Ш. Мұртаза. Мыңбұлақ

туншыккан шыгарсын, екпен тазарсын. Мен ceHi бугш Аксу-Жабагылыньщ Музартына алып барамын. Тобышак- тыдан шыгамыз. - Оу, Куан кеке, о л тым алые, биж кой... - Аксу-Ж абагалы Музарты алые болса - жаяуга алые. Атты адамга мьша турган жер. - Дурыс кой, 6ipaK Музартыныз киын екен... Куан кекем 6ip кезш кысып алып, еж!м умаждаган бетш алаканымен ыекылап турып, тау жакка карал: - Музарттьщ езше бармаймыз, астынан караймыз гой, - деда. Карлы шындарга карадым. Аксайдын ангары алшайып жатыр. Тобышакты сонын батыс жагы. - Тобышактыны бала кунмде 6ip рет керген1м бар. Есшде калганы - кып- кызыл сешз суырлар еда. Сол есшде калган балалы к шак- тын елей тартты ма, кш 6biciH, owreyip. - Жарайды, Куан кеке, - дедш. - Онда мен аттарды дайындайын, ертен ертелетш атта- намыз - дел кещлденш калды Куан кекем. Тобышактыньщ аузьлща карауыл бар екен. Kipe 6epicKe алаагаш келденен керш койыпты. Куан кекем орыс карау- ылды таниды екен: - Здрасте, Неколай, - деда. - Здраствуй, тамыр, - деда анау да. Кекемнш «тамыры» киын Kici екен, кьщырайып: - ж1берсем, ары карай ерлейсшдер, каз1р шише, кун ыстык, кар KemKiHi болуы мумкш, мен сендер ушш жауап бере алмаймын, - дел кисаландады. Куан кекем коржынынан 6ip шелмек аракты суырып алганы сол екен е л п Неколай. - Ну это другой разговор, - дел Tyci жылып сала берд1. - Ж олга керш койган ала сырыкты баппен айкара ашып тастады. А л а сырык efrreyip айбын. вйтпесе тоскауыл бо- лар каукары жок. Алдьшыздын аргы жагы да, 6epri жагы да ашык, айдала. Сонымен шекарадан етш, жалгызаяк тау жольша туетж. Алда Куан ага, сонында - мен. Куан кекемнщ астындагы

жал-куйрыгы кою, карны жуан, жабыторы. Менщ мшген1м шоктыгы бшк, жалы суйык, жирен каска. Bip кездерде анкайып жаткан кен арна кусырылып, та- рыла берда. Устшен куж-куж тастар тен т, астынан асау езен аркырап, айдын-куннщ аманында, езш1зда-ез1м1з ысы- рат кешрше екелш камадык та койдык. - Теменге карама! - деп айкай салы Куан кекем. Шынында да томенге карасам, елдеб1р куш езше карай тартып бара жаткандай, басым айналгандай; аркырап, ас- панга атылып жаткан ак кебнс арасынан кор кыздары кол булгап, ен салып тургандай болып бара жатып... еомда жиып, ею кез1мда таре жумып, ердщ басынан тас кылып устал алдым. «Ысырат» когаршен epi еткен сон ангардьщ пейип кент, кекорай шалгын басталды. «Альпийские луга» деп койдым eeiMme, орысша окыганым eciMe туеш, артынша: неге «аль­ пийские»? Неге «Тянь-шянские»-дщ емес»? деп саясат жа- гына ойысып бара жатыр ед1м, ол «ауруым» гулдердщ сан- алуан салтанатын керш таркап, кеньтм жадырап сала берда. Мундай мурты бузылмаган шын табигатты Корыктан гана кересщ. Бул элемге эйгЪп Аксу-Жабагылы корыгы. Баягыда Совнарком болып турганында Турар Рыскулов аштырган. Енда мше халыктын байлыгы, халыктьщ кез куанышы болды. Осыншама бага жетпес байлык калдырган азамат- ты «халык жауы» деп атып тастады. Сандалтпа, сайкал саясат, басымды! Онанда жан- жагына кара, д едм ез1ме-ез1м. Жан-жагым тунып турган асыл казына. TeHipiM мундай шебер болар ма! Кшкотынын жупар nici мурнынды жарып, кешрегщнщ туншыккан са- райын айкара ашып тастайды. - О, Жасаган Нем, мына байлыгынды керсеткенще шугар!!! - деп айкай салдым. Тебемнен тенш турган тастар жангырыкты. - Б ул не калган жангырык? - дедам мен. Санк-санк етш тебеден 6ip-eKi б ур и т баяу кальжтап ушып журда. Кенет кез1ме оттай басылып, кеп гулдердщ арасынан Енлйсгул жарк ете калды. Мше, саган гулдердщ асылы!

- О, Жараткан Куд1рет! Кврсеткенще iuyicip! - дедш айкайлап. Текше-текше сандык тастар тары да жангырьщты. Калыктап журген кырандар шанд-шацк еттк Кара макпалы калын жаткан ойпан белдщ жорары жагынан каздай Ti3uiin кижтер кетш бара жатты. Б1здщ мылтыгымыз жок екенш сезеда-ау деймш, ейтпесе алыста журер еда. - О, шекшз шебер Кударет! Кврсеткенще шушр! - деп дауыстап ж1бершпш тары да. Тебеден т е н т турран сандык тастар тары жангырыкты. - Айкайлай берме! - деп ескертт1 Куан некем, - кар квшш кету1 мумкш. Немесе анау твбедеп тастар кенеу1... Сонымен, влгще рана кижтер вткен жерден, солардын i3iMeH-i3 куншыгыс жак бетке етуге бел байладык. Куан квкем айтты: - Мына кижтердщ i3iMeH арры бетке етш алайык. Аргы беткейденАксу-Жабагылы взеншщ басы сонау ушар бшктен кулап жатканы анык кершеда, - деда. Кош, оган да м ей л! Мейл1 демеске амал жок. Мен бул жактын жай-жапсарын б1ле бермеймш. Твуекел деп кижтер еткен i3re тустж. Куан квкемнщ жуанторысы ауылдагы кара жолмен жургендей жайбара- кат. Ойымызда ешкандай секем-кудак жок. Менщ eni кез1м сонау бшктегт сан килы сарайлар сиякты, текше тастарда, тау басында салтанатты сарайлар тур. Свйтш, килы-килы суреттер квз алдыма келш, бвтен 6ip елдщ патшалыгында жургендей квщл-куй!м лезде кшт бузылды: жирен каскамньщ алдьщгы он аяры тлзесше дейш карга Kipin кетш, оны сурып аламын дегенде сол аяры да батып кетй. Мен аттьщ басынан асып тусе жаздап жалын кушактап, айкайлап ж1бер1ппщ. Куан квкем артына буры- лып карап: - Туе аттан, ойбай! - деда. Кардын беп жумсарып калган екен.тобыгыма дейш ба­ тып кетим. - Шылбырды маган устат! - деда Куан квкем ышкын- дап. - Т1згшда взщ тарт! Жирен каска 6ip сумдыкты сезгендей жан ушыра алра умсынды. Аяктарын кардан суырып ала алмай, дауылды

тешзде батып бара жаткан кемедей шеге бердь Куан некем шылбырдан, мен тогшнен тартып, мыкшындап-ак жатыр- мыз-ау. - Ие, еруак! - деп Куан некем астындагы жуанторыга камшы басты. Шамам жеткенше йзгшен мен де тартып жатып, басыма сумактаган арам ой Kipin кетш: - Мына кар астындагы музбен коса ойылып Tycin, курдым кузга кулар ма екенб1з, - деп зерем жок. Сауырына камшы катты тиген ток торы алга карай жулкынганда жирен касканьщ кардьщ бетше ипнер-ипнбес алдынгы туяктары кершш еш, кайта батып кета. Ендй-i у м Ь торы атта калды. Сауырдан мен де камшымен салып калып ед1м, токторы ышкьгаа жулкьшды да, жирен каска- ны кардьщ бетше суйреп шыгарды. Терт аягы да кардан шыккан жиренкасканьщ туда бойы калш-калш етедь Кездер1 аунакшып, алара тусш, эл{ де урейден арыла алмай тур. Оппасы ойыла жаздаган ажал аранынын аузынан аула- гырак кетуге тырысып, к е к е р ш т жагага жеттш. Курлыкка жеткен сон Куан кекем аттан туст1. Ерто- кым устшен ecKi коржынды алды. влгщ е тау карауылына берген шелмек сиякты 6ipeyiH коржынынан суырып алган. Мыжылган газе-rTi дастаркан етш, жайьш, устше нан, шскен ет, уш-тврт шскен жумыртка шыгарып койды. - А л , шйпек, еруак-кудай б1зш 6ip ажалдан аман алып калды. ©Mip жасын узак болады екен, мынаны тартып ж1бер, - деп кырлы стаканга меймишете арак куйып, усьша берда. Bip урттап ед1м езепм е шок тускендей, дем!м 6iTin, какалып-шашалып елш кала жаздадым. Кез1мнен жас ыр- - Ой, жольщ болгыр, мше, былай шшейсщ бе, - деп Куан кекем айгыр стакандагыны кылк-кылк жута салды. Turn аузын да сурткен жок. - Мейл1, шшесен 1шпей-ак кой. Жакпаса кайтесщ. А л , мен куанганнан йпемш. Мен ел ал- дында, бук1л халык алдында маскара бола жаздадым... С е т эруак-кудай еактап калды. Эйтпесе, ана ат-патьщмен те- ренге тусш кеткенщде, мани баки муз болып катып кала- тын едщ. 102 —

- Сол жаксы гой, кайта - деймш мен кайта кекемнщ жынына тшп. - А л , ауылда елеем, апарып кара жерге кеме салады. Курт-кумырска жеп ipin-uiipin кор боласын. Устще шыбын конбай д ел иргдегшдей, булшбей м уз болып катып калган кайта артык емес пе?! Ол, ак eaiM гой. - Тек! К ем уаз калганнын ней жаксы?! - Куан кекем кижотына кенедей кадалып, тасы шыккан такырдан кел- гендей, комагайлана оттап турган торыатка карай журдй - Сонадайдан Е н лж гул жулдыздай жаркырап, кезге оттай басылып, балу ескен желмен тербетипп тур екен. Э л и урей, калжырап шаршау лезде таркап, орнымнан мен де атып турып, Ецлж гулге барып, ем1рене тскеп, абайлап узш, тес калтама салып алдым да, жирен каскара карай аянда- Енлшгулдщ тары 6ip шоры кездесть Жулмадым, эшейш шскеледам. Б ул касиети г у л о басына жазыкта да ескен болуы керек. BipaK адамдар кебшесе парыксыз, жаппай узш жула бергеннен кейш, «тукымым мулде курып кетпесш» деп адам аягы жетпейтш жерге ауып келген тер1зда. Енл1кгулдщ - каскалдактын канындай касиетп е к е т туралы адамдар ойлап шыгарган аныз да бар. «Bip ж ш т сулу кызга елердей гашык болран гой. Сонда сол кыз е л и жнттке шарт койыпты: - егер Енлнсгулш сый- ласан, саран тиемгн депй, дейш. Гашык болуы онай ма? Ж ш т теуекел деп таура кетшть Сол кеткеннен жок, жок... оньщ келугн зарыга куткен кыз баскаларды каламай отырып калыпты. К ундердщ кун1нде, ж ылдардын ж ылы нда колы на Енлпсгулш устап, гашык адам сакал-шашы аппак кудай болып, кайтып келсе, алдында мержиген Kepi кемшр отыр дейд1... вне, гашыктар дертшщ flepyi - Е цлж гулдщ хикаясы осындайдесед1». Атка кайта мшш, Тобышакты алкымынан ойысып, Аксай жакка карай ауысып, ылдилап келем4з. Куйысканы болмаса, ертокым аттардын мойнына тусер Typi бар. Куйы- сканнан устап, шалкалап отырмасан, кос кулактын арасы- нан асып тусущ ебден мумкш. Суйте-суйте Аксай каналы- нан да еттж-ау.

Каналдан етш алган сон, жагадагы кек-орайга Куан некем тары да «дастаркан» жайып, газет теседа. Коржыны- нан тары 6ip шелмек суырды. Bi3fli керш, ойпанда жылкы багып журген Узак келда. Амандык-саулык сурасып болран сон, Куан кекем Узак жылкышы eKeyi елг1 шелмектегпп как белш imin койсын. Егер умытпасам, бул жолы т1ске басарлары да жок еда-ау деймш. Кайтадан атка конып, Керегетас бойымен ауылра кайт- пак болдык. Керегетас сайында койшылардын корасы бар. Соган жете бергенде, Куан кекем былк-сылк етш, аттын жалын кушып калды. Шетк1 корара ерен жетшзш, кокемд1 кетерш, аттан туырдж. Келенкеге шалкасьшан жаткызып салдьщ. Аузы- нан ак кебж буркырайды.Зерем зер тубгне Kerri. EKi кез1 таре жумулы. - Ойбай, не болды? - деймш б1збен Lnece келген Узак жылкышыра. - Охо, бул Туз Кесел! - дедаУзак раламшардан жана 6ip жулдыз тапкандай алакандарымен eKi санын сарт етюзш. - Ойбай-ау, б1рдене кылсанызшы! - Ka3ip, - деп Узак, кудай тшеущдаберпр, кой кораньщ нише Kipin Kerri. Куан кекемнщ аузынан енд1 канды кебж буркырай бастады. Тула бойым калш-калш етеда. б лгш деп сап-сау кекем кез алдымда елш бара жатыр. Куткаратьш дермен жок. «Маскара болдым-ау! - дедам, - сап-сау кеткен адамньщ енда кайтш вт гш eHrepin кайтамын?!» деп екпе-бауыр, колка-журеггм муздап сала берда. Сол кезде, кудай тшеущда 6eprip, Узак колына ат ба- сындай сатал-сатал кетпен туз алып, ж упрш ж е т - а у . 0 л п тузды таспен урып уатып, уыстап-уыстап Куаннын аузына тыгып, пстерше кышырлатып езш-езш, ыекылап-ыекылап ж1берда. Канды кебж буркырап акты да, Куан кекем, eMip жасы узак болгыр, KipniKTepi кимылдап, кезш ашты. Мен куанганнан кекемнщ тженектей тук басып кеткен бетшен сипалай бершпш. 104

Селден кешн Куан некем телпректеп орнынан турегелдо. «У х » деп терец дем алды. Сейтта де алды-артына карамай, 6i3fli де елен кылмай, ештене болмагандай, жуан-торыга каргып мшш, ауылга карай тыракайлап шаба женелдь - Оу Куан кеке! - деп айкайлаймын арттан шауып келе жатып. - Оу, Кеке, не болды? - Балаларымды сагынып кетт1м, - деп Куан кекем ар- тына бурылып та карамай, торыатка торсылдатып камшы басты. О дуниенщ табалдырыгынан кайткан адам балаларын сагынса сагынатын-ак шыгар. qc Н А Х А Л Т Ш Ч 'А И ЛА1* «/ Аектем шыга бул елкеге жылы жактан ен алдымен на- урызкек пен карлыгаштар ушып жетеш. Сагынып, асыгып келетнп соншалык, кейб1р жылдары алдамшы ауа-райы- нын каЬарына да урынып калып жатады. Кектем жап-жаксы, жайдарман болып турып, кейде лез- де суык сорып, усш шалады. Ерте гулдеген ерж, алша деген меуе агаштар усжке урынып жемкхдз калады. Наурызкек пен карлыгаштар да сондай. Ж ы л кустары... Ш1ркш, солардын туган жерге, атаме- кенге деген ынтызарлыгын жараткан кушрет адамдарга да буйыртса гой. «И т тойган жерше, ер-азамат туган жерше» тартып туратын касиет кайда?.. Сонымен, кектем сайын ж ыл кустары туган жерше кай- тып оралады. Кустардын 6epi уя салып, жумырткалай бас- таган кезде... Кешенщ орта шеншдеп мая жон ак уйден енгезердей кабасакал картан Kici далага шыга берш: —Астапыралла! - деп калды. Дуниенщ 6epi: уйдщ Te6eci, есж алдындагы сарайдын Te6eci, ерж пен алма агаштын бутагы, кешедеп электр сымы - 6epi-6epi самсаган сары тумсык, ак тес, караторгайдан кершбейдь - С 105

- О, Кудай, керсетпегенщ осы ма еда? ей, Тайшык, кай- дасын, жугермек, мылтыкты екел 6epi! Дударбас Тайшык уйкысын аша алмай, керипп-созылып: - Не, кеке? Мылтыктын огы жок. - Дэр1леп екел, ойбай! - Kepi таусылган. - О, атака нелет, бэрш куртып болгам десенин. - Не болды сонша? Ж ау шапты ма? - Шапты жау? Ж ау шапты! Кермей турсын ба? Кезщда шел басып калды ма? Дара! Тайшык кезш укалап, жан-жагына карады. Толып кет- кен бейтанысторгай! «Кап, бытыралы мылтык болар ма еда?» деп екшда. Жердей тас алып, еристщ бу тарында жыпырлап отырган шакырылмаган бейтаныс конактаргалактырьш еда, шак-шак етш, ега-уш торгай ушкансыды. Баскалары тырп еткен жок. - Б1зге тас лактыратын мынау и м ? - дегендей шетшен шакылдап, шуылдап коя берда. Уйшшнде буктетшш, тумсыгын аяктарынын арасына тыгып жаткан Kepi тебет бетен дыбыстарга кулак турш, керше турегелш, ушшгшен шыкты. HTTi керген бейтаныс торгайлар шетшен шакылдап, шуылдап ала женелда. T im i иттщ уйшМне шыгып алып, тепсшш-тепсйип, сангып кеткендер1де болды. Муны ез кез1мен керген уй Heci жерден тас алып лакты- рып, алакандарын шапаттап, «иш -ю ш » деп айкайлап керда. Оган айылын жиган торгайлар кершбеда. Кек туйнек болт­ ан ерж пен алманы жабыла шоки бастады. Райым аксакал тагы да тас лактырды. Бегде торгайлар шак-шак етш тагы да шулай женелда. Кунде электр сымына конактап отыратьш карлыгаш- тар лезде кершбей кетй. - Атана налет, мынау 6ip жауыз торгайлар, - деп Рай­ ым аксакал жерден тагы тас ала бергенде 6ip топ торгай зу етш, карттын дел мурнынын астынан ушып erri. Райым маса кугандай ею колын ербендетш: - Кет, жогал, жын-nepi! - деп айкай салды. Тайшык одан-будан тас жинап жур eai, ешп 6ip топ «жын-nepi» онын басынан ары-бер1 ушып етш, басына сан- гып-сангып кетй. Тайшык былганган басын сипап еда, ала-

канына былжырак б1рдене жабысты да калды. Оны жерден туйежапырак ж улы п алып, суртш ед1, алаканына сия жуккандай кетпей койды. М ута ген шстен Тайшыктын басы айнала бастады, шыдай алмай кусып-кусып хаберда. Уйден Кабылан атты кара мысык шыгып, кершш, созы- лып еда, жауыз торгайлар eeipettui кергендей жабыла у-шу болды да калды. Кара мысык 6ip-6ip басып, кой коранын устше каргып шыгып еда, торгайлар улап-шулап, таяуда турган зипа терекке барып конды. Бейтаныс сумырайлар- дын шакылдаган у-шуына карамай, кой коранын бугатын- дагы шымшыктьщ уясына жакындап еда, кел1мсек торгай- лар дур-р етш кетерипп барып, кенеттен кара Кабыланга октай атылып шуйлжкенде, батыр мысык кос кулагы н жымыйтып, аш кузендей бугипп, и с т е р т акситып, ырыл- дап турып, «пысс» деп пыскырып ж1берш, торгайларга аты- лганда, жауыздар лезде кетерипп кара мысыктын тебесгне аспаннан жауган жангак-буршактай тасырлап т т п , б1здей OTKip тумсыктарымен тебесш т е с т ж1бере жаздап, шокы- ды-ай кел1п... Кептщ аты кеп, жабылып кетсе жаман екен, кара Кабы­ лан eci шыгып, юрерге жер таппай, кораньщ тобесшен жерге ceicipinтусш, уйге Kipin, тосектщ астына Kipin кетш, карангы жерде бук тусш жатып алды. Жауыз торгайлардын баскыншылыгынан кейш ауылда карлыгаш, шымшык, наурызкек атаулы кершбей кетть 9ршм-ерк1м мылтьщ атып байкап еда, оган жауыз торг­ айлар тук те кьщган жок, кайта ершелене туей. Жемю-жидек коктей солды. Ел-журт далага ет, курт жаюдан калды. Даладагы казан-ошактын басында карау- ы л турмаса.тамак nicipy киындады. Бурын: «Казаннан какпак кетсе, иттен уят кетеда», деуш! еда, сейтсе мына жауыз торгайдын касында ит байгус иман- таразы екен. Жауыз торгай, казан какпаксыз болса 6ip жен, какпагы болса да сангып кетеда. 6 pi десе сангырыгы удай, жусан да кетпейтш жабыскак. Тамакка араласса, адамды улайды. Мундай сумдыкты бурын-сонды еетш-бглмеген ел куйзел1п кетт1. TinTi уйлерш тастап кешпекш1 де болды. BipaK кешкенде кайда барады? Олар жеткен жерге жауыз торгай да жетпей ме екен? 107 ^ —

Кашып-пысып, кугын керген кус баласы кула далада бас косып, б ул зауалга не амал? - деп акылдасты. Уясынан айырылган Yni бэйбние акылман гой, сол айтты: - Кырги келмей, бул жауыздардан кутылмаймыз, - деда. - Ойбай-ау, К ы рги к елген ш е кай заман! Кырги кыркуйектщ сонын ала тары тскенде келед1, оган д етн со- рымыз сорпа болып кайнамай ма, - деп шырылдады Кар- р лыгаш. -К ы р ги каз1р Аспантаудын аржагында. Оган хабаршы ж1бермесек болмас, - дед1 данышпан Yw . KiMfli ж1берем1з сонда, - деп кокиланды кызыл айдар- лы Кораз. - Мен-ак барар ед1м, уша алмаймын. - Кек Кептер, кайдасын? - деддYid кунддзкез1кермейтш болган сон жан-жагына сыгырая карай. - Мен мундамын, - деп Кек Кептер суырылып алга шыкты. - А л , Кек Кептер, - дедц сонда акылман YKi, - жагдай- ды езщ Kepin-6uiin турсын. Б ул жакка Кырги тез жетпесе, 6epiMi3де кырыламыз. Мына жауыз торгайлар тукымымыз- ды туздай кылатын болды. Балапан да баса алмай калдык. Жумырткадан журдай болдык. Жауыз торгайлар туганы- мызды тугандай жеп кояды. Жалмауыз айдайардан да жа- ман болды. Момын халык ушш бул 6ip жут заман болды. Осыны, К ек Кептер, сен тез Аспантаудан асып барып, Кыргага жетюзбесен, 6epiMi3 кырыламыз. Дуниен1 тугел жауыз торгайлар билейш. Сонда олар Кыргига да дес бер- мей кету1 мумк1н. Кек Кептер, саган аманат. Тез жет! Кек Кептер! Кек Кептер! - деп кус атаулы шулаганда аспан асты кущренш Kerri. Сонда Кек Кептер: - Ак ж ол тишндер маган! - деп Аспантауды бетке алып уша женелдь Райым отагасы лезде картайып сакал-шашыаппак кудай болды. Кезшщ алды келкЬшеп, к1реукеленш, TinTi ipumen, эудем жердепш керуден де калып бара жатты. BipaK кудайдын KyflipeTi, келшсек, баскыншы торгай- лардын TUiiH демде уйренш алды. «Шак-шак* етш, солар- мен сейлесетшда шыгарды. '.08

Катардагы уйдеи карт курдасы Серсен 6ipae Райымнын кешмсек баскьшшылармен кустарша сей лест отырганынын устшен туст1. - Жазган-ау, мына жауыздардын тинн уйренш алган- сын ба? - дед1 керннсше урке карап, окшиып турып. Райым оган: - Шак-шак, шыр-р-р, - деп ун катып еда, Серсен корни шошып кетш: - Астапыралла! - деп 6ip адым кейш шегшш кета. Сол кезде Зифа Терек басында, телеграф сымынын устшде пзипп отырган баскыншы торгайлар пыр-р етш квтерйшг, сел биштеп барып, Серсен кершшщ тебесше ш уш ле кулап, шокып-шокып еткенде, Серсен Kepmi Kipepre TeciK таппай Райым курдасыньщ кушагына кулай берда. Райым Серсенда жерге кулатпай кушактап турып: - Шак! Ш ак! Шыр-р-р! - деда. Сонда есещдреп калган Серсен Kepmi де: - Шак! Ш ак! Шыр-р-р! - деп лезде кайталады. Сол - сол екен, баскыншы торгайлар 6ip-6ipineHсуйшнн сурагандай ездершше ш утрк елест, телеграф сымына, алма агаштын бутактарына, Зифа теректердщ басына кайта ба­ рып конактады. Кудайдын кударей, сиырлар бурынгыша мещрейда. Койлар бурынгыша манырайды. Есектер бурынгыша акырады. Кораздар баягыдай шакырады. Иттер бурынгыша уреда. Жылкы тсшейдц Тем1руста Иваннын шошкасы корсылдайды. Тек карлыгаштар кершбей кета. Наурызкек кершбей кета. Кедами шымшык жогалды. Караторгай сайраганын койды. Кекек те кезден таса болды. Есесше айнала тугел - жауыз торгайлар. Bip-6ipiMeH: - Шак! Шак! - деп сейлеседа.

Кудайдын KyflipeTi шыгар, сиырлар баягысынша мещреп, койлар манырап, есектер акырып, тауыктар ша- кырып жатканда, адам байгустын тип лезде езгерш шыга келдь ©згермеске лаж болмай калды. Мысалы, маубас Тайшык казакшалап: - вне, вне, - деп еда, табан астында 6ip топ жауыз торг- ай тебеден садакша атылып келш, Тайшык есшен танып кулап тускенше шоки берд1, шоки бердй Байгус бала кол- дарын ербевдетш, корганып-ак керш ед1, пииту, кайта жа­ уыз торгайлар бурынгыдан да кебешп кетш, 6ip кезш шо- кып, агызып тударда. Содан Тайшык бала кашан: - Шак! Шак! Шыр-р-р! - дептиг катканша соккы устше соккы шуй1ле берда. Содан жауыз торгайлар Тайшыкты ортага алып, тебесше де, иыгына да конып алып, ал кеп шуркырасты, ал кеп шырылдасты. Сонда Тайшыктын 6ip кезшен кан агып турып укканы, жауыз торгайлар былай дейш: - Осы ауылда эл1 б1здщ тЬпшзде сейлемейтшдер бар. Сен соларды кенд1р - б!здщ т1п1м1зде сейлесш. Эйтпесе, бвршщ кезш шукып агызып ж1берешз. Сен ещц полицай боласын. Кенбеген адамды урып-согып, кешйресщ. Абак- тыга камайсыц. А л , 6i3 сенщ ep6ip сезицц, ep6ip кимыльщ- ды калт ж1бермей кадагалап отырамыз. Тусшдщ бе? Шак! Шак! Шырр-р-р? Сол заман Тайшык та 6ip кезшен кан тамшылап турып: - Шак! Шак! Шырр-ы-ы-ыр? - дедд. Содан Тайшык жауыз торгайлардын полицайы-жендеп болып шыга келдц. Ауылдагыларды жауыз торгайлардын тЬдше уйрете бастады. Адамдардьщ кепш1л1г1 жауыз торг- айша шакылдай женелд1. Тек Кенжегул кемшр гана Тайшыкты жерденалып жер- гесалды: - Жуадай солгыр жугермек! Енш MeHi тершнен керш жакын шагымда т1тмд1 бурап шулдарлетешн дедщ бе, кара жер тарткыр! ио^-

Тайшык не icTepiH бшмей, сасканынан: - Шак! Шак! Ш ак! Шак! -д ей берда. Берш бакылап турган жауыз торгайлар каптаган калын ара кусап, Кенж егул кемшрге лап койды. Мундай сумдыкты кутпеген теуш кемшр: - Айкой, Алас! Айкой, Калас! - деп eici кольш ербендетш, зйир салып, ойнактап, би билеп керш едй торгайлар сел тосылып, танкалгандай болып, 6ipaK лезде кайта лап койып, Kepi кемшрда есшен тандырып тастады. Есшен танып кулаган кемшрдщ жаназасын шыгаруга камдангандай, нахал торгайлар кара курымдай каптап, тал- дарак бутактарьшда, телеграф баганаларында тутасып отыр еш, кенет Кенж егул кезш ашып алып, жан-жагына алак- ж улак карап: Субыхан А л л а , Субыхан А л л а Лейлейа илилла, Лэйлейа и лилла! - деп орнынан атып турып, алкаракек аспанга кос колын жайып ж1берш, алы- стагы Аллага жалбарына бастады. BipaK А л л а неге алыста? А л л а ерюмнщ журегшде. Ш ын тшесен - езщнщ кеуденде гой. Нахал торгайлар ауел1 Кенж егул кемшрдщ б ул 3iKipiHe тусш е алмай ан-тан; болып, антарылып калды. ©зара шуркылдасып, куркылдасьш, мына кеарл1 кемшрге не амал табамыз деп кенесш отырганда, кенет Тещртау жактан лезде дауыл согьш, биж бейтеректер басы жерге жеткенше шлш, жапырактар жамырап, найзагай Аллан ы н камшысындай ирелен кагып, жаркылдады. Агаш басында, телеграф сымында сыгылысып отырган нахал торгайлар уйпа-туйпа болып ecTepi шыкты. Кургареген кун жангырыгымен аралас К ек кептер дау- сы шыкты: - Кыргилар! - Кыргилар! Найзагай оты боп жаркылдаган алыстан жеткен Кырг­ илар екен. «Кыргилар нахал торгайлармен согыска аттаныпты» дегенш eerin, Каршыгалар да карап жата алмады. «Б1здщ карап жатканымыз уят болар» деп Турымтай- лар мен Жагалтайлар да дурмекке косылганда нахал тор­ гайлар Kipepre жер таппай, «есщ барда елпда тап» деп, буры- нгы келген жактарына тыркырай кашкан екен дейдь

БЛБЛНЫЦ ОРАЛУЫ IV M ipi турен тимеген сайдын кабагына соканын endp Tici прелгенде жер дар-дар етш ынырсыгандай болды. Bipan оны ешшм еепген де, елеген де жок. Жасына жетпей карны шенб1рек атып, урлеген шардай денгелене шыгып кеткен тапал жш т, «К-700»-тын гурьлшен асыра айкайлап, трак- торшыга: - Тарт! - деп буйырды. «К-700» гурищей берд1, жер ьщыранганын коймады. Трактор ушшни айналымга кешкенде, сайдьщ кабак тусынан сокалардын жойкын тошен найзагайша от жарк- ылдады. Артынша «К-700»-тын моторы сенш, уш eiuin калды. Тракторшы жерге ceKipin тусш, моторга ущлда. Ш етте турган камыс калпакты, шенб1рек карын: - Не болды? - деп зврлене айкай салды. Тракторшы ундемедк «К-700»-тьщ йпек-карнын тугел тш т т шыкты. Ешкандай акау таппады. - Ей, акымак, ана соканы кара, мумкш таска йрелш калган шыгар, жана от жаркылдады гой, - деда шенШюк карын. Тракторшы ж ш т ундеместен барып, соканын жаркы- рауык тдатерше унийп Kopin, енкейш, топырактын астынан жарты кулаштай ж ш к суйектщ сыныгын алып шыкты. Шенб1рек карын топырак жуккан суйекке колын тиг1збей: - Таста жерге! - деп буйырды тракторшыга. Аппак сынык суйек жерге тускенде бурынгыдан бетер агара тускендей, тш и балкып бара жаткандай кершдь Шенб1рек карын б ул кершдаке аса мэн бере коймай, жалтыраган жап-жана кара туфлидщ ynncip тумсыгымен е л и суйекй теуш кеп ж1берд1. влдекайдан 6ip ынырсыган ун шыккандай болды. Сьшык жьшк сайдьшкабагьшан темен карай сырганап барып, 6ip туб1ртекке Ьинш, турып калды. Шенб1рек карын кожайын тракторшы ж1г1тке: - Негып сшейш турсын? Отыр кабинага. Айдай бер! - деда. Тракторшы тунгыш рет т1л катып: - Трактор енда журмейд1. Мен кайтамьш, - деда. Кожайын бетен ит керген ешкщей еж1рейе калып:

- Кайтканы калай? Не отгап турсын езщ? Оттама! Отыр! - деп буйырды. - KeinipiHi3, мен кайтамын. - Жындымысьщ, кайтканы калай? - Тула бойым калтырап барады, ауырып калдым бшем, кепнрвдз. Кожайын одан бетер ешга кезденш: - Кетсен, б!ржолата куры! К ер тбе кез1ме. Сеней де адам табылады, - деп жерге былш етшзш 6ip тушрдь Шенб1рек карыннын; аты Алакай еда. Cipe, еке-шешеы о л туганда катты куанган болуы керек. Аты н ерекшелеп Алакай койыпты. Сол Алакай есе келе ежептеу1р екш бо- лып, кейш-кешн бизнес жолына тусш, к ед тп д е й байыды. Сейтш жургенде жерда жекешелеу деген жарлык шык- ты. О басында колхозда туып, ауылда ескен Алакай жердщ кадарш6ip тещ ей бшеда. Вишенсон да су жана «Мерседесше» мше салып, облыс орталыгы Жаншуактан шырып, туган ауы л Сарымсактыга карай заулап ала женелдь Ауылдагылар жуан кара туысканнын «Мерседес» мшш келгенше той жасай жаздап куанды. Ж уан карын жас ту- ыскан облыстан хат жаздырып алган екен, оган eunciMкарсы келмей жекешеге жер белш берда. Ауылдагы агайын токымдай жерд1игере алмай, сипмтп! калган техника юке жарамай, не жекешеге жер ала алмай, пушайман халде жургенде, каладан келген байекес16ip кол- хозды асырайтындай сыбага алып, сыкиып журген кез1 еда Ата-бабаларымыз баягы-баягы, багзы заманда айтып кеткен: «Кедей бай болсам дейдь Бай Кудай болсам дейд1» - деп. Кедейдщ бай болсам деген арманы жен. А л , байдын Кудай болсам деген! астамшылык. Б1рте-б1рте Алакайдын араны ашыла бастады. Тракторш ы ны н аты Сырым ед1. С ол Сырым елда окигадан кейш кед1мгшей кеселда болды. Выдай карасан, алып бара жаткан ауруы жок сиякты. Ауданнын дернерлер! ары карап, 6epi карап, диагнозын дел басып айта алмастан, «нерв жагынан» деп дер1 жазып берда. Одан кайран болмаган сон, сол Сырым баксы-балгерлерда жагалады. Сау да емес, ауру да емес 6ip ьпен-салан куй.

Кебше тула бойы з1л каратас тартады да турады. Ешнерсе- ге заукы да жок, ештенеге талабы да жок, мешреу сокпа. 0 ш р ппркш сол 6ip мешреулжпен ете берер ме еда, кай­ тер еда, 6ip куш Сырымнын ушне керии кыргыз ауылынан Kepi жездей келе калсын. Жезде болганда да Сырымнын майданнан кайтпай калган екейнщ епкейн алган гой. Дастаркан басында шай iiuin отырып, е л й кыргыз жездей мунын кеселшщ жайын сурады. Бул калай болта­ ный айтып берда. Сонда Kepi кыргыз жездей айтты: - 0 л й сока сындырган ж ш к п тауып ал да бурынгы орнына апарып кемш таста. Мумкш болса, куран бигетш 6ipeyfli epTin апарып, дуга окыткыз. Кудай сетш салса, жа- зылып кетесщ. Е, кагылайын, ешентш арвактарга куран окытып эле гой енда, - деда. Сол-сол екен. Сырым баягы сай кабактагы зиратка карай женелйн. Сынган ж и ш т 1здемек1ш. Сынган ж ш к тобылг- ынын туб1ртегше ишоп калган. Кектемде e3i «К-700»-пен жырткан сай кабакка барса, сарыала тартып бидай ecin калыпты. «Е, Алакайдын кызык- каиындай бар екен-ау, мына бидайы 6iTiK шыгыпты гой», - деп койды йпшен Сырым. Касындагы корпи ауылдын молдасы: - Зират кайда? - деп сурады. - Зират осы, калган тамтыгы анау, - деп камыс баскан темпешжтерге иегш кетерда. Колын шошайтып керсетейш дед1 де корыкты. Бала куншде ecTireHi есше тустк зиратка карай кол шошайтпау керек. - Астапыралла! - деда молда сур шекпеншщ жагасын каусыра кысып устап. BipaK Сырым баягы тобылгы туб1ртект1 таппай елекке TycTi. Ty6ipTeK жок! Сейтсе Сырымнын орнына келген тракторшы Кожай- ыннын тапсырмасы бойынша кабакты сайдын табанына дешн жыртып, бидай ceyin тастаган екен. Сайдын кабагы жайдактау еда, эйтпесе трактор кулап кетер еда гой. - Ой, араны ашылган атана налет! - деда Сырым дауыс- тап турып. Касындагы молда селк erri: - Ол не?

- Кермейшз бе, куда-дала жер жетпегендей сайдын та- банына дейш айырып тастапты гой. Ендд ejxri суй екй таба алмай турган жокпын ба? - Ив, раббым! - дед1 молда. Сырым сарыала бидайды тещздей кешш, ары-бер1 сан- далып коп журда. Bip кезде аягы 6ip шыбыкка п и н т, кулап кала жаздады. Шыбыкты топырактан тазалап караса то- былгыньщ 6ip бутагы екен. «Соньщ езЬ - деда Сырым. BipaK суйек кершбедй. Тобылгы бутагы жаткан жерди айналдыра аралап, актап шыкты - сынык ж Ш к кершбедй. Cipe, сока жырткан топырактын астында калган болуы керек. Оны аршу ушш ендй курекпен казбасан таба алмайсын. Казсан бидайды жапырасьщ. Б ул - шатак. Алакай ертен ту-талакайывды шыгаруы мумкш. Одан сан турл1 б а л е т кутуге болады. Бидайды жапырмай, куректщ ушымен жерди шанышк- ылай бердй. Kopuii ауылдьщ молдасы мына негайбид icTi керш, тыкырши бастады. - Уа, Сырым мырза, руксат болса, мен эруактарга ар- нап дуга кылып, кайтайьш. Кудай eei кеппрсш, суйек табы- ла ма, жок па, мен жумысымнан калып барамын, - деда. - Ыктиярьщыз, - дедиде жердикуректщ ушымен тсю лей бердй Сырым. Адам баласы, жан-жануар, кулл1 п р ш ш к neci о басын- да топырактан жаралган. влгеннен кешн твн кайтадан то- пыракка айналуы - езшщ тукиянына оралуы. Жаратушы куД1реттщ закы сондай. Топыракка айналмай жер бетшде калган суйек иесшщ жанын куйзелтед1. Кун ашык-жарьщта жогалган суйек neci TipiciHfle KiM болтаны белгклз. Одан 6epi жуздеген жылдар втть влде мумкш Сырымньщ оз бабасы шыгар. KiM б1лед1. Сай кабакка жерленген гасшщ моласын жылдар бойы жан- быр мен ж ел муждген. Содан, вне, Алакайдьщ сокасына со- гылып, содан квд1мг!дей от шыгып, жансыз тем1рдц-трак- торды токтаткан гой. BipaK Кудареттщ б ул нышанын тусшбеген, тусш гш кел- меген Алакай сайдын кабагын табанына дешн талкандап, зиратты таптап отта гой. Сырым туе кврдй. Катты шошынды. Тусшде алып денел1 батыр тулгалы Kici буган ескерту жасады: - Менщ жийг1мди ^С . 115^-

сындырган сен! - дедн - BipaK сет и кшен жок. Саган зи- ратты кират деп буйырган адам юнель Осыдан сынган си- ракты орныиа е к е л ш коймаса, о л адамнын KiHaci кеипршмещй. Осыны айт! - дедк - Мен будан мын жыл бурын жасап, жаумен шайкаста мерт болтан Найзалы де­ ген бабанмын. Суп-суык кара терге мальшган Сырым Kecipni байсы- мак Алакайды тауып алып, улы эруактын ескертуш жетшзбек болды. Акы ры байсымак Алакайды Борандынын базарында керш калып, амандасты. Цое саусагын тана усынып, e3i си- якты баска 6ip шой желкемен енпмелесш турды да, акыр сонында езер бурылып: - А л , не айтасын? - дещ зищене калып. - Айтсам, керген тугамда айтамын. Ана жолгы сынган ж ш к и тауып, орнына коймасан, езще киын болайын деп тур. - Оттама, кайдагы туе? Кайдагы ж1шк? - Есщнен шыгып кеткен бе? Зиратсайдагы ше? - 0й, шешеннщ... не оттап турсын-ей. Ол атан туйенщ я ш ш гой. Адамнын ж и ш ! сондай болушы ма е/u? Ойтш сандалма, сандырагын курыгыр. Сырым 6ipa3 тосылынкырап дагдарып калды да: - Мейл1, езщ б1л. Мен ескертт1м. Кешн айтпады деме, - деп колын 6ip сьлтеда. Выдай шыга бере Сырым ойланып калды. «0 л п акымак менщ шешеме tlti тиг!зд1-ау. Сонда мен неге ыздия калдым? Ол иттщ аузы-мурнын тойганынша толтыра неге боктама- дым? Хан базардын пшнде менщ сагымды сындырды-ау бул ит! Б ул сойканды керш-естгген журт м е т ынжык, мырын екен дейтш болды-ау...» Енщ 6ip сет тундеп керген ту й кез алдында кемескшеу келбендеп, ызалы кен!лд1 сабасына туйргендей болды. Тусш де керген1м Найзалы баба екеш рас болса, мен!н Ала- каймен хан базарда катындарша салгыласып жатканым KicuiiKKe жатпас ещ. Ундемеген уйдей беледен кутылады. Тус1мде керген1м рас болса, байсымак Алакайдын жазасын Кудай ез1-ак берет. Найзалы бабанын TyciMe Kiprern тегш емес. Олштщ артын бага турайын. Осылай ойлап, Сырымнын кен1л1 кедшгщей кетерипл калды.

Д ел сол базарда Алакайдын алдынан Адырбайдын «У ш каскасы» шыга келеда. Алакайдын ж уреп зырк ете калды. Мына заман - килы заман. Бизнесмендер заманы. Анык- каныгын, pac-eripiriH юм бшген, Алакай Адырбайдын «У ш каскасына» берешек коршедн Бизнесте не болмайды. Карсы алдьшан шыга келген «У ш каскадан» тайкып кете алмай, амал жок, кол алысып амандаспак болганда, «У ш касканын» у л к е т Бахтияр Алакайдын усынган колын кагып ж1береда. Калган ею нисше иек кагып калады. EKi iHici Алакайдын eKi колтыгынан устап, базардьщ шетше алып шыгады. «У ш касканын» eKeyi Алакайдын ею жагына отырып алып, оны тырп етгазбедк А л , yiniHinici машинанын рулше отырып, шай кайнатым мезгш нишде Зиратсайга жетшздь Алакайды машинадан суырып шыгарганда о л осы коктемде «К-700»-пен какырата жырткан мурдел1 сайдын кабагын таныды. Eruri орылып сабаны жиналган ацыздын орны саргайып жатыр. Жартылай жыртылып кеткен коне зираттын уси н деп калын камыстын сынсыган ызыкы естшеда. Таудан соккан самалдан тербет1лген камыс сыбызгылар мынжылдык деу1рдщ тарихын тартып турган коне кобыз секгдд!. Жылда коктемде Тещртаудын кальщ кары epin, таскын болганда таудын таргыл малта тастары ылдига дешн топан сумей агып келер е т . «Уш касканын» eKeyi Алакайды жыгып салып, кеудесш басып турганда, «У ш касканын» улкеш баланьщ басындай таргыл таспен он аяктын ж1лн'1н шагып ж1бергенде, А л а ­ кайдын тозактагы даусы шыгып, кан аралас ж ш ктш майы шашырап шыга келдь Солтустжтен соккан суык жел тунерген кара булттар- ды туйдек-туйдепмен аунакшытып айдап келеда. М иллион жылдардын з1лдей салмагынан аласарып шогш жаткан Каратаудан елг1 булттар онай асып, Мынбу- лакка жеткенде алдындагы асу бермес Тэщртаудан жаска- нып, саябырлай бере, жерге тырс-тырс тамшы тамды.

Ж и л и сынып, есшен танып, талыксып жаткан Алакай, бетше тырс-тырс тамган жанбырдан есш жиып алгандай, квзш апггы. 0уел1 квзше тускет: бшк шынар агаштьщ жуан бутагында буран м1з бакпай тесше карап отырган сере тумсык самурык кус екен. Алакай зарей ушып, орнынан атып турайын деп еда, сынган аягы зар каксап коя бергенде, кулындаган даусы- мен шьщгырып ж1бердй Кудай азап берем лесе оп-онай екен рой. вйтпесе, осы Алакай танертен турранда квщл1 шрбщаз, ш1лденщ аспа- нындай ашык еда. «Мерседесше» мшщ Боранды базарра «елеулэйлап» жеткен. Ойда жокта, аяк астынан хан базардын шпнде tYm каска» кездесе кеп-i. Одан аргы окига белгип. Уш уйыктаса тусше ирмес соккыга жыгылып, 6ip аягынын ж ш п сынып, терен сайда жатысы мынау... Алакайдьщ кулындай шынрырган ащы даусынан селт етш, дур-р галкшген Самурык кус кере-кулаш канаттарын жайып ж1берш, баяу калыктап, жаралы жаннын дел касы- на барып конды. BipaK кере-кулаш канаттарын жиган жок. Жанбыр енда екпш алып, тасырлата, несерлете, селдете женелгенде Алакайдьщ устше жайылган кос канат жара- лынын денесше тамшы тамызбай, куркеше уй сиякты бол- ды да калды. Алакай устше келш тенген алып кустан 3epeci ушып, бакырайын лесе корыкканнан у т шыкпай калды. - Корыкпа, - деда Самурык. - Мен сенщ будан мын жыл бурын еткен Найзалы деген бабацмын. Адам баласы елген- нен кейш мулле жойылып кете коймас. Алланьщ рахымы тускендер1жарык дуниеге баска турде кайта оралмак. Мше, мен мын жылдан сон Самурык кыран бейнесшде кайта орал- дым. BipaK 6ip заманда Адам болганымды умыткан жок- пын. Ие. Б1раздан 6epi он аярымнын ж1лшш1г1 сыздап ауыратьшды шыгарды. Сейтсе, будан мын жыл бурын менщ жау колынан каза тауып жерленген суйег1мнщ 6ip жингш сен трактормен сьшдырып, лактырып ж1берген екенсщ. Eaoi сол ж ш к орнына кайтып койылмайынша, менщ аягым каксай береда. - Ол мен емес, тракторшы Сырым болатын, - деш кур сулдес1 к узп жапыракша калтырап жаткан Алакай. —С . 118

- 0TipiK айтсан, кунен е й есе артады, сокпа еприснш Адамдарды алдауга болады. А л , бэрш керш-бшш турган Аспан-TempiHi алдауга болмайды, найсап! Кун курйреп, найзагай жаркылдап, несер жанбыр удей тусть BipaK Самурыктын уйдщ улкендшшдей кос канаты- нан 6ip тамшы да еткен жок. Алакайдьщ уста куп-кургак. - Кудайды да, еруакты алдауга болмайды. Мен сенщ будан мын жыл бурын еткен бабац Найзалы боламын. Сен менщ жудеген, шаялаган, усактап кеткен урпагымсьщ. Сенщ сирагынды сьшдырган ана «У ш каска» да менщ урпак- тарым. Bip кездеи 6ip атанын балалары енщ арада жылдар еткенде 6ip-6ipiHe жат, 6ip-6ipiHe ж ау болган. «У ш каска- ны» сен жаман корладын. Олардын у лесше тиген жерщ сен «ортак боламыз» деп езще каратып алдьщ. А л , астык белкер кезде олардын у лесгн бермей койдьщ. Ам алы таусылган «Уш каска» сенен ешш алган ryp i мынау. Сирагынды сындыр- ды. CeHiKi де итак. Олардна де озбырлык. Несер б1рте-б1рте ак жауынга уласты. Тещрек тугел ак сутке шомылгандай, айнала бозамыктанып алды. Зиратсай- дын кабагынан томен карай аккан жанбыр суы лайланып барады. Алакайдьщ сынган сирагы Самурыктын канатьшын ас- тына симай, балагы турул1 куйшде сыртка шыгып жаткан. Сынган сирактан аккан кан бурынгыдай кошкыл курен болмай, ашан кызгылтым тарта бастады. Шалкасынан жаткан Алакай ж умулы кезш ашып алып efli, устшен зулпы хар кылыштай болып, Самурыктын тумсыгы т е н т тур екен. 3epeci зер тубше кетть Кезш кай- тадан таре жумып алды. - Корыкпа, - деда Самурык, - мен сенщ кезщщ шукы- маймын. Сенщ кезщ ашкарак. Тойьшсыз кез. Мундай кездер тек топыракка гана тояды. Тойымсыз болмасан, ата-бабан- ньщ зиратына дейш топырагын алып машинамен айдатып тастар ма едщ?! С е т еруак атып Kerri. «У ш каска» деген тек сол еруактардын елес1. BipaK шын екшш, кеш1рмес куненш мойындап, Кудайдан теуба тьле, KemipiM сура. А л - ланьщ рахымы мол, шын тьлесен, MerapiMболар. - Койдым, тойдым, enai иттш 1стемеймщ. Теуба! Теуба! Теуба! - деп Алакай уш кайтара тьл катты. Жанбыр толастап, кун ашылды.

Самурык зау шынардьщ жуан бутагына барып конды. Алакай орнынан турып, зау шынарга карап, басьш иш тагзым етй. Самурык бшкте отырып, кальщ жауьш топырагын шай- ып кеткен аныздан агарып жаткан жипктщ сьшыгын керш. САРЫАЛА КАЗ - ФЕНИКС каргалар каракурым болып топ-тобымен ушады. А л а каргалар да жалгыз-жарым журе бермейш. Ж ы лы жакка ушар алдында карлыгаштар телеграф сымына йзш е конып алып узак сырласады. Ж ы лы жакка карай тырналар уш бурыштанып алып, улап-шулап ушып бара жатады. Коргалж ыннан кайткан коки каздар да топтасып ушады. Жабайы уйрек-каздар да уйымшыл. TinTi жауыз торгайлар да топ-тобымен журеда. А л сарыала каз неге жалгыз? Ай-каска атка мшш, Тещртауды бетке алып бара жат­ кан мен жалгыз. Тебемнен ушып бара жаткан сарыала каз жалгыз. б лде канаттарыньщ сусылы, елде мунды ун сарьшы - сарыала каз ушкан биштен 6ip аянышты ун шыгады. Айнакел - Кексай ангарынын тершде, шамада уш мын метр бшктште. Шыгысында - атакты Манас шыны. Жылкыш ы Аскар, орманшы Мурат жене мен ушеум1з уш атка мшш, Айнакелге жеттж-ау, eirreyip. Келдщ тубшдегт тастар кершш жатыр. Соган карап: «Е- е, таяз екен гой» деп калуын мумкш. Кайдагы таяз, туйе бойламайды. Тубшен тастар кершш жатканы - келдщ сон- шалыкты м е л ш р л т , перпптенш кез жасындай тазалыгы. Келдщ аргы ш ей ерен кершеш. Е й жактан: Шыгыс пен Батыстан аспан преп турган шындардын арасын жалгас- тырып турган кезен бар екен. Улан бел десе болгандай. Муз курсанган. Бшк-бшк шындардан кулаган улкенш-йшин сулардын тоспасы сол.

Айнаквл - сол тоспанын астынан шым-шым шыгып жаткан айдын. Егер осы тоспа болмаса, бушл су лак етш томенге б1рден куласа, б1здщ Мыкбулакты влдекашан су шайып кетер еда. Табигат шебер. Тоспа, тоспа - саты-сатымен кулаган су аса жойкын емес. Буган дейш мен керген квлдер мен тещздер жер денгейшен теметрек жатыр еда. Оларда жата, ж агалау де­ ген болар еда. Егер езен яки тешз жагадан шырып, арнасы- нан асып кетсе, ондайда: - Ойбай! Таскын! Топан су каптады! Акырзаман! - деп адамдар алжаскандай алак-ж улак етш, eerepi шыгып ке­ тер еда. А л , мына айдын жер бетшен ен жогары, тым бшкте, тау басында, шынра жакьш жатыр. Жатысы жайдарлы. Алкы - нган ештене жок. Таскыннын, топан судьщ е ле й де жок. Тек катар турган кос шыннын арасын белш жаткан кезен- нен соккан ж1бек самалдан келдан бетшде каз тандайлы майда толкын 6ipiH-6ipi куалап ойиайды. Сол улб1реген майда толкынга карсы алты балапан катар жузш барады. Олардьщ устшде, бшкте Сарыала каз незис унмен жалынышты кешпте шырылдайды. Б1зге карай жакындай Tycin: - Кайтындар! Не бар сендерге?! Балакайларды коркыт- пандар! Кайтындар, - дейда. Ym незж. Квп болса, уйректщ улкендагшдей. Рещ сары­ ала. Канаты да кыскалау. Сейте тура, егер 6i3 келге ж а­ кындай берсек, тебем1зден шуйшетш ry p i бар. 0 те ежет. T im i камшымен салып кеп калсан жететш жерге дейш жакындайтынын кайтерсщ. BipaK 6i3 камшы сштемедак. БейбИ адамдар екешм1зд1 бшдаруге тырыстьщ. Балапандар едэу1р алыстап кеткенше Сарыала каз ал- дымызды кес-кестей берд1. Каздьщ жалынышты уш: - Кетшдер б ул арадан. Б ул жер адамдар мекендейтш орын емес. Б ул араны Кудай бпзге буйырткан. Тшспендер, кет1ндер, - деген кейш танытады. Балапандар алдыдан соккан майда толкындармен арпа- лысып, алыстап барады. Ж алгы з жанын пида кылып, жан- таласа коргаган анасы болмаса, бейшара алты балапан тым коргансыз. Сарыала казды шырылдата бермешк деп 6i3 жагалау- дан кешн1рек кетш, аттардын ауыздыгын алып, тунып - С 121

турган шалгын кекке коя бердж. Алуан-алуан хош т с гул- майсаны тесенш, жантайып-жантайып жата кеттж. TeHi3 бетшен уш мын метр бижтжте адам тез шаршай ма деп калдым. Лезде уйкым келда. BipaK Сарыала каздын шырылдаган даусы ел! ееплш тур еда. Кенет гурс еткен мылтык даусы шыкты да уйкым шай- дай ашылды. Орнымнан атып турдым. Касымдагы cepiKTepiM де урпшсш турегелда. Сол-сол екен, мылтык даусы тагы да гурс етп. Кел устшдеп шырылдап журген Сарыала каз аспанда селк ет- кендей болды да, отка оранып-ертенштемен кулдилай берда. Мылтык екшнн рет атылган соц барып, ап-ашык кунде найзагай шартылдагандай болып, аспан преген шындардан темен карай уйдей-уйдей тастар домалай бастады. Bi3 жакка карама-карсы кабактан калбан етш кершген атты адамды жогарыдан домалаган сандыктай тас ат-па- тымен коса келге тулактай кылып лактырып кеп ж1берд1. Келдщ суы аспанга шапшыды. Тебеден кулаган сусыма тастар едэу!р толастамай, селден кешн барып, сатыр-сутыр басылды. Келдщ бей тын- ши калды. - Мундай бшктште мылтык атуга болмайтынын бишейтш кандай адам? - дещ орманшы Мурат. - А ж а л айдаган байгус кой. вйтпесе, балапан корыган жалгыз Сарыала казда Heci бар, - деда жылкышы Аскар. - Сарыала каздын балапандары кершбес пе екен? - деп кел бетш тшти карап мен турмын. Ештене кершбеда. Тебеден кулаган туйе тастар да, Са­ рыала казды аткан адам да ат-патымен зым-зия. Выдай карасан келдщ Ty6i кершш жатыр. А л , туйен1 тугшен, кемоп жуг!мен жутатын Typi бар. TyciHiKcie кубылыс: келд1н ту бш д ет майда тастар кершш жатыр. А л , таудан домалап тускен туйедей тастар кершбейдк 0 л г ! мылтык аткан адам ба, nepi ме, о л да кершбейдк Астындагы аты да жок. Канаты катпаган алты балапаннан б елп жок. Сол балапандар ушш басын окка байлаган, балакайла- ры ушш шыр-пыр болып, б1зге: «Кайтындар!» деп жалынган Сарыала каз i3-ry3ci3.

Сарыала каз бен онын канаттары катпаган алты бала- панынын жаназасьша Айнакол айналасындагы ан мен кус бюкен тугел жиналды. Тау басына булттар ушршш, аспан асты тунерш, каращы тартып, шарт-шурт найзагай ойнап, несер жауын долдана, ышкына сиш-сиш ж1берда. Несер сел-пэл басылганда, жартастьщ текшесшде турган Тецб1п барыс акырды: - Bi3 осынша кен дуниеге симай калгандар еместз. Bi3fli сидырмады. Содан кешн тапкан ж алгы з панамыз - Тещртаудын ушар басы еда. Жауыздын огы бул жерге де жетть BipaK жауыз жазасын алды. Кударет онын жазасын берда. А л , енд1 Куд1рет б!зд1 кашангы коргай береда. Кудай: «Сактансан, сактаймьш» деген. Сондыктан 6i3 ез1м1здауйым- дасып коргауымыз керек! - Осыны айтып Тенб1п барыс тек- ше таста отырган улар куска мойын бурып: - Сен калай ойлайсын, У лар ханым? - дед!. - Мен де сендей ойлаймын, Барыс мырза, - деда Улар ханым. - Адамдар айтады: «У лы тауга шыккан бар ма? Улар етш жеген бар ма?» деп. 0йткен1 б!здщ егаизд! жеген адам ен KayinTi деген кеселден жазылады. Осыган бола б!здщ тукым ете аз, тш п курып барады. - А л , Кулж а мырза не айтар екен? - дед1 Тенбьл барыс ынырана сейлеп. Сансыз сакиналы шр-шиыр мушзш 6ip сшкш тастап, апайтес К улж а куше кайырып жаткан жершен асыкпай турегелш: - Б1здщ адамнан баска жауымыз жок, Барыс мырза, - деда. - Bip жау болса Ci3 езнш болар едащз, Барыс мырза, 6ipaK ci3 б1здщ аксак-токсак, ауру-сыркауымыз болмаса, баскаларымызга тшепеййз. К Удай йзге нысап береш. А л , енда б1здщ осы мекеш-шздеп жалгыз Сарыала каздын тукы- мы узшда. 0лде мумкш Жаратушы кудареттщ рахьмы туссе, тукымы уз1лмес те, к1м бгледа, - деп К улж а кайтадан куше кайыра бастады. Алдына аркарлардьщ Кулжасы туеш кеткенше намыс- танып, шытынап турган Таутеке шыдай алмай, алдьщгы аягыньвд туягымен текше тасты шекш-шекш ж1берш, ай мушзда басын шайкап-шайкап койып:

- Барыс мырза, кеипршдз, менен де 6ip ауыз сез тында- ныз, - деп бакылдады. - Осы екшет 6i3 сияктыларды корг- айтын мекеме курды деп ещ, 6ipaK алдымен б1зшандыпата- тындар сол мекемен1н адамдары ма деген к у д т м бар, бак- бак-бак... А л , бейшара Сарыала каздын Кудай иманын берсш, бак-бак-бак... Тенбш барыс: - Тагы да гамде кандай niicip бар? - жан- жагына тандана карап койды. Корыр аю корбан-корбан етш алга шыкты: - Егер Сарыала каз шыннан елген болса, е л ш су бетше калкып шыгар еда. Мына мен келдан бетше TecLne карап-ак турмын, ешкандай б ели жок. Онын жаны аспанга ушып кета. Кудай бар болса, Сарыала каздын тукымы узшмеу1 тшс. Мен солай ойлаймын, - деп корбандап барып орнына отырды. Тенбш барыс жартастан теменге карай ущлш, текше тастардын устшде шокиып-шокиып отырган кек каскыр- ларды керд1. - Сендер мунда кайдан журс1ндер? Мундай би1кке KOTepuiMeymi едшдер гой, - деп каскырларды жактырма- гандай сынай танытты Тенбгл барыс. Каскырлардыц кекжал арланы: - Ол рас, Тенби: барыс, б1здщ мекен1м1з томен, ылди жакта. BipaK мылтык асынган адамдардан кебшесе корлык корген 6i3, каскырлар вулей боламыз. Бшкте осындай ан- кустардьщ курылтайы болып жатыр дегенш алаканат сау- ыскаинан естш, 6i3 де барып тындайык деп келш едж. Ешк1мге зиянымыз жок. Бейбй максатпен келдж, - дед1 алпауыт Арлан. - Бул жиын биж шыцнын манайын мекендейтш ан- кустардын маркум Сарыала каздын жаназасына арналган каралы жиыны, - деп Тенбш барыс тастардын текшесшде турып каскырларга ескерту жасап койды. - Осындай киын- кыстау свтте Кок Bopi атанын балалары коркаулыгынды icTen журмесен болганы, вйтеу1р. Кекжал Арланнын желке жуш TiKipeffin, Тенбш барыс- тын мына ескертуше намыстанып калды: - Ол не дегенщ, Тенбш барыс мырза, Кек Бершш бала- ларын «коркау» деп корлама. Bi3 де, езщ сиякты байтак лаланын тесшде мын-мындап жорыткан акбекендершн

ауру-сыркауын рана канагат тутып кун керген халыкпыз. BipaK 6ip кезде 6i3 03iMi3 асырап еырген адамдар еырда. Шыккан тегш, киесш умытып кетп. Акбекенда кырып сал- ды. Б1зда де аспаннан «вертолет* деген бэледен атып, азайт- Адамдардьщ малый жесен жегенщда желкеннен шыга- рады. Сонда не ктейю з? Кайда барып кун керем1з, Тенбьл ба- рыс?! Кабыргадан койылган каЬарлы суракка Тенбы барыс не деп жауап берерш бшмей, жаны куйзелгендей ынырана берда. - Обалын адамдарга, - деда акыры Тенбш барыс. - Адам- дардын акылы кыска, 6ip кезде Кок Турйстердан туп ата- сын каскырлар асырап, содан тукымы ocin кеткенш умы­ тып кеткен. Кок Bepi Кок Турштердщ KHeci рой! Соны олар калай умытады? А , мумкш адамдарга Кудай акыл-сана 6epin, мешрш буйыртып, акбокендерда ещц кыра беруше тиым салып, дала киштерш кайта кобейтер... Кек бершердщ арланы аспанга карап тумсыгын котерш: - Уа, Тецбдл барыс, айткан сездерщ Ж аратуш ы Кудареттщ кулагьша шалынсын! - деп озандата узагынан улыганда шын-куздар жамырай жан.гырыкты. Аслан астын кущрентш Арлан улыганда, б1здщ атта- рымыз кулактарын тшшитш, окырынып, rim i 6ipeyi урей- лене сшп-сиш ж1берда. Осыныц 6epi он мен тустщ арасьшда еткендей тангажай- ып коршютер болды. блде мен уш мьщ метр бшктжте окпеме ауа жетпей кина- лып, уйыктап калдым ба? Yu i салт атты жогарыдан томен тусш, ылдилап келе жатырмыз. - Осы мен елгшде уйыктаган жокпын ба? - деп сура- дым касымдагы Аскар мен Мураттан. 125

- Жок, - деда Мурат орманшы бетше тандана карап. - Аздап кана кез шырымын алган сияктысын... влгшде 6i3 аттарды отка койып, кегалдын устшде кисайып жатк- анда, - дед1 Аскар жылкышы. - Ан-кустардьщ курылтайы болган сиякты, - дедаммен кумьлжш. - Ан-кустардьщ курылтайы болушы ма ед1? - деп тан калды Аскар жылкышы. - A -а? Дайдагы курылтай? - деп сурады Мурат орман- - Е-е, TyciM екен гой, - дедам мен ынгайсызданып. - Кандай туе кердщ, айтсаншы, - дед1 Аскар. Мен корген1мда тугел айтып Ti3in берд!м. - Мше, кызык, - дедаАскар жылкышы. - Болса - болар, - деда Мурат орманшы. - вйткеш Са- рыала каз аспаннан отка оранып, квл уетше шырылдап тускеш рас. - Уйдей-уйдей тастар кулады гой, efrreyip, - деда Аскар жылкышы. - Сарыала казды аткан адам ат-патымен суга кулаганы да рас. BipaK 6epi кершбей Kerri, - дед1 Мурат орманшы. - Мунын борш мен де корд1м, - дедш мен. - А к Тенбш барыс бастаган жиналыс... туйм болды гой сонда. Аскар мен Мурат ундемей бетьме карады. Д ел осы кезде твбем1зден Сарыала каздын таные даусы еейлда. - Мынау сол ма, баска ма? - дед1 Аскар. - Д ел o3i! - дед1 Мурат орманшы. - Калайша? - деда Аскар жылкышы. - Бул - Феникс! - деда Мурат орманшы. - Ол не тагы да? - деп сурады Аскар жылкышы. - Ортенсе, кулшен кайта TipLnin кететш сондай еулие кус болады, - дед1 Мурат орманшы. - Еспмеген елде кеп, - деп басын шайкады Аскар жыл­ кышы. Сарыала каз тебем1зден шырылдап ушып, 6i3fli ангар- дын аузына дейш шыгарып салды. Жападан-жалгыз. —С . 126

Кинапшшар wMl Т Л Б Ы Л Р Л И T E Ill.t Злиак Аркалыкка кешитп келда. Ол каудырак ак селеу баскан аэродромга келш конган кезде кун кеп п и рт калган еда. Ендажарты сагаттан кешн мекемелер жабылады. Жумы- сым ертенге калды. Конинмде «6ip кун бос кега-а у» деген екш1ш бар. Аркальщтын мейманханасьшан маган да 6ip койка тида. Жата кетуге вл1 кун ерте. Каланы аралап 6ipa3 журш кай- ткым келш. А лк ы зы л бояулы KeniKi аспан. Кызгылтым канатты акша булттар та б еп батып бара жаткан кущи кимай мунай- ып калган. К еш м нурдын аясьшдагы Аркальщтын жана yitaepi аскак квршеда. Кектемде еплген агаштардын жапырактары саргайып, олар да к е ш т самалмен сыбырласа бастаган. Жаздын тез оте шыкканын, акырган ак боранды кундердщ келе жатка- нын курсше тусш енг!мелей ме дерсщ. Аркалыкта вл1 жасыл парк жок- Кала жана. Каланын жаналыгы сонша, оньщ дел ортасында турсан да мурньща дала жусанынын анкыган Hici келеш. Кала нншде жусан еспесе де, оньщ Hici Аркалыкты аралап журедь Аркалык даламен айкара кушактасып жатады. Жастар- дьщ серуен салатын арнаулы орны ел1 жок. Сондыктан бул каланьщ жастары кешке жакын Аркалык ендар1ст1к баскар- масы орналаскан улкен уйдщ алдындагы аланга жиналады. Аланньщ аядай жер1асфальтталган. Оны «пятачок» дедш. Осы «пятачокта» жастар би билейда. Буган А р к а л ы к ж астары ны н 6epi сыя бермейд1. Сыйганынша билеп, сыймаганы сырттан карап турады. Сол сырттан караушылардьщ катарына мен де косылдым. - С 127 —

Музыка сикырынакаракек аспаннан жулдыздар сыгалай дарайды. Именшек балалар сиякты «Тейт, дарама!» деп 6ipey зеюп тастайтындай, жаутад-жаутан етеда. «Жердей жандар неткен кедицц, неткен тамаша», — деп кездер1 дызып, танбоп жыпылыктайды. Ардалыдтыд шамдары да жарк-журд ете далды. Ас- пан жулдыздарыныд кез1уялып, бурынгыдай емес кудйрт тартты. Би аланыныд алакеледкей сейшдд Сонда маган деп п ш ш тд дншен е з т е таныс 6ip адам кершгендей болды. «Сол ма, о л емес пе?» дедам inriMHeH. Ол менен 6ipep адым алда тур eni. Бей 6ip дырынан кершеда. Жайлап алга шыгып, артыма бурылып дарадым. Жод, о л емес. Рас, K03i сонын кезшен айнымайды. Ушдын шашып туратын даршыга дара дез. Bipan оныд бет ажары мулде мундай емес еда. Жуз1 дараторы, дыздын бетшдей улб1рек еда. Мен сонгы рет дергенде иегше урпек жун енда гада тебшдеп деле жатдан. Мурны тэмпектеу, б1рад суйшмд1 болатын. А л мынаныд бет-ажары Tiirri б1ртурлд коп тыртыд, бетке жапсырган коп тершщ курагы сиядты. Он жад шедес1 дызылшада балапанныд тердашдей дызгылттанып барады да, самайга жете бере кекпйл тартады. Мандай тусынан елдеб1реу электр nicipriiuiH жург1зш етдендей дигашынан шодырайып белдеу сызыд далыпты. Од жад дасынын тек дуйрыд жагы гада бар. «Ол емес!» Ив, ол мундай емес. Онымен 6i3 интернатта Куншуад даласында 6ipre болганбыз. Менен 6ipa3 жас дйш. Содгы рет бурнагы жылы кергенм1н. «Ага, ci3 дусап жур­ налист болгым келед1. Журналистика одуына тусуда кездеп журмш», — деп еда. Мумкш емес. Оныд Ардалыдда келетш Дегенмен артыма тагы бурылдым. Сол сетте ол да маган кадала далды. К ы зы л тыртыдтар арасындагы е м кез вдмешмнен eTin барады. Мен тайдадсып детт1м. «Ke3i не- тден зэрл1 еда!» Бейне 6ip магнит тартдандай басым ез1нен-ез1 тагы бурылды. Тагы да сол суеты кездер. Сел езу тартдандай болды. Сонда бетшдей йрескен тыртыдтар йрийп, димыл- дап, 6ipiHiHуетше 6ipi мшш алгандай болды. Оныд езу тар-

тканы: «6й, бвлем, танымадьщ ба? Тани алмассын!» — де- гендей еда. — Саламатсыз ба, ага! Танымадыцыз-ау деймш? — С ет... Оралмысын? — Дел езтш ... Мен колымды усына бердам. Ол мунымды каламагандай ез колын балу созды. К ол емес, кедар-будыр келтек уста- гандай болдым. Осыны G3iде сезгендей, жылдам тартып ала койды. — Танымадьщыз гой, ага, — деда тагы да езу тартып. — О не дегенщ, Орал! Мен сеш б1рден таныдым. BipaK уксас 6ipey ме деп... — Жарар, ага, жубатпацыз. Онан да кайдан ж ураз, ел- журт аман ба? Соны айтьщыз. Озда мен анда-санда газеттен окып турамын. Мунда кашан келш калдыцыз? Командиров- кага гой шамасы? — Ие, иэ. Командировкага. А л , езщ кайдан журсщ? Мен оны колтыктап, би тобынан алып шыктым. — Ертец комсомол комитетшщ бюросы болады екен. Соган шакырган екен. Аркалыктын тунп аспанын ауыр булттар торлай бас- тады. Толыксыган ай сол булттардыц арасынан елсш-елсш кершш калады. Салкын леп д е н е т турпыкпреда. Оны елейтш жастар жок. «Пятачоктан» араб тангосы сызыла шыкты. — Куз ту ст, — деда Орал аспанга карап койып. — Мен мунда алгаш келгенде кектем ед1. ...Болме iiiii алаколенке еда. Мен шам жакпакшы бол- дым. — Соны жакпай-ак койсаныз, ага. — Неге? Каращыда отырамыз ба? — Кеше шамдарыньщ жарыгы туеш тур гой, жетер со 03i турып барып, терезенщ желкезш ашып койды. П а­ пирос тутатты. Вокзал жактан паровоз айкайлады. Орал соны тында- гандай, папирос тартып 6ipa3 унйз отырды. 9-913 - с . 129

— Осы дауыс cure веер ете ме? — Соны байкамаплын, — дедам мен. ~ Паровоздын даусы. BipaK оны 6i3 совхоздан еегге ал- маймыз. Мен туратын «Сарбаздар* совхозы Аркалыктан алпые километр жерде. TeMip жолдан жырак. — Онда калай барып журещ, Орал? Ол папиросты сендарт, желкезден лактырып ж1берда. ...Пойыз ш ей жок 6ip туннельдщ ioriHe сунйп кеткен сиякты. Б ул туннель емес, тун еда. Купедей KepmLnepiM уйкыга KipicTL Пойыз жолаушыны жаксы елдилейда. Пойыз жолаушыны даттеген жерше жылдам жетшзш кана кой- майды, камкор анадай тербейп уйыктатады. Онын элдише мен гана алданбай отырмын. Терезеден карасам, сырт карангы. Сол карангылыкпен пойыз зымы- рап келеда. Терезе сыртыньщ карангылыгына карап отырып, мен ез1мшн жанашыр жакындарымды керемш. Тун карангысы тек маган гана арналган алып экран сиякты. Сол экраннан турлЬтурл1 кершдатер ж уйрш вйп жатыр. Мше, мынау бурыл шашты, ак кимешекй, кара шибар- кыт бешпент! бар кария менщ карт вжем. Ол менщ вкемнщ шешей. Мен соныц ак тесш ем1п вскенмш. ©з анамды бшмеймш. Кырык уппннн жылы какаган карлы кыста вкем- нен «каракагаз» келшй. Шешем келей жылдын кысына дейш отырып, вкемнщ жылын 6epin, вжемнен руксат алып, баска жакка кейп калыпты. Оны маган вжем айтады: ба­ ска 6ip ауылга кейп калды дейда. Баска куйеуге rain Kerri демейда. 03i осыны айтып курсшед1. «0зщ eciK кврген вйелещ, оньщ уетше артыннан шескен балан болса, кункврющ каран болады, карагым. Оралды та- стап кет. Басын болса вл1 жас. Талай бала табасын, кудай берсе. А л маган кудайдын осы Оралдан баска 6epepi жок. Оны да алып кейп, аныратпа. Аныраганым аз емес», — деп меш альш калыпты. Сеййп Куншуак каласьшьщ касьшдагы «Куаныш» колхозындагы ЗаЬира атты кызыньщ колына ба­ рып турыпты. вжем эт сол Куншуакта. Кайран вжем, Ka3ip не датеп отыр екен. 0лде уйыктап жатыр ма екен. Кайдан уйыктаушы еда. Меш ойлап жатыр

гой. Tiirri уйыктаган кунде де тусшде м е т керш жаткан шыгар. Мен де 6ip тауфыксыз баламын гой. бж ем итпплеп ейрдь 03i айткандай «канаттыга кактырмай, тумсыктыга шокыттырмай» ейрда. Tiirri согыстан кешни ауыр жылдын езшде кызынын жалгыз сиырьшын майын саткызып, тапк- ан-таянганын менщ успм е жапсырды. «Жаксыдан калган жедагергм» деп м е т алдына алып, басымды тесшщ астына басып, ынылдап кеп отырар ед1. 0ткен жылы Алматыньщ сурет галереясында Ленинг­ рад Эрмитажынын кешпел1 кермей болды. Сонда мен зал- ды аралап журш, 6ip ак мермердан кашалган бюстке кезгм туйп кетш, ЖYpeгiм ойда жоктан луп -луп етш согып коя берда. Менщ кез алдымда эжем турган сиякты едь 0ттен, кимешек кийзш кояр ма eai, аумаган ежем. Сейтсем, ол Вольтер екен. Кедами «Ж ака тарихта» жа- зылган Вольтер. Tici тусуден пайда болтан кемиектпч, мыс- кылды кулгай, кул1мдеген еж 1мд1 кез1 — 6epi эжемнен аумайды. BipaK менщ эжемда ез1мнен баска ешюм бишейда. А л Вольтер болса, менилж тщ улесше тиген адам. TinTi о л туралы б1здан6ip казак акыны: «Уа, Вольтер, аруагьща иемш бас» деп толгау да жазган. ...Пойыз зымырап келеда. Ж олауш ы лар уйкыда. Вагон шпндеп абыр-сабыр басылып, жас балалар жылаганын койып, радио «кайырлы тун» айткан сон пойыз денгелегщщ еш кулакка анык келеда. Пойыздьщ толып жаткан денгелеи кос рельспен косылып, мына тунде «Сарыарка» кушн арын- дата тартып келе жаткан сиякты. Б ул кещлге солай. Ойтпесе, денгелек дурсинн баска 6ip еуендерге де уксатуга болады. Б ул сарын Пахмутованын «Геологтар» енще де келе береда. Есщ1зде ме, осы 6ip жан теб1рентетш ен? Кун батканда кыркадан асып бара жаткан 6ip топ геологтын бейнесш кез алдына екелш, алыска-алы- ска, epniK киырына шакыратын осы эн менщ кеудемде кумб!рлеп турады. Мумкш, каз1р менщ пойыз устшде тун катып, бейтаныс жерлермен жортып келе жатканыма себепкердщ 6ipi осы ен шыгар... Тунда жарып, жымын кагып, анда-санда шогыр-шогыр оттар кершеда. 131

Куй тарткан, ен салган узак жол! Сен 6ip кезде осы куйщмен, осы алуан сарынды енщмен алыска-алыска менщ экеми де узатып салдын гой. Мен екемдд суретшен бшемш. Майданнан ж1берген сол сурет ежемнщ твс калтасында журе-журе 6ip турл1 сарг- айып кеткен. Кагаз атаулы кун ти п , не су тшп саргаюшы едь вкемнщ суретше вжем шан жуытпаган. Таза ак шубе- рекке орап, кеудесше тумардай тагып журген екен. Мен ежемнщ сагынышы сурет кагазына жуккан гой деп ойлай- мын. Калай болганда да, сурет саргайып кеткен. А л онжыл- дыкты б тр ер жылы ежем оны маган берш: «Жогалтып алма, жогалтып алма!» деп катты тапсырып еда. — Жаксыдан калган жвди-ерш. Сенщ екен жаксы ед1. Сен де жаксы бол! — дей беретш ежем. Cipe, осы айтканымды умытып кетпесш тузде жургенде деп в д ет берген шыгар. А л жаксы болу дегеннщ не екенш ол кезде мен тусше бермеуып ед1м. Сурет Kaeip менщ тес калтамда, журепмнщ тусьшдакеле жатыр. Бурьш о л комсомол билетамнщ йпшде турушы едь BipaK райкомда билет!мд1 талап еткен кезде, c yp en i шыга- рып алдым. Сонда влдеб!р ыза шпмде буркылдап кайнап, сонын буы кез!мнен жас болып шыга жаздаган. Суреттеп вкемнщ кезше козш тусш Kerri. «Жылама! Берж бол!» — де- гендей едаол маган. Мен жыламадым. вжем, мумкш, оны маган осындайдын вм1рде боларын бЬйп берген-ау. Суретте вкем вскери форма кшп, автоматын серт устап тускен. Bip касы 6ip касынанrepi сел кетерщш, ушуга умты- лган кыраннын канатындай. А л K03i суеты. Б ул менщ екем. Маган нагыз батырдын 63i сиякты кершеда. Онымен ежем айткан киссалардагы Алламыскада, Кобыландыга да. Ер Тесптккеде, Tiirri бертщдеп Амангедшге де уксата берем. Ол менщ екемнен repi ютаптагы батырла- рга кеп уксайды. Суреттщ аты сурет кой. Ол адамнын 6ip сеттш, кас кагым арасындагы, фотоаппараттьщкнопкасы басылган замаггагы eMipiH гана камтып калган бейне. вкемнщ сурей 6ip калып- тан езгермейщ. BipaK о л да кулген шыгар, о л да капаланып ашуланган шыгар. Талай рет куанган да шыгар. Сол шак- тардагы турш коз1ме елестете алмаймын. Ол менщ кез ал-

дыма автоматын серт устаган суеты батыр кушнде турады да кояды. Даладан уйкысыраган 6ip-eKi от кершдь Пойыз сол от- тардын тусына сел аялдап турды да, ж улка тартып журш Kerri, влдекайдан yiimmri середен б1реудщ керз1 етш. ушып туей. Менщ карсы алдымдагы середеп кыз баганадан 6epi ipre жакка карап уйыктап жатыр еда. Енда он жамбасына аунады. Костанай облысынын 6ip ауданьша практикага бара жаткан студент кыз ез ыстыгына 63i шыдамай, ак просты- няны аш белше карай уйкысырап ысырып тастаган. Пойыз денгелегшщ ыргагымен кыздьщ шыгынкы Tociдар-дар етеш. Колы тосшен томен карай сыргып туеш, полкадан салбы- рап асылып калды. Аш ы к иыгы жаркырап, алакеленкеде адамнын басын алтыннын буындай айналдырып, ею кезда арбап алды. Уйкыда жаткан кыздьщ денесше муншама езеурей кара- ганымды ©3iM кейшнен барып байкадым да: «Мен де уятсыз екенмш-ау», — дед1м. Практиканттын балкыган денесшен KG3iM тайкып, тагы да терезеге карап отырып: «Нэллиден баска ейел баласын кергенде де ж урегш мунша катты сога алады екен-ау, сумдык-ай!» — деймш. Неге булай, ердайым-ак адамга акы л патша бола бермеши екен. Верещагин салган суреттей Аксак Тем1рдщ босагасын корыган сакшылардай, акыл mipKiH, удайы адам мшезше карауыл карап турса гой. Сонда мен университет- тен де куылмас ещм, комсомолдан да шыгарылмас едам. KiM б1лед1, сонда Нэллиден де м улде айрылмас ед1м. Кезд1 жумып, ойлап кетт1м. ...«Ecui! Есш!» деген ун маган алыстан талып еетшгендей болады. 9лдек1м: «Есш! Есш!» — деп турткшейдь Коз1мд! ашып алсам, жолсерж екен. — Есш станциясы! Сары шабаданды котерш тыска шыксам, станция басы тым-тырыс. Вагон жагалап, децгелектерге унше карап журген 6ipep адамнын гана панарлары жылтылдайды. 133

Станция басы караты . Аспанда жулдыздар кершбейда. ©нменнен еткен суык ж ел панарлы адамдардыц кара шинельдершщ етегш желтлдетеда. Тепловоз щгенше боздап тун тыныштыгын бузды. Ва- гондар 6ip сетке калгып кеткендей едк енд1 6ipiH-6ipi туртгалеп оятып, козгала бастады. Вокзалда жолаушылар отыратын жалгыз белменщ iiui лык толы екен. Ж агалай еденге жатып уйыктагандар да, жауырынын кабыргага суйеп отырып уйыктагандар да бар. влдекшдер уйыктап жатып йсш шыкырлатады. Б1реулер тусшде сейлеп жатыр. Велме inii капырьщ. Сакалы ескен 6ip ж т т бурышта терк карап тем ей шейп отыр. Далага шыгып кетейш дедам. BipaK даланыц кара суыгы 6epi-6ip кайта куып тыгарын б1лш, ipKbiin калып едам. TeMip пеш жактан окыс дауыс шыкты: — Негып турсыц, отыр! Бурылып карадым. Аксары шашы уйпаланып мандай- ына тускен, шабаданынын кыры батып б ей езигш калган жас ж т т 6ip кезш жумьш, 6ip кезш сыгырайтып ашып жатыр екен. Ол сыгылысып, еденнен орын 6eprici келда. Мен козгала коймадым. Бейтаныс кой. Калтамда азын-аулак тиын-тебен бар еда. — Тан атканша какшиып турасын ба! — деда де ол кара пелтесшщ жагасын кетерш, кайтадан уйыктауга бет койды. — Кайда барасын? — А ркалы кка, — дейм1н мен сыбырлап, уйыктап жаткандарды оятып алмайын деп. — A -а, Аркалыкка ма. Бурыштагы кабасакал жетелден булыгып, дем1 таусы- лып кала жаздады. Тем ей тартып еда, коя койды. влдекайдан етеш эндета. Сол — сол-ак екен, Ecumeri кораз бмкеннщ 6epi 6ipiH-6ipi тугендесш шыкты. — Кеп кешпспей тан атады. Уйыктап алайык, — деда жанымдагы ж т т кез1 жумулы жатып. — Уйьщта, уйыкта. — Сен кысылма, басьщды менщ иыгыма коя бер, — деда ж т т маган карай аунап тусш. Мен онын иыгын жастана кисайган болдым. Иыгы бшкте, жайсыз болды. Жауырыны какпактай екен. Менщ басым б1рте-б1рте сырганап онын кеудесше туей. Cipe,

агалы-шип адамдар осылайша б1ршщ кеудесше 6ipi басын койып уйыктайтын шыгар. Менде 6ipre туган ага да, ни де жок. Тек, ез1мше ойлаймын, агалы-ншп балалар кушакта - сып жатып уйыктайтын шыгар деп. Ж М ттщ кара пальтосыньщ астьшан, дел менщ кулагым- нын тубшен журек дурсшдейда. Ол маган елденелерда сы- бырлап айтып жаткан сиякты. Ж ш т т ш e3i уйкыда, ал ж уреп мешмен сырласкысы келетш сиякты. О л cipe: «Адам ­ дар 6ipiHiH кеудесше 6ipi басын койып жатканда, журек атаулы да жайрандай туседа, кердщ бе менщ калай сокка- нымды», — дегендей болады. Бурышта отырган кабасакал 6ipey буындыргандай ышкынып барып тагы жетелш ж1берда. Жанымдагы ж т т оянып кетть — Атынюмсенщ? — Орал. — Орал? Ол не деген сез? — Дайтып кел, вернись деген сез. Мен сотые жылында туыппын. Мен туганда екем майданга аттанып бара жатып- ты. Окем жещепен аман оралсын деген тшекпен коя салган — A -а! Менщ атым — Виктор. Мен де согыс басталган 1941 жылы туганмын. Содан менщ папам Василий майда­ нга кетш бара жатып, Виктор деп ат койыпты. «Виктор» латынша «жещмпаз» деген сез. Ж ещ ске жетешк, жещепен оралайык деп койыпты. Кызык-ай, екеум1здщ атымыз укса- стау екен. Жарайды, уйыктайык. Сен неге уйыктамай жа- тырсын? Жайсыз ба? Басынды былай койып уйыктай бер. Б1раздан сон турамыз. Танертен Аркалыкка пойыз журедь Мен де солай барамын. Виктор тагы да кор ете туст1 Менщ м р п т м ипнер емес. Жат жер, жанында бетен адам. Уйренбеген жерщ уйкы да жатыркайды. Турл1 ойлар келе берещ. Ешнерсе ойламаймын десенде болмайды. Д ел кулагымнын тубшен Виктордын ж уреп дуре-дуре согады. Виктор — жещмпаз деген сез екен. Мунын да eneci майданга кеткен екен. Оралды ма екен? Сурасам кайтед1? Жок, уйкысын бузбай-ак кояйын. Кызык-ау 03i. Адам уйыктап жатыр, ж уреп уйыктамай- ды. Ж урек 6ip сетке де уйыктамайды. Онын токтамаганы, уйьщтамаганы жаксы. Онын талмай, талай-талай ж ыл узак

сокканы жаксы. Журектщ токтаганы жаман. Адамнын да токтаганы, токыраганы жаман. Адам да тынбау керек. Ж урекке uiece бшген жен. Осыны ойлаймын да тез1рек турып кетюм келедь Бара жаткан жер1ме TeeipeK ж еткш келедь Te3ipeK б1рнерсе icTeceM деймш. Сонда журектщ согуы тегш кетпес едь Дэл кулагымньщ тубшен Виктордьщ журеп дурсшдейш. Мен абайлап басымды сыргытамын. Кеудесше салмак туспесш. Ж у р еп еркш соксын. Басымды Виктордьщ сол колтыгыньщ арасына койып кезшж жумдым. Виктор м е т кушактап жатты. Менщ агам да, нам де жок. Агалы-Ьшп балалар дел осы- лайша кушактасып жататын болар деп ойлаймын. KiM бьледп Ага лы -iHini болтан жаксы гой. Октын-октын ышкына айкайлап, узын составты пойыз- дар Есшге токтамай заулап етедь Далгып кеткен адамдар ащы дауыстан кездерш багжан-багжан епйзш ашып ала- ды. Bipey екщнп жамбасына аунап тусеш, 6ipey басындагы шабаданын сипалап кояды, 6ipey K03i кызарып: «Кай пойыз?» — деп сурайды. «Ж ук пойызы» дегенщ ecriciMeH кайтадан бук тусеш, кабасакал кауырт 6ip iciH умытып кет- кендей калтасындагы темеюге жармасады. Журтпен 6ipre 6i3 жаткан белме де уйкысынан шошып оянады. Кабырга- сьшьщ сай-суйеп сыркырап, едет дешрищейдь Волат денге- лектер болат жолды солкылдатып, 6ipTe-6ipTe алыстап, дур- cbii де бэсендей беред1. Ж у рт кайта калгиды. Еден де шрьлдегенш кояды. Дала да мулгш кетещ. Тек анда-санда тун тунегшен уйкысыраган алдеб1р дыбыстарды естшсщ. Жамбасым ашып ауыра бастады. Еден батып Kerri. Ой- ьша тагы да ежем, университет, Н элли тусш, сонын бершен айырылып, енщ алыста, агаш еденнщ устшде жамбасым сыркырап жатканыма корланып, езшнен ез1м жылагым келш. 03iMfli-e3iM аяп, кешлш босады. Bi3 далага шыкканда аспандагы сонгы жулдыздар боза- рып, тунп суыктан олар да тонгандай калтырап тур екен. Тундеп туйдек-туйдек булттарды 6ipey сыпырып тастаган- дай, жым-жылас. 136

Кыс пен кектемнщ арасын кара кылдай как белш тура- тын б елп жок. Аспан жас баланын кезшдей KipuriKci3. BipaK ауа салкын. Ауада кезге квршбес дарил толкып жаткан- дай. Танньщ атып, куннщ шыгып кеде жатканына ауа да шаттангандай, миллион толкын кезге кершбей теб1ренеда. Жан дуниен сол толкынга сунгш-сунгш шыккандай ceprin, 6ip дулей куш с е т алаканына салып, жас балаша сешрт кендей болады. Сонда жер бетшде жоргалау ушш емес, алы- ска самгап ушу ушш жаратылган жандай сез1мге беленесщ. Б ул сенщ eMipiimeri неппнпп кектем? Жиырмасыншы екен-ау! Кектемд1 керген кандай жак- сы! Умытпа, Орал, сен вз ом1рщнщ жиырмасыншы кектемш EcLn деген станцияда, тын тершде карсы алдын. Аш ык аспанда ак шэшдей улб!реп, узыннан узак, 6ip шубалан i3 калды. Ол i3fli калдырып бара жаткан ак KyMic ушак шыркау бшкке шаншыла шыкты. Аспан тынышты- гын селт етюзген зор дауыс ушак жылдамдыгынан калып барып естыцц. Ушкыр ушак дэyip сипатьшын нышанындай тан атканда едеш ушкан сиякты. Кун ушкырлыктан басталды. Танньщ атканын атырапка куана жарил еткендей ecKi паровоз айкайлап-айкайлап ж1берд1. Kerin бара жаткан кысты кимай кисык агаш басынан ала карга карк-карк етть Кейде осылайша жаксы мен жаман жарыса журед1. Виктор менен сунгактау кершд1. К екш ш кез1 аспан тустес. Кара пальто езше кыска сиякты. TipceriH кагып тур. Ол мурныньщ ушына шыгып келе жаткан безеуд1 сипалап 6ipa3 турды. — Аркальщка барамыз гой сейтш? — Аркалыкка барамыз. Виктор ею колын кекке кетере керипп алды. Cipe, так- тайлы еден оган да батып, туда бойын cipecTipin тастаса керек. — Аркалыкты бурыннан 6brymi ме едщ? — Жок, 6ipiHmi рет келе жаткан бет1м. — Онда жакындарына конакка барасын ба? — Менщ жакындарым Куншуакта. Мунда Торгай ты- нына келе жатырмын. — Онда пойыз жургенше 6ip жерден тамактанып алсак кайтеда, екеуьйздщ жолымыз 6ip екен.

Кун ani ерте болса да асханага адам толып калыпты. Мен кезекке турдым. Виктор азык-тулж дукенше жупрш К алт-к улт еткен устелге отыра бере кабыргадагы: «Мунда спиртп шнмдж екелш йнуге тыйым салынады* — деген жазуга кез1м туей. Ашкарынга шжен Кызыл арак inrri куырып, цнекке6ipey шок тастап ж1бергендей кыздырып ала женедщ. Карыннын шурылдап ашканы да, тактайдьщ жамбаска батканы да ес- тен шыкты. Bip жапырак kohui кун квзш корген жауказын- дай жайрандай бастады. Мен елен айткым недель «Хорланды» айткым келдь вйт- кеш оны айта бастасам-ак, Нэллиш — Нейбелнп кергендей боламын. Нэллидщ шьш аты Нешбел1 гой, жора-жолдаста- ры Нэлли деп кеткен. — Тамак ал, — дед1 Виктор менщ нендей ойга шомып кеткен!мд1 байкап. Оньщ бет-аузы кызара бастапты. 6cipece безеу шыккан мурныньщ ушы шикандай. — Тамак алысыц нашар гой. Ж еп ал. Аристотель айткан: «Кейб1реулер imin- ж еу уннн oMip суреда, ал мен OMip суру ушш шнп-жеймш« деп. — Сен философсын, Виктор. — Мен философтын айтканын кайталаушы ганамын. Мен оныд касык устаган колына карадым. Токпактай жудырыгында карамай дагыныц табы бар сиякты. Сол кольшьщ бас бармагындагы тырнак кап-кара. «Балгамен урып алган-ау», — дешм кпшнен. — Сен тракторшысьщ ба, Виктор? — Танкпишщ баласымьш гой, тракторшымьш. Мен курсшш салдым. Мен онжылдыкты окып жургенде мектеп ауласында ба- ягыдан калган 6ip ХТЗ-нын канкасы жататын. Практикум сабагында балалар жак-жак болып, согыс ойнап, трактор канкасын танк етш алуш ы едак. Тракторды 6i3 окыган еместз. — Мектепте окып уйрендщ бе, Виктор? — Ив. — Кайда окыдын? — Крюковода. Мэскеуден ары. — Сенщ папан бар ма каз1р, Виктор?

— Ж ок, Крюково тубшде 1941 жылы кузде-ак ок тшп, каза болган. Крюковода туыскандар зираты бар. Ол сонда. — А л менщ екем Курск догасында... 1943 жылы. — Да-а-а, — Виктор да курсшда. — Орал. «Вернись» деген сез. Окасы жок, туыскан. Ам а л бар ма. 9зш1з адам болдык. Енд1 дукенге мен жупрдам. Ж олдасымнын алдында карыздар болып калмайын дедш. Сейтш, тагы 6ip жарты кызылды б о л т ццкеннен кейш, б1з жолга шыктык- — Х ош бол, Был! — дедам мен пойыздьщ тамбурында турып. — Сен туралы мектепте б1зге «география агай» Муста­ фа ештене айткан емес. Аркалы к туралы да ештене айткан емес. BipaK елЬ ак жазыларсын география окулыгына. Б ул айтканымды куптагандай Есшдщ ecKi паровозы шы- нгырып-шьщгырып ж1берда. — Торгай ойпаты,— дедаВиктор «Есьл — Аркалы к» пойы- зы еркш кулаш сермеп ен дала кушагына енген кезде. Виктор кннкентай кызыл атлас кггапшасына ущлда. Ат- ласта Торгай даласын сэры бояумен бояпты. А л пойыздьщ тамбурынан б1зге к е п жанадан тебшдеп келе жаткан жап- жасыл дала кершеда. «Ой, ты, зима, морозная», — дейда паровоздьщ айкайы- мен араласа шыккан он. «Ноченька яснозвездная», — деп удере костап екетеда элденеше ун. «Шагырмак жулдыз, шарт аяз» емес, к©г1лд1р кектем каз1р. BipaK вн уакыт тандамайды. Он адам кещ лш щ жар- шысына айналган кезде уакыт талгамайды. Бугш аспан ашык. Ti3urin ушкан карала каздар кершеда. Cipe, Аркалыкты 1здеп келе жаткандай. Алыстан келе ж а­ ткан Typi бар. Тамбурдан аягымды салбыратып ж1берш, туткадан мык- тап устап аспан тукгарше ущ ле тусемш. Виктор турегеп турып, кызыл атластан бас алмайды. Б ул аспаннын аясы кутты. Бул жерде дуниеде ете сирек кездесетш кызгылтым кокиказдар мен аккулар ушады. Гарышка тунгыш адам да осы маннан ушкан. Байко- ныр осы арадан онша алые болмас деп шамалаймын. «IIIipKiH, — деймш сонда вз1ме вз1м. — Пойыз Kaeip 6i3fli ике сол Байконырга карай алып зымырар ма еда. Оган жете

бергенде пойыздын 6ipiHini вагонынан авиация генералы шыгып, байконырлыктарга: — Жолдастар! Мен мунда жана гарышкерлерда алып келдам. Булар кеп кешжпей айга ушады! — десе гой. — Та- ныс болыныздар: Орал Сауранов, Виктор Черногоров...» Ойымньщ соны туске айналып кеткенш де байкамаппын. 0 к мен тустщ арасын айырып болгысыз. «Мын 6ip тундегЬ Абдрахман ибн Хаттабтын кондыргы мотор орнаткан та­ кыр KyieMi 6ip жогары кетерипп, 6ip томен тусш, ауа шункы- рына урынган ушактай булталактап келе жатыр. Мен юлемнщ шетшдеп шашактан устап ушып келемш. Шашак колымнан сусып шыгып кете жаздайды. Юлемнен колым шыгып кулап тусш, вз орбитамнан шыгып, усак-туйек ко- металар кусап лагып кетемш-ау», — деп зэрем жок. Иыгымнан генерал жулкып-жулкып ж1бергендей бол- ды. Не больш калганын вл1тусше алмай, саскалактап козймда укалап ашсам, Виктор м е т тамбурдын ортасына дырылда- тып суйреп апарган екен. — Сен кой ондай киканынды. Ом1рмен коштасуга ел1ерте, — деда Виктор басын шайкап. Мурнынын ушындагы безеу- ге дейш бозарып кетшта. — Кулап кетсен гой, суйегщ де та- былмайды. — Ой, курысын, аузыма б1рдене тисе — дереу уйкым келетш едет1м, — дедам мен елденеге акталмак боп. KeeiM алакандай болды. Мына жылдамдыктан куласам суйег1мнщ табылмайтыны рас. TeMip ж ол жагасында бага- налар квз влеспей булдырап калып жатты. Виктор маган 6ipTypni узак карады. — Орал — вернись деген сез. — Тунде уйкым шала болгандаю де шыгар. — Мен е л п урейден е л! айыга алмай турмын. — Жарайды. Умытуга тырыс, — деда Виктор. Мен умытпак болдым. Bi3fli космодромга алып баратын авиация генералы коз алдымнан колбецдеп кетпей койды. BipaK аркыраган пойыз б1здаалыстагы космодромга емес, а с т ы к пен алюминий астанасы Аркалыкка алып келш ток- тады да, одан o p i журмей койды. Селем саган, Аркалык! Bi3 пойыздан тустж. Алкынган ала каргалар уш б т п , кыр-кыр етеда. Коктем олардын алкымына тузак тастаган сиякты. - 4 1 140 ^ —

— А л ещц мынау иик муфтасы болады. Онын рычагы мынау. Керш турсыц ба? — Керш турмын, керш турмын. — Мотор жумыс icTen турганда Ьйк муфтасыньщ рыча- гын басуга болмайды. Есщде болсын. Одан epi карай ш к муфтасыньщ корабы, маховип, подшипнип, тагысын тагылар йзиип келе бередь Виктор мунын берш есше калай сактап ж ур деп тан каламын. «Д Т- 54» деген мына трактордын сан алуан белш еп бар, бэрш бше беру киын-ак. Эйтсе де каз1р мен тракторды ж урпзе аламын. Далага алгаш шыккан кун-ак Виктор меш рульге отыргызды. 6 легенде трактор удай мае адамга уксап, булта- ' лактап кете барды. Мен р ульге ие болмай калдым. ] Тежегшже жармасып ед1м, 6ipey как мандайдан салып I калгандай трактор к1лт токтап, арттагы сеялкалардын т1ркеулер1 салдыр-гулд1р согысып калды. Педальщ басып ! ешм, окалак тиген сиырдай TeMip тулга шошып кетш, ыр- |шып тусть Осыньщ бэрш алыстан байкап келе жаткан бригадир Карл Казимирович менщ трактор журпзу1ме тыйым сал- ды. Онын бойы тертбак, шеушиген кннкене б еп арак imin алган адамдай удайы кызара бертш журеда. BipaK жумыс уакытында аузына арак алганын ешк1м керген емес. — Сауранов! Марш, орнына бар! — Уйренешн деп едам, К арл Казимирович. — Кешн, кешн. Даз1р 6ip минут кымбат. Ж ер кургап барады. Жауын тамбай койды. Кццрмей журщдер. — Bip кезде улы тещз алып жаткан жер енш 6ip тамшы жанбырга зар, — деда Виктор тракторга e3i отырып жатып. — Кайдагы тещз? Негылган тещз?— деш Карл Казимиро- — Bi3 каз1р 6ip кездеп орасан мухиттын тубшде турмыз. Bip кезде б ую л Торгай ойпатын шалкыган тещз алып жат­ кан. — Кой, кой, жокты сокпа. Ол кай кез? — деп коймады Карл Казимирович кызарган кезш кайта-кайта укалап. — Кайнозой fleyipi.

— Ай, Кайнозой-майнозой. Сок еженнщ ертегш. — Ешкандай ертек емес. Оньщ суы Арал, Каспий, типа Кара тещз, Жерорта тещздер1мен жалгасып жаткан. Карл Казимирович: «Болса болтан шыгар»,—дегендейунде- мей калды. Кез жетпей колбеп жаткан кен далага карады. Кеп куннен 6epi шала уйкы боп, канталаган кезш укалап койып карады. — Айта берсещз, еуел1 6ip кезде EpTic пен Обь езендер1 осы Торгай аркылы аккан, — дед1 Виктор бригадирге май- май кораптан папирос усынып. — Онын берш 6i3 бше бермейм1з. Сендер бьлесщдер, жас- сындар. Мен терт класть® бьшммен калган адаммын, — деп бригадир мунайгандай болды. — Сол агыл-тегш судьщ б1разы каз1р тым курыса жанбыр болып, 6ip cipKipen втер ме еда... Мына жер тунып калар еда. Жанбыр жок, шайтан алгыр. Тукым жерге тускеннен кешн жауын 6ip жауып втсе кудай берер еда. Ж ер кеуш барады. К а т, турмандар, кайнозой- майнозойлар... Бригадир шан баскан сары мотоциклдатеуш-теуш отал- дырып, келеа агрегатка карай шокырактата женелда. «Сарбаздар» совхозынын екшпп бригадасында жумыс датеп журген1м1зге уш кун болды. Бул Аркалыктан алпыс шакырымдай жер. Совхоз орталыгы да алыста. Куш бойы eric басында боламыз да, жатар орынга гана кос басына ба- рып, палаткада жатамыз. Уш кун деген маган уш айдай кершеда. Bi3 тунде де трак- тордын жарыгымен тукым себем1з. Уйкы аз. BipaK сеялканьщ устшде келе жатып, анда-санда жан- жагына карасан, жасылмен кемкершген кара баркыт буйра толкындарды керш, квзщ демалгандай болады. Кеш л де квтерьле береда. Квкпенбек боп твнкершген аспан кумбез1 кез жетпес жерде Торгайдын сагым ойнаган бел-белестер1мен кушактасады. Гулден гулге калкып ушып квбелектер келбендейда. Караторгайлар каптай кетерихш, трактормен жарыса ушып, б1збен ойнагысы келеда. BipaK б1здщзвру жумыстан бас бура алмай келе жатканымызды керш, аспан айдынына сунгш кетш кезден тасаланады. Елу-алпыс метрдей алыстьщта шшен шыгып, кунге кыз- дырынып суырлар жатады. Октын-октын 6i3 жакка карал

кояды. Менсшбегендей кара тумсыктарын цгуюреда. Айк- айлап, кесек лактырсан, лаждык жогынан суйретийп ба- рып, селен етш ш н е тусш кетеда. Bip куш мен К арл Казимировичке: — Каракурымдай каптаган б а л е т курту керек кой, егшнен не кояды? — дел ед1м. К арл Казимирович таргыл унмен карк-карк кулда. — Ол зиянсыз хайуан. Видай жемейда, корыкпа. Мундагы жау суыр емес, саршунак кой. Б1здан багымызга, мунда сар- шунак жок. — Эй, бшмеймш, суырыныз нагыз арамтамак сиякты. Кыс бойы кимылдамай шшде жатып-жатып, жазда шыгып, куншуакта KecLnici мынау. TipminiK камы жок, ж алкау жэндак кой. — Ундеме, — деда Карл Казимирович сонадай жерде 6i3re манкиып карал турган суырдан кез алмай. Б ул арамтамак- ты елнак баска 6ip арамтамак куртады. Суыр ceMipin, вл1 мамырлайды. Сол кезде еш жерде жумыс ютемейтш пайда- кунем арамтамактар келш аулайды. Арамтамакты арамтамак аулайды екен. Мен тусшбедам. Трактор загон басына шыгьш, Kepi карай кайта оралады. Келес1 загонда Кадыр вшкеевтщ бригадасы жур. Оньщ се- ялкашысы — Толя деген ж ш т. Демалмайды-ау сабаздар. Cipe, калайда осы бескундакте ауыспалы кызыл ту мен акша- лай сыйлыкка ие болуга бел байлап, нитей тынган адамдар сиякты. Байгеден 6i3 де ум1ткерм1з. Совхоз директоры Сардар е дегенде-ак айткан. — А л , ж1г1ттер, ap6ip бес кунде жарыс корытындысьга шыгарып отырамыз. Озганьща кызыл ту жене елу сомнан акша! Бескунд1ктщ енд1 еш -ак кун1 калды. Баскаларды бшмейм1з, 6ipaKмына кершьлерден калыспай-ак келе жат- кан сияктымыз. Bi3 загоннын шыгыс жагына жеткенде, Эшкеев агрегаты кернп загоннын батыс шебше барып кай- тты. Bipa3 токтап, сеялкаларга тукым толтырып алдык. Кун тебеден тенш тур. Жомарт кунн!н шамадан тыс сеулесшен загоннын аргы басында сагым ойнайды. — 0не, Виктор, «Торгай мухиты», — деймш мен сагымды керсетш. — Вшкеевтщ агрегатын карашы, каз1р желкенд1 кеме сиякты емес пе?

— Tiirri де Торгай мухиты емес, — д е т Виктор кабинета мшгеш жатып. — Ертеде ол Торгай емес, «Тэтис тещз» деп аталган. Трактор шенбер-шенбер кек тутш аткылап журе берет. Алдымыздан калбандап, боксе жаты салбырап суыр каша- ды. 1ншщаузына жеткен кезде барып, б1зге тунжырай карал калады. Унатпайды 6i3m. «Неткен тынымсыз жандар, жай тауып, жаннын рахатын керш жатса кайтет!» — деп, 6i3m трактор, сеялкамызбен коса балагаттап турган сиякты. Сеялканьщ устшде кетш бара жатып мен оларга жер­ дей жиып алган кесектерт лактырам. Ж етпейт. Оган су- ырлар аса сескенбещц. Жактырмай карап калады. «Саган не жок, тентареген неме. Кайдан келген немесщ! Ж е р т копарып, айырьт... Шыгар саган егш! Кабьпшьщ аузын аша бер! Жанбыр тамбай турганы мынау, карык бо- ларсын!* — деп табалагандай болады суырлар. Жанбыр тамбай турганы рас. Аспанда 03ip шешмдей булт жок. Аспанда кырандар мен каракустар калыктап жур. Мен сеялкадан тусе салып, келес1сеялкага ceicipinмшш, кораптагы бидайды кесш-косш, тепстеп коям. Аксары дэн баданадайбортт, алаканынды кытыктагысы келет. Кунмен шагылысып жалтылдайды. Сонда бидайды акындардын алтынга тенейтни eciMe тусет. Сол-сол бусанкыраган кара топырак 6eTi кеберсш, асты ширатылып жатыр. Мына ал­ тын сол топыракка себЬпп к елет. Алтын дегеннен шыгады-ау... Алыста булдырап калып койган балалык шактьщ балгьш 6ip кундершде муны маган ожем айтып е т . Еши айтса кызык болмас па ет , юм бдлет, ал сонау 6ip кезде оньщ кулагыма катты сщгеш сонша, ел! кунге дешн умытпаппын. Qni карточкаменазык-тулйс алатын кез болу KejjeK, эжем маган деп-дэмд! сут кожеден кешн, 6ip уыс бидай куырьпг, калтама салып беруин е т . Мен кап-кап ак бидайды уйден кешн кортм. 0 деп ес бихгенде журттын бидайды уыстап, калталап алып жургенш гана кергенмш. Bip куш ожем, калтама бидай салып берш турып: — Шашпай же, ботам, — дедь Калтамнын аузын Tirin коятындай-ак, арык колымен кайта-кайта сипалады, — би­ дайды шашпас болар. 144

— Шашылса кайтеш, еже? — деймш мен 6ip-eid тушрш е д е т лактырмак болып. — Кой, кой, Орал, жаман болады, шашпа! — Неге жаман болады, еже? — деймш тусшбей. — Ерте-ертеде, ешш ж уш бертеде 6ip койшы болыпты... — Ие, алдайсьщ, шашамьш, — деймш мен, ертеплердщ 6epi «ерте-ертеде, eunti ж уш бертеде» деп басталатынын 6biin. Б ул ертек кой. — Ойбай, жаным, ертек емес, шын. О л п койшы 6ip куш epicTe кой багып журш, 6ip уыс куырган бидай жеп журек жалгапты. Bip уыс бидайды б1ртшдеп кытырлатып жеп отырып, ушндеп шиеттей балаларын ойлапты. Кайтсем та- магын асыраймын, кайтсем кшмш бутшдеймш деп, салы суга кетш отырып е л и байгус абайсызда бидайыньщ 6ip денш калын шептщ арасына Tycipin алыпты. Ары i3aen, 6epi 1здеп таба алмайды. Бидай тускен жердщ шеп-шаламын б1реулеп карай кдейхо. Табылмайды. Байдын малый да, ушндеп бала- шагасын да, дуниенщ берш умытып жылап отырып, елга жерхй айналдырып карай бередь Ымырт жабылып, кез байланган сон, ещц таба алмай- тынын бшген койшы сол жерге улкен ак таягын шаншып кетштк «Ертен ерте тансерщен кой ерпзш, кайтып келш 1здеймш», — деп койган 6enrici екен. Тушмен KipniK какпай шыгыпты е л п бишара. Тун1мен 6ip Tyftip бидайдын обалын ойлап жылапты. Тан бозара койын ерпзш, еркке бет алган екен. Кеш еп жерге жакын- дай бере алдынан 6ipHepce жаркылдап кершехи. Кезхи уял- тады. Кубылып ойнайды. Койшы: «Б ул не болды екен» деп ан-тан. Сейтсе, кешеп eei шаншып кеткен ак таягы екен. Сол кушмен сап-сары сап алтын болып калыпты. О, куданын кухйретй Жылаганнын кез жасын кергенш карашы! Шын пейЬпмен жылаганда кез жасы кабыл болып, 6ip бидайдын орнына 6ip тайпа елш асырауга жететш алтын алып кай- тыпты. Муны есптен ашкарак аланкез бай, атка мшш, ершке шауып барып, калын каудын арасына едейлеп бидай ша- шып, епржтен соны 1здеген болыпты. Карны ижпей 6ipa3 корбандап, акыры бидайды кдеп таппагансып, еп рж екшш, уЫлеп-айылап, жуп-жуан бакандай таяк шаншып кетшть

Мунда да мешкейлМ калмайды кеюрдщ, таяктыц жуанын кадапты. Соньщ 6api алтын бола калады деген, коркау неме. — Соньщ 6epi алтын болып па, еже? — Жок, жаным, бай тун1мен денбекшш, алтын таякты алмак болып, тан ертемен аптыгып жетш барса, кешеп жер- де, 03i шаншып кеткен баканы ысылдап шиыршык атып, 6ip mpunn, 6ip жазылып жаландап тур дейда. Байдын зере- куты калмапты. Алтын болад деген баканы карашубар ай­ даhap болып, кос айыр кара типн сумандатып тап-тап бершть — Айтпа, еже, айтпа, коркам, — дедам мен ежемнщ кимешегшщ астына тыгылып. — Корыкпа, ботам. Жылан деген ниета жаман адамды табады. вне, сейтш, 6ip бидайдын касиетоадалдык пенарам- дыктын арасын кара кылдай как белген екен, — деп ежем менщ басымды сипалайды. Содан кейш кепке д ей т мен б1здан квшенщ кой-ешкюш жаятын Кауга атайдьздтаягына кунде-кунде карап журетш болдым. «Осы атай таягьш неге алтынга айналдырыпалмай- ды екен, елде онын едасш бимей ме екен, айтсам кайтеда!* — деп журдам. Bip кую айттьм да. Кауга атайдьщ шакшиган кез1 жасаурап, Tici жок Кызыл иеп сакал-муртынын арасы- нан кызара кершш кепке деюн кулда. — вй, Орал, екебай-ай. Баламысын деген. вжен айтты ма бул ертек-п? — деда. Содан кешн бул атайды жек керш кетам. Сейтсем, оным бекер екен. вж ем маган ертек айткан екен гой. Ka3ip сол егаме туседа. Tycefli де, ойга калам. Шынында, бидай деншен алтын сабак ecin шыкпай ма. Ендеше, мына мен каз1р Торгай ойпатьшын шыгысына «Сарбаздар* совхо- зыньщ 245 клеткасына куш ертен алтын боп шыгатын тукым ceyin келе жаткан жокпын ба! Кеудемда KepiHKipen, енсемда кетерем. Куш кеше артта калган опыкты кундерд1 умыткандай боламын. 0KciriM ба- сылгандай, терен дем алып, кез алдыма алтын дариясын елестетем. Трактор 6ip сарынды унмен алга тартады. Калт еткенде комбинезонньщ калтасынан кпнкентай ай- наны алып бет-аузыма караймын. Кара май мен улпа то- заннан кезш гана жылтырайды. Апырау, осы беимнен,

мына карамай жуккан ершмнен 6ip кезде Н элли суйш еда- ау! Д ел осы кушмде Ka3ip 6ip кереметтщ кушшен Алм а- тыга жетш барсам. Кешеде келе жатканымда карсы алдым- нан Нэлли шыга келсе... Кайтер ед1? — Е, бишара, тым титыктап болтан екенсщ гой, — дер ме еда. Ж о-ж ок, менщ TypiM титыктаган адамнын турш е уксамайтын болады. Мен онда басымды ер устап, бет-аузым- нын карамайы мен топырак-тозанын да жумастан: — Млне, кершдер меш! Мен арамтамак емеспш! Мен акса- усак та емеспш! Мен тын жердщ тесше тер тектам. Менщ ep6ip тамшы тер1м алтын болып енш шытады. Ей, жаран- дар! Сендер койшынын алтын таяты туралы не бшесщдер!? — дер едам. Сонда Нэлли матан жакындап келш: — Kemip, Орал... Оралым менщ! ©ткен-кеткен решштщ берш умытайык, — деп, танадай козшен молт-молт етш жас тамшылап турады. Айнаны калтама сала салып, сеялка корабынын ауыр какпатын ашып, бидайды кос колдап тепстеп, кораптьщ шумекке ден тусетш санылауларын тэты карап шытамын. Кун тебеден шакшиып тур. Епстжтен кетершген шан кезге, тыныска тыгылады. Ш ан Hiciащылау сезигеда, 6ip-eKi рет тушшртеда. Оны мен елемей, сусылдатан бидайга колым- ды кемш, сапырылыстыра беремш. ©лден уакытта журепм кобалжып, басым айналгандай болды . Cipe, кун откен бола р деп, кепкамды кез1ме TycipiHKipen киемш. Bip орында шыркебелек айналып-ай- налып барып, буын-буыннан айрылып телйректеп калган сияктымын. Аспан apbi-6epi шайкалгандай болды. Аслан еткеншектщ астауындай аударылып-тонкершш, 6ip жога- ры ушып шыгып, 6ip томен кулдилады. Одан epici ес1мде жок, сеялка баскышынан калай кулап тускешмд1 б1лмеймш. Мен кулап тускел1 канша уакыт откенш де бшмеймш. Кез1мда ашып алсам, к т ж TicTi тыр- манын алкымына кептелш, суйретш т келеда екенм1н. Се­ ялка мен тырманьщ арасындагы TipKeyim тем1рдан астын- да, дел тырманьщ алкымында кептелш келемш. - < . 147 J>—

Виктор ешнэрсе сезбейда. Трактор сол 6ip сарынды унш айтып каннен-капериз кетш барады. Айкайлайын деп р тМ. унш шыкпады. Ауызга, мурынга топырак тыгылды. Топырак толкындай тенкерипл, успмнен асып тусш, меш кемш тастагысы недель Аксиган сояу Tieri тешр тырма меш астына буктеп алып, мыжып OTKici келеда. Туншыгып барып, сел уакьгг тыныс тапканда айкай сал- дым. Оным трактор гуршшен естшмей калып, Виктор ешн- ерседен капераз алга тарта берда. «Ей, кара жер, саган алтын ceyin келе жатыр едш гой. Риза емессщ бе! Сен жер болып жаралгалы койнына мундай алтынды кш ceyin еда, канагат кайда!» «Меш жутып кайтесш! Койнына адам денес! аз Kipin пе еда? Топырагына ата-бабалар каны аз тегинп пе еда?!* «Мен сенщ бетщда гул жайнатып, дуниеде бурын болма- ган байлыкка тундыргым келеда. Мен сенщ устще алтын- нан таулар тургызгым келеда. Мен сенщ бетщде 6ip кезде шалкыган тешз орнына тещз орнаткым келеда! Тартпа меш, кара жер!» Топырак адам жанын, онын арманын тусщбейда. @Mip cyprici келетшшен ici жок, денен1 зшдей басып, ауызга, мурынга тыгылады. Адам бул жаста елш кетуше болмай- ды гой. Жиырмага жетш еле салу маскара гой. Апырау, мен ел1 жер бетшде ешнерсе тындырган жокпын. Ещц-еши ж олга шыккан бетш efli. Енбег1мд1 жер бетше алтын себу- ден бастап ед1м. Бул едьлеттщ емес кой. «0лген1м бе?» — деген урейл16ip ой жан дуниемд1 октай карып erri. Жанталаскан осы 6ip сетте топырак туткан KipniK арасынан аспан шалгайы жарк ете калды. «Кегьпдар аспан. Дуниенщ баска рахатынын бершен ай- рылсам да, тек сеш гана керш Tipi журудщ e3i кандай ба- кыт. О, mipKiH, аспан!» Аспанды кезден тасалап топырак басымды тагы кемш кеткенде, туншыгып барып, жан даусыммен тагы айкайлап ж1бергешмда быемш. Одан ары кез!мнщ алдына кулгш кек бону тунып калды да, буршактын улкендагшдей 6ipот будды- pan ушып, тунгиык тубше самгап бара жатты. Ол сананын сонгы ceyneci болса керек. EcKi казактардын «шыбын жан* дейтий сол емес пе екен...