш”, - деп ед1м, кенбсда. 03i демеп ийнпзщ де шылбырды кольша алып топка карай бастады. Баганагы зарлаган болыстын бэйбипеда болса керек, онын да колы байланып, аузына шуберек тыгылыпты. Журтгын 6opi журесшен отыр. Ортага таман аяк-колдары байланган, мен кусап таяк жеген Эуелбайды кордам. Одан opipetcre бас котерер та га бес-алты еркек когендеп койдай т!з1пш отыр. Bip шетген болыстын а к токдлын таныдым, о да байлаулы. Шалабайдыц санкылдаган уш кулагыма аны к сстшда. —...Бул ею м ет кедейдсн баскдны сар кем ей дк Э л нак коресщдер, 6opiHfli торгайдай тоздырып, койша айдайды. Эз1рше алдап-сулап малдарынды алып отыр, аздан кейш дуние-мулдатерщс, катынына крл салады... Мен1н жакындаганы м ды корд1-ау дейм1н даусын сэл озгсртш: —0ю мет —кедейдш. Билда юмде —сол бшгснш icTewu. Кеше сендер кысастьда. жасасандар, бупн кедейлср есесш кайтарады. От, солай! Кане, життгер, козгалывдар! —деда. йшмнен ойлап турмьш: “Аньж, ж ау мынау скен гой” деп. Кедейдш атын жамылып, Совет ошменнс жаульдасоз айтуын карашы! “Кдп болем, Ногайбекке 6ip жетелда, тартарсьщ сонда сазайынды!” деп TiciMfli кайрап коямын. Уш туйегс тен-тен ж ук тиелшт1. Шудасы жслкшдеген онш ен кара нарды Ш алабайдын ж!г!ттер1 оз малынша жетелеп алгаи. Дэл журерде ауылдын баска азаматтарын босатьш, Эуелбай мен онын жас токалын гана атка м1нпзген- fli. Эуелбайды неге апара жатканьш юм 6LnciH, ал актокаддьщ туткындалу cc6c6i маган айдан анык, 0з1м1зше 6ip кош болып жолга ш ы кгы к Артымыаоа ойраны шыккан ауыл, аныраган бэйбш е, шулаган кемп1р-шал калды. Былай ш ыккан сон, Шалабай колымыздагы ж 1гт шешугс рухсат етп. Крлда кару жок, айнала торыгаи мылтыкты ж1пт- тср - кашкзнмсн кугыла алмайтынымды бшш, тагдырдьщ жазмышына мойьш усынып келемш. Эуелбай маган кезшщ аласымен карап кояды. “Кеше гана осылардын атарман- шабарманы болып ecipin жур едш, саган д а кун туган екен, найсап!” деп келе ме юм 6LnciH... Ш табка такалганда Шалабай жалгыз 03i алга озьш кетп. Алдын ала Ногайбекке барып тусшдарстш шыгар...

Biafli тем ен п ауылга туЫрдь Ш алабайдын жаландаган x ir iir e p i аттардын ер -то кы м ы н алы п , тусап ж1берд1 де туйелерд1 inorepin, болью аулынанталап алган асыл буйымдар мен юлем-текеметтерд1 Tycipe бастады. А к токадды 6ip ж акка алып кетп. Эуслбай екеуьпз караша уйге кзмаддык, Э л1жегон жауап катысканымыз жок, Сусынга берген 6ipep тостаган кь1мызды iiuin алды к та кара кесек кшздш успнс Tepic карап жатып калдык, Кымыз бойына тарады бшем, элдсн уакыгга Эуелбай сез бастады. — Ей, Акжан! Сен сез тында. Байкаймын, xaniH менен де мушкш. вюметкс карсы кслсмш дсп камшы жешн, каруьщнан айрыльтсьщ, аздан сон успндеп Кызыл ала кшмщш де сыпырып алады. Одан сон каланын абакгысына айдаласын... Осы co3iMe кудайпай сен. Ал, жасайтын харакепн кане, соны ойласалык, Кемеге мшгеннщ жаны 6ip, п зе коссак, бул корлыктан кугыламыз. Енш мал да, дунис де садага, бас саутапаудан баска •пршшж калмады. Егер ку жанга тыньшпык бермейпн болса, алысып олемш. Турмеде uiipircHiue, ат успнде окка ушкан артык. Патшаньщ карамалайына бармаймыз деп сотые салып шейгт болтан кешеп боздактардан жанымыз еулие емес... Эуелбайдын канталатан козш е, бггеу сакалына, мол денссше карап, “бул - coaai cKi айтпайды” деп корытгым. Кеше тана мен секшш кедсйлерд1 шыбын курлы кормейтш азулы болыс, бупнде ез1мнен акыл сурап отыр. “Ti3c косайык” дейш. Былтырты кепн умьгткандай. Дуние-мулж, байлытын да терк е т т отыр. Бутан нс деймш ? Шынында, Шалабай мен1 Ногайбскке б1рауыз жолыктырмай-ак куртар ма скен? Жолыктырса, жауыздыты ашылатынын ол, cipe, бшедь “Акжан Совет оюметшщ жауы болып шыкхы, байдын натыз куйыршыты екен”, - деп ccwiipce саудамньщ бггкеш той! Осыньщ 6epiH Бэйксн б1ле м е? Бшсе, неге хабарсыз жатыр? К,ой, шынында да орекет ж асамаса болмас. Шрак. кандай орекет жасаймын? Эуелбай айткандай тун ж амылып кашу ма? Онда кылмыс успнс кылмыс жамалады. А ны к “ж ау” сонда атанармын... Жок, icriH артын тосу керек. Ногайбек оз1ммен 6ip тшдеспей, жамандыккз ж1бере коймас. MeHi жазыксыз айдатканда Бэйкснге не бепн айтады? Кун батгы. Ею кузетшшщ бакылауымен тыска шыгып келшк те берген тамагын жеп, ки1мтм13Ш б ур ке н т жатып калдык, Эуелбай баганагыдан кейш мазалатан жок. Не ойлап жаткэнын к|м бшеш, кепке деййн денбекшш уйктай алмады. Мснш де KipniriM ш нер емес, шурк TcciK тущйктсн айсыз тундеп жулдыздарта сузите карап ж атырмын. \"Ш алабай

баганагы актокалды, коржын топа аракгарды апарып Ногайбекп беютрш жатыр-ау” деп ойлаймын. Коз апдыма элденелер елестейда. Бойымды урей биледа. Тушмен туе керш шыктым. Ылги 6ip от пен судьщ шинде жанталасып, арпалысып жур Ояна кетсем, кун найза бойы кетершш калыпты. Эуелбай жок, кашып кеткен екен деп зэре-иманым калмады. Кдкырынып, тую ртн дерет алып жургенш жыртык шнден сыгалап кергешмде гана кондлш орнына тусп. Мен де сыртка шыгып бой жаздым. Кун бупн мейлшше мешрленш жер-дуниеш апгабы ж ок а к сэулеге мапындырып тур екен. бзенге барып беп-колымды шайдым. Кдн капкан жерлер1мш ж1бшп, тазалаган богщым. BipaK басымнын танган орны кол типзбейда. Жагадан 6epi шыгып уй жакка аяндай бергешмде, штабтан салт атгы 6ipeynin шауып келе жатканын кордам. Эп-согге ж етш -ак келш. — Акжан! - деп алыстан дауыстады. - CeHi Ногайбек шакырады. Белдеудеп ею атп>щ 6ipiHe мен, 6ipiHe кузепш мщда де елп житпее шесш штаб жакка бет аддык, Журепм дурс-дурс согьш келеда. “Ногайбек не дер екен? Ypca ма, адце, дурыс icTenciH дей м е?” Мандайшасьша Кызыл ту кадалган уж ен а к уйге таялган сайын буын-буынымнан жан кетш бара жаткандай... Тэртш бойынша атгарды алыстагы кормеге байпадык та, штаб ушне жаяулатып келдак. MeHi ш к е юрпзш ж1берш, кузепш мен шабарман сыртга калды. Ши1 туршген сырлы eciicri айкара ашып Kipin келд1м. Ногайбек койлекшен калпында стол басында кагаз жазып отыр екен. Жалгыз отырганына куандым. Бойымдагы коркыныш аздап сейше бастады. —Ассалаумапуйкум, ага! —деп босага ж акта турып калып едам, Ногайбек басын котерш: - А, ждтпм, кеддщ бе? —деп калам, кагазын бьшай ысырьш ко й ьт , орнынан турды да, келш колымды алды. —Теряет. Мен карсьщагы орындыкка отырдым. Ногайбек каптасьша колын салып шаршаган, кажыган каппымен менщ танулы басыма 6ip карады да, кара елп жалтыддап кшем успмен ары- 6epi журда. Кара бужыр ош, калып кабагы бупн ерекше суеты коршда. — Ио, эщтменш айтшы, не болды? - Болганы сол, Шалабайдын icren жургеш кдянат екен1не K03iM жсткен сон шьщай алмадым... - “Бесатарьша кол садды” дейда, рас па? 90

— Рас... — Сонда не, атпакшы ма едщ? - 03LM де бшмеймш. 0irreyip ыза боп кеткешм рас. - Жйтпм, - деп сш 6ip орнында турып окшесш котергенде, жумсак курым етш сыкыр-сыкыр erri. - Мен Ногайбек Эбуовпын. Совдеп муш еам ш . Уезд1к тетенше комитетгщ уэкш м ж . Маган барлык право бершген. Сондыктан iciMHin 6epi занды. Егер Шалабайды оз атымнан жумсасам —онын I да айткандары, буйрыгы орындалуга Tiiic. Ол оз ici ушш менщ I аддымда жауап береш, мен оз1мнен жогарыларга есеп беремш. | Тэртш солай. Кедеймш, успмдс милициянын кшм1 бар деп j ж ен аз урынуын кате. Бул - 6ip дс. Еюншщен, сен сауатын аз | ауыл казагысын. Тап тартысы дегеншн не екенш, Совет оюмеп | саясатынын бурылыс-калтарысынан хабарын жок. Bi3 журпзш j жаткан курсстщ мэнш тусшбейан. Сондыктан да саяси юке | араласпа. Сен тек буйрыкты орындауга м1ндетпсщ. Баскасын | 6i3re ж!бср. Ушшшщен, opi-6epi ойлап сен щ 6ip жолгы | кьшыгынды Kemipmai отырмын. Бэйкенш сыйлагандыктан I кешем1н. Кдометщнен де туармеймш . Осы ескерту саган сабак ! болсын. Bipep кун тынык, Сосын кару-жарагындагы ал да, бурынгы кузеттне тур. Ол соз бггп дегендей Tepic айналды. М ен-зен болып ! орнымнан котершшм. Тагы б1рдсне дер ме екен деп бурылып | ед1м, баска ештене коспады. Сонымсн мойныма су куйылып сыртка шыктым. Бурьшгы оз1м жаткан уйге келддм де етбстгей куладым. Bip кун тыныкгым да, к ы з м ет ю кайта KipicriM. Мшдеттм | сол баягы штабты кузету... Эуелбайдын актокалы н уш куннен сон Шалабай x irn rep i j атка MiHri3in алып кетп. Ол кстксннсн кешн де онаша тдтлген | уйдсн ойын-сауык узшген жок, Шалабай домбыра тартып ! эн шыркайды. Ногайбек татар гармонын безглдетедг Эулисатадан косымша алдырган арактын кызуы мен кыз- келшшсктсрд1н буы крсылып Ногайбекпн басын айналдырса керек, ок1мет ж умысы ж айына калды. Ол туш мен сауы к курады, тан ата уйктап, Tycxi тамакка зорга оянады. Басы- коз) icin, ауы к басып барып Шудын салкын суьша шомылып келгеннен кей)н тамакка, аракка кайта отырады. Bip кун1 дуаннан нарышнай хат келдг У йкыдан жана оянган Ногайбек кагазды сыртга турып окыды д а сурланып сала бердг Кулакка урган танадай тсн ссл т 6ipa3 турган сон iujicc Kipin, коп уакы тка дешн шыкпай койды. Поштабай ж тттер кымыз iiuin шол басканша штаб eciri ашылган жок. Элдсн уакьггга Ногайбекпн “Акжан!” деген карлыккдн даусы еетшдг 1шке idреем, ол эсксри кш м1мен отыр екен..

—М ына п а к е т элп житггерге бер де кайтып кел! - деда. Айтканын орындап кдйтып келсем, уй шпнде эрлыберл1 тенселит жур екен. Маган иепмен орындык нускзды. —П а к е т Бэйкен xiGepimi. Тез кайтывдар дейда. Мен оган Kfcic тускенше бола турамыз, бггпей жаткан жумыстар бар дсп жаздым. Соз сьщайына Караганда, эдде б1реулср арыз айткан Topi3fli... — Ногайбек маган сынай карап 6ipa3 турды. — Энеукунп создервдщ коншще альш журген жокеыц ба? Мен ундегем жок, Ногайбек сезш жалгай берда. —Кеншщ орныксыз екенш бшемш. BipaK сен мсш шшен угуын керек. Kepin журсщ, 6ipae-6ip кедейге тигем1з жок, Ti3CMi3fli байларга гана батырып журкпз. Совет oidMeTi онымызды кегшреда... Эдш1н айтшы, осында келгел! каншама ксдей, жалшыга тенд'к эпердак. Каншауьшьщ басына уй -ririn, корасьша мал юрпздж? Кдншама эйелге бас бостандыгын onepaiK? Кдшкан байлардын канш ауын елге кайтардык? Осынын 6opi —курес, тап куресь Ногайбек бурынгы создсрш кайталап бара жатканын сезд! ме, энпмс терюн1н баска арнага бурды. — Рас, 6i3 байлардын кыз-кыркыньша, токзл-келпщерше ептеп киянат жасап журм1з. BipaK революцшщан бурын олар 6i3re не iereMe®? Енда бил1к -пзпш колга тиш, 6i3 дс адам баласымыз. Пендем1з. Осындай онашалыкты пайдаланып, б1здан де дэурен cypin калгымыз келеда... Акжан! Не тшесен де орындайьш, тек менщ сснен 6ip плепм —осы коргендер1нш жан баласына айтпа. 9cipecc, Совдептеп жолдастар еспмесш. Менщ де андыган душпандарым бар, туймедейда туйсдей гып ocipc салады. “Э , бэлем, сасайын дегсн екснсщ. Судьщ да сурауы бар дсупй сд1, тыкыр таялган екен... ” деп турмын imiMHCH. —Ал енд1 сен будан былай тунп кузетке шыклай-ак кой. Кундаз 6ipa3 карауылда да, кешке 6i36eH 6ipre бол. Шалабай бупн уш сулу экелем деп кстксн. Болса —6ipeyi сенш . Бойдак ж1пт емессщ бе, унатып калсан эйел етш алуына да болады. Ногайбекпн кабагы ашылып, жадырагандай болып жаныма келшде, аркамнан киоы. Калтасына крльш салып еда, алденелер сыдцыр-сьщдыр етп. —0pi-6epi айтканьща конбесе, мына алтын жузисп кодьша сал. Куда кэдесш аз, калынмапсыз кьи аласын дегенге кулагам слсн етш, жузйсп imKi калтама салдым да сыртка шыктым... Айткандай-ак, кузд1н кы ска кун1 жез табакща домалап кам ыс басына кудаганда, кыркадан он шакты сайт атгы коршда. InrrepiHfleri кызыл-жасыл кишген уш кызды анык ажыратып турмын... 92

Атган т у с т жатканда кулюсшсн таньщым, ортадагысы — Мэд1гулдьщ кызы Ж амал! Коз1м тас тобемнен ш ы кты. Журепм лупищеп, кеудсме сыймай, yRai айнала бершпш... Жамал да меш жакындаганда таныды. Камшат берюнщ yidci булгактап, козшщ астымен кушмдей карады да: - Ci3 дс осында ма едвдз? - дедь Аузыма свз туспей: “Ие, осындамын.,. ” - дей салыппын. “Е, А кжанды таниды екен аз гой!” — деп, Шалабай оны баска созге алдандырып, эзшге бурып, пике юрпзш. “Япырма-ай, мына антурган куншынк ж ердеп Мэдагул ауылын калай тапты екен ? 0Keci калайша ж1бере садцы? Агасынын MiHe3i нойыстау eai, бул жагдайды бше ме, ж ок п а?” — деп, ойым он сакка ж улр ш м ен турмын. BipaK Жамалдын баска свзге келмей, ш утркелссе кетпей, а к уйге Kipin кеткеншен кецийм орта Tycin калды. 0 3 i бурынгьщай оте уян емес, эбден бой ж епп толыскандиа мс, ашыла TycinTi. Kicire TiK, epKiHкзрайды... Элде менщ ат i3iHсалмай кеткешме oiaieai ме? Tim i менстбеу1 де мумкш -ау!.. Кешке карай кы з ой н ак басталды. Кымыз йншгеннен кейш Шалабай домбыра ш ер тт, ынылдап он айтгы да кезекп Ногайбеккс берш. Ногайбск татар гармонын иыгына Inin, не 6ip мунды, назды оусндерд1 куйкылжыта ойнаганда, кыздар тупл мен де елтш кетпм. Куздш коныр ксшшде, апдында казы-карта, жал-жая, курен шай, молд1р iiiiiMHiK турганда, мынадай осем эн шыркалып, сырнай ойналганда елппейтш, желиспейтш жан баласы болар ма екен. Эуелде тосыркап, 6ip-6ipiHe тыгылып отырган кыздар аздан кешн жадырап, о йын-сауык кызыгына ушрше бастады. Gaaepi де коптсн 6epi той-жиын кормей зарыгып журсе ксрек, онша коп булданбады. Ocipece, ортадагы ксрме кас Жамал гармоньга косылып казактын кайдагы 6ip жайдагы эндерш тауып айтып отыр. Гармонына кыз косылган сайьш Ногайбск тс eaipin, желйтп апыпты. Мойылдай кара коздер1 уш кын атьш, бет1н1н бужыры бшшбей барады. Мен cciM ауган адамша Жамалдан коз алмай отырмьш. BipaKол мен ж аккз назар аударган жок. Кьпганыш оты шимш ортеп барады... Буларды Шалабай зорлап экслмсген екен. Ойын-сауык курасындар, кощл котерсандер, Совет егамеп эйел балаларды элпештеШп деп, алдап-сулап алып ш ыгыпты. Экелерш : “Дуаннан кслген уэкш кы з балалардын Ti3iMiH а л ь т жатыр, кейш мектеп ашамыз, зеректерш калага окуга шакыртамыз, бул ушш эуел! ксйб1рсу1мсн coRnccyiM керек”, - дсп ссншрген. К,арсы кслсе ж ана OKiMerriH каИарына уш ыраймы з деп

кррккзн байлар, бой жетш отырган кыздарын амалсыз атка кондырса керек. BipaK бул KyHi Жамалдын агасы Камал ауылда болмаган... Кыздарга э дегеннен арак усынган жоклыз. Бшд1рмей гана кымызга косып 6epin отырдык Д у-ду кулю, озш энлмс арасында анкзу кыздар не iiuin отырганын ацгарган ж ок BipTe-6ipTe бойлары балкы п, кы за бастаган сон гана кымыздан тартына берщ. Bi3 енш араласып отырдык Ниелм —Жамалдын жаньша отыру еш, Ногайбек манаты уэдесш умытып, онмендеп барып 03i отырып адды. Шалабай да K03i жайнаган кара торы кызды иемденш алган. Мешн енииме тигеш —шетгеп тэмпии мурын сэры кыз. 03i уялш ак па, немене, тое nucripin отырудан каша бсредь Сосьш мен де енмешмш сальш, олш-ешкем ж ок Туннщ 6ip уагьщда ат туягыньщ fly6ipi ecrinni. Кузетге турган ж1пттердщ: “И мсш дер-сй?” деген даусына элде б1реулер дабырлап тш катып тур. Bi3 у-дуды догарып, кулагымызды туре ка л д ы к Сыртгагылардын co3i аны к естшген сайын Жамалдын ещ бузыла бсрш. “Кокем! М ынау мснщ кокем гой!.. Кеийрйдз, ага, мен 6ip ауыз жолыгып келеШн” —деп, орньшан Kerepirie 6epin efli, Ногайбек бшмтнен устап адды. —Мен шыгып ттлдссейш. Крзгалмандар? —деш. —Акжан, сен жур. Эскери кшмш киш, иыгына шинелш жамылып, сыртка бетгеген Ногайбекке Lnecin мен де шыктым. Дала тастай карангы екен. Кузд1н кара суыгы бетке урды. Ногайбек есйс алдында карангыга K03i уйренгенше 6ipa3 турды да, дабыр ш ыккан ж аккз бет тузед!. Жштгер уш атгы KiciHi шылбырдан устап ж1бермей тур скен. Ногайбекп таньш 6ipeyi калт тура кадды. Ногайбек колын берместен ауызею амандасты да: — Слздер юмш iaaen журс1здер? —деп сурады. Даусында ызгар бар. —Дуаннан келген уэюл осы ауылда ма? —Иэ, менмш. —Кунщз осы ж акка мына ж ш тпн карындасы ксткен. Со KiciHi алып кзйтуга келд1к. — Карьшдасьшьщ аты и м екен? —Жамал. —Жамал? Э , олар багана кун батпай-ак атганып кеткен. Мен Ногайбектщ корнеу OTipiKайтканьша KyHiHin кстсем де энпмелерше араласпадым. Онын устше Камал карангьща Mcni танып турган ж о к Камалдын жанындагы ж т т те еж ет болу керек: 94

— Атганып кеткега капай? Элпдс 6i3 эн салган даусын естшис кой! - деп коймады. Ногайбек мырс етш куша де: — Бул ауыдда эн салатын кыздар коп, —дедь — Ж ок 6i3 онын даусын айна кат еа з таньщык, — Ьшиек, эдде курбы боларсыз, азбен соз таластыруга да уакыт жок, Бул жер, б1рЫшшен, кэршген жолаушынын anconip кылатын ауылы емес, штаб. Еюншщен, мен сиге ж ок деп турмын гой, ал меш тергеуге ешюмнщ хакысы ж о к Сондыкган ат басьш бура 6epiHi3. Жок 1здеген юсшер ошарылып сэл турган сон кайтуга ынгайлана бергенде: —Коке! —деген к ы з уш сан к етш, лездс туншыгып калды. Камал гуж етш: —Мынау Жамал гой! - деп атын тебшш, от жылтыддаган уйге карай тап бердд. Жаяу-жалпы ж т т г е р саскалакгап: —Токга! Токга! Атам! —дегсннен баска дэрмен кыла алган ж о к Ногайбек калтасына кол салып, бссатарын аспанга карата ею дурюн атканмен, Камал токгамады. Ат устшен: — Жамал! Ш ы к 6epi! Кдйдасын? — дегенше жауап ала апмаган сон атган каргып Tycin, иню eciicri туре ашьш Kipin барды. 1зшше мен де к!рд1м. Шалабай Ж амалдын аузын орамалмен тыгындап, капсыра куш актап, ж1бермей отыр екен. Bip колында mypinncciH кайырган бесатар. Ею кыз сырттан мылтык атылганнан-ак ypeiii ушып ypnnicin, iprere тыгылып отыр. Eciiai серпе ашьш, Kipin кслген енгезердей кара кас ж ш т коргендс Шалабай эуслде сасып калганмен, колындагы бссатарына сенстш тэр1зд1, бст1нен абыржу бш1нбейш. Катгы булкьшып колынан шыгып кстксн Жамалга cnoi караган ж о к Ею K03i босаганы Tipcn тура калган Камалда. А вдыскан жолбарыстай eKcyi 6ipiHCH-6ipi коз алмайды. Шашы жайылып ксткен, омырауыньщ туймсс1 узшген Жамал жупрш Kenin, агасынын колынан устай алды да сыртка жетелей жонелмек болды: — Коке! Тиюпешзш1. KiHeni 03iMMiH. Т ам ак 1шкен сон кайтамыз деп. отырганбыз... Курысыншы бэрН Кетейжип бул арадан... Булар жазым студен де тайынбайды... Камал жолбарыстай атылуга ш ак тур, тек мылтыктан жаскзнатын Tapiaoi. Осы кездс Ногайбек бастаган он шакты ж1пт сау етш Kipin келд1. Даладай кен УЙДЩ irai тарылып барады. Ногайбек алга шыгып: — Ж4пттм, бул кай бейбастык? — дед1 сызданып. Бойы Камалдын иыгына ш ак жст1п тур. 95

—Уездщ уэюлшш деген сен бе? Here er ip k айтасын?! Осы кезге дейш бетше ешюм тура карап сейлемеген Ногайбек кутил елдщ кезшше OTipiiaui ат жамылган сон, ызадан булыгап: — Байланаар мынаны! - деп акырып кдпды. Уй iiui еп- сэтге опыр-топыр бодцы да кетп. Камал уш-тертеуш домалан астырып с щ , он жшт коя ма, коп узамай кыл арканга маталып калды. — Кдмандар апарып! — Агатай-ай, тименЬид... Eip уши жанньщ жалгызы е д , — д е д Жамал канша жалбарьшса да Ногайбек низ баккан ж ок Житггер кол-аягы байланган Камадцы уйден суйреп шыгарып алып кетп. Жамал артынша коса шыклакшы ед , Ногайбек бшегшен тас кылып устал: — Ешкайда бармайсьщ! —дед. — Агатай, меш босатьщызшы. Не керсем де кекеммен 6ipre корешн, —дегенде Жамалдын коз жасы омырауьша мсшт- молт тамды. —Кадкам, бул юке араласпа. Бауырым тугш, туган экем д де Совет оиметш щ ушне б ас ь т юргеш ушш оз колыммен жазалар ед!м... Бэлем, тан атсын! Корсетейш мен буларга басынуды! Акжан! Кузетп кушейтщдер! - деп буйырды да, Ногайбек кдбарып сыртка шыкты. Ат устщдеп екеу oui кетпеген екен, карсы жолыкты. Bipeyi кариялау Kici болуы керек, баршын дауыспен: — Карагым, тшге келеййаш. Ол кызбалау немс е д , бул жолгы катесш кепире салсан етп, —деп е д , Ногайбек одан сайын катуланып: —Апарыннан каз1р аударып тастамай турганда, жондерщш табындар! Ол бузакы тан аткан сон жазасын алады! — деп к е с т тастады. 03i сол бойца артына карамастан журе берген. Коргасын озекп дойыр камшынын басына капай сарт етш тиген1н бшмей калды. Тенсел!п сол-пол турды да кескен теректей кулап TycTi. Тура шапкан eid аттынын flycipm, кузетшшщ айгай-шуын, атылган мылтык даусьш Ногайбек еспмеген де шыгар. Бес-алты ж т т кермедеп сртгсул1 атгарына MiHin куам дегенше, ею жаушы карангыга сщш тастай батгы... Мен не icrepiMai бшмей мен-зен куйде журмш. Жйтггер eci ауып жыгылган Ногайбекп пнаша ж арык уйге Korepin апарып, басынын канын жуып, ак шуберекпен байлаган сон, агаш тосскке шалкасынан жаткызып койды. Сол бойца тан атканша eci юрмей сулы к жатгы. Шалабайдын буйрыгымен алые 6ip ауылдан кос атпен алдырган тэуотпн де см-домы крнган ж о к 96

Бул туш сшкайсымыз уйктам ады к Ашуга мшген Шалабай тан аткан сон кол-аягы байлаулы жаткан Камалдан катал жауап алды. Ногайбекп соккы га юмнщ ж ы кканы н канша жанын кинап сураса да, кайсар ж т т айткан жок. Атамын деп коркытканына да ишмеда. Сосын кун сэскеге тармасканда Шалабай ауылдагы бар отрядты сапка тургызьш, ез ксшымен жазган “тргуарды ” окыды. “Укомнын тотеншс уэкипне кастандык жасаганы, api иггабка басып Kipin куш корсеткеш ушш Мэд1гулулы Камал ату жазасына буйырылсын!” —легенде оз кулагыма озтм сснбедам. Сасканымнан жалтактап Жамалдын бетше карай 6epinniH. Тушмен уйкы кормей туе! кашьш турган байгус кыз зар enipin келш Шалабайдын алдына барып еда, анау катыгезденш ж1бьмей койды. Буьш-аягына зорга не болып, талпректеп турган Камал: - Жамал! Жалынба! - дсп окыс акырып кдлды. Сосьш маган бурылып: — Талай жыл ушм1здш дэм ш татып сдщ, мен олссм де анау Жамалды жэб1рлетпе, - деда. Крлын артына кайыра байлап, аягын тана босаткдн Камалды Акжардын басына итерш апарып тургызганша мен оз кезш е сснгем ж о к Крркытканы шыгар, Ногайбекп юм урганын айткызар да босатып коя берср деп тургам... Шалабай тогыз милицияны катар тургызьш, мылтыктарын кезегендс Жамал ж ануш ыра шынгырып, камш ат борюн лактырып тастап, омырауын жыргып умтылып еда, б1рнсше карулы кол капсыра устай алып тырп етшзген жок. Милиционерлер селк cTin, 6ip со тке б ур ы ла бергенде Шалабайдын: “Атындар!” деген OMipi естщщ. Коп мылтыктын туре етксн даусы ку л ак тундырды. Сонда гана eciMni жиьш, ж уп р е ум ты лы п барып Ш алабайды т у м с ы к т а н nepin ж1берпжмд1 бшем. Жаландаган ж1гптср1 жабыла кстп... Коз1мда ашып кар асам , тагы да кш з уй ге кам алы ппы н. К,олым байлаулы. Омырауым кан-кан. Кун бойы саргайып жалгыз жатгым. Епшм cciK ашпады. Ындыным кеуш, сусын шлам келш дыбыс бщдарссм де ешкайсы келмеди “Япырай, булар мен! де елпрмесе ип ед!?!” —деген суык ой денемш жайлай бастады.. Элдсн уакьпта cciKсыкырлап ашылып, 6ipcy артымен Kipin келе жатгы. К,олындаш ожау, тегетшн кергенде сшексшм шубырып кстп. Шалабай жйтггерпнн 6ipeyi скен. 1цдндсп момыны осы болатын. CcpiicrcpiHe Lnccin шапкылап жургсш болмаса оз колымсн ешюмд1 зэб1рлсгсшн коргсн емеепш. Кымыздан бес-алты ожау кднып шкешмше tin кзтыскамыз ж ок М еж болды лесе керек, тегсшш котерш, кстуге ынгайлана бергенде: “Токгай тур!” —дедам сыбырлап. Ол басымен сыртгы 7-890 97

нускзп “сейлесуге болмайды” дегендей сьщай танытгы. “Турагал, соз бар, - дедам сонда да. - Сен де адам баласысын, босат мына крлымды. Екеулсп кашайык!” Кдлай батылым барып айтканымды бшмеймш... Дегенмен жители тас ещ >юбишдеда. Зорга шыдап журсе ксрск. Б1ракбу жолы жауап катпастан бепме 6ip карады да шыгып кстп. “Енш курыган шыгармын” - деген ойга камаддым. Тун жарымга таяды. Кузстишен 6ipre дапага шыгып келген сон, кисайып уйкыга ксгпм... Туе xopinniH. Т уам де тацертенп KopiHic. Жар басында Камал тур. Сапка ташген тогыз милицияга окды козЫен ата карайды. 0л1мнен коркар смсс, каскайып тур. “Атьщдар!” — деген Шалабайдьщ ащы даусы естщць М ылты к атылады, 6ipaK Камалга о к дарымайды. Енш ол мазак кылгавдай Шалабайга аксиып кулш карайды. Ыза болтан Шапабай бесатарын кезенш 031 атады. Оньщ да огы дарымайды. Камал сак-сак куледа. Одан сайын ыза болтан Шапабай жупрш барып Камапды жардан итерш ж!береда. Ею колы байлаулы Камал кара суда 6ip батып, 6ip шыгып бара жатып маган айгайлайды: “Б1здан уйдан дэмш коп татып сдан- Жамадды жоб1рлетпе!” —... Мен Шалабайга тура умты лгы м келед1, 6ipaK буы н-буыным д1ршдеп козгала алмаймын. Осы кезде Жамал жулкынып барып Шалабайдын кендрдепнен ала туседг Кдрулы Шалабай нэзж кызды жергс альш урган екен деймш. Сосын ол Жамадды шынгыртып апарып кио уйге камап тастайды. Жынданды деп кол-аягын байлатады... Енш 6ipne Ногайбек жаткан уйге барьшпын. Онын ani eci юрмеггп. Аузьша апарган сусынды 6ip-cKi талмап жугады да, локсып кусьш тастайды. CcHiMfli 6ip ж1ппмен тэуйтпн касына каддырып, туе кайта Шалабай огрядты жинайды “ Кэз1р кару- жарагы бар он ж т т кешеп бузыктардын i3iMeH атгансын! - деп буйырады ол, - кайткендс де табу керск. Устаган бойда осында алып келщдер. Оларды да атамыз! Ана ею кызды ауылдарына апарып тастандар. Жамал ауру.шан жазылганша осында бола турады. Отряд командир! етш Акжанды тагайындаймьш!”.. Мен он житгп бастап ун-тунс!з аттанып кете барамын. BipaK коп узамай жасырынып кайтьш кслем1Н. Кузетгсп торт-бес ж1пт пен кызметш! ойеддерден баска ауылда жан калмаган. Шалабай атка мшш томенп ауыл жакты 6ip шолып кайтады да, inip карангысында штабка келеда. Мен жабыктан сыгалап кэрап турмьш. Шалабай кымыздан 6ip-eKi тостаганды ciMipin алган сон, агаш тосекпн успне жантайып ж атып, K03iH ж ум ган куЙ1 сейлей бсред1: “Елд1 урютш, ашындырып, Совет ок1мет!не карсы коя апсак - максатгьщ орындалганы. Ж алгыз бул жерде ем ес, тупк1р-тупк1рд1н 98

бэршде осындай жагдай бар. Кдзактын к е к дапасында та га да ер г тугангалы тур. Рссейдан орталык OKiMCTi K33ip алоз. Халык та га 6ip жаппай котсршсе - азатгык таны аткэны. Ат тебел1ндсй байлар мен аткдмшерлер ipi тецкерю жасай алмайды. Мундайда кулл1 халыкты ашындырып, крлына кару устату керск. Баска создщ 6opi —былшыл!” —дейд1 де, ушып турып ж ан-ж агана карайды. Ешюм тындап турмаганына K03i жеткен сон, шертпектеп арактан ciMipin апып, сонынан кьшыз iuiin, сыртка шыгады. Ай аш туган ж ок екен деймш. Уйездеген жылкыдай ушр- ушр жуддыздар макпалдай кара аспанда танадай жалтырайды. Шалабай куздщ салкын ауасын куныга жутып 6ipa3 турды да, ден еа кызып, KOHini тасыса керск, керипп-созылып алды. Сосын ж ан -ж аган шола карап, Жамап жаткан шетю уйге бет тузеда. Мен енд1 сол ушан жабыганан караймын. Босагага шам rniHimi, уй шин аны к Kopin турмын. Жамал жана-жана eciH жиган Topi3fli, ж ан-ж агана карап жатыр. К,олын байлаган арканный 6ip ушы ксрсгсгс байланган. Кунд1зп KoprcHi есше туеп ме, Жамалдын дауыс салып жылагысы Kcnai, 6ipaK уш шыкпады. Коз жасы да кургап калгандай. Тек колын киган арканды ауырсынып, ынырсыганнан баекдга дормен1 жок, 1рге жактан шоп сылдырлагандай болды. Жылан екен деп шошып кетсе керск, шынгырып ж1бсрд1 дс, артынша тьша ка л ь т уреши дауыспсн: “Шак, жылан! влтзре шак) Жалгыз агамнан калган жаныьщы ит ж еан !\" - деп козш жумды... Козш Kairra ашканда уй оргасында ccpeiiin турган 6ipeyoi кордд. Жын ба, nepi мс — коз алдынан олдеб1р албастылар елестеп откен екен дейм1н. Жок албасты емсс екен, касына к е л т ттзе букп. Шалабай конш айткансиды... “Акгалады... Ногайбсколш аузында жатырдейШ—Аржагын жонд1 укладым. Кушактагысы келш умтьшган екен деймш. Кд13 карсыласкан ж о к “Крлымды шешщЬ” —деда. “Сыртк*1 шыгып келешн\" —деда. “Е, бэсе, ecin бар кыз сиякгы сд1н,” —деда Шалабай... Жамал сыртка шыкты. Осы кезде ай туыпты. Жср бетш суггей жарыккылып ж1бсргсн екен деймш. Жамал озен бойлап орге карай кепп барады. Шу 6eri айга шагыпысып жалт-жалт erefli. Аргы бетгеп нар камыстар тутаса карауьггып, устще кулагалы тургандай. Жамал ай coyaeciHe малынып Акжар басьша карай кепп барады, кепп барады... Жар басына жеткен сон ал аспай-саспай коГшспн шеигп де, басын тумшалап орап томен карай кулдилай кулады. Мен айгайлап умтылайын десем, ун!м шыклайды. Табаным жерге жабысып кшгандай козгала алмаймын. Дол кулагамнын тубшен: “Ойбай, кетп! Kerri! 99