Б. Тоғысбайұлы. Таңд т2

Дэнтай немересш атаганга мэз болып: - Ой, аз-замат! Оркенщ оссш! - деп 6ip койды. Зэудрбек сыйга тартылган атгы каз1р алып кетпейтшш, киста согымга жарататынын аш ык а и л ы . “Кдшан алсан даяр турады” — деп, Дэнтай онын кощлш орныкты етш койды. Олар шай устшде энпмелесш отырганда Эдик сыртка шыгып кеткен, элден уакытта танауы танкиып Kipin кедщ. - Папа! Папа! Я там видел белого верблюжонка! - дед жерден ж еп коян тапкандай. - А к бота дейш? Кайда? - Там, там! - деп, кораны не деп атауды бшмей, Эдик саусагын шошайта берда. - Иэ, Зэуке, 6ianiH 6ip шген боталаган, Tyci ак! - дед! Дэнтай шла куанышын сыртка шыгарып. - А к бота? Тамаша гой! —деп, Зэулрбек орнынан котершш Kerri. — Кане, Жантай, бала кэргенш 6i3 дс корелж! - Бота эбден аяктанганша адам баласына корсетпеупй еда, — дед! Дэнтай сабырмен. - Ой, ол баягы то зы га жетксн есю ырым гой! BiafliH ауыддын кариялары да сейтш отыратьш. Kfl3ipне? Заман баска, салт болск дсгендей... С о осы коммунист емесс!з бе? - Солайы —солай-ау, шырагым. Дегенмен... - Крйьщыз ондайды! Ipin-uiipireH ырымга сенш... Мен непзшде туйе ociprcH ауылдын казагымын... Акбота кормегел! кай заман?! Жантай! Баста. Жантай агасына 6ip карал, кдбагы тыржиып отырганын сезсе де, \"сый конактын айтканын жерге тастамай”, иыгын кикан cndazU де алдыга тусп. Уй артына ттркеспре салынган 6iTey крранын eciri жабык екен. Анадай жсрде сауын уакьггын купп байлауда турган Сары !нгсн буларды кэргеннен боздап ж!бсрш. Ботасына 6ipey тисе буйдасын да, тусауын да быт-шьгг кылып тарпа бас салатындай, улкен коздсрш алайтып, кдЬар шашьш тур. Булар eciicri ашып юргенде кора !ш1ала коленке едг TyKnip ж акта асты н а м айда ш эп тоселген, уст1не ж ука корпе жабылган акб ас бота мойнын созып момакан жатыр. Озгеден бурын касына жет1п барган Зэу!рбскт!н мунюген HiciHeH жи!ркенш де турып кетпекке талпынып, ею-уш рет кулады. Зэу1рбек оны колтыгьшан демеп тургазган. Д енеа flip-flip етш, жщилке узын аякгарына зорга 1лшш, тостагандай жэушр кездер1мен урке карап турган ботаканга мешрлснбеске шара жок ад... - Кдйран казак, ж аксы корген баласын “ботам”, “ботаканым”, “бога т ы м ” деп, эдсм1 кызын “ботакоз1м” деп бекер айналмаган-ау! - деп, Зэудрбек езшше eMipemn тур. 150

Эдик ботанын ар жагына 6ip, бер жагына 6ip шыгып крльш созады да, от карыгандай тартып ала кояды. Ko3i шаладай жанып, кызыгып та, коркып та жур. Элгшде айтылган “ат мщд1Н” деген сез кекейшен кетпей турса керек: - Зачем нам лошадь? Попроси верблюжонка! Папа! - деп, кигылыкты салсын келш. Бэле басталмай турганда алдын алгысы келш: - Бул, балакай, немеремнщ 6acipeci, — дед1 Дэнтай. - Что он говорит?! —деп Эдик аузын буртитгы. - Этот верблюжонок - подарок деда своему внуку! - деп Tycutoipai 3eyip6eK. - А почему мне не сделают такой подарок?! - Сен оны негыласын, балам? Бул э л ! бота, то есть маленький еше. Подрастет тогда и увидим. - Нет, я хочу верблюжонка! - деп, Эдик жер тарпып турып алды. Экесшщ етек-жешн тарткылап, ею колымен ■пзесш токлактап, бакырсын дерсщ. Бутан ботанын мазасы кетш, бурышка тыгылып, калш-калш етш тур, жэущр квз1мен урейлене карайды. Долы баладан тез1рек кугылу ушш: - Эдик! Верблюжонок твой! Я тебя дарю! — деп калды Жантай. Бул жолы ага-женгесш ен де акылдаскан жок, “Мунын не?!” —дегендей Дэнтай окты коз!мен ата карал еш, iHici ыммен: “Неп>шасыз, остш алпай турайык” - дегендей белп берщ. - Это — правда, папа? - Раз дядя сказал, конечно правда! — деп, Зэу1рбек Жантайга суйсше карады. ...Булар аттанып кеткеннщ ертещне-ак а к бота ауыртан. Бауырын жерден кетере алмай, крзгалактап, ынырсып жатгы да кенет кез жумды. EciK ашык кальш екпесш ж ел капты ма, астынан сыз e n i ме —Дэнтай бше алмай дал болды. Бэлки, кэз тиген шыгар?! \"Бул - каигкенмен жаксы ырым емес” - деп жорыган Дэнтай: “Енш немерем аман болса екен” —деп, ауыл сыртынан ор казды да, ол1 ботаны ешюмге корсетпестен, тунде апарып теренте кем 1п тастады. Азаннан сарнаган уш сай-суйекп сыркьтрата берген сон, Сары шгенш алты кырдан асырьш тастаган. BipaK ол ауылга кайта айналып келе берш. Шопп жатып та, турегеп турып та зарлаганда алакандай козшен атцы жасы малт-молт тамады. Муны керш Дэнтайдын да кенш бо-сады. 1штей дпсше ренжиш: “Курмет тугкан конагын ез бетшше сыйлай бермей ме? А к богата Kecipi неге тиш?... 0з1мнщ де кудай суйер кылытым ж ок. iHiciHiH ушнен атганып кететш конагын неменесше шакыра койдым?”...

Жантай согымды суы к тускенде апарып берем деп жур- генде, 3ayip6eicriH орнынан альшганы жошнде хабар жетш, жагдай курт езгерген. Ол жана бастыгын \"Жигулшне” мшпзш’, таудагы ресторан ж аккз тартып бара жатканда жолда, антабус аяддамасында жымырайган борюн баса киген 3oyip6eicri кез1 шалды, 6ipaK кайырылып караган да жок, бурылып токтап салем де бермеда. кудык, БАСЫНДА Осы ауданга улкен бастык, келе жатыр деген хабарды еспгеннен-ак Епзбайдьщ жаргак кулагы жастыкка тиме,щ. Директоры демалыскз кеттп, совхоз т о п т колына тиген сон, бурын да жумысты жапырып ютейтш ол, аудан басшыларына “кай кырыммен ж аксы коршсем екен” деп жургенде, “кудай айдап” облыс басшысыньщ 6epi карай бет алганын жаксылык- ка жорыган. “Алгабас” совхозы — аудандагы алдьщгы кдтардагы шаруашылыктардьщ 6ipi, аз!нщ бас зоотехник болып жумыс icrercHiHe де бес-алты жыл болып калды, отыз жаска иек арткзн жас маманньщ ендиз арманы — баска совхозга ж^берсе де, директорлык лауазым ед1. Ал бул кунде “Алгабас” макталса, абыройы —директорда, еткен бесжылдык корытын- дысы бойынша орденге де ие болтан сол. Кургакцгылык немесе какаган кыс болган жылдары мал шыгынга ушыраса “жудырыктын” KOKeci Епзбайга тшп жатканы. Директор да ж ас зоотехники eciprici де, euiiprici де келмейгй- Куншз-туш шапкылап, малды ауылдарды аралап журген маманоы кш жек кореш, кейде колдап та, колпаштап та кояды. Сырттан караган адамга 6ipa3 изпн Епзбайдын кольшда Topiaoi, ал шынтуайткд келсен, директордан асып еш HopceHi оз бепнше шеше алмайсьщ... Епзбай epi ойлап, 6epi ойлап, 6ip амаддьщ казыгьша колы жеткендей болды. Машина-трактор паркщде откен танертенл кенесте ол барлык мамандарга, бригадирлерге уш кунге жетерл1к тапсырманы бол1п-белш берд1 де, “мен малды ауылдарды аралауга кетпм”, —деда. “Оу, мунын не, облыс басшысы келе жатыр емес пе?” деген парторгке: “Сыргган келген конакдарды карсы алатьш да, сыйлайтын да директор екеуидз емес пе, мен шаруа адамымын жэне ол юешщ дал осы ауылга келер, келмесш кайдан бшдандз?” деп е й ушты жауап берген. Бул созвде кекесш бар ма, алде шын кащлмен сыйлаганы ма —парторг бул жауаптын тубше жетпей тосылып калган. “Егер оте кажет болсам, меш Ушкудыктан табарсыздар. 152

Уш кудык деген аты болмаса, заты ж о к тым курса 6ipeyiH тазарггырып, кезш аштыруым керек” —деген сон, “япырмай, шынында да мынау — шаруага эбден мойынусынган жшт болды, багзы 6ipey басш ылардын кезш е KepiHrici к е л т келбендеп журер еш” —деп, парторггын да iiui жылып калган. Содан Епзбай рульге 03i отырды да, Уш кудыкка тартып кетп. Ушкудык ■ жуан кум imiHneri туйел1 ауыл. Ортапыктан жуз шакырымдай шалгай жаткан бул аймакка коршген Kici келе бермейш. Ал Епзбай бшеш —облыс, республикадан багзы 6ip улкен адам катынай калса, бастыкгар сол ауылга арнайы апарады, ce6e6i туйецй Тугслбай атак-абыройы \"жер жарган” депутат малшы. Biicni Еайни да —кырыкка ж ана иек арткан, 6ipaK унем1 шубат ииетпщкген бе, кунге, желге какгалмаган аккуба келшшек. 03i де туйеппнщ кызы болгандыкган, жасынан шубат жасаудын кипы эд кш шешесшен уйренген деседк Талай юсшщ сшекеШн шубырткан шубаты, ыдыс- аягы таза жас келшшеп бар, мол дастаркзнды Тугелбайдын уйше тусуге, шалгайда жатса да, кай конак болмасын кумар. Бул жолы да орайы соган келер деген дэм е Епзбайдын журепн алып ушыргандай. Ынгайы келмесе кайтед1, коп шаруанын 6ipiH тындырып кайтар, оган: “неге Kici кутпедщ, неге кенседе отырмадын?” —деп ешюм юнэ тага алмас. Бул жошнде жогарьщан ешкандай нускау да келген ж о к Кайта зоотехникпн тынбай мал арапап жургенше юмнщ д е бсшса iiui жылиды. Кеше гана жанбыр 6ip ceyin отзп ныгыздаган кум жолымен Епзбай кустай ушып келеш. Жакында директор жана машина алып, эл1 конере койм аган “У азы н ” бас зоотехниккке “сыйлаган”. Мына журюпсн тетенше 6ip бэлеге урынбаса Ушкудыкка ею сагатта жет1п бармак Кун ea i кыза койган ж о к Д аланын ылди-орлер1ндег1 бурапан жолмен келе жатып, Епз1бай ез OMipiHe ой жупртп. Бес бапанын улкен1 болды да, не ш е м , не кием демедй Элпешпен ескен баска балалардай окудан да кем калган ж о к Эке-ш еш еа балаларынын улкен1 осындай болган сон, мунын жолына бар мэнрш тугел токкен. Сонын аркасында жогаргы окуды да Kiaipicci3 аяктады. Агаларына карап кейш п rni- карындастары каздай тош п есш -ж етш т келед]. 0Keci кезщде озэт жылкышы атанган, ауыл-аймагына акылымен, адамгер- шшптмен кад1рл1-тугын. 0 гкен жылы ая касты нан каза тапты да (дэркерлер кан кьюымынан деш) анасыньщ enairi умгг- арманы осы Епзбайда. Институт 6iTipiciMCHол e3i туып-оскен Алматы манайында калмай, жер1 шалгай, малы кебшесе кум- баркан iuliHae жайылатын онтуспк жакка суранган. Совхозда 153

Sip жылдай кдтардагы зоотехник болып журд1 де Ширак журюшен, кажырлы кызметшен квзге кершш, когамдык жумыстарга да белсене араласып, партияга отп, бас зоотехник дэрежесше кетерищь Непзп шаруашылыш кой мен туйе болгандыктан, бул совхоздагы директордан кейшп екшып тупга —Епзбай... Эйткенмен эу баста кызмсп жедел орлей жонелген Епзбай осы'нда узак отырып калам деп ойламаган. Максаты - 6ip совхоздьщ пзпнш колына тез1рек алып, айналасы бес-алты жыл ишвде бшкке 6ip Korepin тастаса, аудан басшылыгына карай жогарылар м а еда. Одан аргысын т а га коре жатар... Затында ширак, отюр жптптн бул кулшынысьша ешюм кедерп келпрмейпндей коршш eoi, бурынгы аудан басшысы откен жылы пенсияга шыкты да, сырпан келген жана секретарь шалгайдагы жас кадрларды таньш-бше алмай жатканлай ма, калай... “Ока емес, — деп кояды Епзбай пышен. —Осы жолы соп келсе, юмде кандай кабшет барын облыс басшысы exeyi 6ipre байкап, бшер...” Тугелбай аулыньщ To6cci кершгенде, ол жолды шандат- пай — баяу журюке салды. Мшез1 п к , бетщ бар, жуз1ц бар демей ойындагысын айта салатын Тукен: “Асыгып - аптыгып нс кершда? Bipey артыннан куьш келе ме?!” —деп зеюруден тайынбас. Ботасы ерген туйелер1н ман далага айдап салып, уй neci сут каткан шай iiuin отыр. Ауыл устш шандатпай, машинасын аулакка крйган Епзбайды аш ык есжтен байкап отыр екен, бурьтнан сыйлап журетш киишейш, елгезек конакты Тукен аш ык кабакден карсы алды. —Торлет, балам! —деп, ол 03i жылжьш орьш берщ. —Ие, уй-iuiiH, ауыл-елщ аман ба? — Аман... Шуюр... — деп, Епзбай ауыл адамдарынын асыкпай энпмелесуге эуесппн жактырмайтыньш бшддрмеуге ты р ы сьт кыска жауап берш. Сыльщгыр кара, ирек мурт Тугелбай тагы да 6ipa3 аман- есендпсп, ортальщгагы жаналыкжайьш орагьпъш болган сон: — Ио, жай журсщ бе? - деп сурады. Шаруа жайьша кешкенше шпей куанган Епзбай: — К уды к тазалаушылар кайтьш оралган ж ок па? —деп тотеннен сурак койды. —Ой, оларьщ —куга-туш арак шгепн, арактаусылса шарап iiueriH, шаруага кыры ж ок еншен 6ip кырт екен! —деда Тукен колын 6ip сштеп. — Сол хабарды естш, арнайы келдам. — Сонда не icreMeKcin? 154

- Кудыкгы e3iM аршимын, отагасы. - Не дейш?! Ж алгаз озщ бе? Адамдарын кайда? - Ka3ip euixiM бос емес... Ci3 колкабыс жасасаныз, жалгыз 03iM-aK. аршып беремш. Талай бастыкгы керш ж ур т, дал мынадай колша жумыс icren, куды к казам деген эпендеш Тукеннщ 6ipiHiui Kepyi. “Эдде меншен ойнагысы келгеш ме? Элде сынап корешн дегеш ме?” Тукен ой тубше жетпей тан кзлып та, сенбей де отыр. Онын устше - 03i “кара жумыска” ж о к адам. - Кудык тубше мен тусемш, ал ci3 сыртга, кум толган шелекп саумалап тартып турасыз, — дещ Епзбай т а г а да сезш ныгыздай тусш. “Мынанын co3i жай болмады... - дед1 нитей Тугелбай. — Бул 03i 6ip icri бастамайды, бастаса —тастамайды”. Тукенде шепнетш жер калмады. - 03in солай уйгарсан... - деп ирек муртынын астынан сойледа де, шай куйып отырган эйелше: - Бул бала кудыгымызды оз колымен аршып берсе кудай жарылкады де! Алыстагы озен суынан машинамен тасып экелген, уш кун турып калган суды емес, жер астынын кайнар булагъшан инетш боламыз. Жаксылап там ак icre! —деп озшше жарлык берда. Осыдан 6ip ай бурын директор калага барган сапарында, базар манайында “бас жазып\" жургсн уш бейтанысты “шарт- пен жумыс ютейандер\", —деп машинасына отыргызып ала келяпл. “Шаргы” - уш мезпл тамаклсн камтамасыз ету, уш мезпл калагандарынша арак-шарап шпазш туру. BipaK куншз аздау берешде, кешке карай “бокпред1\"... Толыкесебш жумыс бггкен сон гана айырмак, Тукеннщ элпнде айтып отырганы солар-тугын. Директордын ойы — KOMuiin калган осы уш кудыкгын тым курса йреушщ коз1н аршьггып алу. Жыл он CKi ай водовозбсн су тасу - совхоз ушш кыруар шыгын. Алдьш ала аванс берпзем деген сон, ушеул де !ш1мщкпн “аркасында” жумыссыз журген сорлы екен, 6ip айдай кудык аршыды. BipaK секссушмен шенберленген кудык, кариялардын айтуынша, алпыс жыл бойы аршылмагандыкган суы теренте кашса керек. Ушеул алты метрдей казып, д!нкес1 курыган сон, совхозбен есептесш, тайып турган. Мынадай шыжыган ыстыкка, айдала- дагы жумыска кала адамы шьщай ма... Онын устше уш кунде 6ip катынайтын шофер аркьиты алдырып !шеллн “бормотуха” шарапкэ жумсаган акшалары да азайган. - Менщ байкауымша, кудык сусыз емес, — деда Епзбай ш угал шаруага KipiceiiH адамнын сынайын таньггып. —Енда 6ip-eici метр казсак, тущы суга тап боламыз. 155

Атагы облыска эй гш бакташы am де api-capi куйде отыр. Баскзсы баскз-ау, бас маманньщ малшы аулында кудык казганы миьша тйтп крнар емес. “бзш щ д е т дурыс па” дегендей ауы к-ауы к бет-жузше карал кояды. Мае деШн десе, не сазшде, не журю-турысында салекет белп жок, —Шырагым, езщ сол орьшдасьщ ба? —деп сурады элден уакытга. — Йемене, бетен хабар ecrin пе едащз? — дед1 Епзбай жымиган болып. — Ж ок-э... Ka3ip директордьщ орнында отыр деп едк.. К,удык казудан баска шаруан калган ж ок па дегенЫ гой... — Шаруа - шаш-етсктен, отагасы. BipaK мен кецседе отырып, телефонмен немесе кагаз аркылы баскаруды унатпаймын. М аган нактылы нэтижеЫ бар колма-кол ic керек. Бул манайда, жакын жерде ауыз су жогы рас кой? Рас. Кашангы ci3re ж еке машина б о лт, жеп шакырым жерден су таенмыз?! CiaoiH ауыл тугш ферма орталыгына колж жетпей жатыр. Сондыктан ci3 боп, 6i3 боп iprefleri кудыкган су ш ыгаруымыз керек. Бурынп>шын байлары кара шаруага каздырган кудыкгы 6i3 неге пайдаланбаймыз? TiKciHin отырган Тукен енда мудде босады. Оньщ уетше Райни да сез косып: —Менщ экем кум шднен кудыкгы оз! казатын. Кай жерде, кандай тереншкте су барын жазбай танушы еда, —деп, Тугел- байдьщ оз1не тшее сойледа. Мундай шаруага e6i де, шамасы да ж ок екенш шггей мойындап Тукен ун-туназ отырьш калган. 031Н колдагандыкган ба, эдде баганадан 6epi ойындагысын орындап алганша онша назар аудармады ма, Епзбай шубат куйьш отырган Райнидын жузше бажайлай карады. Мандайы ашык, кою кара касты, мурны сэл тэмшштеу эйедшн ici де, co3i де тез ж эне Kicire тура карайды екен. Кум шднде отырса да уШнщ iuii жинакы, таза. Райнидын ce3i ж ел берд1 ме, Епзбай uie-шала: —Жумысты каз1рден б астасак- —деп калды. — Апырмай, ендг.. шел кандырып, тер басайык та, — деда Тукен жантая берш. — Элпнде “жаксылап там ак эз1рле” дедидз женгейге... Маган бола ауре болманыздар... Бул ауылга улкен юешер - облыстын, ауданньщ баешьшары келш калуы мумюн. Бупн, ер т е н - Бар T ayipini3fli сол юешерге сактаныздар, — деп, Епзбай Райни ж акка карап кул1мс1регендей бодцы. — Мен ез адаш арынызбьш гой. Ал ана юешер, озшдз бшеаз, кеп отырмайды, ас-аукатгьщ даяр турганы жаксы.

“Апырмай, мынау штп дастарканымызды да билеп-тестеп бара ма, калай?\" —деп, ш лей жакхырмай Тукен жатыр. Онын ойын сезгендей Еайни да: —Kici кормей жур ме екенб1з, эз!рше кудайга шуюр ешюм эл1 дастарканымызды атгап кеткен емес, — деп ор мшез байкатгы. — О з тер баса турьщыз, — деп, флягта сакгалган судьщ шайын шшейтш Епзбай орнынан турды. —Мен барып кудык жайын байкап келейш. Олтурегеп турып шубапан тага 6ip урпады да сыргка шыкгы. Кудык ауыддан уш жуз метрдей гана жерде. Епзбайдын кэриялардан естушше, бул манайдын Ушкудык аталу ce6e6i - ушеушщ де кэдеге аскандыганан емес, арасы айгай жетпейпн ойпатгардан аркан боны сю шынырау казганда ащы су ш ыгап, тущы су тек осы Тукендер отырган жерден табылган. Ашаршы- лы к жыддары бул манайдан сл ко ш т к е т т , берще тана, туйе шаруашылыгы кайта кдлга алынтанда, Тукен бас болып осында коныс Teyimi. Багзы замандардан 6epi бул аймак туйе тулшне жагдайлы болтан деседь Айтса - айгканпай, ceKceyini, баялышы, крянсуйеп коп баркан кырат-тобслершн ойпат, жазыкжерлершде жантак. ебелек, туйекарын осеш. Кун сэскеге такап, шекен1 кыздыра бастаганда Епзбай кудык басына кедщ. Бетоннан куйтан шенберлер эр жерде аунап жатыр. Кум аршута керек саймандар калай болса — солай шашылтан. “0 з мулю болмаган сон icreftTiHaepi осы! Кашан тана саналы OMipre жетер екенб1з?! Эй 6ipaK, кзлада кангып журген маскунемдерден не умгг, не кайыр?!” Енкей1п шынырау туб1не карап ед1, алыстан сы з Hici шыкты. Казушылар суга жепп токтаган-ау, шамасы... Ылги арак iuiin жургендер бул Hicri сезбеген де шыгар. EHfli 6ipep кун icrece бэрш тындыртандай екен... Епзбай муны да жаксылыкка жорьщы. Були, ертен бел meuiin idpicce, абыройта 03i не болатыны акикат! Ол жумыс киЫш ала шыккан-ды. Белше аркан байлап турганда, жанына жай аяндап Тугелбай кедш. —Огагасы, KipiceniK, —дед1 Епзбай Тукеннщ жайбаракат- тыгына iurreft жыны Kenin. — Мен ершкеннен емес, баска амалдын жоктыгынан Ktyiin отырмын. Bopi - cianiH камьщыз. Таты да: “0зщ с озш тшеп алтан бул нс азап” дегел! турды да, “кой, бала да болса бастык, карсы келе бергсн1м кисынсыз, эрине” —деп: — Макул, — дед1. —Ал неден бастаймыз? —Мен шынырау тубше тусе берсй1н, ci3 мына кадата 6ip ушы байланган арканды мыктап устаныз... Жумыс icren 157

турганда жол жакка карап тургайсыз. Шан коршсе, маган дыбыс бернуз... Епзбай шенберда бойлап, куздан тускен альпинисше темен карай сырги жонелда. “Жастын аты жас-ау, к й м ы л ы н ы ч онтайлы, жылдамын карашы\" - деп, арканды орта тустан устап Тугелбай тур. Томевдеген сайын сыз Hid колканы атып барады. Батана калтасьша сала келген мстровкамен олшеген: “арканньщ узындыгы алты жарым метр. Сыртга 6ip жарымдай калганнын оз1нде Епзбай ен кем! бес метр теренге туеп. А як асты былк ете калтанда ол белш босатып жогарьшан томен туаршген шелекп колга алды. Курек аддын ала тасталтан. Э дсп Kipicin, шелекке кум-топыракты толтыра бастады. Бул oai —мимырт жумыс: бес-алты курсктен сон-ак шелек толады, одан улкен ыдысты сыртгаты адам тартып шыгара алмайды. Осындайда мсханизмдер ксрск-ак, 6ipaK icriH алтьщан 6ipi калтанда (оз шамалауьшша) сонау кияннан техника тасудьщ кажеп не?” Озшщ ой-максаты ж эне бар. “Асыкпау керек, улкен юешер меш ic уетшде кореш”. Коптен кол ж умысына мойын бурмаган Епзбай тез-ак шаршады. Шамамен жарты метрдей терендеген шыгар-ау. Судьщ ж акын скеш д е н е т д1рщдеткен суы к сыздан сезшш- а к тур. Bip уакытга Тугелбай жогарыдан айгай салды: —Эй, шниск! 1нин-с-с-ек! Машина келе жатыр! —Еспддм, отатасы! —деп, Епзбай шынырауды жантырык- тыра айгайлады. Куанышында ш ек жок. “Эй, 031мнщ де KopimceaiM бар-ау! И э, аруак, крддай тер!” — дсп, eneci жш табынатын “TOHipre” дс сыйынып койды. Ол жчерленш, кимылын тездете туеп. —Тартыныз, отатасы! Тартьщыз! —дсп дауыстады ол, 6ipecc жол ж акка, 6ipcce уй жагына алактап карап турган Тукене. — Тартыныз деймш! Туксн eciK апдында самаурын койып журген ойслше: —Еайни! Эй, Еайни! Kopin турсын ба? - дегендей дауыстап га, кол булгап та белп 6cpin еда, Еайни: “0з1м де бшемш” дегендей колын 6ip cunefli. Талай крнак кабылдаган тарланбоз болса да, облыс басшысыньщ бул ауылга тунгыш бурылуы екеш есше тускен сайын Тукеншн журсп альш-ушьш тур. —Тартыныз деймш! Туке, тартыныз! Епзбайдын даусы бул жолы арыстаннын акьфганьшдай куршдеп eerwai. Тукен кум-топырак толтан шелекп цйрснс тартып, сыртка шыгарганша сауыры, жотасы кунге шагылыс- кан а к “Волга” артынан узын суйык шан боратып, эудем

жерге жетш токгады. Есисген шыккан аудан басшысьш да, анада сессияда керген облыс басшысын да жазбай танып тур. Крнакгар кум жоталарда, етекте шашырай жайылып журген коп туйеге карап турып, 6ipa3 онпмелескендей бодды да, 6epi карай бурылды. Аузын ашып анкайьш турган Тукен: - Шелек! Шелек! - деп, жер астынан курюреген дауыстан с е ж етп де, арканды тастап ж1бсрд1. Кдбыргага жабыса калмаганда шелек тура Епзбайдын тобесше тусепн еда. Бастарында а к кзлпакгары бар, кара кезщщрисп ею Kici таяу келш калды. Bipi —узынша келген арык адам да (бул облыс басшысы), еюншйл — ж уанты к кара Элекен едь Элекен эдетшше: “Ассалаумалейк-е-о-м!” —деп, дауысын соза, ею копын бйрдей 6epin амандасты. Карапайым енбек адамдарымсн, ocipece айдалада жалгы з отыратын малшылармен осыпай сопемдесущ салтка айналдырган. Ал облыс басшысы: “Амансыз ба?” —деп кыска кайырып, кдп ушын гана бердь “Кария”, не “дйшек” деуге жасы 03i кураппы скснш cc3in, коз эйнепн адды да кул1мдей клрады. - Тукен деген Kici осы, — деп Элекен кыскаша таные- тырды да, дереу енкешп, кудык тубше карады. —Анау юм? Осы жакка кетксн зоотехник пе? - Дол 03i! - деп, бул ксздссугс риза екеншпн ceanipin, Тукен ирек муртын 6ip сипап ковды. —Директор жалдаган жумысшы- лар кашьш кетксн сон, зоотехник бапанын 03i аякгагалы жатыр. - Туке! Тартыныз! Тартыныз! - деген дауыс жер астынан тагы ecriani. - Эй, шш ек! Kiclncp келдН Ш ы к сыртка! Шык! —деп айгайлады Тугелбай арканды саумапап тартып турып. - Кандай юешер? - Облыстан... Ауданнан! - Ka-a3ip... Элекен облыс басшысьша бул ауылда ауызеу ж ок екешн, совхоз оны алыстан машинамсн тасуга мэжбур болып отырга- нын, дирскторга: “Осы кудыкхы тез аршындар!” - деп, тапсыр- маны 03i бергенш жшисгсп TyciHflipc бастады. - Зоотсхниктщ аты-жош юм? - Епзбай Кулахмстов... Жас ж!пт... Мен де оны директор демапыека ксткел1 тани бастадым. - Ксйш eciMe 6ip саларсыз... Ал, кария, мал жагдайы калай? Турмыстарынызда таршылык ж ок па? - Турмысты уйге жур1п Kopini3... Ап мал жагына келеек, бул ман - нагыз туйе жср1. Тек тущы су дсмссек... - дей бсргендс шыныраудан: “Су! Су! Су!” —деген жангырыкестицд. 59

Bapi снкешп томен кэрады. К а р а т ы сыз шыныраудан Епзбайдын басы кзрайганы болмаса бет-жуз1 кершбейш. —С у ш ыкты, Туке! С у-у, - деген куанышты ун тагы ес- тщщ. — Шелек! Ше-лек! Тугелбай шелекпн кумын теп л дереу томен туф да. Bopi жерден алтын табылгандай куаныштан жуздер1 жылып тур. Элден уакытга Тугелбай орта шелек коймалжын, сэры суды тартып шыгарды да алдымсн 03i саусак ушымен жалап дэмш корд. —Тущы екен!... Bapiдс мынадай аспан айналдырган аптапта ындыныxcyin келш шол баскандай 6ipiHe 6ipi жымындай карасты. —Епзбай! Ш ыксщц озщ! - деп дауыстады аудан басшысы. Тукеннщ томен тастаган арканьш белше байлаган Епзбайды, шоферды шакырып, тортеулеп зорга тартьш шыгарган. — Bi3 келмесек, жалгыз калай тартып шыгарасыз? - дсд1 Элскен ыржия амандасып, усп-басыныд кум-батпагьш кагып- ешкш турган Епзбайга суйсше карал. Ж п тгщ шалкайта кайырган кайратгы кара шашы, кою касы, кысынкылау отюр K03flepi, токаш мурны - тугел сатала. —0зш щ “Уазымен” тартпак сдам. —Э, солай екен гой... Молодец, Епзбай! —деп, аудан бас­ шысы аркасынан какгы. Бул оны такка отыргызганмен тек еда... —Ещц котерпш кран эксл1п шедбер салсак, су озшен 03i 6epi тебеда де, кудыктубш е ж ин альт, эбден тунган сон, Туксн тупл, ж акын мандагы баска малшылар да осы судын кызыгын коред1, — деп тэттш тей жонслд1 Епзбай, дснсс! муздап, кдлтырап турса да. —Тез кшмщда шеш те кунгс жылынып ал, — деда Элексн мынаньщ тым пы сы к KopiHrici келгешн шлей жакгырмай. - Bipcp жуз грамм тартып ж1бсрсе де болар еда, —деп Тугелбайга бурыдды. — Мен шшеймш гой, ага... — Э , солай екен гой... Ендсше анау уйге карай тарт. Жупрсен, денен кызады. Сырт ки1мш сыпырып тастап мэйюшен, трусишек 6cpin бара жаткан сом денсл1, атан жшк ж!птке басшылар eyftciHC карап тур. —Суы мол болса, бул жерге науа орнаттырамыз, — дсд1 Элекен облыс басшысьша алдагы icreH де шан 6cpin. —Уйге журпцздер, — деп Тукен аддыга тусп. —Bi3 коп отырмаймыз. Шубат бар ма еда? —Баскасы да даяр... 160

...Арада ею -уш ай отксндс Тугслбай бас зоотехнипнщ корил совхозга директор болып тагайындалганын ecrioi. “Е, ол aai талай орге шыгады, — дсп тунш озшшс Тукец. —Бул жолы оны шыныраудан мен тартып шыгардым. BipaK мундай кулыклен канша бшкке котершер екен?” 0 Р ЭКЕНЩ БАЛАЛАРЫ Баласынын улкеш осы кел1нш “каладан алып кашып келйгп” деген хабар кулагына тигеннсн-ак, Актан TiKciHin калган-ды. “Ай-куннщ аманында алып кашты” деген не пале? Bipey оларга богст жасагандай немесе сонынан кугын сапгандай —не корщш I сонша?! “Акыры болар ic болып, бояуы ан ге н сон”, ел катарлы той-томалагын жасады да, оу баста колында тургызды. Артынан бшсс, булардын асыгуында да гоп бар екен —6ip ай отпей жатып Кулгайшаныц iuii б ы т е бастаган. \"BipaK осы уакытка дсй!н артынан ешюмнМ iaacn келмеут калай?” —деп, Актан баласы аркылы сыр тартып корсе, “аргында ауру uieuieci калган, богде океден туган бапасымен 6ipre отыр, ал оз OKeci Казакстаннан сырт жакка кеткен...\" 0зйин жогары класта окитын Kiiui улы, бой жетш отырган кь1зы бар болгандыктан алгашкы айларда жана тускен келЫге: “Кеш жатып, ерте тур, казан-аякка аралас, малга кара”, — дсп, енш м ауыз ашып соз айткан смсс, оныц уетше аягы ауыр екен1 байкалган сон, 6opi ж ым болып, алдында курдай жоргалайтын. Баласы келшмен бухгалтерлж окуда жургсндс танысса ксрск. Кслш курылыс техникумыньщ еканш курсын аякгамай KCTinTi. M ciiai, кол-аягын бауырына алган сон окыр, окымаса ауыдда не коп —ж умыс коп, ocipece —курылыста... Тек баламмсн тэту турса екен... Бэле ш ыкса, кемшрден шыгады, кел1н соган ж акса болганы”, — деп жургсндс, кас- кабагы бурыннан салынкы 6oii6imcci 6ip куш онашада: “Мына кел1ннсн шоши бастадым, тускс дсй1н уйктайды, турса, тосек-орнын жимайды, дастаркан басына шашын тарамай отыра кстсд1... Ки1м-ксшскт1 машинамен жуып, тугс- TyreciH шыгарды... Балам оз кшмш o3i yriicren жур” деген пыш-пыш соз шыгарды. 0йслдсрд1н арасына отырудан, создерЫ тындаудан ордайым аулак журуге тырысатын Актан 6ip-cKi рст бойб1шсс1нЙ1 бстзн кайтарганмсн, 03i де зер салып караса, алп создс ж ан бар Topiaai. “Осы кунгс дей1н артынан тым болмаса 6ip адам iaacn кслмеу1нс Караганда тсксгз жердей шыгар”, —деген cosai кулагы шалысымсн, Акан жол журуге 161

ынгайланды. Келшнщ айтуына Караганда, inemeci мен егей агасы Крстанай облысында, тын жерге орналаскдн совхозда турады. Пойызбен журсе, 6ip жарым сеткелж жер... К]Ь1СтынK03i кырауда Акан ауыр чемоданга “айып затгарын” сыкай толтырып, калтасьша мьщ сом а к т а салып, узаксапарга атганды. ...Совхоз ортапыгына арнайы автобус катынайды екен. Шетю кешеде кездескен б1реуден cypan efli, осында коптен туратьш пенсионер эйедщ танымайтьш Kici ж ок болу керек, “анау бесшип уй” деп нускап ж1берда. К ек сырмен боялган агаш какпаны акырьш ашып, кабатын итз ж ок па деп сел боrenin еш, сшкандай дыбыс естшмегц. Ауласы кен енсеш акуйшн ар жагы —бутакгаоын кырау шалган топ кайьщ. “ЦЕрюн, 6iaiUH ауылда да осындай кайындар ессе гой...” —деп карагаштан озге ештсне шыкпайтын тастак, такыр жерге орналаскан оз аулы есше тусш турганда, он бужрден тем1р шынжырды суйрете арс еткен дэу кара тобетген шошып, чемоданды тастай кашты. Какпаны тез жаппаганда кара каска бутан асыла кеткендей екен. Ар жактан: — Жат! Ж ат-ей! Пошел! - деген еркек даусы естшдь Крркканьшан жулы н-жуйкеа т т р к еп кеткен шал: “Эйтеупр neci уйдс екен, — деп, тулаган журегш зорга басты. — 1шке юргенше дыбыс бсрмей андып жататын ит усгауын карашы!..” Сыртка келте тон киген, орта бойлы, сем1зшелеу еркек шыкты. Кдкпа алдында турган былгары коныр тонды, коныр елпршен папах киген кел1стз шалды уй и еа эуелде тосыркай карсы алган. —Тойболганнын уй! осы ма? — Ие... —Мен Актан деген кудан боламьш. —И э, и э, телеграмманызды элпнде гана алганмын... BiaaiH ауылга хабар жеткснше... — И э, 03iM де дел журер алдында стансадан бере салып ешм... — Ока емес, уйге юрйпз... — деп, Тойболган апапакгап, Актаннын жердс жаткан жуан чемоданын л ак курлы кормей кетерш алды. \"Карулысын кара озшщ... ” —деп, жас кезшде кекпарга серке тарткан кундерш коз алды на сел елестетп. — Итщ байланды ма? —Мешмен 6ipre жургснде кау'птенбешз... Ka3ip уйшптне камап тастаймын... —деп, уй и еа апшандай басып алга тусп. Узын коридор аркылы залга откенде, ею жактан торт есис KOpiHfli- Тойболган торп болмеге откенде, кен заддын ши жарк ете калган. “Мынанын турмысы жаксы-ау шамасы” - 162

деп, сырт ки1мш штипатпен ксдына алып, жогарыга ш т , сонан сон озшщ келте тонын шеше бсрген Тойболганнын омырауына K03i тускенде ж ар к еткен Алтын Жулдызды xopin, Акган сасынкырап кадды. KeaiHi “Агам —Енбск Epi” демеген сиякты еда гой!” Торге жайгаскан Акданды бэршен бурын риза еткен! - уй iuiiHin мунтаздай тазалыгы. “Осындай ортада оскен кыз бала калайша салак болды скен?!” - деп, ауылдагы келшш есше ала бастаган. Ауыл-елдщ амандыгы, жолаушынын конш куШ (“шаршаган боларсыз, сал жантайып демала турыныз...”) сиякты жалпы энпмеден сон, Тойболган: “Мен шаруа камдайын”, — деп, сыртка шыгып кетп. Акган дивандагы ж астыккз жантая бергенде, eeix жактан жотелген дауыс есплда. “Айткандай, ке л т н щ ш еш еа бар ед1 гой”. Жылы оранган, басында актубгг manici бар аккуба эйел юре бергенде Акган орнынан ушып турып, eid колын усына сэлемдесть Жас Moamcpi ш амалас болтан сон ба, элде терезесш тен санаганы ма, ж ак errepi суалган жудеу, аурушан CKeni аны к бшшш турган эйел Актанмен диванга кзтарласып отыра кетп. — Иэ, сау-сэлеметаз... Аман-ессн жеттадз... —деп, эйел тагы жетелда. —Жас кушмде колхоз ж умысынын киямстшдс журш, колкамды суы к устаган едь.. Бурын слсмейш схем, биыдцан 6epi encepin барады... —Иэ, согыстын сурапыл жылдарында не кормещк, — деш Акган соз арнасы табылган сон, бойы женшдене бастап. — Б1зщ койшы, еркекп1з, кар жастанып, муз тосенсек те шьщадык кой, ал ауылга жараланып орапганда коз1м корда —артымызда калган бала-шага, кемп1р-шал олмеда демсссн, турмыстарынан жан шошиды екен. —Мурдем KerciHсукг сотые! - деп, бул онлмеш созбакдауды жон кормей, эйел бупнп TipiumiKжайына ауысатындай сынай б1лдард1. - Мешн кызымнын туган атасы боласыз ба? — Эрине, 03iM Tipi турганда KeaiHiMHin торюнше богде 6ipcyai ж1берт не KopiHinTi! — Кызымнын хатын аддым, баданыэбен калада табысып- ты... EipaK 6i3 де елм1з, журтпыз, Tipi memeci —мен отырмын, казакта кудандалык деген болушы efli, кагынан жер(ген куландай тура кашканы катты налытгы, кария... Слздер не ойладыныздар — б1пмейм1н, оз1м 6 ip oa in, 6 ip пршгендей болдым... —Бул кунп балаларга нс дауа, оз улыма да катты ренжццм. KameftiH, болар ic болып, бояуы ciHin колынан жетелеп к е л т 163

турган сон, кслшге “кет” деймш бе, амал ж о к ко ти к. Кдзакта кыз алып кашу дегсн кашаннан бар салт кой, бманыц cpKcairi шытар д е д ж эуелде... BipaK ай е т п , жыл o rri, артынан ешкшнщ Ьдеп келмегеш кабыргамызга кап ы батканы рас. “Жеттм” лсйш десен, “шешсм, агаларым бар\" - денш, “хат жазганмын дейш... - каз1рп жастардын кай созше тусшесщ?! Сосын, шьщамадым да, кслшнен адресп сурап, 6win, кыс та болса жалгыз 03iMтартып кстпм. “Корейшип, кандай адамдар екен , оз кызын, оз карындасын 1здсмейтш бул кандай адамдар? - дсп те куйзслшм. ЕщЦ байкасам, юна аздсрдс смес тэр1зд1... Алдарьщыздан откендей болып келгешме куанып та отыртан жайым бар, бэйбйие, — деп, Актан энпмесшщ аягын жуып-шайгандай болды. Онын акгалганына мон бсрген кемшр жок, “О, текш н ем е!” — дсд1 дс, томен карап отырып калды. Бул соз Акганнын дснссш flip етюэдь 0 з KeMnipi дс келшш “тскс1з” деп TcriH айтпаган-ау шамасы... Култайшадан “тегтд к!м eai, ш ы рагам?” - деп арнайы сурау кайын-атага уят, ал оз баласы мундай онпмеден мулдс бейхабар, Tirrri ойына да алган емес. Мынадай тур-сипаты келюкен, ксз1нде узын CTCKTiHiHкоркеMi сияктанган эйелмен спад срюн энпмелесудщ лайыгы барын ссзд1 дс: — “Т е ш з ” деген созпиздщ теркш ше TyciHC алмадым, бэйбйие, — дед! Актан. —Ол - узак энпме, кария, —деп, Эйкенай басын KOTcpin, ауыр Kypcinai. - Оздерк oirreyip, канкыл-санкыл созден аман ба? — 03iprc аман... Бастарына ауыртпалыктуспегсн балалар- дан не ш ыгуш ы едц?.. —Эй, кайдам... О здщ бапанызды бшмеймш, ал оз кызыма сенш ж о к .. А ртыкайтсам, айып етпещз... Жастайьшан богдс адамнын колында ocTi, оз тэрбиемд1 корген ж о к — дсп Эйкенай тагы 6ip ж ум бак сырдьщ шетш шыгарды. — Бул тагдырдын жазуьша нс шара?! ...Тойболган куданын курметше кой сойды, бас мужинп, шай йитген сон, элпнде узшгсн энпме кайта жалганган. Bip унаган жагдай, телевизор задда емес, балалардын бопмсандс скен, cKeyi онаша отыр. Шай, сорпа йиксн сон аддеши ме, Эйкенай тубгг шэлган TypiHKipen, акша мандайын ашынкы- рады да, оты соне бастаган кзра козше шок бггксндей, анда- санда кигаш касын керш койып энпме бастады: —О з дс OMipflinтапайсоклагынан отксн KopiHeci3, алпндс согыска катыстым дсдййз, колхозга да бастык болыпсыз, эцпмеш зге каны п KOHifliM толып отыр... М ына 6ip ауру 64

мендеп барады, догдырлардын CMi кона ма, жок па - бшмеймш, коз1м Tiplne шындыкхы айтып кетейш. Багана: \"Кызынды неге “текшз” дсп айтасын?” - деп сурап каддыныз, енд1 соган жауап берейш... Э кем ж асы нда ccpmiK курган, той-ж иы нды , сауы к- сайранды жаксы кергсн Kici екен. “Эйкен-ай” деген энд! оте-моте унатса керек, мен туганда атымды Эйкенай койыпты. BipaK ж ас OMipiM энге де, сэн ге де боленбей, кррлыклсн отп. Экем ipi байдын тукы мы ед1, 1929-жылгы калын кэмпескеге uiiHin, жер ауганда жст1 ж ас т ага м еж жалгыз агайым асырап алыпты. Он жасымда жаманшьшык жылга кез болдык, ел ауа кошкенде агайым Кдскелен езеншщ бойына коныс аударганын аны к бшемш. Kiwiix каным тамган жер 1ле-Балкзш ж агы екен. Агайым п ы сы к Kici ед(, елд! уйымдастырып, кайтадан колхоз курып, бригадир, бастык болып жургешнде, артына “байдын туган баласы екен” деген шала байланып, кугын коргеж еам де. Bip KyHi он ушке щшген мен1 агайым эн п м еге тартты : \"К драгым , кандай куйге тускен1мд1 бала да болсан байкайтын ш ы гарсы н - Бул арада маган енш тыньпш ык жок. Бином бшмейтш, танымайтын Кыргызстан жакка аумасам, жагдай киын. Экем1зден хабар жок, жер аугандар кэйтады дсгсн сыбыс ссплмейд1. Мен ceHi осы ауылдагы юш1рл1 6ip KiciHiH колына табыстаймын. У-шу басылсын, сонан сон кайтып ораламын” - дегенде G3i де жылап, менщ де стспме коз жасымды толтырып, 6ip тунде гайып болды. Содан осы кунгс дсгнн хабар жок, 6ipey олтпрт кетп ме, олде согыска катысып, Tipi кайтпады ма —бшмеймш. Аман журсе, аты 6ip жерден шыгар efli гой... MeHi паналаткан уйде не улдан, не кыздан бала ж ок екен. О тыздын ортасына келген Кдратай MeHi оз кызындай элпештеп ocipfli. Эйел1 оз шешемдей бауырьша басты. Мен эбден есейгенше сол KiciHiH койнында жатгым. Коп узамай элп “шешемн1н\" кылтам ак ауруына уш ыраганын сезд1к. Денесшен эл-куат Kerin, эбден жудеп, “ку суйеп” калганда, он сепзге аяк баскан маган мынадай сыр айтгы: —Карагым, бугш бе, сртсн бе —мен бул дуниеден етемш. Дэм-тузым таусылганын 6iain жатырмын. 0 з кызымдай мэпелеп ocipin ещм, енш MeHi тында: Аган ceHi 6i3re боска бергсн ж о к Кдфгьгзстанга атганарында астына ер-турманымен жарау ат MiHriaaiK, калтасына акша салып, коржынын да толтырып ж1бсргенб1з. Муны калынмал дейс!н бе, куда-сый дейс1н бе, оз тусЫ гщ бшсш. KyHcyiMi3 екеум1з сенщ бой жеткешнд! Kyrin жургенб1з, enni MiHc кэм елетке толып отырсын. Окуынды кой да мснш Каратайыма косыл... ,65

Мен api жыладым, 6epi жыддам - амал жок, оз1мнен жиырма жас улкен Kicire тагдыр косты. Eip жылга жетпсй бэйбше дуние садды, 6Ь ерш-зайышы больш тура бердж. Кеп узамай мен балпанактай ул тудым. Кдрекеннщ шатгыгында шек жок, баланын атьш Тойболган койдык, Б1рак.куаныш кепке созьшган жок, Кдратай кокпар шауып жургенде атган кулап олдт М ен 6ip уйдщ о ш аган а ие болып отыра бердш. Тойбол­ ган - аркамда, колхоздын егшш епп, шебш шаптык. Ауылда Айдарбек деген бригадир бар тугын, эйел1 мен ею бапасьша карамай, м аган кырындай бастады. б з ж щ журген * e p i ойын-кулю , думай. T im i кыр сонымнан калмаган сон, “эйелщмен занды ажырассан, тиейш” деппш. Кдйтем, “жалгыз басты, балалы эйел юмге керек, 6ip деш тузу сркектщ етепнен устасам еямеспш” деген ой гой мснжь.. Мен сорлы оньщ ант-су iiuin “алам” дегенше адданып калыппьш. Айдарбек м е т еюннп эйел1 ретшде устайтындай KopiHin, уй жагына алактай бсрген сон, кенш1м кадды да, уйш сатып Шу жакка копил кетпм. Ьшмде бала бар екен, жаным мурнымнын ушьша такалса да, екшнп улымды туып аддым... Тойболган - жасынан момьш, шаруакор болып есп. Ал еюнипм —Тагубай —экса сиякды ушкалак, жыл\\«ан, елпенбай екенш есейс кеде ба11катгы... Акыры крйшы, Тойболган институтка тусш кетп де, Татубаймен жеке отыргам. Он сепзге толар-толмасында “уйленсм” деген кигылык шыгара бастасьш. “МеШй, уйленсе - уйленсшш, кайта уш калакгыга басылып, уйде отырар ма екен” деген домемен KcniciMiMHi бсргенм1н... Менсн сор арылган ба, келшм нагыз кокбетпн 03i больш шыкты. Баласы 6ip жаска толар-толмастан урыс-Kepic басгалды, маган ауыр-ауыр сездср айтъш, i t i i тие бсрген сон, уйден куып шыктым. Содан баламды жетелсп кеткен ед1, кай жсрге коныс тепкенш де хабарлаган жок,.. Тойболган агрономдык окуын бтрген де, комсомол оны Тын олкеге жолдама кагазбен аттандырып ж1берйтп. Журер алдында маган арнайы кел1п жолыгыч, жен1н айтты, алдымнан о т а. “Ana, e3ip уйленбеймш, енбек ев п табыс табайьш, сонан сон барган жерш унаса, сол жакка Koiuipin апарамьш, унамаса, кайтып келш колынызда турармын. Келш жагын сонан сон ойластырамыз”, —дети. Акьш сальш турган баладан айналып кстпейс1н бе, айтканынын бэрше кеншм. Ол Крстанай жактан хат ж!берш турды, мен де оз кунвди оз1м керш , уй-орманымнын отын онирмей отыра бердш. BipaK ж ас келгенде ж алгы здык дегсн киын екен. Qcipece кеш ке ж акы н сойлесст1н адам таппай, озщ мен-езщ куб1рлескен болып, куйбендей беред1 екенсш. T im i онаша уй кар ан гы к у ы с, кор си якты KopiHin, жатар алдында 166

шошитынды шыгардым. Кьфыкган жана аскан кезш , осы 6ip ку жанга серж болатындай MiHC3i жайлы 6ip шал тауып алсам кайтер eai? - деген ой жатсам-турсам мазалай берда. BipaKдэл маган лайык юм бар? С о й тт жургенде ауылга Иван деген бухгалтер келе калды. Аты орыс болса да заты казак жене жалгызбасты... Сырт ccryiM, бурынгы кггеген жершде акша санаганынан шатылып, 6ipep жылга сотгалса керек. Эйел1 онын турмеден босануын кугпей, баска 6ipeyre тшп кетитп. Байкаймьш, журю-турысында б ейбастактыкжок арак imneftfli, карта ойнамайды, оз1мен 03i тек журген пснде... Мен1н ойымды сезгендсй, кызылш ага 6ipre баратын катындар: “Кдшангы онаша уйде сопайып жалгыз огырасьщ? Ka3ipri балалардан кзйыр жок] Bepi катынынын аузьша кэрап калган. Крстанайдагы балана ceHin отырсын гой, оган кандай кыз кез болатынын кайдан 6incciH? Осы кунп ксл1ндер енесш уйге сыйгызбайды. 1лудс 6ipcyi болмаса снес1нщ кас-каба- гына карап, багып-кагатын келш аз. Одан да оз пршйпгщщ ойла. Bi3де байкап журм1з, анау жанадан кслгсн бухгаптерден онтайлысы ж о к Сен ундеме, араларынды 6i3-aK жалгап ж1берем1з”, — деп, кезек-кезек кулагымнын курыш етш жей берген сон, \"жарайды” дей салдым. BipaK Тойболган бутан не деШп? Ж ай-ж агдайды айты п, у з а к хат ж азуга калай батылым барганын бшмеймш. Bepi — эйелдердщ Typncici... Журепм лупшдеп, эр кун жылдай KepiHin жургенде баламнан хат келд1. “Ала, озидз 6Lnini3, оз жагдайьщызды ойланыз, мен кашан да ciaaiH TineyiniaacMiH... ” —дегтп. Эуедде бутан оз1м де сасып кдлдым... BipaK эйслдср 6ip бастаса аягына дей1н жетюзбей коя м а, акыры екеум1ад косып тынды... CiaaeH HeciH жасырайын, уйге жылу Kipin, еркек Hid шыккзны журек толкуын баскзндай бодцы. Маган да кереп сол еда, Иван - журген-турганы бшшбейтш, уй шаруасына укьшты, кой аузынан шоп алмайтын момын адам болып шыкты. 0 3 i жасында жет1м балалар уй1нде тэрбиеленген екен, кдкдн- соканы жок, ешюммен араласпайды, кыдырып-жел1гу дегеннен аулак бар 6uicTiHi —жумысы, жолы — кексе мен уйдан арасы гана. Алгашкыда мунысы унаганмен аздан KeftiH uuiM пыса бастады. Тагдыр тэлкепне канша туссем де, сершщ кызы емесп1н бе, уйге конак ш акыргым кел1п, акьшдассам, “макул” дей салады. BipaK басы карайып отырганы болмаса, келген конактарымсн шушркелест, энпме-дукен курьш, эн салгандарга косылганын да коргем ж о к “Мундай да адам болады скен!” - деп, iurreH тынам да коям. Ы нжык дейш десен, шаруага укьшты, оз iciH б1пед1, уйге отынды уакытымен Tycipin, айлыгьш сол кун! колыма эксп береда... ” Кудай бутан сондай м1нез берсе не шара?! - деймш. 167

Элдшнен “элаулэш” коп Айдарбекке Караганда бул - ацам гой” деп езвдц 03iMжубатып коямын... Купай TuieriMiaai 6epin. еюкабат болмасым бар ма? Сонда аздщ келшцдз Кулпшшага ж укп екенмш... BipaK. м е т тан калдырган тусш ж аз жалгыз жагдай мынау едп Иван жасынын егделиш е карамаи “Лениншш жас” газели, “М эдениетжэнетурмыс\" журналын жаздырып алатьш. Баскасын емес, ен oyeni “Бармысьщ, бауырым?” деген тустарына шукцшя кадальш отырганы. Eip кун1: “Жогалган бауырларын бар ма efli?” — деп жорта сурадым. “Жай эшейш карап отырганым гой” - дейш де, парактьщ баска бетш аударады. Мен де “оны нссше сурадым скен?” —деп уялгансып, ар жагын казбаламаймьш. Кулгайша 6ip жаска толган жылы ед1, кызылшадан кештсу кайтсам, уйде еш им жок, стол устшде б:.р жапырак, кагаз жатыр. Алып окысам, Иваннын жазуы: “Мен туган апамды таптым, сен де, оз баланды тауып ал. AapcciMfli айтпаймьш, Кулгайшаны да, Mcni де еш жердсн 1здсмс”, —дсптг Мундай да су\\щык болады екен?! Менсн безсш-ак, балада шаруасы не?! 0 з курсагымнан ш ыккан баланы урлагандай болып алып кеткен ! 1ш1-бауырымды мундай куйд1рмес! Ундемей жургсншен дол осындай imMepeaaiK кутссмин! Басымды тауга да урдым, таска урдым, бармаган кенссм, ашпаган eciriM жок, ашынган журеккс ешкандай дауа таппадым. Антурган, барлык докумснтгер1н маган ссзд1рмей алдын ала ретгеп, баскан i3iH бшд1рмсй, ж ы м -ж ы лас жогалган!.. Жасымда тагдырдьщ талай тэлкспне тусссм де шьшап багып ед1М, мына соккы мен1 шын есенпрепп тастады. Ауруым аскындап, уш ай ауруханада жатгым. Крстанай жакгагы Тойболганга хат ж азы п , бар ж агдай ы м ды тус1нд1рд1м. Ж асыргам жок. Жасырганмсн кавда барам, enairi арка суйсрЫ де, суйегаий жергс кемст1н де сол... Сол жылы Арка жакта астык мол ш ыгып, MCHin Тойболганым да коппсн 6ipre зор атак- абыройга ис болыпты. Омырауына Ленин орденш кадаганын макганышпсн хабарлап, сурепн коса салыпты. Бул куаныш маган д а дсм 6epin, ауруымнан тез айыга бастадым. Енш бул жердс турудын ки сы ны ж огына кез1м ж елп , баламнын колына Komin бардым. Совхоз кен сарайдай уй бсрш, коп узамай кел1н де TycipfliK... Тойболганым айткднымды exi етпсй, болашакжарьш асыгып-аптыклай, жан-жакты сынап, айнала тумалары ны н д а ж агдайымен санасып, обден KonLaaepi жараскан сон гана косьшгандарына куандым. Мшс, ешп немерслср1мн1н кызыгын xopin отырмын... KoHiniM ж аксы -ак cfli, мына 6ip есю аурудын енсемд1 езш турганы... 168

—Уа, кудаги, кзпаланбаныз, эл1-ак айыгып кетес!з! —дед! Акган, тшеп онын сырткатына ем болатындай даусын катере сейлеп. —Ал Кулгайшаны калай таптыныз? —Иван елше барган сон, алданыш болсын деп Кулгайшаны жалшз-басты апасынын бауырына салады да, 03i жас эйел алады. Одан бес-алты баласы бар деп сстимш. Кулгайша он беске толганда апасы картайып оледй Сонда гана Иван Кулгайшага 03iniH туган meiueci бар екешн айткан... Он торт жыл кормесен оз балан да ж ат болып кете ме деймш. 1здеп келгенде 6ipa3 уйреш се алмай журдш . Онын устж е Кулгайшанын мшез1 шэлксс, уй ттрлшне де кырсыз, салак болып ocirrri. Оны кайта тэрбислеуге менде кай 6ip куш бар, кала TOpri6iHкорсе ширыгар, бойын тузер деп, Тойболганнын Енбек Epi деген атагынын аркасында техникумга туаргенб1з. Содан ciaoiH балага жсшыгыпты гой... “О, жалган-ай, — деп, Акган iuiiH тартып курангендей болды. —Кей адам карадай уайым ж еп, KyHipcHin журедг Ал мына эйслдщ кормегсш ж о к Ауру айналдырганы болмаса, “сырлы аяктын сыры кетсе де сыны кстпейдГ дейтшнщ 03i. Э у баста жаксы жагдайга кеадессе, жасынап-жайнап журмес пе ед1?! Сум тагдыр... Жэ, отксн OMip о тп, ал Кулгайшамен кун ксшксн оз баласынын кслешеп кандай болар екен?.. Акганнын CHttiri арман-уайымы осы едг.. ТУГАН ЖЕР Дала шаньггып тур. Хантау жакган кыдыра ескен керЫсал жел есю баялышы мен м икы ебелеп жертебендеп жатып алган бурыл даланын топырагын ор жерден бурк етюзед1. Кара жол сагым котсргсн cap далага ciHin барады. Кун какгап, жел ксм1рген боз такгай “А ккум” совхозынын кырык шакырым бурые екешн айтып тур. Жатаган сур “Волга\" боз такгайдын тусьша келш токгады. Узын бойлы, а к шляпалы шал маш инадан Tycin, асыкпай кол-аягы н ж азды . Кун какгаган осынау суркай алкапты Kopin алгысы келгендей кара кезиадрйтн алып, а к шынылы эйнек кидь Жол жиепнде айнала тошрекп шолып тур. Epcmi-карсылы агылган машинапар кулак туб1нсн зу-зу етш оте шыкса да селт етср емес. Рульге басын суйеп отырган Ерлан терезе эйнепн ашып экесше б1рдене flerici келш cai, ыекырып оте шыккан машина созш кагып экетп. Cay cTin !шкс юрген шаннан жи1ркенш Ерлан терезен! кайта жауып алды. 69

Шал жолдан узап барады. Окта-текте ары к денесш бупп томен ечкейеда. Элденеге ущлш узак турады. Элдекандай кураган monri жулып алып, танауына такзп июкейда. Ку ш о т е кандай кзсиет барьш бше алмай Ерлан отыр. Кезерген epHiH жалап кояды. Ел жакка ертерек жетш шол басканда болатьш еда. BipaK экесщ асыкгырганнан пайда ж о к Осы елке - экесш щ туган xepi. Ерлан ее бшгел! э к е а еш уакытга туган жерш эспетгеп айткан емес. Жасгайынан жепм калганын, Kici есйтнде жургенш, ж т т п к шагында ауылда Совет OKiMeTiH орнатуга бслсене араласканын гана шет пушпакгап айтатын. Ерланньщ оте-моте есшде калганы - окесшщ банды кутаны. Атыс-шабысы коп киноларга коз1 каны к бала а к кылышын жаландатып, кара айгырмен куйындатып бара ж аткан окесш талай рет тусшде де корген. Ауыл жанадан колхоздаса бастаган жьищардагы экесш!ц корген киыншылыкгары Ерланга онша жете бермейтш. “Председатель” деген кино оган к а п ы эсер етп. Алгашкыда ж еке 03i, соныра oKeci eKeyi барып кердк Председатель Трубниковтын жиналыс уепнде жылаган эпизоды экесшщ де козше ж ас уй1ргенш Ерлан байкап калган-ды. Картайганньщ адды ма, onreyip OKeci сонгы 6ipcp жылдын бсдсладе оз ауыльш аузына жи1 алатынды шыгарды. Ocipecc, биыл пенсияга шыккалы маза ж о к Торт болмелi кеч уйге сыймай семьяньщ д а тынышын алып бодды. 0KeciHi4 канш алыкты Kaflipai ексн1н Ерлан пенсияга ш ы кканында Kopai. Институтта улксн ж иналыс болып, ж аксы-жаксы создер айтылды. Облыс басшыларьшыч 6ipi шыгып сойлеп, узак жылдар бойы жауапты кызмет icrercH Есболды кушакгап cyiircnin коргсндс, Ерланньщ да конии ocin калган. Талай-тапай маркаска кюшер кезек-кезек шыгып сойлсп, мактауды 6ipmeH 6ipi асырганы ес1ндс. Уйде содан калган сурет тс бар: ортада окалы шапан, зерл! га кия киген а к муртты Есбол отыр. Той таркасымен-ак булардьщ yfii кулакка урган танадай тына калды. Дамьшсыз жумыс icren дагдыланган Есбол eici Колын коярга жер таппады. Кдла сыртындага саяжай да KonLniHe жубаныш орната алган ж о к Ол обкомга барып жумыс сураган екен, “эз1рше тыныгыныз, кузге карай 6ip орайы келер”, — д е гт. Bip кун1 OKeci гараждан 6ip инженер ж1) in i eprin келш су ж ача “Волганы” тексертюзди Машинаныч асты-уст1н айналдырып тук таппаган инженер: “Москвага барсачыз да былк етпейщ”, — деп кулда. “Улкен юешердан шамадан тыс сакболатыны Hcci скен”, —деп Ерлан iurreft ойпап, орныкгы жауап таппаган. 70

Булар вскеменнен слен-аланда ш ыккан-ды. Машина жана теселген таспадай кара жолда сагатына сексеннен артык алган ж о к Ерланга салса, жуздсн асырар ед1, э к е а алып- ушпа журюке ж1бермедг “Тагы да сактык!\" - деп Ерлан озшше жымиьш койган. Уш-терт сагат жургеннен кейш Есбол машинаны не тал квленкесше, не озен-су бойына токтатады. Кун сэскеден бесшшге ауганша экел1-балалы жолаушылар суга туседк ала шыккан ас-аукатын iiiicai, жатып дем алады. Кун ыстыгы басылган сон тагы да уш-торт сагат жол журш, ымырт уйршгенде элде 6ip eaai мекенге жстш конады. Есболдын ен алдымсн ianeifriw конакуй. Kj>ip казакгарынша танысынын уйше барып кулай кетпейш. Жаманды-жаксылы конак уй табылса eyeai орналасып, жуынып-шайынып, телефонга сонан сон отырады. Ерланнын тан калганы кай селога келш машина тумсыгын Tipccc де, OKeciHiH танысы табыла кетепн1. Кай-кайсысы болмасын конак уйге 03i isaen келш, жалпылдап амандасып, Kcii6ipi Timi куш акгасып, cyfticin, Ерланды да оз колында оаргендей басынан сипап, мандайынан суйш, море-сэре болады да капады. Есболдын коз корген жора-жолдастарынын шгщде жол бвгеп 6ip кун конгызбаганы ж о к Талайды корген а к бас, кок бас шалдар куншз-туш онпмс айтса да шаршамайды. 9pi-6epweH сон Ерлан тындаудан жалыкгы. Дегенмен, оз облысынан узаган сайын мундай сыпыра сый азаяйын дед!. Семейде гана 6ip-CKi уйде конакга болып, Ерлс успнде кайыкпен жузш дем алганы болмаса, кызыкгын Ko6i артга калгандай. Ewii журю те онейш дед1. вскем ен — Семей арасына ксткен ж еп-сепз куннщ окшшй ж ок болса да, Ерлан экссшш туган олкссше асыгып келедг Ол Кдзакстан жерш картадан гана бшспн. 0 3 i вскеменнен узап шыккан емес. Bip жолы OKeci жазгы каникулында Улан ауданына eprin барганы есшде. Коладан куйгандай жап-жалтыр сур тастарды коргенде, Ерлан тан калган. Кулды тебе басына жабыстырып калап койган коргасын плиталар Topi3fli. Тумсык айналсан алдыннан кол калкып шыга келедк. Орысша жазган алгашкы влещн Ерлан сонда бастап еда. Ол жол бойгы эсерд1 жадында сактауга тырысып кследг Ушы-киырсыз кен дала алгашкыда киялын жетелсй жонслгенмен, артынш а-ак жалыкгыра бастады. Кдзактын кен даласы кзнша кусан да кокжискт1 ксрнеп кете бсрсд1 екен. Картада шыжым жштей кыскд болганымен, ушкыр машинага жстюзер емес. Аякоз асып Алатау боктсрше шшгсннен кейш ел де квбейе бастады. Карт Алатаудьщ а к бас шындары Ерланнын кезше

Алтайды слестетп. Жетюу жср1 суды, нуль: Алтай баурайын сске туарсдг Эрюмнщ туган xcpi озше ыстык] Отыз жыддан кейш сонау М ойынкумнын киыр шст1ндеп ecid журтын 1здеген экссш щ конш-кушн енш уккандай. Олар Алматы, Фрунзе аркылы айналып, Шу алкабына шугыл бурылган-ды. ¥ зак жолга eri уйрещц ме, Есбол машинанын ызгаган журюш богеген ж о к Сумандаган кызыл тш токсаннан асып жузге жакындаса да айылын жимады. Ойга шомып карсы алдынан коз алмай отыр. Шудан асып Хантауына карай бет тузегенде гана шал шугыл бурылып, жан-жагына карады... Есбол жел етщдс тур. Коздщ огьш тугататьш, кощлш куйге белейтщ туган жср осы-ay. Анау KcpiMcan даланьщ как ортасында кок такнядай тонксршш жаткан Хантауына дол осылай жакын келмсгенше атгай отыз жыл orinri. Bip бушрш М ойынкум, 6ip киырын Бетпак, шалгай CTeriH Кьгргыз Алатауы алып жаткан, белуарын Kopi Шу орап агып жаткан осьшау алкапты шашырай коныс еткен кальщ ел каз1р муны тани м а? А нау коз ушында когергсн талдар, агарандаган шатырлы уйлер бул барганда “юмсщ?” деп жатыркаса кайтсдт Эке-niciiieci, iHi-карынцастарынан ерте айырьитш Есбсщдын бул едцс жакын-журагаты ж о к Э ке а маркум орта гана дэулсп бар Kici едг Bip ушр жылкысын, жуз шакгы койын айпап кыста Мойьшкум, жазда Хантау боктерш жайлайтын. Ксшн аке- шешеден тул жстгм калганда, Есбол мал-жаньш тугсл болin алган агайындарынын кольша карал калды. Солардын козысын альш, крйын бакгы. А к пен кызылдын заманында ол з1нпттей ж т т . Астьша ат 6epin, белше кылыш байлаган кызыддар кедей ж ак деген соц отрядка косылып ксткен-дг Дутов оскерлерш сонау шскарага дешн куып баргандардын iiuinac Есбол да бар. Ею рет жараланды да. Жастык ппркш бой бере ме, катарынан калган ж о к тез жазылып сапка кайта косылып журдг Ауылга кайтып келсе, агайындары дур кетерипп кеш in ксткен. Bipeyaepi кум iiniH кеулеп Kipin кетптп, 6ip тобы Кыргыз Алатауьш асып жыгылганга уксайды. Калай лесе де алай-тулей заманнын бет алысын бше койган бай агайындары i3 жасырып, бой тасалауды ерте ойласа керек. Журтга калгандар да бар екен. Кара шаруа хапыкбурынгы- сьшша тау жайлап, кум кыстап к еш п жур. Есбол келс билкке араласты. Ревком деген дардай даражасы бар. Ауылды совет- теншру кез1нде талай-талай тартыстын бел ортасында жургеш ani кунге дейш коз алдьщда... 172 '

Есбол кейш кайтгы. Ерлан кунжия тусш рульге жабысып отыр. 0Keci жакындай бсргсндс C3i е н кс й т cciK ашты. Кенже улынын сез1мтал болып ocin ксле жатканына Есболдын iuii зрдайым жылиды. Машина асфальтган курт бурылып кумтас топлген айдау жолга тусп. Майда киыршык тас машинаныц бауырын сабалап келедт Осы ара баягыда борпылдак, арба жол-тугын. Жирен каска айтырмен куйгытып тапай шауып откен... Агган туармей шапкьшатып койган о да заман екен-ау. Жай аян тугш, ж ел т журуге уакыт болмайтын. Кара айгыр мшген Каратай, кср атгы Тойымбек Есболга rnecin осы олкешн узынын да, колденещн де талай Kecin откен-fli. Е ст, Каратай... Ешреген ер eai-ay! Жауымсн жекпе-жекке шыгам деп капы кетп... Тойымбек Tipi деп сыртгай еспген. Кдлай картайды екен? Каратай: “а л й т т а як деп бшмейсщ, окып хат танысаншы!” — деп талай урысса да ттл алмап едь 0шешн ей ирипгшен, бслсендтюмсн катардан калган жок. Колхоз уйымдасканда аз уакьгт бастык та болды. BipaK тш алмаган колхозшыга камшы ушрсмш деп табаны тайып кете жаздады... Есбол Алматыга окуга ксткенде, Тойымбек eric бригадир! едь Сол кеткеннен Есбол мол Kerri. Артында карайлайтын адамы жок. салт ж т т оку б т р ген сон, Алтай ощршен 6ip-aK шыкты. Содан уйш-баранды болды, балалар осп. Сотые басталганда, одан 6cpri шаруашылыкты котеру жылдарында Есболдын туган жер, осксн елкесш ойлауга муршасы болтан жок, Кызмсттен колы босаган сон, opi ко р тж ке бой алдырайын ме, табан астынан туган жерш ансай бастады. 0шешнде калалан кия бастырмайтын кенже улын ала шыгуында ran бар. Окудагы ул-кызындай смсс, Ерлан — сергек, сез1мтал болып ocin келедй Туган жер, осксн орта жайындагы эщзмелерщ зешн койып тындайтыны куантады... Киыршыктас тогшген еспс жол конслсу асфальтка жалгасып улкен сслога бойлап Kipai. Уй-уншн ауласында, агаш коленке- С1нде отырган шал-кемшрлср, коше куалап, ары к жагалай ойнаган бала-шага баяу жылжыган “ Волгага” назар аудара койган ж ок —машина мжгендер бул ауылга, cipo, тансык емес Topiaai. Баягьща велосипед мжген ад;1мды коргенде, “шайтан келе жатыр!” деп Kopi тупл жастар кзшып тытылатын. Ол кездеп саз балшык тамдар курып 6iTyre айнапыпты: б1рльжарымы енссл! бж к уйлердш жанында жауыр атгай жарбиып тур. Коше бойлап осксн калын жапыракты тал- тсректердсн кейб1р бшк уйпердщ 03i коршбейдь Со жылдары слд1 тал отыргызуга, ж см к-ж и дск сгугс уг!ттсгенде: “Шоп 173

жейпн мал емесшз!” деп Komiiuiiri Kepi баккан. 03i бас болып колхоз кенсесшщ манына отыргызган к е гер ш т мал жеп куртып еда... Енда караса, ауыл когершже комшщ тур. Kefl6ip адды аш ык уйлердщ ар ж аганан сабактары салбыраган алма, жузЫ агаштары кершеда. Эр уйдантобеанде телевизор, радио антенналары нар камыстай ыргалып тур. Асфальт колхоз кенсссшщ алдына келш -предай. Жана типпен салынган кексе уйлершщ манайы жым-жырт. Kipin- шыгьш, сапырылысып журген адам коршбейда. “Бул кунде тэртш те озгерген” деп оклады Есбол. “Б1здан уагымызда кексе маны айгай-шу болып жатушы еда”... Олар маш инаны ко леккеге койып, ccirace карай бет алганда, алдарынан сампылдай сойлесксн уш жмтг шыкты. С у ж ака “Волганы”, одан тусш жаткан адамдарды корген сон yuieyi де 6epi бурыпды. Кргадай ишушен, ею кольш б1рдей усынуьшан Есбол 03i умьгга бастатан ауыл салтыньщ жол- жорасьш актарып калды. Житггер кошеде турмай дпке Kipin сойлесущ жон корш. EidHmi кабаттаты табанына Кызыл к1лем теселген кен кабинсткс котсршгенше Есбол ентшп калды. Жумсаккреслога жайгасьш, дем1туш баскан сон тана жон-жосыгын, келу себебш кыскаша тусшфрш айтгы. Буйра шаптгы, буйрек бет, сем1зше ж1пт осы совхоздьщ директоры екен. “Атым —Калдан” деф. Юрген бойда жогары шыгуга батылы бармай, есж жактаты орьпщыкка отыра кеткен агрономнык аты Аманбск екен. Осы 6ip кок коз, жука сарыны апдеюмге уксатып Есбол есше тустре алмай-ак койды. —Жен-жон... —деп, Калдан кощлш аудара берф. - Огыз уш жыддан 6epi ат i3iH салганым осы д ей аз, э? Туган жерд1 ш ы н-ак кдд1р тутады екенс!з! Калдан езшен 03i карк-карк кудщ. Шалдын кабак шытып тйссше карауынан кулюс1н тез ж ия койып: — KemipiHi3, кария... —деп соз аягын ж уьт-ш айды. — Улкенмен де, юш1мен де эзшдесущ осы ауылдан уйрендж. — Кай ж акгы к бапасы едш?. — Меркелиспш... “Бул ауылдан шыккан юм бар?” деп сурауга ш ак турды да, “Мына баланьщ оны не деп жоритынын юм 6inciH!” деп шал кшн тартып калды. — Анау отырган Аманбек осы ауылдын азаматы, — деда директор тагы да. Жогары шыгуга батылы желтей, есж жакта 6ip уыс болып отырган ж асык жштп “азамат” де>лнде олдеб1р зищ кекес1н бар Topianj. “Жап-жас басымен кекетш-мукатканды кайдан уйрснген? — деп шал кабагын тыржтпты. —Алатауды 174

ен жайлаган елшн кум шиндеплерд! кекетш, кем1тепн есю rnipiK одел ani калмаган екен ”. Сонда да сыр бермей есис жакта отырган Аманбекке бурылды: — Кдрагым, 6epi жакында... Аманбек дирекюрга 6ip карап Есболга таяу келш отырды. Жузшен олп кекесшге деген намыс оты байкалмайды. Сары Kipniicrepi ж ж жыпылыктап 6ip турл1 мулэш м карайды. Элде жумысынан мш шыгып, бастык желкесше м ш т алды ма екен? —Карагым, юмнш баласысын? — Малдыбайдын баласымын. —Атшы Малдыбай ма? Экен Tipi ме? —Сотыста олген. Есбсшенш есше Tycipai. 0Keci де осы сиякты кок коз, момын сэры efli. Орталыкта ат багатын. Есбол мшген кан Кызыл жиренш де, Каражаннын кара айгырын да, Тойымбектщ кер куда атын да can жемдеп баптайтын. Bip жолы кер куда атгы ауданнан келген уэкитге лауга мшпзем деп, Тойымбектен таяк жегеш бар. “Экенщ 03i алее де козш корген елмесш” деген соз есше туеш, шалдын KOHlni босады. М омын да болса 6ip атадан туяк калганына uiyidpmmiK деп отыр... —Тойымбек шалды бшелнш бар ма? “Ол юм еш?” дегендей директор касындагы агрономга карады. —Анау шетге отыратын шал шыгар? — Е, алп милицицонср молда ма? — деп директор тэты мырс етп. “Молдасы нес!?\" деп, Есбол тж еш т калды. Директор тегщде киямпос житг болуы керек. Шал онын соз терюнш танымай отыр. 1лгерше Тойымбектщ милиционер болганы рас. Ал \"молда” деген ат капай жабысты? Шагып сойлейтш жштген Тойымбек туралы тагы да тэгтпштеп сурап жатуды жон кормедг — BipeyiH MeHi ссш Тойымбекпн уй1не eprin барьщдар, — дедь —Узенп жолдас еды. —Оу, аксакал, “ел1м деп, жер1м деп” сонау Алтайдан арьш- аршып келген1шзде “узенп жолдасынызды\" тана танып, 6iaai елемеген1щз Kenice ме? —деп, Калдан буйданы енш оз кольша алды. —Акыр демалыста скснсгз, асыкпаныз. Калган шаруаны тагы да акылдаса жатармыз. Bi3 ферма ж акта гы шаруаны жайгап, соныра ораламыз. Кешке бас косалык Шаршап отырган шал баска созгс кслмед1. ...Кенболмегс салынган бсшыскей ею актосекге экельбалалы eKeyi катар жатыр. Ерлан апдекашан уйкь1га кеткен. Баяу тана 175

дем алганы еспледь Корылдамайды, пысылдамайды. Д е т сау, журен таза. Кдз1рп балаларда ауру аз. Bapi бойшан, акыл-ойы ертс оянган. Жане бишейтпщср1 жок. Есбол кейде ез балаларымен таласудан жаекднады . Э ке болгандыктан гана имснетщ шыгар, балалары бетш е онша келе бермейдь Ал озара таласкандарын еспгенде, Есбол гылымньщ тур-туршен, философшщан езшщ мардымды ештене бшмсйтшшс нальщы. Бэрш осылардай кайта бастагысы келеш, амал не — кеш. Кезшде ат yen , журдЫ-бардым окыганына екшедь BipaK о заманда асыклауга болды ма? Шаруашылыкты калыпка келлрш, турмыс тузеу керек болды. Оньщ уетше бэрш тып- типыл такырдан бастауга тура келдь Бшмш н жоктыгы, тэж1рибенщ аздыгы талай былыкка да урындырды. BipaK халыктьщ ауызб1рлш, кргамныц эдщщгше деген шексц ceHiM нс 6ip батпакдардан суйреп шыгарды. YcTepi былганыш бодцы, аяктан сыз ото, кеудеш ок, Tecri — сонда да жаны таза, Konuii а к кяппынан жазган жок, Халыктан айнапайын, бэрш кэтердд! Сондай киыншылыклен мьшадай жас урпак ocin жетщщ, енш булар ешк1мге бой бермейш. Ойы кен, 6miMi мол, д е т сау. Кейде артык кетеда, окыс мшезге салатындары да бар, б1рак.кзтссш тез тузейш, сонысы артык касист. Кызыл созге у т р болмай, юкс жумылганы жаксы, oirreyip... Балалары Москвада, Алматьша окыганын малданып бос сслтендемей, эрнеден ой тушп сергск журенш эрине, зор куаныш. Шал аунап туеш терезеге карады. Ай ала бултгар арасымен шар айнаша домапап барады. Сырпан маддын маныраганы да, итон ургеш де еетшмейдг Дуние 6ipece улб1реген а к матага оранып, 6ipece, жалан муешш керсетш ойнаган ай сулуга тамсана карап уйып капгандай жым-жырт. Кдншама жолсокгы больш келсе де Есболдын козшен уйкы кашкалы 6ipa3 уакыт. ©ткен-кеткещн ещн-ешн eciHe туеш, алып кашты ойлар жетегше ерш... Рас-ау, куншз осы уйгс келе жатканда, Аманбектщ шешесш корш кезше жас алганда, дастаркан басында энгше-дукен курганда эддеб1р сэулс жылт CTinжогапып, жылт eiin жогальгп кеудесш алан кылып еда. Тек уй иесшщ ыкылас-пейш, дастар- кандас больш отырган ел адамдарыньщ аксакал дсп сыйлап, курак ушканы ой озен1н 6ip арнага куйгызбады. Эйтпссе туган жер деп аталатын осынау ксн алкапта каншама кызык кундер omefli дейсщ. Bepi де кокейде куш бупнгщей сайрап тур. 176

акку кел! Кун таяк бойы котерше мал туягы таптап сиреткен бетегел1 куба жоннын етегше жетш токтадым. Шамасы осы манда Койлы ауыл бар болса керек. Кэдегс жарар деп машинага сала шыккан мылтыгымды алып, он бушрдеп тебешйспн басына котерйццм. Эдцекай жактан ауыл итгерипн окга-текте ypreHi, енесшен белшген бузаудын могцрегеш, мал ерпзген шопаннын “ай, шэйт” деген даусы —мына мещреу дапага жан 6iTipin тургандай. Мен шыккан тебе онша биос емес екен. Шамалауымша, беткейше 6ip топ торангы оскен, осымен жалгас тебе бул манайдын ен биж же pi болса керек. Енпге дем а л ь т , сонын басына шыкгым. Адыры мен жазыгы, ойы мен кыры аралас дала алакандагьщай аны к KopiHfli. Ауыл да алые емес сиякты. Мен томенге кез сапдым. Осы тебенщ етегшен эрмен карай калын курак ocinri. Одан epi етжтщ ултаны тер1здес шалкар кел жатыр. Эл1 кун коз1 тусе коймаган кел бел карауьггып кершедг Ортасында 6ip топ уйрек ж у з т жур. Су бетшен мойны гана кылтиып KopiHrcHi, карала cym yip менен шошьщы ма, эдда жем iafleai ме, бауыры 6ip ж ар к стп де ж ок болды. Калшн камыс ж ак кара коленке ж испнде 6ipiHiH артынан 6ipi шубырып коныркай каскаддактар ж у з т барады. Yn еткен жел ж о к Кел суы молд1реп жатыр. Bip кезде он жагымнан эссм эуез сстшгсндей болды. Кезше ештене кершген ж о к 6ipaK 6ip гажап дыбыс ce3iMiMe тиш, канымды уйыгып барады. Кейде б1рнеше кобыз косылып, сызылта куй ойнаган тор1здене ме, калай. Манда буалдыр тарткан аспанга о т карап турмын... Уясынан KOTepiaiHKipen, жер бетше алтын KipniicrepiH кен ашкзн кун сэулесше аркалары шагылысып, шыркау аспанда эн салып келе жаткан CKi аккуды коргенде, куанганымнан айкайлай жаздадым. Бас KHiMiMfli алып, тобемде калкып журген кос суду кус кзнатгарыньщ сыбысьша кайран калып турмын. Расын айтсам, ecryiM болмаса, аккуларды мынандай жакын жерден керген емес ед1м. Ею акку менен сескенген ж о к Колд16ipHeme рет айналып уигга да, Koimnip айдыннын ортасына барып конды. Олар будан кейш эн салмады. Mchih коншшшс элпнде гана с о гьт откен сез1м самалы баяу желп1п барып тына калгандай болды. Bip Typai аккуга деген кумарлыгым артып, олардын жанына жакындагым келш. Ылдига тусгпм де, иш Tipece оскен балауса курактарды жагалай ж у р т , кедшн жазандау жагасына келд1м. Кустарды 12-890 77

YPKiTin алмаиын деп , ш ок куракты н арасынан сыгалап карасам ею а кку тура карсы алдымнан oTin барады екен. Уш жагы кап-кара, туп жаты саргылт тумсыктарын эсем шлген мойындарына квлбей устап, менен узанкырай бастады. ЦЕрюндердан сулуы-ай! Не керек, атуга кимадым. Енш кейш кайтпак болып орнымнан козгала бергенде, шннен кылт етш уш -уйрек шыга кедш, T im i таяк тастам жер. Козш тунып кетп. Мылтыгымды калай котерген1мш де сезбей калыппын, ол гурс ете тускенде, мулгш турган тедарек селк етш дур сшюнгендей балды. Кез алдым —кок тутш. Уш уйрек канатымен су сызып, кабатгаса ушьш еда, 6ipeyi котерше берш, канатын кага алмай кал бепне кайта концы. Таты да 6ip-eid рет талпынып, быгыра сол ж ак канатынан тисе керек, кираландап барьт кулап тусп. Жаралы уйрек аспанга котерше алмаган сон, калын куракжакка квл беттн сыза тарпы. Суылдаган дыбысты естш, жогары карасам ею акку кедш 6ip айнальш, манаты келген жатына карай тура тартып барады екен. А ппак канаттарынын кунге шагылысканы болмаса манагыдай сункылдаган жок. Байкасам кол б егите кыбыр еткен кус калмапты. Тунык су менщ матнасыз эрекеттмд1 жактырмагандай тунжырай тусш, коныркай кабакпен шыгарып салды. Баяу басып, манаты озш шыккан тебете бетгеп келемш. Кенет он бушрден аттуятынындурсш естщщ. Тура калып тьшдасам, flycip бартан сайын жакындап келедт “Мезгшс1з шабуылдатан бул юм екен?” Bip кезде ж алгас тобен1н тумсыгынан мантыл каска шабдарта мшген 6ipey кылт ете калды. Ол Timi камшыны усп-устше басьш, таптап кетердей омыраулап келеш. Маган жетер-жетпестен ашулы дауыспен: —Аккуларды аткан сен бе? — деп айкай салды. Мен енш таньщым. Бул — б1здщ аудандагы озат шопандардын 6ipi Отстали аксакал. Малшылардьщ мэслихатында ею-уш рет кергешм бар ед1, меш нетьш танымай турганын бшмеймш. “Tim i аман-саулык та сураматаны Heci?” ©текеннщ онд кашып, окыс ашудан жарылгалы тур. —Уйрек атып ед1м, — дедам. —Жай ма? —Ой, оттегене-ай... KiHoci3кустарды атканнан не таптьщ?! Бул кедаи мылтьпс,даусынан кызгыштай коргап журсем... Енш аккулар жоламайтын болды-ау... Кап! Ол атьшын басын шутьш бурды да желе жвнелда. “Мше, керек балса! Огекеннщ мунысы Heci? Иен даладагы колда кызтанганы ма бул?! Крй, олай емес шытар. Айтпакшы, “аккулар жоламайтьш бодцы!” деп еда-ay. Асыранды болса 6ip copi, жабайы аккуды кайтеда екен? 178

Жайдагы жуз таныстыты болмаса, втегалим ен онша араласты гым ж ок-ты . BipaK сы ртынан айтуш ылар карт шопаннын ем1рден корген-туйгсндср1 кеп ж эне к в н ш туссе, алуан кызык. онпмелер;п купактын курышын кандыра айтады десетш. Онын устше, ©тетали жас кез1нде сершеу болтан, кэз1р де аскзн домбырашы квршедт 03iMHiH де сота кетер ойым бар сд1, кар п ы н манаты ашуынын сырын бшмейшше квнш1м тынбайтын болтан сон, кун бата сол ауылта бет адцым. Узын бойлы, кен жаурынды, жар кабак, калын бурыл касты ©тскен кой кора жактагы тобсилкпн басында отыр. Ертенп окига есщде болуы керек, мега курен кабаклен карсы алды. CaneMiMe epHiH сэл жыбыр етюзш де, кырын карап квзш кора жактан айырган ж ок Аздан сон мен соз тартып, отардаты койлардьщ кутан сурастырып корд1м. Bopi6ip созЫ1здЬ{ киюы келщюремедт “Аялдамай mrcpi журе берсем бе екен” деп iurreft сэл кобалжи бастап един: —Жэ, бул не турыс? —деп втегали орнынан баяу котершш етепн ciniicri. —Асыкласан уйгс Tycin, дэм татып шык) К арпын бул ыкыласына iuiiM жылып сала берда. —Д эм татып ш ы клак тугш, конак болтам келш тур, — дедам 6ip жатын эзшге суйеп. “Мунысы шын KOHini ме, алде ею уипы сойлсп тур ма?” — дегендей ©тскен бет алпелмда козбен шопып алды да мырс етш кулш ж1берда: —Е, бэсе! Олай-булай отксндер1ндс коздерщда койга тана кадамай, уй-жайымызта да бурылып карасандар б1рденелерш кете м е, туте! Басшы eKCRaepinai 6ip сэ тге естерщ нен шытарып, б1здей Kapi-куртаннын кощшн ауламайсындар ма? Ж анымызда ж антайып ж аты п , 6ip мезг1л эн п м е-дукен курганды да бшмейсщдер-ау. —Кун1-тун1 уакыт таба алмай, мурынымыздан шаншыпып жургеннсн кейш... - дсп актала бастап сдЫ: —Е, койшы! — деп, втскен ж актырмай кадды. —Уакьгг, уакыг деп ж ур л кундердта куганде сол уакытгын калай отш кетксшне оюнесщдер эль.. Одан да мойнымыз жар бермейда десеншй Мен карпы н шымбайга батырып, катьгга айткан назына YHci3 езу тартып, “гази п м дГ вт е ксн н щ утаж н жанына апардым. Бул —осы ауылдагы бес-алты уйдщ ишнцеп Tayipi екен. Коп жылгы адап енбспнс карай дуниета де xaiicri жиыпты. Алты канат а к уйдщ iuiiHCH коз тунады. Meni уй т°лган кымбат жийаздар емсс, элдекдпай керегеде myni турган 179

сурет кенет баурап алды. Сурет болганда кандай десещзнн: тагы да келге шомылган ею акку! BipaK суретгеп кол маната мен керген келге уксамайды. Дегенмен, бул не сыр? Дастаркан басында еркилы энпмелерге ауыса бердж. Есше салсам ренжш калар деп орайын тосып, аккулар мен кел жайын 93ipre козгамадым. Элден уакытга оньщ да рей кедщ. Крлга су куйып журген алты-жей жасар кыз балага карап: —©теке, канша баланыз бар? — деп сурадым. — Баланы осы уйдеп жецген аз тапкан жок, кез1р ripici 6ipey-aic,.. — Мьшау кенжендз бе? — Жок. Жакын агайыннын баласы. Юшкентайынан бауырга б ас ь т алганбыз. —0 з балацыз кайда? — Окуда. Ол кызым артист болгалы жур. Оныншыны былтыр тауыскан. —Демалысында келin туратын шыгар? —Е, к е л л турады гой, — деп, 0гекен узын сонар энпме бастайтын раймен 6ip козгалып, жайгаса отырды. —Мектепте окьш жургенде-ак кызымнын бишш п журтты суйсщщрген. 0 з ш де оньщ енерш болып келе жатканын нитей мактаныш eTymi едим. Райкул акыры муратына жстп. Артистщ окуын окып жур. Байкаймын, талабы таудай. Биыл коктемде оддекалай Алматыга бара калдым. Bipcp кун тьшыккан сок, бой жазбакшы болып кешеге шыктым. Касыма epin журген Райкул 6ip жердей жалпак тактайга жапсырылган кызыл- жасыдды кагаздын касына токтап: “Эке, бупн “Акку Koni бар екен”, — деп кенет куаньш кетп. “Ол не, ботам?” —деп сурасам: “Ол —Шайковский деген улы куйшшщ шыгармасы, онда бишшер ойнайды”, — деп мактай женелгеш. “Акку кол1” деген атына ансарым ауа бастады. Кез алдындагы Tinci3 кимылды санырау да тусш ел гой. Ара-тура кызым да сахнада больш жаткандардын мэн-жайын кулагыма куя берш, мен кокей1ме токи бердш... “Япырм-ай, 6i3 кормеген де He6ip гажаптар бар екен-ау”, —деп шлей тамсанып коямын. Ocipece, кел жагасындагы акку-кыддын мын кубылган бш OMipiесшнен кетпес, cipo! 0зщ де керген шыгарсьщ. Адам ойынын epici He6ip кереметгерге жетеда гой... Содан 6epi жатсам-турсам 6ip арман кокешмнен кетпей крйды. Несше жасырайын, жалгыз кызымнын сол сахнада аккудай калкьш билегенш корш олсем, дуниеден ерте кетпм деп оюнбес еддм. Карт осыны айтып ундемей кзлды. Жазык мандайын жиырьш, узакойда отар. Мен бэршен бурьш орыс композито- рынын улы журепнен ш алкьл шыккан тангажайып музыканы

еспгендс кэтардага койшы кулак, rypin кана коймай, терсн теб1ренс апатындыгын кызыккордм. ©гсгалишнжаны жасарып, а скак арманга талпынганынын o3i не турады?! Bi3 кейде байкамаймыз, осындай карапайым адамдардын йпшде не 6ip терен сырлар бар гой... Мен ойга батып, темен карап отыр сд1м, энпмесш щ ecepai болганын ссзген ©гегали лып-лып ж анып турган быте шамга караган куш ж астыкка жантая 6cpin: — Ауып сыртындагы келд1 мана кердщ гой, — деп сэл тынып калды. — Сол манайга беймаза аншылар да бара бермейтш. М ылтык даусын еспмеген сон кус жарыктар сол колге тым ушрсек еда. Окга-тектс кой орпзш, манайына бара калсам, сонда соклай кетпеймш. Бшктеу тебенщ басына шыгып алып, томенде айнадай жалтырап жаткан кодден коз алмай узак карадым. Бурын уйрек-каздардын бауырын тосеп жузгеншс кызыгатьш ед1м. Сонгы кездер1 сол колге ею акку yttip болып жур. Узын мойындарын кербездене шп, айдында жузгенш тапай рет тамашаладым. А кку mipidH, кустын roped гой. Онын сулулыгын, сырбаздыгын ауызбен айтып жетк1зу киын... Сол аккуларды коргсн сайын баягы арманым журепмн1н туб!ндеп жылы уясынан шыгып, шыркау аспанда шарыктайтынын кайтерс1н. \"Адам ксйшпш к о р т картаяды” fleymi efli, мен, ттяп, олай емсс деп ойлаймын. 0йткен1, кызыма карасам 03iMHiH карттыгым е с ^ т е н шыгып кстедг Cipa, сонау 6ip cepi кез1мдеп жастыктын а л ь т ушпа кпялдары журепмс кайта орала ма дсймш... Карт шопаннын бул anriM cci м ен1 теб1ренуден туган олендсй толкыпы. Туннщ узак жарымына дешн ест1гендер1м, туйгенш —осы 6ip карапайым кар п ы н айрыкша акынжан- дылыгы, сез1мталдыгы cfli... ©гегалидын колдан жонган карагай домбыраны жуан саусакгарымсн безшдетс, журсккс типзе тартканына карап отырып, \"бул Kici, cipa, оз жанынан куй де шыгаратьш болар” дегсн болжаммен: — 03ini3 толгаган куйлср ж ок па? — деп сурадым. Ол кугосгсн жерден койылган сурауымнын бай ы бьта жеткеншс азырак ойланып отырды да: - Ондай енер1м болса, оспп отырар ма ед1м? — деп езу тартгы. — Неге?.. Атакты куйш1лерд1н 6opi ел арасынан шыккан гой. — Е, мен де оларды аспаннан тусп дегем ж о к кой! Не кыласын, мезплш1зден ертс туыппыз. — Куй шыгарып байкадыныз ба? 181

- Жок, э! - Ендеше, шыгарыныз! Толгап керЬадий, сцщц манадан 6epi айткандарыныздыц 6api алуан сырлы кенш куй! емсс пе? Тек соны домбыра тш мен жетюзу керек. Кдрт шопан ойланып кадцы. Копке созылган тартымды энпмсдсн кеншп уйкы да тогл скен. Танертсн конш1м ояу жатып, жамылган корпемнщ астынан кулак турсем — баяу кумб1рлеген домбыра даусы ссттледд. Корпеш ептеп басымнан сыпырып карадым. ©тегали сырт кшмшен, журесшсн отырган кдлпында, домбырасын онша дангырлатпай мен еспмеген куйшн сазын шергш отыр. Саусакгары жоргалай т ус т , эдценеш 1здегендсй кайщпан орлснш. Картгын 03iде 6ip турл1 iuud сез1м толкыньщда толыксып отырган сиякгы . Не де болса тьщ ыргак туып жаткандай. “Туе болып калган ба” деп тожрепме карадым. Менщ козгалакгап кеткен1мд1 сезш калып, бтегали домбырасын керегеге суйей салды да: - Туу, карагым-ай, тан атпастан уйкынды болш ж1берд1м- ау! — деп боркш кшп, орньшан котерщпд. — 0 a i ерте, кун котершген сонтурарсьщ... Ал, мен мал орпзейш, шай кайнаган- ша ка й т ьт келемш. М ен ©тегали кеткен сон да коз шщире алмадым. Тан ертенп салкын ауа бойымды серптш, уйкымды шайдай аилы. Биий кыз, оке арманы, тунжыр кол, ею акку коз алдыма кайта- кайта елестей 6cpefli. Солардьщ арасын байланыстырган, журекпен гана сезшетш 6ip тылсым жш бар-ау деген ой кокеШмнен кетер емес. ©РКДЙЬЩ Кдла сыртындагы концертген тун ортасында оралган Нурлан соске тустс б1р-акоянды да, балконга шыгып Keplnin- созылып бой жазды. Ы стык уйде уйыктаганшю ме, басы мен- зен, денес1 дел-сал. “Жатарда аш ы к турган терезен1 уры алатындай жауып кеткенш карашы!” — деп ойелше ренжщг Ол газга шай койды да, жуьшбас бурьш филармонияга звондайьш деп жакындай берш ед1, телефонньш 03i шылдыр erri. —И э, тывдап турмьш. —Бул KiM? Нурлан агай ма? Ассалаумалуйюм, ага! М е т, эрине, танымай турсыз. Мен ауыдцан, ©ркайыннанмьш гой. Бала кезшще коргеназ. Жангекенщ баласы ТоксеШтпш. Иэ, иэ! Дэл езь 182

- Солай ма еда, — дед! Н урлан саскалактап. - Ага! М е н азда арнайы iaacn келдам. Кдз1р филармониядан согып турмьш. Телефонынызды, адреашзш о сы арадан алдым. Уйде боласыз ба? Азгантай шаруа бар еда... K ip in -ш ы ксам калай болар екен? - Келе гой. М е н уйдемш. BipaK ж ен гсн ж ум ы ста еда... - О ка емес. М е н к.онак. болу утш н келгем ж о к, кайта, j содерда конакка ш акы ра келдам... И э , и э , барган со н б э р ш тусшдаремш. I Нурлан ойланы п калды. Ж антеке дсгсн Kicirri бшетш. Булар | мектспте окып жургенде, колхоз бакш асын кузсто. 0 те 6ip м ом ы н жайбасар xici еде Балалар алма, opiK багы на тускенде “эй ” , “ой” деп алыстан айгайлаганы болмаса, сондарьшан г таяк ала жупрмейтш. Баласы Токрейгто де ссш е туарда. Булардан уш -те р т жасы ! xiuii, тыгыршыкгай сем!з-тугын. Жупргенде балалардын ен соцында калып, жол успндс бакы ры п ж ы лап оты руш ы еда. | “ Кдз1р кандай б олы п ост! е ке н ?” деп о йл анган ш а, женит I машина “ пип” деп терезс апдына токтай калды. Нурлан | балконга ш ы гы п карап тур, ш анкан кы зы л “Л юкс-жигулиден” енгезердей буйра ш аш ты ж т т Tycri де, м а ш и н а н ы н е с к - тсрезслер!н асы клай ж ауы п , “ур ы -ка р ы ж о к п а” дегендей | тошрепне шола карады. С о с ы н м ан -м ан басьш уйгс карай журдг “ М ы нан ы н атан туйедей болып ocyiH-ай” дегенше конырау да сылдыр ете калды. — Ассалаумэлсйкум, ага! Ещ и куш актап амандасайык- шы ! — деп, Токсей!т аю ша корбандап кел!п шы бы ктай ж !ш 1нке Н урланды кеудес!м сн KGMin тастады. — Ж огары ш ы к -. М е н ш ай ж асап ж!берейш. — Ж о -ж о к, оуре болманыз, м ен асы гы спы н . К е ш к е деш н тындыратын талай шаруам бар. - Д э м ауыз THMereHin бола ма... Y R ai б !р ш ш ! KopyiH-.- — А м анд ы к болса, oai талай келем!з... — Т о кс е ш т Нурлан yfliHiH ж уп ы ны жасауы на KOHini толмай, кезбен 6ip суйкеп o p i. B ipa x оны сы н бшд!рмеуге ты р ы сы п, келген шаруасына •пкелей кошт!. - Танертечнсн мазанызды алганыма ксш !р!м втшем... M eHin жапгыз iHiM бар eai гой, eciHiaae ме, кайдан eciHi3fle б о лсы н, ci3 ауылдан атганганда ол жет1 ж астагы бокмурын бала болатын. С о л iHiM ержетзп уйленгел! жатыр. 0 3 i кайдан уйленс!н, мен гой уйлетадретш! Ж аксылап 6ip той жасамаклын. C iaai арнайы ш акы ра келдам. - С о н ш а жерден эурегс Tycin ... Телеграм ма б срс ен де болатын efli гой.

- Ой, ага, ертеректе кашрл1 конагына кос ат жеккен куйме Ж1бсред1 екен. Б у гш п н щ аргымагы деп “Ж игулиш” айтпай ма? У ш ж уз ш акы ры м жерщ уш сагатга алды! - в з щ сол ауылдасын ба? — Сол баягы езидз керген вркайы ндам ы н! ©ркдйын бул кунде улкен совхоздын б о л ш ш е а болып калды. Сонда он жыддан 6epi управляю щ иймш . 1ш м мы нау деген алдьщгы катарлы шопан. - О , ж аксы екен... К у п ы болсын! BipaKжумысты кайтем?.. - Ол жагына кам жемещз... Элгщ де гана директорыкызбен с е й л е с т ш ы кты м . ©3i мен катарлы аш ы к-ж аркы н ж т т керш ей. BipaeH тш табысып кетпм. С1здщ туысьщызбын деген со ц -ак майдай акгарылды... 0 з ш де конакка ш акы ры п ешм, K33ip кауырт кез екенш айтып, катгы окщдг BipaK ciaai бес кунге босататын бодцы. Нурлан капел!мде не айтарын бшмей сипактай бастап еда — Кешке дейш шп уакыт бар, — деп ТоцсеШт тага к и т кетп. — М ен магазин, базар аралаймын. Талдыкррганнан керегщ табылмайды, акь ф келген со н осы арадан боктерш кетпекпш . Кудаларга, балаларга кш м -кеш ек, конактарга кы м б ат ко ньяк, кара уы лд ы ры к, беюре б ал ы к дегендей... С о н а н ке й ш ке ш ю салкы нм ен журит кетем1з... - Ж ен гсн коне крйса... — Конбей кореш! — деп Токсейгг козш 6ip еж!рейтп. - Ж ай, калж ы ны м гой. Ж снгейдщ к о н ш н табуды маган ж1берщ13. 0 з ш е де ж ур дешк. — О й , о н ы ц кызметген, баладан колы босамайды. — Бшем, бэрш туешемш. М е н ш эшейш, алдынан 6ip вту гой. Ж енгейдщ сыбагасы даяр, — деп, ТоксеШт ойдак-сойдак TicrepiH аксита кудда — Ж арайды, кеш ке дейш уакьгг бар, ойланамыз, — деп Нурлан онай куты лмакщ ы еда - Ж о к, ага! “Ойланамыз” деп былкъшдатпаныз. C i3 келеш деп совхоз басшыларьш олендетш койдым. Ауданнан, облыстан да сы йлы конакгар келе ме деп отырмьш. Жасыратын не бар, d am n келуйдз мен уппн зор макганы ш болгалы тур. Оадей данкы жайылган туысым барьш кореш, туте! BiaaiH Оркайьщнан да атакгы адамдар ш ы кка н ы н а кез1 жетеш. Бурын радио, теледидар аркылы бшее, енш е зй взй танысьш! Ал, ага, мен кетпм. Кеш ке дайын отырыныз! — деп, Токсейп созданакырьш тоспай, eciicri сарт епазда. Ауылдан арнайы iaaen келген агайын ж ш тгщ осынша билеп-тестеп кеткенше 6ip жагынан im i жылыса, екшии ж агы нан “о сы коп босербайдын 6 ipi емес пе екен?” деген

куд1к те ене бастады. \"О й , ко й ш ы , ж октан о згеш ю нэрат кила бермей. Ш ынында, ауыл ж узш кормегенше атгай он бес жыл болыпты. Bip барып кайтайын, нем кетеш?” — деп, Нурлан жолга ез1рлене бастады. Токрешт машина журпзугс машыкекен. Кызыл “Жигулшн” желдей ecripin, эне-м ш е легенде Кдпшагайдан ap i асьш кетп. — М енщ бул — еюнип машинам, — деш Токрейгг, Нурлан “ кзн ш а м аш и н ан бар” деп сурамаса да. — А л гаш кы сы “ М оскви ч” efli, есюрген со н о с ы н ы алдым. — С о н ш а а кш а ны кандан тауы п ж аты рсы н? — деда Нурлан шыдамай. — Агайы нды eKeyiMiaaiH ттрнектеп ж иганы м ы з гой! — Е, айткзндай, 6ipiH — бол1мше б а сты га , 6ipiH — ага шопан екенсдщер гой! А ркарлы н ы н белшен аса бергенде: — О сы арадан 6ip ат шалды ры п алайык, — деп, Токреш т “ Жигулид1\" жолдан шыгарып, тумсыгын 6ip куба ж оннын етепне Tipefli. Тау-таудын койнауынан коныр самал ecin тур. Жаздын узак кун! кара буж ы р тобелерге и ек арты п, уя сы н а карай аунап барады. Токсейп маш инанын арткы кобдиын ашканда, катар- катар ттзшген ко ньяк жаш1ктср1 Kopinai. — М унын 6api той азыгы. Акыр шакырган сон, аузы- м ур ны н ан актары лган ш а imciH ! — дед! ол о йд ак-со йд ак TiciMeH аксия кул1п. — О сы к у ш ар ак iiu y азайды емес пе? — дед1 Нурлан ToKceftiniH бет алысынан ш ош ы нкьф ап. — Талай ауылды аралап журм1н, жы гы ла iu iin жаткан еш ю мд! коре алгам ж о к Нурлан iurreft секем алы п каллы. Ерте кезде ауыл адамдары араккз ты м эуес болатын. Сонау 6ip жылдарда дуние жинау, жакры ки ш у, м эдениетп турм ы с куру ж агы аздау ед!. Бэлк!м , согыстан кей1нп таркай коймаган тапш ылык, уайым-кайгы соган итермелеген шыгар. Ал енш алпы сы нш ы жылдардан кейш , елдщ турмысы тузел1п, салт-сана озгерд! емес пе?! Казакртанньщ кай ту ктрш е барсанда окыган жасгар кебейш, Tipm lniK ж ана си п ат алган ы ан ы к ... А л м ы н а н ы н ай ты п турганы не? — Б1здш ауылдан кан ш а бала окыды - 6opi калага, аудан ортапыкгарына Keiri. Кей1н байкасам, Оркайында менен баска бас котерер ешю м калмапты. Ы лги кемшр-шал, бала- шага... А л, ага! Ш о ш ы м ай -а к койыны з. Ж ан-ж акта бьггырап журген оз ауылымыздын “ м ен\" деген азаматгарын тойга тугел шакырдым. Кейб!реулер1н танисыз. О з кедш деген со н тайлы - 85

таягымен тугел жиналады. Ал енда туган жердац топырагын басып турсыз, кздамынызга гул 6iTy у ш ш алы п коялык! Токреш т сейлей журе шагын дастаркан жайып койган скен. 03i мувдайга эбден экю болу керек, белек сомксге армян коньягьш , кус етш , кияр, помидорды, боржом суларын сала ш ы гы п ты . Далада, таза ауада шдсен, жеген калай сщеда. К о ц ш алабурткан Нурлан То ксе ш т куйган рюмканы тастап ж1бергенде тула бо йы ж т с л , курыскан Tepici жазылайын деда. К о п тен ш ш е й ж ур еда, б1рден басьша ш ы кканьш сезщ. — Оу, е зщ де аздап алмайсьщ ба? — деда Нурлан одеШ сьшау ушш. — М ен татьш алмаймын, агасы. Жакпайды. — Bip ж ерщ ауыра ма? — Е ш жерьм ауырмайды, те к котере алмаймын, у жакласа кереп жок! Ал, журейж. Олар Таддыкорганга соклай, К о ксу бойымен жогары орлеп, улкен жолдан елу шакырымдай шалгайдагы ©ркайынга тотелей тартты. Нурлан калага талай келсе де, ез ауьшьша сота алмай ж уретш . Б1рш ш щ ен Эркайы нда концерт коятын клуб сальшбаган, еюншщ ен, арнайы isaen баратьш адамы жок, 0 з OKeci согыстан мугедек больш кайтып, уйленгеншщ к сл е а ж ы льш а кайты с болыпты. Bip жасында ж ен м калган Нурланды он ж аска д ей ш нагашылары тэрбиелейда де, кейш олар кдлага к о ш т ке та. Тсм1ржолшыга турмыска шы ккан uieuieci каз1р де Tipi, бала-шагасы коп, 6ipiHuii Алматы жакта турады. О н жасынан Алматьщагы мектеп-интернатга тэрбие- ленген Нурлан, ке й ш консерваторияга тусп, Москвада стажировкада болды. Ж ы л он ею ай сапар-саяхат... К^гскасы, ол 0 р к зй ы в д ы он бес жылдан соц коргел1 келеда. Кднша ж ы л алыста журсен де туган жер беfared журегщ нщ тукгвршдс жатады екен. \"Кайда журсен ата-мекен, Коюрепндс жатады екен. Куннщ 031 уясына Кдмай оны батады екен! Кенет Нурланньщ э н салгысы кедш. Егер касында Токссйгг- тен озге 6ipey болганда, бэлюм, шыргсап та жгберер ме еда. Ал сонш а кошаметгеп келе жаткан ж ерлесшщ козш ш е онешш керш отырганы epci Tapiaoi. “Той уетшде 6opi6ip эн салгызады. Шьщайын”. Коксу бойымен жогары орлеген сайын, Жонгар Апатауынын колат-койнауларынан салкын жел саулап есп. Нурлан аш ы к терезеден басьш шыгарып, бетш самалга тоскан куш козш жумып рахатка боленш отыр. 11Еркш, туган жерддн ауасы да болек-ау! 186

Таласа ш ы ккан жулдыздар болмаса, айкала кзранты. Булар вр кай ы нн ы н ш етш е юргенде, кадау-кадау багандардын басынан oaiMcipcreH ш ам жарыгы коршдк Бала кезде коргсн токал тамдардын касынан шатырлы биж уйлер салыныпты. М аш инаньщ кос ж арыгы кейде дуал коршаулардын ар жатындагы ж асып желектерш де ш ал ы п отель Токсейгггщ yiti эрга шетгеп жуан тобенщ степнде екен. Сыртга 6ip топ адам жур. Б и ж корш ауды н ар жагында от жагылып, казан асылып жатыр. Торт бурьпптап шифермен жапкан даладай уйд ш алдында ат ш апты р ы м э й н е к п веранда. Аула iiui де кен. Верандата карама-карсы — алты -ж еп куы сы бар ш аруаш ы лы ктам ы . Одан api аузы ар караган ipKec-TipKec коралар, cipa, онда мал устайтын болуы керск. Одан api алма багы. Э р жерге койылган электр ж арыгында о с ы н ы н 6api куншзпдей казге урып тур. Нурлан Токсейптщ турмысына шггей разы болы п “ боска мактанбайды ске н ” дсп туйдд. Токсейгг машинасын гаражга Kipri3in, шлндеплсрш шыгару- ды баска 6ipeyre тапсырды да, Нурланды алы п к е л ге н т 03iHme у ж е н дэреже санап, айнала журтка тугел таны сты ры п ш ы кгы . — 1н1м жора-жолдастарын с р п п , ке л ш экелуге кетитп, — деш ол. - А нау - 6iaaiH уйдеп кслш вдз. Э й , Загира! Н егы п состиып турсын, 6epi кел, кайнаганмен таныс! — Нурлан Кэршжанов деген атакты жерлеомЬ осы. Кухня жактан гул-жапыракты алжапкыш байлаган, басында сэры зерш ж ы лты р орамалы бар, суду м у а н ш ж ас ке л ш ш е к 1зетпен 6epi жакь1ндады. К о з карасында 6ip турл1 ойнакы лы к, бар. Е н гажабы - аягын б и ш ш ср ш с кербез басады екен. “Ж асы жиырманын о жак, бу жагы-ау, шамасы” . — Сэлеметс1з бе, агай, — деф ол аш ь ж унмен. Нурлан неге екешн бшмей, сасы ккы рап калып, ерн ш ен гана жауап берш. \"Ш ар ш ап келдж, жатайык” дегенге бой бермей, Токсейгг дастаркан жайгызды. Кулагы ауылдас агайындарда болганмен, Нурланнын коз1 сырганап Затрата тусе берш. Он жылдай артист б сш ьт ж у р т , таггай коллективтермен, бригадалармен сапарта шьжканда ол He6ip буралган бишшерш, суду м уан ш жайнан кез кел1ншектсрш коргсн еш. Дол мынадай т а б и т мшез, сылан жур!сп сирек кездеспргсн. Эдде ауыддык. жерде арпа imiHfleri ак бидай болып керше ме? Эдде жадда imKen ко ньяю ы н буы алып бара ма? Эйтеугр, Нурланны н KOHiri алабуртьт отыр. Токсейгг алдеб1р “арамдьжты\" анлзргандай, “ кел-келшн\" астына алып аузына рю мка тоса берд1. Т о сты н 6epiH 03i айты п, Нурланды ж ер-кекке сыйгызбай мактады. Оган м э н 6epin отырган Нурлан ж ок, есшдерп кумай коз келшшекте. Загара да imine ш о к тускендей 6ip кь ш р ы п, 6ip бозарып ш эйнсктен 187

ке з алмауга тырысады. Окта-текте ж алт еткен коз жанары Нурланныч алаураган ж узш шарпып кеткендей... Ертещне ол басы ауыры п оянды. Сыртгагы абыр-дубыр сезге Караганда, будан баскасы то й кзмына юргскен Topiani. Ол керш ш -созы лы п 6ipa3 турды да, айнага карады. А т жакты а к куба ©Hi 6ip турл1 icirnn, тотыккан Topiani. К е з тамырлары кызарган. Ол сыртка ш ы кл ас бурын сакдл-муртьш кырды. Уйде буйтпес ед1, тузге ш ы кканда артист аты н бар, озще езщ карамасач болмайды. О ны н успне кешеп келшшек... Загира ойына тускенде ол оз-езшен к а п ы кысыдды. “ Артык сез айткам жок. п а екем? Ол маган келш гой... K o3lm неге тусе берда? Уят-ай , оны м ды баскалар да байкзды-ау!.. ” Нурлан электр м аш инкам ен бет-аузын тазалап, успне э п р се п п де, сы ртка ш ы кты . Загара кездеспесе екен деп тшеп-ак еда, сэю дсн тусе бергендс карсы алдынан жолыкты. — Крлай, жак,сы дем алдыныз ба? — Рахмст, айналайын. К,еп уйктасам керек. — Уйкынызды болмейк деп акырын сойлей, жай бассак та д абы ры м ы з еетшда-ау д еймш. А уы л адамдары айгайлап сойлегенш бшмей калады, — деп, Загара назбен жымиды. У ш к а п ы да емес, акы ры н да емес, кум ктей сынгырлайды. Жымигапда ж ука epHi маржандай пстерш тугсл корсетеда екен. — ТоксеШ т уйде ме? — дед1 ол баска нс айтарын бшмей. — О р тал ы кка K e n i. Д и р е кто р м ен парторгка ci3fliH келгенидаш хабарлаймын деда. — HeciHe ауре болды? — О н ы н ж а й ы н кеЙ1Н 6Lneci3, — д еп, Загира олдсб!р сырдьщ пушпагьш устаткандай болып кухня жакка кетп. Басьша таласа Kipin ш ы кка н беймаза ойлардан арылу уш ш , Нурлан ауьш сы ртьш а ш ы гы п серуендспс! кслд1. Оркайын кандай озгерген! Бурын 6ip уыс кана ауыл еда, каз1р коше дс, уйлер де кобейген. Ж арыса оскен тал-терекгерден талай уйлер тасаланып коршбейда. А уьш сы рты нан агатын ж щ ш ж е озен ортада калы лты . Буры н суы мол сиякты eai, тартылган ба, байланган ба, мулде ж щ ш к е р ш узшуге айналган. О сы озеннщ басында терен сай бар, сол сайда бурын топ кай ы н осепн. Ж ер ать ш ы н Оркайы н аталуы да содан. Kp3ip сол кайындар бар ма екен? Нурлан ауьш сыртындагы жуан тобеге ш ы кты . Торт жыл катарьшан жер жалаган кургакшылыктан жыл он ею ай жап- жасьш болып жататын ж он саргайып кеп пн . Узак жьш кормесен, ж ер де озгерсда деген рас екен, буры н осы тебе б ш к Topi3fli efli, аласарып кеткен бе калай? Эдде бала кездеп эсер мен сссйгендеп козкарас ею болек пе? Ауьш арасынын тадцары Korcpin турганымсн, бьшайгы дала куан тартыпты. 188

К ез ушындагы к е к аспанды келбсп жаткан а к бас Алатау шындарына карал: “ Ж арыктык, елшнде, жертан де ырзыгысын- ау, 6ipaK басына булт неге айналмай тур?” деген соз аузынан epiKci3 шы кты . О йы на кай-кайдагылар тусш отырганда, кы р астынан кцзыл “Жигули” кьшт етш шыга келш. Токссйгг муны алыстан байкап келе жатса ксрек, уйге бурылмай 6epi тартгы. Журил суьгг, енш тп-апкы ны п тебе басына жаяу Kcrrcpinoi. — Капай, ага, ж аксы дем алдыныз ба? М е н ерте турыл орталыкка бары п келтам. Д ирскгоры м ыз ауданга журпуп оты р екен, орнынан басканым дурыс бодцы. Bip-ею ауыз тщдесш калдым. Анау-мынау дел шаруа айтып тайсактап еш, ci3 ueaai деген со н парторг exeyi де к е л й л м т берта. “ Бул нсгы п сонш ама бэй ек болы п ж ур?” — деген кутак кокейш с кайта уялай бастап ета, Токрейгт о н ы тусш е крйы п: — Озден н есш ж асы райы н, биыл маган eKeyi де кы рын кешп ж ур, — дета. — Ш е л жстпей, кора с у ы к болып, былтыр малды ко п ш ы гы н га уш ы ратгы м . Содан 6epi KiHOHi жеке басыма аударьш жур. Тойды сылтаулатып конш дерш аулап койсам дел ед1М... А й тп акш ы , былтыр кузде ауданымызда коркемонерпаздардын байкауы o rri. KeaiHiHi3ain билейт1н OHepi бар eai, бас бойгс атды. ( “ Е , басе!” дел конц ы Нурлан ш лнсн). BipiHUii хатш ы 03i Kanin куггыкгаганда, тобем кокке 6ip ел1 жетпей кадды. \"K yiieyiH i3 жалкау болганмен, озщ1з онерл! екенс1з” дел MCHi 6ip кагьггып o rri. \"Bopi ж аксы , 6ipaK жонд| 6ip энш шерйн ж ок па? Bi3aiH ауданнан Нурлан, Кэрш ж ановтай он mi ш ы клаганы ма?” деген1 гой! Ж урепм жарыла жаздап: “ Ол 6i3aiH агай!” — дел калганым. “А ган болса ауыл карасьш неге кормейш?\" — дел маган сешмс1зшк керсетп. У ялганы м нан ж умган ауызы мды аш а алмай калдым. Слэш Алматыга арнайы iaaen барган 6ip себеб1м осы . Кайтуынызда, мумюн, ауданга согы п, 6ipiHmi хатшыга селем берераз? — Салем бергенн1н артыгы ж ок кой, — дета Нурлан ауыл- дасынын киын халш жана тусшш. — Орталыкга халы к театры уйымдасып ста, аудан 6i3fliH парторг аркылы Загирага колка салып жур. “ Бармайды” деу - уят, “бара гой” десем, осы нш а уй-жайды, кора-копсыны, мадды тастап кеш у де киын. О н ы н успне, ауданда маган ынгайлы кызмет табыла ма? BiniMiM бар болгары - ветгехникум. — 9 a i ж ассы н, о кы п алу керек. — Буган дсйш ш ы н ы нд ада KyTipmLniK м ой ы н бургызбады, эксмд1 атгандырдым, оз1м уйлешйм... — Кдшан уйлентан? — Жакында гана 6ip жылдыгымызды тойлады к Алдынгы жылы осы ауылга Баканас ж;1кган артистср кел1п о йы н керсетп.

Сонда осы Загара кап ы унап калып еда. Ол жолы айнаддырга- ныма конбсй окуга туссмщ дсп еда. Былтыр демалыс алып арнайы одсп барсам, окуга тусс алмай уйше кайтып келш отыр екен, Апай-топайга карамай алып кашьш кетпм. - 03i келкгп ме?. - KeaicTipaiM гой. Артынан ата-анасы да кедщ. Осы куз, амандык болса, келшпцз екеум1з Алматыга барамыз. Мен зооветке, ол - КазПИ-ге сыртган окуга туспекп!з. Келюкен адамдарым да бар. Осы тойды абыроймен аткарсам, кол- аягым 6ip босар еды. Алдым —дангыл жол! “Мьшанын пысыгын-ай! Бес-алты жыл iuiiHfle байып алган, cwii 03i де, ойел1 де жогары 6LriiM алмак, Аз-за-мат!” дсп туши Нурлан. Ауыл адамдары cen6i куш де жумыс ютейтщщктен, той кеш басталды. Токссйгг айткандай-ак совхоз директоры да, парторг та эйелдершсн келш, Нурланга жске ыкылас б1лдiрдi. Директор cipiHKe кара, жуантык, сойлемейтш Kici екен де, ашан келген а к куба парторг — 0м1рзак создщ 6opiH 03i сойлеп, директор басын изсп кана отырды. Тур-тулгасы, Mincai 6ipiHe-6ipi уксамайтын адамдардын жарасып жумыс icrcn жургсндер1 Kopinin-ак тур. Exeyi де онын осы ауыдца туып-ocKeniH сыртгай еспген екен. Алматыга баргандарьшда арнайы уакыт б о л т концертш дс тындапты. Парторг: “ Радио- тследгшардан жи1 xopin, тындап журм1з, 6ipax оз ауыпынызга ат i3iH салмай кеткен1шз калай?\" - дсп m ice сойледг Нурлан айыбын мойнына алып, eHfliropi колы босай калса, тура осыпай тартатынын айтып open кугылды. Аздан ксй1н ауыл жастары 6ipa3 онер корсеткен со н , елдщ колкалауымен Нурлан cKi-уш эн айтып бердг \"Ж астармен жарыспай-ак кояйын” деп одан apirc бармады. Тан биинш, той таркар алдында директор: - Ал, Митек, ауыл га жайсыз уакьггга келген екснс1з, ока емсс, жштгср кайда барсаныз да кыдырта апады. Ал маган руксат ет. Кдз1р шоп шабудын кауырт кез1, жер куйin барады, б1зге эр кун тугш, эр сагат кымбат. Мойын буруга шама ж ок Кун бупн демалыс, мынау 0м 1рзак барам деген жсрщс апарады, корсм деген жеpiщи корсстеш. Екеу1ннш жастарын да катар екен, KOHiaci3 бола коймас, — деп жуан ссм1з саусагымен колын катты кысып коштасты. Директорды шыгарып салган сон: — Ал кандай ойыныз бар? — дсп сурады 0м1рзак Нурланнан. - “Ci3” дсп сызылмай-ак, “сснге” кошсГпк... Бала кезден коз1мс ы стык Оркайьщга 6ip барып кайтсам ба деп ед1м. - Оркайын мына турган жер гой! 190

—Баягы кзйындар бар ма екен? — Крйдагы кайын? Бэрш Токсейгг отап тастаган. — Отаганы кдлай? —Былтыр кыста кайын агашымен ж ыртык-теак кораларын жамапты. Сол ушш табигат крргау кргамьша штраф та теледак. —Tim i тукым калган ж ок па? —Ею-уш Ty6i бар-ау деймш. Ол жакка катынамаганыма 6ipa3 уакьн бодцы. Нурланнын журеп томен тарты п Kerri. “Я пы рма-ай, соншама коп кайыннан ею-уш туп калды деген не сумдык?” — Мен уй жакка барып кайтайын, сагат он скще кайтып ораламын, оган дейш уйыктап, дем ал. Кун узак, алда талай уакьгг бар, —дсп парторг машинасына мшш жатканда, Нурлан ун-туназ оз ойымен арпалыскан куйде кадды. “Токсейгг неткен катыгсз сф! Бейнде ерте курайтын шоптен озге кылтанагы ж ок cap далага сэн 6cpin турган а к кайындарды капай гана K03i киды екен?!” Шешесшщ 6ip айткан эн л м са ссше туей. Нурланнын oKeci Кэршжан согыстан жараланып кайткан сон, баска ауыр жумыска жарамай, кешхоздын ейн даласьш, шоп маяларын кузейпй. Ауыр жыддарда ара-тура киылып, сирей бастаган ордеп кайындарга ешюмнщ колын батырмаган. Кэршжан олген сон да кайын кимау тэрйпке айналып, KeHiHri кузетшшер де шагын тогайды колхоз мулю дсп санаган. Енш сол кайыннан ею-уш тал кадды дейш... Осы куш — орман- тогайларды коргау букш халыктык icxe айналган заманда! Бул туралы арнайы зан барда! Жер-дунисгс ж арык ж упре бастаганда, Нурлан eci ауган адамша, аягын cyiipeTe басып, оз1 жаткан болмеге eHfli. Копке дейш K03i шшбей, элденсдсн журеп айныды... Талыксып барып уйыкгаса керек, элдеб1реу турпп оятгы. 0м1рзак екен. —Оу, курдас, устщнен туйе журсе дс оянар емесс1н гой! — Тундегщсй смес, октем-окгем сойлеш. —Сагат кзнша? — Шыныьща, туе болыпты. — Багандцан 6epi уйкынды болмешн дсп сыртга турдым. Журуге даярмыз. Шайды сол жактан iineMi3. Ал, киш! Сыртта уш машина йзшш тур: парторгтын “Газип”, Токсей1тг1н “Жигули!” ж эн е 6ip ж ук машинасы. Нурлан ссенлрегсн адамша 6apiHc бейжай карап тур еш, ас уй жактан зерл1 орамалын тузей тартып, балтыры жаркырап Загира шыга келгенде, Koulniсслт en i. BipaKЗагира кешегшей смес, жабыркау тэр1зденд1. Козшщ астымен гана амандасып отс шыкты. Токсейггте жузш томен салып, машинасын айнала берш. “Элде парторг буларга б1рдене деп, тую»1ртып тастады ма екен?” 191

Олар осыпан бес шакырым жотарыдагы ©ркайьшды белее альш келедь Ею туп кайьщ алыстан агаранпдп кершгеннен-ак, Нурланнын журеп альш ушып, балалык шакта асыр салып ойнаган жерлер козше оттай басыльш келедь Машиналар булак. басына токгаган бойда-ак вш рзак, Нурланмен 6iprc кабакка котерщщ де, кос балауса кайыннын тубше токтады. Кыр желше балапан бугактарын жайьш ж1берш, жапыракгары кун сэулесше шагылысьш ойнап тур. “Агатайлар, енш бпге тимендершГ' дел жальшатьш сиякты. BipiHe-6ipi арка суйеген кос жепм кусал жоутендей карайды... Нурланнын эсершш журеп елж1реп, козше жас ушрщщ. Беткейдеп жуырда тана киылган кайындардьщ Ty6ipreicrepi кетиш жатыр. Соны кортенде, Нурланнын козше кан майданнан 6ip аягын кеспрш оралтан, жарым-жан okcci елестеп кетл. Онын ойын Оидрзак. бвдщ: - Бул ара жуз жыл бурын кальщ жыные орман болтандеседь Сонау карлы шыннын етепне д е й т жасыл шырша, ак кайындар тутасып оскен екен. Сыртган келген арыстар шепнен киьш агаш уйлер салыпты. Бурынгы Гавриловка осы аранын карагай-шыршасынан тургызылган деседз. Крюдан калганын орт шалса керек. Одан калтаньш отырыкшы ел отка жатыпты. Кыскасы, кешеп сотые аддында осы арада он шакты уйдщ орнындай топ кайьщ кзлеа керек. Оньщ да тубше Токрейтг жетп! Токрейтг! Жуырда тана, жакын тарткан жерлса Оркдйынды куртгы дегел1 соншама ж еккерЫ ш л болып барады. Кос кайьщньщ тубше кшз, корпе тосеп, дастаркан жасасьш журген, альш дснел1 Токрсйггке Нурлан не дсп тшеерш бшмей, шпей тутанып тур. 1ш кернеген ащы созш журерде айтьш Keiyi керек. Д ал каз1р куанышка жиылган мына топтын шыркын бузып кзйтедь.. Дастаркан басьщда Нурлан конйгаздеу отырды. Токрештке тура кзрамай кырын бурьшеа да, кекейшен вркайьщнын елштш xani кстпей койды. в ь ф з ак онын бул куйш шаршаган- дыкка жорьш: — Кдланын адамдары уакытымен жатады, уакытымен турады, тундеп шала уйкыны котере алмай отырсын, э? Бгз кусап куш-тунЫ ен шапкыласан, керер едис кандай куйте тускен1нд1? Тойдан калган суы к ет, кызыл бауырсак, сэры кымыз, курт-май, шоп-шолан уетше жас козынын ел куырылып экелшген екен. Далада отырып шжен-жегенщ кандай дэмш, аздан кешн Нурланньщ кымыздан бойы балкып, кощиндеп кунпрт ой сейше бастады. 0м1рзактын аздап домбыра тартатыны бар екен, бшгеншше куй шертш, ара-тура энге басьш, отырысты кыздырута тырысьш батуда. 192

Загира ошак, жакта жур. Самаурын отгыгына иш п, буллin шок салганы желмен тербелгсн жас кайынга уксап кетп... Нурланнын ойьшан баганадан 6epi ‘Tayhap тас” эш шыклай отыр. Tayhap тас, Tayhap тас... Ана 6ip жылы опера театрынын жанындагы фонтан тубшде 6ip кариямен эщтмелескен еда. Баянауыл жакган конакка кслйгп. Нурланнын эний екешн бийомен 6ipa3 ек пе айтгы. Eciti эндердщ айтылу MOHepi бузылып жургенш, K eft6ipeynepiH in TinTi кулаккз турпщей тиепшн айтып 6ipa3 отырды да: “Сендер осы Сепз серий бшеЫндер м е?” деп тотеннен сур ак кой таны бар. Нурлан ecrireHi болмаса толык бшмейтш еда. “Анау алп Ж устбегщ, Бибдаулщ айтып журген ‘Tayhap тасты” шыгарган сол. Сендер “Халык 9Hi” деп атайтын Арканын талай атакгы эндерш шыгарган сол Сепз cepi едь Байгустын не ж азыгы барын бшмеймш, Арканын атакгы эншшершщ атасы саналатын адамнын атын неге шыгармайсындар?” — деп 6ipa3 отырды да: “Сол ‘Tayhap тасты” юмге арнап айтканьш бшесщ бе?” деп тагы сурады. “Жок”. “Патшайым сулуга арнап шыгарган”. Нурланнын есю эн п м е ге ку л ак кояты ны на K03i ж епп: “Ендсше, балам, тында, — деп, мэл1маз 6ip жайдын бенн ашып еф. —Кшй жуз Тшеукабак слаще Патшайым, Ханшайым деген апалы-с1нлш1 сулулар болган. Ханшайымды Кенесары- нын батыр iHici Наурызбай алган да Патшайымга сол ещ е патша жаналгаштарьшан жасырынып журген Ксрейден шыккан ерен енерпаз Мухамед-Кднапия — Сепз cepi деген жйтт гашык болган... BipaKнеден екеш 6eririci3 сю кыз да дуниеден тым ерте кейпй”. Нурланнын кв31 тайганап тагы да Загирага туей. Загира — Патшайым... Патшайым — Загира... — 6 й , курдас, негып тунжырап каддын? Алсаншы мына домбыраны. 0зщнщ юндис канын тамган ©ркайында айтпаган онш кайда айтасын? — деп, 0м1рзак оз!мс1не сойледд. Нурлан козш Загирадан аударып, акша б у ж оранган алые тауларга карап толкып отырды да, домбыраны безшдете шертш, баяу, назды ыргаклен онгс басты: Ажарын ашык екен аткдн тандай, Нурлы екен ек1 козщ жаккан шамдай! Ананнан ceHi гапкдш айналайын, Кулш коз, оймак ауыз, жазык мандай. “Беу, беу, Tayhap тас”, —дсгендс коз киыгы Загирага epiKci3 Tycin сф, дастаркан шепнде аккудай мойнын гйнюреп, нэзж саусакгарын ттзесше койган куй1, томен карап мунайып отыр екен. 93

Эн аякгалганда журтдуыддап кол шапалакгап жатгы. Нурлан мандайьшан шып-шып шыккзн терд сурпп отырып, Токсейет жакка карал едо, коныркай жуз1 жер тусгенщ кеткен екен. Арада 6ip айдай уакы т еткенде 0м1рзак пен Нурлан Алматыда кездескен. EKeyi Кектебенщ басында огырганда, 0м1рзак бул бшмейтш т а г а 6ip энпме айтгы. Крс кайьщнын тубшде кеш ке дейш отырып калжыраган топ уйш-уйше таркайды. Ауылга кайткан сон Токрейгг аракка “тойьш” алады да, Затр ата тюседь “Кайнагана кезшш салдьщ, екеущщ де атам!”, — деп, косауыз мылтыгын колына алады. Загара: “Атсан меш ат, мейман юсще шаруан болмасьш!”, - деп, е с к алдьша кодценен тура кзлады. “Жок, аддымен с е т и гашыгынды атамын!” Ауыл жабылып Токсейптщ мылтыгын 3opFa тартып алады. Сол eni арада машинамен адам ж1берген 0ш р зак келш, Токсешт тьшьпп табады. Тастай катып уйктатан Нурлан муныц ешкайсысын бшме- ген. “Бэсе, 6opi азаннан жым-жырт, курен кабак ед1. 0м1рзак кана энпменщ логш бщщрмей курак ушып отыртан... Журердс Загара: “Ата, артык-кем1м1з болса айыпка буйырманыз... Ескергюш болсын, мьша 6ip эн табатынызга кол крйьш бер- сен в”, — деп киыла сурап ед1. Сонда да жуз1 ашыльш сойпесе алматан... —Арада 6ipa3 уакыт отсе де бысш деп эдеш айтып отыр- мын, —дед1 0м1рзак энгш е сонында. —Токссшттщ тснтект1- пн кеш бщщк. 9cipece, арак ппкендс киын екен. Жумысьш да мулде аксатып адды. Жаю>1нда iciHкарал, жумыстан босатгык Нурлан: “Апыр-ай, э , бэрше мен кшэл1 болтаным ба? Мен бармаганда, бэлюм, 6api каз калпьщда турар ма еда?... Атыннан айналайын, 0ркайыным-ай! Ендш азаматгарын атына л айы к болтай!” деп кеншш жубатгы. НАЗ ЕРКЕ Будан жарты жыл бурьш тана ор кшктей ceicipin журген М э л к осы дертке шалдыгам деп ойлады ма? Октябрь мейрамынын алдьшда ауылдан Кэршжан кслс кадды. Мсктсптс 6ipre окыганньщ жон! белек, бала кеадсп 51рл1-жарым кикшж1н элдекашан умытылтан. YhcmI слд1 ансап журетш М о л к Кэршжанды куш ак ж ая карсы алды. Кэршжаннын “ауьш дэм1” деп ала келген п1скен ет, канистр толы кымызы бар екен, тулю курсак студснттерд1 6ip карык кылган. Крнссрваториянын домбыра класында окитын М эл к пен онын дантой достары кымызга аракгы косьш iuiin, 6ip 194

гуищеген. Кэршжан жакында гана ж ылкы фермасынын мецгерунпа болып тагайындалыпты, астында жеке м е т ш к \"Жигули”, кой багатын екесш щ аркасында не идем, не кием демей шалкып журген к е й т бар екен. Ертещне азаннан келш де, Moaiicri ecuc аддына онашага шакырды. —Слушай, М элж, каткански шаруа бар, —д е д ол калын кабагынын астындагы юшкене кос карашыгы от ала кашкан- дай ойнакгап. — Мен 6ip онаша уйде жатырмьш. Кешепден белек тагы 6ip баглан сойьш экелгенмш. YiiaiH и еа 6i3re кудаги больш келеш - базардан керек нэрсснш 6opiH алып, дасгаркан жасап жатыр. Сен тез кшн. Барынды аяма... Мынапай каткански ею сулуды конак етем1з, —деп ол бас бармагын кайкайтгы. —Кайдагы сулулар? Алматынын кыздары ма? —дедо М элж ершшектеу eciHen. 8 л i уйкысын аша алмай тур. — М е т ц танигыным Назым деген кыз, филфакга окиды. Каткански! —деп Кэршжан тагы да бас бармагын шошаюты. — Жазда астык жинауга келгснде таныстым. Ал касындагысы... жарайды оны бара кореpciH. EKeyi 6ip балмеде жагады. Ол да — каткански! М а л к и н уйкысы еши ашылайын деде ByriH демалыс, Кэрш жан жумактан озгенщ 6epiH орнатып тур. Бойдак студентке будан арты к не керек? — Жуынып, кшнгенше KyrepciH, — дед1 ол арты к созге келмей. —Кугпегенде шс? Сеш о д е т iaaen к е л т турсам... Жуынып, кырьшып жатканда М алжке 6ip ой келт. Кэршжан буган неге сонша жабысты? Бурын eKeyiHiH кереметтей достык карым-катынастары ж ок сиякты едг.. Мектепте eKeyi ею болек, оз \"компаниясымсн” журетш. Бойшан, иыкты, ж ау кабак К эр тж ан га М элж жакындамауга тырысатын. Ce6e6i, б1реумен керщдссс кетсе, созге келмей, салып ж1бсретш эдеп бар-тугын. Ka3ipri TypiHe Караганда Hi жумсарган Tepiafli. Сездер1 салихалы. 1стегсн ici, эрскстт алгыр жйтг болтаный ангарткандай. Мэлж езшщ де мектептегщсй буйыгы емес, мшез1 келе-келе Алматыда ашылганын есше Tycipin, “акыл токгатгы деген осы гой, —деп оклады. —Ж ттп балалык шагымен багаламау керек”. Кэршжанныц аргы ойы болмеден шыкканда аныкгалды. —Домбыранды алмадьщ ба? — дед! Кэр1пжан кудды бурыннан KeaiciM барда!). — С е т и керюце карап отырамыз ба? Домбыра тартып, олен айтасын. Жерлесшщ буйыра сойлегешн озшсшгсш деп жорыган М ол be: 195

- Ол уйде домбыра ж ок па а д ? - деп немкетп сурай салды. - Кдйдан болсын! Саудагер, ж еар ейел. Туйеден тускендей ш п сейлейтш баягы Кэршжан. Малжке таныс емес эйедцщ ж еар л тн де, саудагершгщце шаруасы?.. Журегше ды к алса да, ещц шегшер жер ж о к Келюм берген 03i, жуынып, кырынып, бар TayipiH к и ш т есж алдьша шыгып тур. Енш уэде бузуга бола ма? М элж ундеместен белмеге Kipfli де былгары кабы бар концертпк домбырасын ала шыкты. Кэр1пжаннын кыргауыгщай Кызыл “люкс-жигулш\" эне- мше дсгенше жатакхана алдына жетш кедщ. “Мен каз1р... ” дед1 де Кэршжан радионы дануырлатып койып, машинаньщ eciriH ж умсак кана жауьш, жогарыга Kerri. Катты жангырды жактырмайтын М алж радионы басьш, элпнде озшщ машина eciriHбайкамай кап ы жапканын, Кэршжаннг.щ кабагы астынан жакдырмай жалт караганьш есше адды. Осындай кьгмбатколжке колы жеткендердан кедар-буд1р жерден машина шокалактап откенде, немесе eciriH 6ipey к апы жапканда денесше 6i3 сутып алгандай, с е ж ететшш бурьш да талай байкаган. “Буйтш дуние жинаганы куры сын” деп кояды М эл ж 03iHe эл1 мундай “байлыктын” ауылы алые екенш умьпъш. Аздан кешн ею кьоды колтыктаган Кэршжан кершдь Ею e3yi ею кулагында, ею жагына кезек т е н т , элде б1рденслср айтып, кудшруге тырысып келе жаткан сынайы бар. “Местеггте мундай жылпостыгы ж ок сиякгы еш, кайоан уйренген?” деп М алж отыр. Кэршжанньщ он ж агандагы сур плащ киген сунгак, кыр мурынды, а к куба кыздьщ танадай K03i анадайдан жалт-жулт етещ. “Назым осы бодды”. Сол жагындагы —денес1 тыгыншыкгай жумыр, томпак бет, кара торы кыздьщ да K83i кысык емес, донгелек. Bcipece, кок плащынын стегшен тж куйылган балтыры коз тартады. EKeyi де жалан бас, жежесшен киылган толю>1НДы шаштары желмен ойнап келеда. Бшк окшс кузд1к туфлилер1мен асфальт тротуарды ты к-т ы к басып машинага таянганда М элж те i3CTбшшрш, тез сыртка шыкты. —Танысыныздар, бул —менщ кеше айткан ауыддас до- сым — Мал1к Онгарбаев, —деп ежйсгеш Кэршжан кудцы 6ip дипломатиялык кабылдауда тургандай, —Курмангазы атындагы мемлекетгж консерваторияньщ торттшш курс студенп. М элж сэл кул1мдеп, колын сыпайы усынды. “Назым” деп езш атаган сунгак ю»1здьщ саусагы салкын екен. Томпак бет кара торы кыздьщ алаканы соншама ыстыкболар ма, Малжгщ жщдшке саусагьша кан жугзргендей бодды. “Рахима” —деш ол аппак тыгыз нстерш тугел ашып. —Ал, слырьщыздар... Кдлган энймеш барган сон айгамыз, — 196

деп Кэртжан кабинага юрмес бурын алдынгы орынга Назымды, Малиспн катарыш Рахиманы отыргызды. —Калай, “Кумбелш” сагынган жоксын ба? - деп К эр тж ан бурыннан эмпай-жампайы бардай Назымга бурылып карап койды. Б1рден “сен” деп отыр. —О, сагындым... Сагындым “Кумбедщ” —деп, Назым артта- гы Maniicri коз1мен 6ip сипап етп. —Эрине, Кэкен болмаганда im пысып “елетш” едис.. К экен 6iaoi тау арасындагы К эк кайнар деген жерге элденсшс рет апарып, KOHmiMiaai котерщ емес пе? Сондагы... олген эй елте кумбез салдырып жаткан юсшщ аты юм еш? — Ержан, —деш К эртж ан . — Иэ, иэ, Ержан. Кдндай жакеы адам! Алгашкы алган жарын калай сыйлайды! “Акын жанды” екен деп ойлады Мэлйс. —С о биыл “Кумбсл” жакка барган жоксыз ба? —деда Назым ундсмсй отырган М алжке карашыгы улкен аялы коз1мен карап. — Бардым, —деп Малое кыска жауап кайырды. — Онда ciaai калай кормсдж? Сезге К эр тж ан араласты: — Б1зшн бул житпм1з каткански талантынын аркасында колдан-колга тимей жур. “Кумбелдщ” парторга Жасулан Шубаев муны ею ай клубта камап устап, оркестр уйымдас- тыртты. — Оркестр? Тамаша екен. Канлай оркестр? —Домбыра opKecrpi, —дед1 М алж акырын гана. — О, домбыранын yHi кандай ж аксы!.. К азак куйлерк acipece, лентага жазылганда керемет сазды ссплед1. Рас емес пе? —дед1 Назым алма мойнын та га да М алжке бурып. — Рас, —деп М алж басын изедг Калада окитын кыздын эстрада, джаз музыкасын емес, карапайым домбыра куйш унататыны оган 6ip турл1 ж ылы Kopinai. - Ш амасы, азиде де куй тартасыз-ау? — Жо-жок,.. М аган ол онерд1 ешюм уйреткен ж ок, - легенде Назымнын уншен еркелж немесс элдсюмге сакгаган окпе-назы байкалгандай болды. —Атам куйгш Kici еде.. Бала кез1мде Т1зесше суйенш, сю колымды жагыма таянып отырып узактындауды унатушы ед м ... Папам мен1 музыка мектебшщ фортепиано класына берде Ym жыл окыган сон тастап кетпм. Cipo, маган музыкантгык конбаган болу керек. М элжкс Назымнын аш ык-жаркын OHriMeci, домбыра куйш жаксы KopeTiHi унап калды. “К э р т ж а н аспандагы аккуды тген екен” деп шггей кызганып та отыр. Кдсындагы Рахимада ун-ты жок. алдеб1р танысы калып бара жаткандай жалтактап терезе жакка карай береде — Парторгтын аты юм еф? 197

—Жасулан. —И э, иэ, енш есше тусп, Жасулан. Кдндай жаксы адам! - легенде Назымнын кез1 т а г а жалт eiri. — Б1здщ жаткан жер1мзге элденеше per келш, хал жагдайымызды бLain, Tirni 03 адамымыздай араласып кетп. — И э, ол Kici келгенше 6ip жыл болмай жатып совхозда талай озгерю жасады, —деп желшнш бутан Kepin!. - Ocipece, ауыл мэдениетш катгы колга алгалы жатыр... Keaeci жылы есю клуб орнына Мэдениет уш сапынатыч бодцы. —0 n i жас, 031 каншада? - деп сурады Назым. —Мен б1лсем, отыз уюте. —Ойлап ед1м , жиырма сепз, отыздын арасы шыгар деп. —Гимнастикамен шугылданады! - дещ Кэршжан бшпш- cirnn. — Танертен елден бурын турьш, этештщ айгайымен айнала жуп pin жургеш. Назым кулу орнына: — “Этештщ айгайы?\" - деп жактырмай кадды. —Эзш ушш айтканым гой! М элж Назымнын юмш жаксы, юмшжек корсе де жасырмай аш ык айтатьш мшезш ацгарып отыр. Неге екенш 03iде бшмей, Жасулан агайьшан да оны шггей кызганып калды... К эр тж ан н ы н “саудагер, жес1р кудагиы” микроауданда, ею болмел1 уйде турады екен. Мекгепте окитын бой жеткен кы зы н, кун демалыс болган сон, “курбысынын уйше ж1берйтп”. Кухня жактан асылган еггщ Hici келш тур. Уй Heci буфет устайды екен, “кус супнен\" басканьщ бэрш столга уйш койышы. Етке камыр сальш табак тарткан сон “корпи уйде той болып жатыр сдд\" деп руксат сурап, кетш кадды. Кэршжан онын тез1рек кеткенш куп коргеидей, “азырак 6ipre отырмайсыз ба, б!збен 6ipre дэм ауыз тимейс13 бе?” - деп болар-болмас мез1рет кьшгансыды. Олардын арасында кандай сыр барьш бшмейтш М элж созге араласкан ж ок Кэршжан мундай “ухожер” болар ма, тарелкаларга етп, алма, жуз1мд1 03i салып, рюмкаларга коньяктын кымбат туршен куйып, столпы шыр айналып жур. Тосты да 03i бастап, “ж аз гул1ндей жайнаган кыздар уш1н” алдырып койды. Кдлздар 6ipiH e-6ipi жымия карап, рюмкага cpinnepiH гана типзш отыр. Кэршжаннын зорлаганына конген ж ок Ет желшш 6ipa3 сусьшдаган сон, ток басарга эн-куй ксрек бодды. Алдымен усыныс айткан Назым. Батана келгеннсн-ак домбырага коз кырын сала берген, тек эдеп сакдап, асыгыстьж жасамайын деп отыр екен. Сэл толасты пайдаланьш, Мэлжкс колка сала бастады. Мундайда аса кэп булданбайтын Мэлж 198

“К у з Акжелен”, “Эсем коныр” сынды куйлерш тартып еш, Назым K03i бал-бул жанып: —Тэтпмбетгщ, Токанын куйлерш б т е а з б е?—деп сурады. — Кдйсысын? — Бшсендз, “Кекейкеспш \" шерпгозил... Ci3 тек жылдам тартады екен аз... Бул куйш атам асыклай, терен толганып тартатын. Мэлис мына кыздын куй онерше соншама каны к екенше риза болып: — Мен орындаган куйлердщ ыргагы сондай жылдам, — деп актапды. Консерваториянын тортшнп курс студенп бшмейтш куй бар ма, ол “асыклай, баппен” “Кокейкеспн шертш отыр. Назым онын салалы, узын саусактарына емес, бет-жузше тесте карал кдлыпты, Шын 6epLnin, \"терен теб|ренш” тартып отыр ма, ж ок па - соны ангаргысы келгендей. Назары пернеде болганымен, Назымнын жаудырап карал отыртанын сезген Мэлис денесше ток откендей д1ршдеп, ол сез1м журек аркылы саусатына 6epiain ойнады. Коптен 6epi 03i де осылайша кулшынып куй шерткен емес. Онын атжакгы, кусмурын, аккуба келбетлне, ж ука epHiHin д1ршше канша караганмен бар oH-ce3iMi куй ыргагына елтш отырган Назым Малйспн орындап б1ткенш ангармай ecinen танган адамша, тунжырап отырып калды да, кенет уйкыдан оянгандай: “О, кандай тамаш а!” деп кол ш апалактады. Соны андып огыргандай, Кэршжан да жалпак алаканын сарт-сурт урып: — Мше, талант деген! — деп озшше купш ш, ботелкеге колын созды. - Осындай каткански куй тарткан Мэл1к уш1н! —Осындай куй шыгарган Т этпмбет бабамыз угшн! —деп, Назым 6ip бутрден соз косты. Мэл1к онын коз!не жас уй1ршгенш олпнде байкап калган. Назым рюмкесш бул жолы толык алды. —Атам домбыранын кулагын бос бурап шертетлн, —деш Назым сэлден кейш. — YHi 6ip турл1 кунпрлеп, шынырау тубшен шыккандай эсер етст1н. Озд1н бурауыныз кварта гой? —Кварта, —деш Мэлис Назым га одан 9pi тэн п болып. - Ka3ipri куйшшердщ 6opi осы бураумсн ойнайды. —Дина апайдын, Эб1кен Хасеновтын пластакасын тында- дыныз ба? — Тындамаганда! —EKeyi де бос бурап тартпай ма? — Оган мына домбыра келмегш... Ол юсшердш - ссю улпмен, колдан шаптырган кдрагай домбыра. —YHi белек, соншама табиги естшед1... Эбисен Хасеновл бала кез1мде керген1м бар. Б1зд1н Карагандьшагы yrtiMi3re 199