Ш. Мұртаза. Мыңбұлақ

изенда кушактап жатканынды. Рас, мен де йземда кушак- тап жатамын. Ж ас болса бейшешектщ деурешндей етш ба- рады. Кыз бала ушш жиырма бес аз жас емес. Нариман-ау, кайтш айтам саган, кайтсем тусшесщ...» — легка келген си- якты. Кезкарасынан ангарамын. BipaK ынгай бер- меймш, бшмеген боламын. Акбшек жаман кыз емес, жарк- ылдап-ак тур-ау. BipaK елденеа унамайды. Не екенш езш де бшмеймш. Мумкш, асханага кассир болганы унамайтын шыгар. Мумкш... «Акбш ек десе акбшек-ау, ак сазандай сабазьщ. Жаман ейел болмайды. Пысык. Кассир больш icTeani. Heci бар icrece. в зш ел1 кунге дешн асханалардан 6ipfle-6ip еркек кассир керген емеспш. BipaK Акбшектщ технология институтыньщ ymiHmi курсынан кетш калганы Heci? Сондагы 1здеген1 осы кассирл1к пе?» Алюминий подноска буы буркыраган щи мен гуляшты салып алып, отыратын орын 1здеп турмын. Бос орын кершбейд1. Тек маркшейдер кыздардын жанында 6ip орын тур. Имене басып амалсыз бардым. — Бос па екен мына орын? — Кулап калып журмесешз, отырыныз! — дед1 аксары. Шолпанка дегеш аузы-мурнын басып булы га кул1п, Tepic айналды. — Кеппрпш, карындас, абайсызда аягым тшп кетш... — дедам мщпрлеп. Кыз кулгеюн коя койып, кезш кен ашып, маган анырая карап калды. Танертен жас тамшысы шшген сабаудай Kipniri 6ip темен, 6ip жогары, 6ip темен, 6ip жогары кимыл- дайды. — Наташенька, кеш1рейш пе, жок па? — дед1 кыз. — Жарайды, Шолпан, жас ж ш ш уялта бермешк, — деп байсалдана калды Наташа. Кыздар кофелерш iuiin болып, кагаз салфеткамен ауыздарын суртть Кызылшырайлы кыздын ернше коз1м тусть Кып-кызыл шиедей албырап тур екен. Мандайыма шып-шып тер шыга берда. Мен тамак iuiin отыргалы 6epi 6ip сагат етш кеткендей болды. Асхананын eciri тынымсыз ашылып-жабылады. Табал- дырьщты врк!м аттап баскан сайын KimiripiM бомба жары- лгандай есж сакыр-сукыр етш, ак бу бурк-бурк кетершед1. —С . 199

— Ci3 Рудныйда кептен 6epi ierefim бе? — деда Наташа деп атаган кыз. — Bip жарым жылдай бодцы, — дед1м мен. Байкаймын, кызылшырайлы кыз маган ani карап отыр. Ыстыктадьм, тез1рек далага, анау акырган аязга шыгып кетсем деймш. Терлей беремш. Кеу1лж1ршм иш кеткендей, мурнымнан да су ага береда. Асхана толы тарелкалар мен касыктардын шакыр-шукыры влдекайда алыстан талып есилгендей болады. Касык устаган колымнын flipbliH сеземш. «Неге маган кадала карайсын, кызылшырайлы кыз? Айтпакшы, дел сендей кызды кайдан кердам. Е, ез1м1здщ кен институтында екен-ау. Мен екшпп курста жургенде ол 6ipiHini курста ед1. Валя гой. Д ел сен сиякты кызылшырай­ лы, кыр мурынды, шиедей кызыл epHi бар еда. Китаю кас еда. А лгаш дэл1зде кабырга газетш окып турганда кездесш калып, казакшалап: — Карындас, ci3 кайдан боласыз? — деп сурадым. Жы- миып кулда. Казак кызы екеншде к у м ен т жок. Аумаган сен сиякты еда. — Неге кулдащз, неге жауап бермейс1з?—дедамендаорыс- шалап. — М е т KiMдеп ойладыныз? — деда орысша. — Казак кызы... — Ж ок, мен бурят кызымын. Kerbwip Байкалды 6uieci3 бе? Мен сонын жагасынанмын. — KemipiHi3... — Окасы жок. Оздан атыныз к1м? — Нариман. — Менщ атым — Валя. Екеум1з осылайша достасып кеттш. Мескеу шетше шы­ гып, Лось орманында шангы тепкен кундер-ай! Кейш1рек Валя Ленинградтагы театр институтына ауысып кетт1. Кенш1 болгысы келмейда. Хат алысып турдык. BipTe-6ipTe кешлден де тасалана берда. Хабарсыз калдым. Балалык кой, вйтпесе адаспауга да болатын еда. Сен Валяны еске салдын, кызылшырайлы кыз. Кердщ бе кандай екен1мд1? Жылпос ж ш т болсам, Валядан айырыламын ба? Жиырма жетше келгенше б1реудщ туп етегшен мыктап устамай журер ме ед1м сурбойдак атанып. K aeip ек1нщ 6 ipi келемеж- aenni. Калжындайды, ерине. BipaK калжынына шынын да

араластыры п кояды. Осы к еш е й вткен жана ж ы лда рудниктщ кабырга газей «Достык ез1л» деп сурет!мд1 са- лып, жон аркама улкен каратас артып та койды. Таста «уйлену проблемасы» деген жазу бар еда. Осы жуктен мык- шиып ерен турган ез1мда-езш кергенде, енда осы жылдын пшнде уйленбесем бе, кап белем деп ед1м. BipaK уйлену дегешшз дукеннен барып калош сатып алганмен б1рдейемес кершеда. Жас болса жиырма ж ей ге кеп калды, вл1 манды- тып тастаган жумысым да жок. «Ж иы рма уш ке к елд ж , м э н й л ж унин эл1 ештене icTereMie жокпыз!» — деп Ш иллердщ Дон Карлосы айтпак- шы, жиырма жетше келеек те жейейрген ештенем1з жок. Керек десе, карьердщ суын калай кепйрудщ де амалын тап- пай журм1з. вне, кызылшырайлы карындас, хал солай. А л сен бол- сан осынын бэрш де бглместен сылк-сылк кулесщ». Менщ осы ойьшды окып отыргандай, кыз маган б1ртурл1 аянышпен карагандай болды. — Bi3 практикант маркшейдерлерм1з, — деда аксары кыз бушлатын кшп жатып. — М аркш ейдер екендерщ 1з KepiHin т у р . К ай институттансыздар? — Алматы политехникасы. — Ж ы лы жактан екенйздер гой. Мунда тонып журген жоксыздар ма? Бугш радио Алматыда он градус ж ылы деп берда. А л мунда отыз градус суык. — Суыктан 6i3 корыкпаймыз. Мен осы Костанайлыкпын, Шолпан болса — Карагандыда ескен. Суык 6i3re коркыныш- ты емес. Айтпакшы, таныспаймыз ба, сейлесш жатырмыз, сейлесш жатырмыз, ал 6ip-6ipiMi3aiHатымызды да б1лмейм1з. Менщ атым Наташа, ал мынау — Шолпан. — Тан-Ш олпан, — деп тузетй кызылшырайлы кыз. — Нариман, — дедам мен. — Татар емеейз бе? — деда Наташа. — Жок. — Мына Костанайда мен туган Наримановка — кала- нын 6ip белей. Татарлар турады. Содан сурап жатканым гой. - Мен татарга уксаймын ба? — дедам мен. — Ж ок, башкуртка уксайсыз. Кинода Салауат Юлаев- тын релш ойнаган ерйске уксайсыз, — деда Наташа. Бул

уакытта Шолпан у н « з отырды. Есш сарт-сурт ашылып, жабылды. 0p6ip ашылып-жабылган сайын KixuiripiMбомба жарылгандай ак бу бурк-бурк ете калады. Адамдар ерт арасынан шыга келгендей болады. «Э, Салауат па? Кергем ол фильмда. Салауаттын 6ip орыс кызын капсыра кушак- тап с уй гет е ст д е калыпты. Осындай кыстьщ куш, омбы кар сиякты еда. Пима киген кызбен кар атысып ойнаганы егамде. Biere ондайболу кайда? 0 л1 кунге дешн кумар канып кыз ерншен 6ip сушп корген жокпьш. Сол Салауат сиякты каз1р карга аунатып мыжгылап суйер ме еда езщда аксары кыз! BipaK ондай атты кун кайда? Кинога елжтеп, ондагы ерлж п вм1рде кайталаудын ceTi гусе бермейда. 0м1рде ки- нодагыдан да repi курделЬ. «МАЗк-ды куткарган кара тонымды киш сыртка бетгедам. Акбьлек маган алара карады. Сыртка шыга келсем, Наташа мен Шолпан далада тур екен. Befme6ip шангы тебуге жиналгандай теодолиттерш иыктарына салып алыпты. — Ci3 карга гана емес, балшыкка да кулай береда екеназ гой, — деп санк ei-ri Шолпан. 0 л й д е экскаватордын астына понтан тесейм1з деп жургенде ycTi-басым лайланып б1ткен екен. Суык сорып, карын ашкан сон, ycriMfli кагып-сипсуге де шама келмей, асханага асыгып жетш ед1м. — Карьердщ тубш су алып кетш, адам турмак, экскава- торлар да батып жатыр, — дедам мен. — A -а, солай ма, — дед1 Шолпан. Практикант кыздар тердакейден соккан ызгарлы желге тура карай алмай, баяу басып кете берда. Бушлаттарынын етегш ж ел жулмалап ойнагысы келгендей болды. А л мешн кещл1мнен той таркагандай кулазып калды. Осындай сап тусш турганда ылдым-жылдым кимылдап, кыздын hHi-бауырына Kipin, жарк етш жаксы квршш калу керек емес пе! Мен болсам, есуастарша тийм курмелш, тер- леп-тепшуден баска тук бтрмедам. Бэлк1м, менщ Manri ба- кытым, жаркыраган жалгыз жулды зьм осы шыгар. Сол жулдыз жогарыдан тусш жаныма келш турганда кушак жайып, кол созбаганым калай, кудай-ау! Тым болмаса аты- женш алдымен ез1м сурап, адресшальш калмаганым калай? Кинога шакырсам ше! 0з сорлылыгымнан соккы жеуден —С 202

шекем ккен ж ок па менщ. Баягы Валядан айырылып кал- ганым да осы босандыгымнан гой. А х , Валя, Валя! Кдйран, студенттш шак-ай! Сол сэтте кеуде кернеген элдеб1р сагыныштан ж урейм сыздап турганы н сезд1м. KiMfli сагынамын — оны да бишеймш. Элдекашан кекжиек асып кеткен топ уйректщ соньшан адасып ушкан шурегей кусал, кещ л п п р к т кезйз тенйрейда. Bipece 6ipre окыган достардын, 6ipece м е т баягы- да умытьш кеткен Валяныц, 6ipece жанагы Шолпанньщ, На- ташанын тулгалары кез алдымда турады. К1мдасагынамын? Ж урей м юмге деген сагыныштан сыз- дайды? Ауылда калган апашымды екен гой. Оныда кермегел1 кеп болды. Жерден енш, кетершген кек шыбык сияктымыз гой 6i3 де. Кара жерге тамыр байлап, сонау кунге карай талпына 6epin, езш ecipreH жерд1 умытып кететш тал шыбык сияктымыз. Ана бауырынан ак сут eMin ecin, кешн осы кушм1зде аспаннан салбырап тусе калгандай боламыз. А л еке ше? Оке байгустьщ суй ей Ci6ipfliH кай карагай- ыньщ тубшде калганын да бишеймш. Кай-кайдагыньщ 6epi бугш ойга тусш маган не болган? Ж умыс кызбагандыктын е л е й гой. Ж умыс кызып жатса мундай камкеньл болуга уакыт та табылмас ед1, кай-кай- дагы жиылып кеуде кернемес еда. Рудниктщ бастыгына келдак. Захар екеум1з келш едак. Захардьщ экскаваторы батып Kerri. Карасур жалмауыз тар- тып Kerri. Захар коярда-коймай журш, бастыктарга кайта- кайта барып, 6ip дралгайн алып, экскаватор баткан гори- зонттын астьщгы жиегш айналдыра ор казды. BipaK op Кызыл суга лезде толып кетй. Горизонттардьщ жаркабагы ел1де жараланган алыптай еда. Астына макта салып ак деке- мен тангандай ед1. Сол ак кар ак декенщ ер жершен шылк- ылдап кып-кызыл кан шыгып тур. Захар коярда-коймастан драглайнмен ор казганда, оны- сы кып-кызыл канга толып шыга келда. Су тартылмады. Кайдан тартылсын! BipaK Захардьщ epeneTi маган 6ip ой салды. Сол ойдыц толгагымен 6ip апта мен-зен болып журдам. Акыры 6ip нерсе тапкандай болып едам. Захарга айтып едам, о л еуел1 басын шайкады да, кеган —<L 203

есебш керсетш бергешмде куанганнан устелда койып калды. MeHi суйрелеп отырып рудниктщ бастыгына алып келш отырганы мынау. Бастык Ka3ip Kici кабылдамайды, — дед! хатшы ейел. Бояуы кешш тусе бастаган жуантык саусактары квз шеспей машинкада ойнайды. Кайкайтынкырап койган KipniriHeH туштьщ табы бипнеда. Y n -улкен коныр квзшщ алды шал- барланып тур. Опаны калыц жакса да терендеп бара жатк- ан ежАмда жасыра алмапты. 0йел мен ож1мд1 алыстырып койган кудайым-ай десешш. 0ж1м кургыр аласапырандагы селден кешн казылып калган ор сиякты мужыла бермесе, бггелмейда. — Куншуактайды екенб1з гой онда, — деда Захар. — Ив, онда мвжшс болып жатыр, кутем десещздер куте турыныздар. Дермантинмен капталган eciKTiH мандайшасындагы конырау шылдыр erri. 0й ел сирек токылган ак шелшш иыгына тарта жамылып кабинетке Kipin кетп. Кызыл карындашпен сызылган кагаз алып кайта шык- ты. Орындыкка отыра берш, ернш йстелеп, басын шайка- ды. Квз алдындагы катпар сонда flip-flip еткендей болды. — ©стш кейде алжып калатыным-ай! — Кате ме? — Ив, кате кетш калыпты, кургыр. — Ештене етпес. Ондай-ондай к!мнен кетпейщ. Б1рен-са- ран кате не кылушы еда, — цедх Захар. — Bip кате ж1берсем, зэрем зэр тубше кетеда. Коркып калган жайым бар. Ширек гасыр етть Сонда да вл1 ойла- сам, журепм ойран болады. 0Kmim езег1мда вртеп ж1бере жаздайды. — Сондай-ак не болып ед1?— деда Захар. — Ол кезде НКВД-де машинистка-хатшы болып icTeyini едам. Ол кезде мундай емеспш гой, врине. Будан жиырма бес жыл бурын мен жиырмадагы уылжыган келшшек едам. Эльенора Наумовна сол 6ip кез кез алдына келгендей, алдындагы машинкага шынтагын койып, Tepici салбыран- кырап калган жагын таянды. Аузындагы алтын тдатен бояуы кешкен свлс1з ершше кемесю Сеуле туей. — Ах, жас едам гой ол кезде. Жастыктын eci Kipeci-шы- гасылы гой. Bip куш бастыгым шакырыпалып колыма кагаз берда. Т ез басып бер деда. Ол удам екен. Тройканын уи ш . ^С 204>^

Bipeyai он жылга кесшта. Мундай укш басуга ет у й р ен т кеткен. Ешнерсесше танданганым жок. Тез басып, басты- гыма апарып бердам. Бастык уш данасына кол койып, 6ipeyiH icne Tirin коюга маган берда. блден уакыттан сон е л п кагаз- ды папкага Tirin бола 6epin, ойда жокта «атуга» деген созге кезш т у с т кета. Апырау, бул «атуга» емес сиякты eai гой. Б ул калай, cipe, «атуга» деп коп жазып, коз уйренш кеткен- нен гой кудай урып. Ж упрга бастыкка шрд1м. — Keiuipe KopiHi3, кате кетнгп! — деп калш ы лдап турмын. — Кандай кате! — деп атып турды. — Он жылдын орнына атуга боп кетнгп! — Ха-ха! — деп кулда бастык. Зерем зэр тубше кета. — Бикеш, одан корыкпа. Бара берсш! — Калайша... — Ештене етпейда, бара берсш! Кайта кол койып журер жайым жок. Бастык солай деда. А л менщ жатсам-турсам е л п адам ой- ымнан кетпеш. Он ж ыл мен ел1м. Онда он ж ыл алган кудай- ына кой айтады. 0л1м ше... Менш болмашы 6ip катемнен 6ip адамнын eMipi ешпек. Анасы бар шыгар, еуелц баласы бар шыгар... О кудай! Бастыкка кайта баргым келш. BipaK... корыктым. Бара алмадым. Ш Б1здщ ауыл таудын шаткалында еда. Акбас куздар тобе- ден тенш аскактап туратьш. К ун кеш шыгып, ерте батушы еда. А к кобж аткылап, асау озен азынап жататын. Колхо- зымыз «Ж анаж ол» деп аталган. Ол кезден менщ еомде к ал­ ганы: екем осы колхоздьщ мектеп уйш салганын бьлемш. Сол мектепте кейш мен окыдым. А л менщ колыма елшпе устап мектепке барганымды екем кере алган жок... Тау жакка караган терезен1 6ipey узак какты. 'Гуннщ кай мезгий екен1 белпоз. Тау кулап келе жаткандай сабыр- сыз кагады. Мен екем мен шешемнщ булыга сыбырлап сейлескенщ естимш. — Сорлы-ау, кеше Жапар кайнаганы, алдынгы кун1 Карамурт кайнаганы алып кетпед1 ме? Бугш кезек саган —С . 205 > ~ ~

келмейн. Мынау тегш емес, ойбай, мынау жай емес, — дейй шешем. — 0й, сеш жын соккан ба, менде ней бар журттын. Ешк1мнщ ешнерсейн алмасам, ентамге ттспесем, жазык- сыздан жазыксыз камап, ермек таба алмай жур дейсщ бе? — дейш екем. — Шамды жак, о ней-ей! Керосин шамнын уйкысыраган свулесшен уйдщ imi ала- кула болып кетп. Агаш й р еуй н келецкей кундегщен зор кершй. Пештщ арты караквленке — каскырдын апанын- дай карандайды. Сырттан Жапар атайдын твртквз тебетшщ улыганы ееплей- Мелшиген куздарга, куз басьшан коршаланган айга карап анырап улыганда, мен кызыл шыт керпенщ астьша тыгыла тусем. Мешмен катар жаткан iHiM Нурлан уйкы- шыл-ак, пыр-пыр етш ту к и сезер емес. Т ун п дурбеленнщ тугше туйнбесем де, себи журеим элдекандай бакытсыздыкты сезгендей д!р1лдеп, урейленш жаттым. Уйге аяк баскан жер1 сыкырлап екеу Kipin келдк Eneyi де бейтаныс. Менщ кез1м ен алдымен белднске шген кобура- ларга туей. Кайыс кабурдан наганный шуйдес1 кершш турды. Бар арманым — 6ip пистолет болушы ей. Алтайга агасы каладан ойыншык пистолет вкелш бергеннен 6epi бала бйкен соган кез1м1з кызыгып, аузымыздын суы кури- тын бодцы. Агаштан жонып пистолет жасап, влекке туеш журм1з. НПркш, нагыз пистолет кол жетпейтш кундей алые арман гой. Мше, сол нагыз наганды Kepin, содан кез алмай жатыр- мын. Сурасам, мына бетен агайлар берер ме екен деймш. Тым курыса, 6ip кунге бере турса гой. Балаларга керсетш кана кайтып берер ед1м. вйресе мурнын кекке кетерген мактаншак Алтайга керсетш кана койсам. Ой, ш!ркш-ай, е, жаман канылтыр пистолетш де элдекандай кылып, колына 6ip устатпайды гой сол Алтай. — Сорлы-ау, шакалак балапандай мына ею баламен кайтш кун керерм1з енд1! — деп шешем жылап ж1берш. Окем Tipeyre аркасын суйеп, етш н ки1п отыр. Он аягыншш онай кий. Сол аягына шулгау орап етштщ коны- шына сукты. Ары тарткылады, 6epi тарткылады — аягы батпады. —С .20 6 > -

Ж апар атайдын терткез те б ей адамнын жанын туршйсйрш, шин тарта улы п алды. TiKeciHeH TiK турран eKi адамнын к ел е н н ей уй дщ кабыргасына симай, тебейне шырып кетй. Тусш де елд ею м м ен тебелесш жаткан iHiM, айкайлап ж ы лап, аягымен метш атен теуш калды. Онан сон кайтадан тын- шып, басын менщ бауырыма тыгып, мысык кусап пыр-пыр Экей етйстщ конышынан кос колдап тартып турып, аягын жерге тепюледа. 0кш ей етйстщ cipicme Йрелш, том- пайып турды да алды. — бкесйау, айтсаншы, ана кунажынды сатамын ба, не- гыламын, — дед1 шешей жылаганын коя койып. — Мен келемш рой, — деп кунк еткендей болды экей. Кып-кызыл боп кызарып, тершш барады. Жерда теуш-теуш ж1берд1. Ж ер еденге екшесшщ i3i терен туей. Кобурадан наганный шуйдес1 суррылт Kepumi. Кобура- дан ыршып шырып, менщ койныма топ ете калатындай езшен-вз1 кимыл-кимыл еткендей болды. Уйдщ кабыргасына симай турран кэленкенщ 6ipeyi сэл шайкалды. «Ш улгауынызды кайта ораныз!» — деген дауыс кубшщ тубше 6ipey тас лактыргандай кунг1рлеп шыкты. Пештщ уетшде жаткан кара мысык козш багжан етшзш ашып алды. Адамдардын ж е й тунде де абыр-сабыр тыным таппайтынын каламагандай тыржиынкырап, жасыл кезш кайта жумды. 0кей ейктен сол аягын суырып алып, бас кетермей квзшщ астымен 6i3 жакка карады. Ш улгауы н кайта орап отырып тары карады. Б ул ж олы аяры етжке зып ете калды. 0кей 6i3 жакка карады. Сары тонын кие берш тары кара­ ды. Кабыррада biyi турран тымарын ала берш 6i3re карады. Кабыррага симай шз бакпай турран келенкелер шайка- — Журййз! — деп Ky6i кун п р ете калгандай болды. Нурлан гашкентай рой, пырылдап уйыктап, тук те сез- ген жок. Мен берш керш жатырмын. Осынын 6epi eni кез алдымда. ©cipece апамнын шырылдап жылаганын, пештщ уейндей кара мысыктын мулгш, жасыл кезш 6ip ашып, 6ip жумганын, Жапар атайдын тврткез тебейнщ йпш тарта улыранын eai умытпаймын. —С 207

— Жылама, балаларды шошытасьщ, мен:кайтып келем гой, — дешекей. «Кайтып келем» д ег е т миыма жазылгандай боп калып- ты. Осы сездщ алдаусыратуымен канша жыл етн десещш! Кабыргага сыймайтурган квленкелер гайып болды. 1шш есж жабылды, сонан сон шьщгыра шикылдап сырткы есж жабылды. Мен акырын турегелш терезеден сыгалап кара- дым. А й сеулега тегшген аппак кардын жалгыз аяк жолы- мен йзипп тертеу кетш бара жатты. Ен алдындагы вкемш таныдым. Алыстаганша артына еш-уш рет бурылып пара­ ды. Одан кейш бвтен ею Kici кетш барады. Eneyip артта апам кетш барады. Океадц кай жерге дейш шыгарып сал- макшы. «Сыкыр-сыкыр, карш-карш», «сыкыр-сыкыр, карш- карш» йз1лш кетш бара жаткан твртеудш аяк басысынан шаткал iuii жангырыкты-ау деймш. Шеуищеп, арсылдап ит бггкеннщ 6epi ypin жатыр. Солардын бершщ арасынан алабвтен азынап Жапар атайдьщ тертквз1 улыганы есиледа. «Сыкыр-сыкыр, карш-карш!» Кардын карш-карш еткеш элдененщ баж-баж еткеншдей еснледк А я к баскан сайын адамдар жаны бар елдененщ устш басып вткендей болады. Бетшде меш бар двнгелек ай коршаланып калыпты. Жа- нынан шыкпайтьш жаркырауык жалгыз жулдыз сол 6ip курсаудын сыртында, айдан алыста калыпты. взеннш агаш квтрш щ устшде квкпаршылар додаласып жаткандай дуню л шыкты. Содан кардын даусы баягы кар- шылдаган калпына кайта келш. Сол ун б1рте-б1рте алыс- тай берш. Кардын бей ай свулесшен кегишр тартьш, жылт- ж ылт етт1. Жердш бетш жылтырауык жауып кеткендей еда. Иттердщ абалаган, швушдеген уш вши. Акыр сонында 6ipeyi шанк-шанк ейп 6ip-eKi урда де, аяк жагын кьщсылап 1.1барып кайырып жым болды. Тек кана терткездщ аза бой- hitк! каза кылып жан туршжйрген даусы тагы шыккан- да, Meni шын урей камалап, тун йшнде жалгыз калганым- ды енш сезш, бар даусыммен бакырып ж1берштн. EciK сыкырлаганда жылаганымды жым коя койдым. Kepiui уйдей Селима апай юрдь Келш басымнан сипады. Нурланнын ашылып калган керпесш кымтап жапты. — Жылама, апан каз1р келеш, — деш. — <1 208 J> —

Арада 6ip аптадай еткен сон, апам меш 6ip куш танертен- нен оятып, ктндарш, уйден ертш алып шыкты. Кнпкентай Нурланды Селима апайдын ушне апарып тастады. ©Mipi ондай узак ж ол керген жокпын. Кеп журдак. Апам алга озып кетш, артта калып калган меш тосып алып карап турады. Тары журем1з. Тары озып кетеда. Мен сонда алгаш рет пойызды кордам. Е й катарлы заул1м уйлерда де сонда кордам. Акы ры жан-жагын бшк дуалмен коршаран 6ip уйдан какпасыньщ алдына кеп токтадык. Дуалдын устшен тженек сым созылыпты. Есжтщ алдында онеукуш тунде б1здан уйге келген наганды адамдар сиякты 6ip Kici жур. Есжке ешгамда жакындатпайды. Шелдегешм еамде. Теректщ тубшде кеп отырдык. Bip уакытта куткен йсш ер есжке б1ртшдеп бара бастады. Апам да барды. Есжтщ коздей тейгшен айкайлап свйлесть Меш котерш турып: — Кокенмен сейлес, калкам, — дедь Тесжтен сыгалаганмен ешк!мда коре алмадым. — Нариман, opipeK бар ьт туршы, сеш сонда анык коретш сияктымын, — дед1 есжтщ ар жагынан окем. Апам жылап ж1берд1. — Не ушш, кудай-ау, не ушш! — деда. Дуалга жагалай жапсырып тастаган суреттерге карай беремш. Улкен адамнын дву жудырыгында кнпкентай адам сыгымдалып тур. Астындары жазуын оки алмаймын. 03iMme байкаймын, улкен адам уысындары кнпкентай ада- мга катты ашуланган сиякты. — Апа, б ул KiM? — деп сурай берд1м. — Ежов дегеннщ канды шенгел1 денш гой, карарым. Наганды Kici 6i3fli кейш шегщдарш ж1берд1. Cipo, жаздьщгуш болса керек, ейткеш жолда топырак буркылдатып, жаланаяк шауып журген1м ес1мде. Селима апай шакырып алды. Топыракка толы шашымды сипады. — Ж ур, Нариман, — деда. Мен ж уре бердам. — Ендасен окисын, Нариман, — дедаапай. Мен ундемедам. (-913 — 209

— Сен инженер боласын, Нариман. Мына б1здщ тауда алтьш бар, соны табасьщ, — дед1 апай. Мен тауга карадым. Апай м е т б1здщ колхоздагы ен улкен ак уйге алып келдд. Сонда бул уйда. менщ вкем тургызганы eciMe туей, вкемда сагынганымды сонда тунгыш рет сезш ещм. IV — Oho, й з де осында турушы ма едниз, Нариман? Саламатсыз ба! Табага картоп турап тур едш — жалт карадым. Он бой- ым лап етш жанып бара жаткандай болды. Цолына таба устап Тан-Шолпан Kipin келе жатыр екен. Устше судыра- ган алашубар атластан халат к и т алыпты. Шашын тебесше уйщгареп орап-орап шарт т у й т тастаган. — Саламатсыз ба, — деген болдым, даусым шыкпай калды. Каргыс аткыр жатакхананы да, оньщ кухнясын да шпмнен сыбап турмьш. Кайдан бугш картоп куыра калып едш. Жана асханага баруга ершш, картоп куыра салайын деп едам. Асхана да адамды жалыктырып болды. Жумыс- тан шаршап келш, тез шей hue сап, уйыктасам деп ед1м. Мына кыздан ынгайсыз болды-ау. Кайдагы 6ip практикан- ттьщ кезшше смена мастершщ жатакхана кухнясында кар­ топ куырып турганы жараспайды-ак. Эй, ку бойдактык- ай, к ум кылды н-ау ж!гер1мди Табага салган тон ма- йым шыжылдап, пияз кушп барады. Конырсык шс кухня- ны алып кетй. Калган картопты тез-тез ipi-ipi турап сал- дым да, тарелкамен табаньщ бетш жаптым. Шолпан женш турш ж!берш, аршылган картопты кран­ ный астына жуып алды. Шырпы тутатып газга от койды. Кегиццр от ойнады. Кухняга адамдар Kipin-шыгып жатыр. Титаннан кайнаган су куйып алып жатыр. Юмнщ келш, к1мнщ кетш жатканын да бьлмеймш. Kerumip жалын менщ кеудемде де тутангандай, ыстык- тан терлеп те кетйм. Эйтсе де осы ыстыкта, кегьлшр жа- лыннын ортасында тура 6epriM келеш. Киялга кетемш. Эттен, осы кухня менщ петерпаде болса. Шолпан сонда келетш конактарга арнап ен двмддтамак nicipin жатса, оны-

мунысына мен квмектессем, балаларымыз аяктыц астына оралып томпацдап ж упрш журсе... Ah, HiipKiH дуние! Бакыттыц содан аскан nieri ж ок си- якты маган. Уж макты ц жаннаты да, елем нщ рахаты да одан аспас деп ойлаймын. От басы, ошак касын ацсаганым сон- ша, осыдан баска мурат, мудде ж ок сиякты. — Ci3 де осында турады екендаз гой, — дед1м акыры. Элг1 арманга жету жолындагы алгашкы жасаган адымымнын сикы осы. Ш олпан ж алт карады. Пияз уы ашыткан квзш пышак устаган колы н ы ц ж ещ мен суртть Ke3i жасаурайды, 03i кул1мо.рейда. — Иэ, Kopnii боп шьщтык кой. «Онда ерулш менщ мойнымда екен гой», — дей жаздап барып калдым. — Практикацыз канша уакыт? — У ш ай. «Оттец уш айдан коп бола туссегш! Б1здщ институттар- дыц практикага к о ц и ш эл1 аз болетнп-ай, осы !» Практикасы уш айдан кеп болганда не бтретппм д1 бглмеймш, 6ipaK осы 6ip адам Рудныйда узагырак болса екен деген 6ip тшс1з тшек менде озшен-оз1 пайда болып, канньщ агысындай, журектщ согысындай тынымсыз белы бере бас­ тады. — Айтыцызшы, Нариман, рудникте жумыс icrey оте киьш ба? — дед1 Ш олпан. Кешлд1р ж алы н ж ел желб1реткен ког1лд1р орамалдай шалкыды. Кенет басыма «осы кыз басына ког1яд1р орамал тартып алса жарасар ма еда» деген ой келдк «Н е дейш саган, Тан-Ш олпан, оте киын ба б1здщ жумысымыз? Иэ, оте киын. Карьерд1 су алы п кетт1. Батпак деген ж ау шьщты. Экскава- торларды туйен1 туымен жуткандай ж уты п жатыр. 0те киын гой...» — Кдаыны да бар, киын eMeci де бар, — дед1м. — С1зге кай- сысы керек соньщ? «Ой, байгус басым-ай, осындай да оспадарсыз сурак бола ма!» — Кда-ы-ны керек! — деп Тац-Ш олпан сак-сак кулд1. Сол к улю сонда пианиноныц аппак клавишасындай Нзьлген акык тдатершен шыгып жаткандай болды. ^■с 211

— Oho, онда жаман емес екен. Романтика. Дурыс-дурыс, — дед1м мен. — А л ci3 езшдз де романтиканы жек кормейтш болар- сыз? Кенш1 болуды калаудьщ ез1 романтика гой. Кенни ма- мандыгын суйеслз бе? Суйемш бе екенмш кеннп мамандыгын? Мен онда ceri3 жаста ед1м. Окей кеткеннен кейш ек\\ жылдан соц 6ip кун1 топырагы буркылдаган ж ол устшде Селима апай м е т ша- кырып алый: — Ещц сен окисын, Нариман, — дедк — Сен инженер боласыц, Нариман, — дедк — Мына б1здщ тауда алтын бар, соны табасьщ, — дед1. Мен сонда тауга карадым. К ус бетегел1 бектерлер сыр сак- тап мел шиш жатты. Маган олардын, ш ш ен алтын жыл- тылдагандай корщда. Мен мектепте отырганда да тауга карап отыратын болдым. Терезе алдындагы орынга таласатын болдым. Жаца Тан-Шолпан: — Кенни мамандыгын суйес1з бе? — дегенде, коз алдыма осы ж айлар елее 6epin етш едк BipaK мен: — Ж ум ы сты ц 6opi — ж умыс кой, — дед1м. — Ш ы н айтпай турсыз, — дед1 Тац-Ш олпан. — Ш ын айтпай турганымды кайдан бипп койдьщыз?— дедам мен. — OTipiK айтканьщыз козвдзден кершш турады екен. Ci3 сыр жасыра алмайсыз. Ю -л-л-а-е-в! — деп созып айтты. — Мен Нариман Данаевпын. — Оу, мше кызык, менщ Эбдуэли Данаев деген жездем бар, 6ip жакындыктарыцыз жок па? — дед1 Тан-Ш олпан. — Обдуели Данаев? — Но, тем1ржол инженер!, мектепт1 кум1с медальмен бтрген... — Ж о-ж ок. Бшмеймш, хабарым жок. «Апан Данаева болган екен, ©зщ де Данаева болар ма едщ, Тац-Ш олпан!» — Ш олпанка, Ш олпанка! Кайда ж урещ сен? К ухняга Наташа Kipin келд1. Бигуди камы болса керек, басын ак сулымен сэлдеше орап алыпты. Kipin келш Тан- Ш олпанга 6ip карады, маган 6ip карады. — Aha, осында екенс!здер гой. Саламатсыз ба... атыцыз- ды умытып калдым, Kemipini3....

— Нариман. — Иэ, Нариман. Cem opi кутем, 6epi кутем, Шолпанка, ж огалып кеттщ гой. Сойтсем... Мэссаган, б1реунцздщ кар- топтарыцыз к у т п бара жатыр. TinTi, дуниен1 умытып кет- кеннен саусыздар ма! Ой, бесе, онеугуш кактыгысып калып, катастрофага ушырай жаздагандарыцыздан шошып едам-ау! Куйш бара жаткан менщ табам екенш сезе койып, туткасы- нан устап алып, кухнядан атып шыктым. Сембайым эл1 уйык- тап жатыр екен. T y m i сменада болып, бугш соске тустен 6epi корылдап жатыр. Туртш оятып, тамакка шакырдым. Ж уы ны п келнт, тум- бочкадан ботелкесш суырып алды. Сембайдыц тумбочкасын- да арак турмаса, Сембай о л к у т уйыктай алмайды. М енщ ннпейтш1мд16Lnin, кырлы стаканга орталап куйып, тосегшщ тусында 1лул1 турган Лалага карады. — Ж аным, сенщ денсаулыгыц уш ш ! — дед1. Лаланы ц cypeTi Сембайдыц шокынатын иконы сиякты. Ертел1-кеш оган арнап соз айтпай ic бастамайды. Аракты тартып ж1берш, тунш ы гы п 6ipa3 отырды да табадагы картопты сипалап тапкандай, шанышкыны салып ж1берд1. — А у , басеке, — деда Сембай кез1 аларып, асап ж1берген картопты ио жутарын, иэ аузынан алып тастарын бшмеген адамша. — М ы нау калай? Ш1п-шик1 гой. Т у з салмагансыц ба! 0з1м татып карасам, ycTi шик1, асты куш к, opi туз салу- ды таре умытып кетшпш. — А й , басекесйай, он бес ж ы л окысац да оцдырган турщ жок, — дед1 Сембай бетелкен1 стаканга саркып куйып, Л а ­ лага карап турып: — Жаным, сенщ денсаулыгыц ушш! — дедк А л а коз1 жасаурап, eMipeHin кеткен сиякты. Урпек шаш улкен басын шайкап-шайцап койды. Кан т е у т албырткан беН д1р-д1р еттъ А ш калмайын деп, ацыры асханага бармакшы болдым. Дала суыц. Асханада кезекте каз1р адам да коп... i : -к к Кайтып келсем, Сембай туны сменага к е т т калган екен. Дегенмен денсаулыгы мыкты жггИ. Ж арты льщ ты ciMipin 213 J> —

салып, ыстык тамак та 1шпей жумыска кетть Т уш бойы бульдозердщ рулгнде отырады. Сонда да мыцк етпей журе бередь Тунде ол жумыска кеткенде, мен жалгыз каламын. Кдрацгы уйге кешеден еткен машиналардыц жарыгы туседь Кеш едеп агаштардыц колецкеы мен жаткан белме кабырг- асына тусш, нелер кереметтер арбандап билеп ала жонел- гендей болады. Bip кез машиналар таскыны тиылып, айнала жым-жырт тыныштык орнайды. 0з журеымшд дурсин ез1ме естшгендей болады. Есштен 6ipey Kipin, колын созгандай елестейдк ша- кыргандай болады. Тац-Ш олпан гой деймш. 1Шркш, каз1р касымда болар ма едь Уйде Сембай да жок. Екеум1з гана онаша отырамыз. Танертен ерте туру керек екеш еслме тускенде, тулабой- ым турппккендей болды. Тагы да сол 6ip сушамслз аяз бо­ лады. Тагы да 6ip сор батпак аяктан тартпак. Карьерд1 ба- скан топан суымен айкаспак ойымда коптен жур-ау. Эттен, e л i жарытып ештеце 6iTipreM жок. Захар драглайнмен гори­ зонт тубшен арык тартканнан кейш меш 6ip ой тынымсыз мазалай бердь Bip апта бойы киналып журд1м. Акы ры жа­ лгы з оз1м шамам келмейтш болган сон Захарга айттым ой- ымды. Сойканды суды токтату уппн оны карьердщ пашен емес, сыртынан буу керек. Карьер сыртын айналдыра оте терец ор казу керек. Сонда сырткы су да, пню су да соган саркы- лып куйылады. Гылым типмен айтканда, бул кодузлы дре­ наж. Сонда жер кыртысындагы су сонау кен шыгарып жа­ ткан алып казанга агуын кояр едь Захар жерден жет1 коян тапкандай айкайлап ж1берд1. BipaK артынша: — А у , терецдпл жиырма метр орды он километр бойына калай казамыз? К уш кайда? — дедь — «Э Ш » уш ш оныц ешкандай киындыгы жок, Захар. Сонымен, рудниктщ бастыгына ю рдж кой. Ойымызды, чертеждер1м1зд1 корсеттж. Бастык ол куш лом деген жок. Ею куннен кешн келщдер дедь Ж у р ек луш лдеткен кудж пен ум1т арпалыскан ею кун де отт1. Yniinnii куш жетш бардык. Бурынгыша ш елк ш иыгына жамылып, машинкасын тыкылдатып Эльенора отыр екен. А ш а н К ы зы л б о я улы ернш ен алты н Ticimn

свулес1 KQMecKi коршедк М енщ кез алдыма он ж ы л орнына аты лу жазасын алган адам келе калды. О л бет-бейнес1 жок, маска киген адам сиякты едк Козш тацып, басына кап кшлзген адам сиякты едь Кенет сол адам шар-р-р ете калг- андай болды. Ол бастыктьщ коцырауы едь Эльенора iniKe Kipin кетть Кы зы л карындашпен белы согылган кагаз у стап кайта шьщты. — Шршдздер, с1здерд1 бастык кутш отыр, — дедк Студенттш кундер1м кайта оралгандай, емтихан тапсы- руга Kipin бара жаткандай болдым. Олдене дер екен? Ш и- май-шатпак оурелерщмен басымды катырмацдар дер ме екен?.. Босагадан аттап KipreHHeH-ак KYдiктi умш алып урган- дай болды. Валерий Сергеевич ею e3yi кулагы на жете жы- миып тур екен. — Келщдер, келщдер, ©нертапкыштар! Терлетщдер, — деп улкен кoзiлдipiгiн ыргап-ыргап, колымызды кысты. — Куантсацыз екен, Валерий Сергеевич, — дeдi Захар. — Сендер меш куанттыцдар, — дeдi бастык, кок мауы- тымен ж абылган улкен устелдщ басына отыра 6epin. — Куанттыцдар, бауырларым. Ватыл усыныс! Усыныс емес-ау, кен iciндeгi ipi жацальщ! Бiздiц Сарыбайдай TeMipre бай рудниктер кемде-кем. Оны ездерщ бшесщдер. Пайыз жагынан алы п карасац да, коры жагынан алы п карасац да, жер бетше жакын жатканын алып карасац да — кандай тамаша! Ж агалай м еталлургия зауьггтарына да жакын. Анау Оралдыц заводтары, мына жакта Казацстан Магнит- касы. Eni жагына бipдeй жакын. BipaK Сарыбайдыц 6ip осал жер1 бар. Ол не? Иэ, дурыс, дурью — су гой. Суы болмаса, 6i3 осы кунге дейгн олдекашан кен кабатына жетш, зауыт- тарга руданы жонелтш жатар едш. Соган су мумкшдш бер- мей, кол-аягымызды матап отыр гой... Валерий Сергеевич кенет токтады да, колы н жайып: — А у , муныц борш сендерге несше айтып отырмын. Муны сендер жаксы бшесщдер гой, — деп 03i карк-карк кулдь TUpti куйген каракошкыл трубканы кагып-кагып темекгге тол- тырды. «Япы р-ау десещш. Оныц б о р т 6meMi3 гой. Несше айда- ланы айтып отырсыз. Bi3re Keperi баска гой. Не болды бтзд т 215 J>—

жобамыз? Б ук пе, шш пе? Ж арай ма, жарамай ма? Соньщ токетерш айтса кайтедц зарьщтырып койганша!» Менщ осы ойымды естш койгандай, Валерий Сергеевич: — Жобаларьщызбен таныстым. Маган унады, — деда. Арк- амнан алты батпан зш каратас тускендей, тула бойым жендлешп сала берда. — Идея тамаша. вйткенмен, акаусыз емес. Сойталдай, сойталдай 6ip-eKi кемшипк бар. Б1ршш1ден, канал казумен гана койгансыздар да, ал оган саркылып жиналган суды кайда ж1беру керек екенш ойланбагансыздар. Ойлап каран- даршы, терецднл жиырма метрлш,колденещ он бес метрлш ор тола су колкш жатады. Оны кайда шыгарып ж1берем1з. Тобы лга апарып агызамыз ба? Оньщ peTi келмейдн Тобыл 6ipuiaMa жерде жатыр, opi десе тотьщты суды озенге агызуга болмайтынын б1лес1здер. Б у л 6ip. Екшшщен, осы орасан жумыстьщ толык шыга- рылган ece6i жок. Б1зге есеп керек, жолдастар. Осы ецбек канша тиынга туседь Тшмд1 ме, ти1мд1 емес пе? Мше, осы- ны аньщтап алсак, соз 61зд1к1. вдепк1 коципм, бштесш басынкырап койган шамдай, босецсш калды. Ум1т ш1ркш, мидай далада карацгы тунде ж ы лт еткен от сиякты, дол алдымнан 6ip шыга келш, лезде алыстап кеткендей болды. — Сонда не болтаны, Валерий Сергеевич, — дедам шыдай алмай. Ол маган карап жымиды. Козшен жаксыльщтын жасу- ындай 6ip нерсе кершд1. — Ецбектену керек, ел1 де тер тегу керек, Данаев. — Тер тегуге 6i3 дайын, жон сЕлтесещз... — 1шгнен б1рнеше жерден терец зумпкудьщтар казу ке­ рек. Мешмше, канал inimeH су келкш сол кудыктарга сар- кылады. А л одан насос аркылы удайы сыртка тартып оты- рамыз. — Гениально! — дед1м мен уш ып турып. — Апыр-ау, бурын калай ойымызга келмеген! — Сабыр ет, Данаев, — дед1 Валерий Сергеевич. — Сабыр ет, шырак. Алдымызда ел1 комбинаттыц техотдел! бар, ВОИР бар. Олар не дейд1 ел!? Б елк!м жаратар, белк!м жаратпас. — А л озшдз шыныцызды айтынызшы, жарай ма, жара- май ма жоба? — Жарайды! —С 216

Ka3ip ж атакхананы ц белм есш де ж ападан-ж алгы з жатканымда осы 6ip ецшме ойга оралады. Б у л — 6ipmmi жещс. вйтсе де алда талай асу бар керш едк Валерий Сергеевичтщ усыныстарын косып, чертежда кайта жасадым. Захар, Ш экен ушеуайз отырып б у л жобаньщ есебш де шы- гардык. А лд ы н ала есеп бойынша, б у л жоба icKe асса, уш миллион сом каржы унемделмек! Осыны ойласам-ак, оз1м ежептоу1р котерипп, канатта- нып каламын. Мен1д де колымнан б1рдеце келетш ш сез1п, кулш ы на тусемш. А л д а не кутш турганын к1м бглсш, 6ipaK Ka3ip талабым таудай. О, Дон Карлос, Дон Карлос! Ж иы р- ма уш ке келеек те мэцгипкке калатын тук штемедгм деп, сан соктыц-ау сен де. Мен болсам жиырма жетше келд1м, мэцгЬпк турмак, оз ом1р1мде айта-айта ж уретш iciM шама- лы. Керек десе, уй де жок, куй де жок, жатакханада жатые мынау... Кошеден «Татра» гурьядеп отт1. Ж ар ы гы терезеден кар- гып отш кабыргага туст1. Bip-eKi кыз екшнп кабатка сыкы- лыктай туеш котерглгендей болды. «Тац-Ш олпан мен На- таша-ау. Кинодан келе жаткан болар. 0з1мнщ де кудай суйер кылыгым жок, багана кухнядан бала кусап каша женел- генше, жондеп сейлесш, кинога шакырсамшы! Кап-кап!» V Б улт та толгатады-ау деймш. Кар ж ауу бултка да оцай тимейтш сиякты. Аспанды торлаган ауыр булт киналып доцбекнпп жатканга уксайды. Кар да бултты ц перзент1 си­ якты. Кар жауатын Typi бар. Горизонтта «козырек» калмады ма екен деп участокт1 аралап шьщтым. Горизонтты экскаватормен KeMipin алган жерде кемерлер калы п кояды. Соны 6i3 «козы рек» дейм1з. Кепканьщ кункагары сиякты тебеден тонш кулайын деп турады. Участокте «козырек» калса, басшылар алдында ец алдымен мен жауап беремш. Секем алатын ешнорсе жок сиякты. «Кой, барып тамак- танайын» дед1м. Бвлшм, асханадан энеугунгщ ей Тац -Ш ол- панды Kopin каламын ба деген де ум1т1м бар. Kipin келгенде, ец алдымен А кбш екке коз1м тустк М е т ацдып отыргандай екен. Ж ымиып басын изедк Лезде асха- на iiniH ш олып ©Tin ед1м, 1здеген адам ж ок екен. Б у л ортада 217 > -

Акбш ек алдындагы тартпадан кез айнасын ала салып, е т касын, басындагы «бабеттасын» сылап-сипап улпрдк Мен б1рнэрсе жогалткандай кулазып калсам, ол б1рнэрсе тапкандай кылмьщдап калды. — Не аласыц, Нариман? — дед1 Акбш ек. — Не алайын, Акбшек? — Соцгы кезде 6ipeyre гаш ык болганнан саусьщ ба, езгердщ гой? — дед1 Акбш ек. Кул1м кезгнщ алдына колмен койган нокат мещ, неге екенш бшмеймш, рецш булд1рш турган сиякты кершдк — Негылган гашык. бнш еш н сендердщ тамактарыц кунде б1ртурл1, ж алыктырып болды, не аларымды бшмей турмын, — дед1м мен. — Оныц рас-ау. Кайран уйдщ тамагына не жетсш! — деда Акбшек. Колымен ителг1 иегш таянып маган мулэш м карап калды. 1ш1-бауыры елж1реп аяп отыргандай. — Нариман, осы сен улкен 6ip жацалык ашты деда ме журт? — Ж ей дакпырт кой, Акбшек? — Ой, кайдам, ж урт бекер айтпайды гой. — О л1 тагдыры шешшмеген дуние гой. — Неге шешшмейда? Ол юмнщ колында? — К1мнщ колында болуш ы ед1, техотделдщ. — Е, кудай-ай, оз1м1здщ Ж екен баскаратын техотдел ме? — Ж ок ещ к1м? — Ж арас Хамзин ше? — Но, иэ. Ж арас Хамзин! — Ол б1здщ агай гой, — деп сызылды Акбш ек. — А-а-а! — Мен б1рауыз айтайын Ж вкеце, — деда Акбш ек. — Ж о-ж ок, ракмет, о Kici ез1 де 6ip жауабын берер... — Озщ бш, вкнпп журме, — дед1 Акбш ек. «H eci бар, 6ip ауыз айтса айтсын», Хамзинге eKi-уш рет Kipin те шыктым. Ертец кел, ертец келмен 6ipa3 кун етш те кеттк Хамзин маган б1рнэрсе айтайын деп октала беретш сиякты. А й та алмай, свзшщ аягын жутып, жумбактай ма, немене... 6ip барганымда чертежд1 керш, салган жерден: — Сауатсыз сызасыц, — деп 6ip тастады. «Агай, мен ин- ститутта сызу сабагынан бестен кем бага алмаган адаммын» деп айтайын деп турдым да, коя койдым. ^ С 218

— Шындьщтан repi киялга жакын, — деп 6ip койды. Аба- ландырып алмайын деп коп ундемеймш. бттец, Захар мен Швкенда ерте келмеген екенмш деп ©кпщм. — Ештеце ш ыга ма, агай? — дед1м акыры. — Ш ыгуын шыгады гой. Toyip-Toyip пнирлерщ бар. BipaK жастыктыц аты жастьщ кой, тэж1рибел1 адамныц кемеггнс1з ж узеге асуы киын, киын... — Валерий Сергеевич кемектестк — Валерий Сергеевичтщ комегш б1лем1з. О л бесштен бел1 шьщпаган баланыц бтлетнп. Мунда квалифицированный комек керек, — деп, Хамзин саусагын шошайтты. — Олт жап-жас баласыцдар гой. Институт, институт, Йе­ мене институт деген. 0нд1р1сте жиырма ж ы л бойы icTen журген мына 6i3 де борш б1лем1з дей алмаймыз, — деп, Х а м ­ зин ком1рдей кара шашын салалады. Ж асы егде тартса да шашында 6ip кы лау жок. Толкы н кара. Домалак беы топ- тольщ. Кунде устара тиген сакал-муртыныц орны кегшдар тартып турады. Кураторы жузшде кажыгандык, бейнет тар- ткан белы жок. Каны тасып тур. Кпнкене гнете мурын, улкен коцыр кой коз — 6opi Хамзинге керш берш-ак тур. — Кемшипк неде, дэл1рек айтсадыз, жондеп керер едш, — дедам. Х ам зиннщ ж ай ш ы лы кта одем1 аласы з коны р K03i акшиыцкырап кеттк Кипактап калган тор1зд1. «Осыньщ ©3i кемшшштщ неде екенш б1лмей маскара боп ж урмесш » де­ ген 6ip жаман ой басыма сап ете калды. Хамзиннщ inii кал- тырап отырган сиякты кершд1. — Оны айтканмен, сен жендей алмайсыц, — дедк Кезш томен тецкер1п экеттк — 0з1м болмасам, жолдастарым бар, — дед1м мен. — Мен саган тек кана жаксылык тзлеймш, Нариман, — деда Хамзин лезде ж1бш. — Мен саган кемектесер едам... Ecci3 бала емессщ, озщ де тусшерсщ... «Кудай'^У» б у л не айтпакшы. Мен ез1м де тусше алатын негылган жумбак? Не тшещй бул менен, пара сурамайтын шыгар-ау». — Бар, бала, ойланып кел, — дед1 Хамзин. — Жарайды, — дед1м мен. Содан 6epi ойланып, ой туб1не жете алмай журмш. Захарга шет жагасын айтып керш едам, ол б1рден:

Сол Хамзиннщ ез1 сол ецбектщ авторы болгысы келш ж урген ж ок па екен, байка, — дедк Апыр-ай, сондай емес пе екен? Мундаймен бурын к1м icTec болып керйгп. Мше, сейткен Хамзин мына А кбш ектщ агайы екен. Акбш ек б1рауыз айтса болды, касарыскан Хамзин кардай еритш кершедь 1стщ муддес1 ушш А кбш екН арата салып корсе, айып болмай ма? «Озщ 61л, екшш ж урме», — дед1 А кбш ек. Техсоветтщ ©3i де Хамзин калай бурса, солай журед1 деп естимш. Акы ры Хамзинс1з хал мушкш болтан сон, Акбш екке б1рауыз айткызган да жон-ау. Асхананыц eciri сарт-сурт ашылып-жабылып, ак бу бурк-бурк етш калып жатыр. Б1рак оган бу ж олы назар аударын отырган мен жок. Енд1 6ip кез селт етш ойым белшш, алдыма карасам, арык котлет шанышкы тимеген кушнде ол1 тур екен. «Сонда калай болтаны? Б1зге карьерда тез icne косу керек, ол уш ш оны судан тазартып, кен бетшде жаткан калыц кыр- тысты аршып а лу керек. Оны ктейтш экскаваторлар бат- пакка батып жатыр. Осы 6ip кесапаттан кутылатын жолды 1здеп сандалумен тун уйкы, кущцз кулктден айырылдык. Сонда калай? 1стщ татдыры Акбш ек аркылы шеш1лмек пе? Неге олай, кудай-ау, неге олай? Тамыр-таныссыз, арадагы делдалсыз ic ©щцреек пп1м1з ауыра ма!» Суып калган котлетт1 жай жей салу обал сиякты кершд1. Буфеттен барып жарты стакан арак куйгызып алдым. Кдткаксыган HHi-бауырым елж1реп бара жаткандай бол­ ды. Курысын 6epi, ор1-бер1ден сон, карьерд1 кургату менщ мшдет1м емес. Мен де 6ip ж урген ефрейтор ecemi адаммын. Ж ум ы с штеп жургел1 6ipa3 ж ы л оттк эл1 бар болтаны сме­ на мастер! ганамын. Ты м болмаса участок бастыгы да емеепш. Мен шыр-пыр болатын не бар, 6opi6ip ceHi багалап жаткан жок. К отлет жеп отырып, А к бы ек к е коз1м туеш кетт1. Ж ы- миып кулд1. А кбш екте де айып жок, оны кшелайтын да донене жок. А х, шайтан, кул1мдеуш карашы. Багы байлау- лы турган байгус кой бу да. С у лу десен суду. Коддан кон- дырган мецс1з-ак эдемшщ, Акбшек. BipaK сен дегенде журек неге д1р етпещц? Адам сеш ойлап ацеамайтыны Heci? Кь1зык- ау адам деген, А к бш ектщ топ-Toyip екенш бшемш, ©3i де маган KeTopi емес, ендеше неге айландырмаска? BipaK журек — 220

д1р етпейдк Осы жер1 жумбак. Ж а лп ы ез1ме ез1м ж ум бак сияктымын. М еш билейтш мен емес, козге кершбес баска 6ipey сиякты. Булт киналганын койып, толгагы токтап, маужырап, жаны жай тапкан сиякты. Торгайбас кар жапалактап жа- уып тур екен. Техника каушс1зденд1ру бел1мшщ бастыгы Диденкомен айтысып едеу1р отырып калган екенб1з. Учас- токте жарты «козы рек» калып койган екен, соны корш, ай- кайга басып, ес1м1зд1 алды. Керщ десш отырганда сагат терт боп калыпты. Кущцзш сменадагыларды таситын автобус- тар Рудныйга ж урш кете жаздапты. Асыгып, автобустар токтайтын алацга жушрш келсем, уст1 брезентпен жабылган ж алгы з машина гана калган екен. «Автобустан калы п калганым-ай, кап» дед1м. А р т жагын- дагы тем1р баскышпен, машинага мшд1м. Кузов толы п к а л ­ ган екен. Колденен скамейкаларга ерстлйкарсы лы Нзе Tipecin, сыгылысып ж урт отырып калыпты. Брезент ж абы ­ лган кузов imi алагеу1м кеш кезшдегтдей. Адамдар маши- наныц козгалуы н кутш, несер алдындагы торгайлардай кыбыр етпей калыпты. Тек т е м е т тутнп гана шыгарга тесж таппагандай адамдардыц басын ала кальщтап тур. Арт жактагы скамейкадан сыгылысып жатып эрец орын таптым. Ж ок жерден жармасып, салгыласып отырып алг- ан Диденконы ншмнен балагаттап коямын. Сол болмаган- да бы лкы лдак автобуспен кететш ед1м. Басымды кетерш алсам, карсы алдымда бушлатыныц баш лыгын тум ш алай кшп Тац-Ш олпан отыр. Eni бет1м ду еткенш байкадым. — Саламатсыз ба, Тац-Ш олпан! — Саламатсыз ба, Нариман! Одан epi не айтарым аузыма туспей, ацтарылып отыр- мын. Кыз кузовтыц бортына иыгын суйеп, басын мойнына тыгып, маган кул1мдарей карап калыпты. — Ж олдасьщ ы з кайда? — дед1м ейтеу1р ун катайын деп. — А, Наташа ма? Озшщ Наримановкасына, Костанайга кетгп еда. — Ж а лгы з калыпсыз гой, — дед1м абайламай. 221

— Неге жалгыз калайын, ci3 отырсыз гой, — деда Тад-Шол- пан. Не дершд1 б и т е й калдым. Ол1 култдареп отыр. Байты Валяныц кулккл сиякты. Байкал еркесшщ кул1мс1регеш сиякты. Кайда екен каз1р Валя? Кандай болды екен? Аскар таудыц койнауларын копаруды армандаган казак ж 1 гт есшде ме екен? Адамдардыц 6ip-6ipmeH адасып калатыны жаман. Алды м да сол Валяныц 03i отырган сиякты. Мыц да 6ip ракмет саган, Диденко! Тэртш талап етш, айкайласканыца ракмет! Сен болмасан автобуска мшш кетш, мынадай ба- кыт сетшен кур калар ед1м. Ракмет саган, доукес Диденко! — Алматыны сагыньш журген жоксыз ба?— дедам ойланба- стан. — Д ол таптыцыз, Нариман, сагынып журмш, — деп Тац- Ш олпан борттан иыгын ж улып алды. — Онда ж ы лы гой каз1р. — Иэ бугш жиырма бес градус ж ылы деп хабарлады. — Мунда бугш бес градус суык болды. «И ттщ гана баласы-ау, Алматыныц ауа райында, Руд- ныйдыц аязында не шаруац бар! Б ул кызга оньщ Heci кызьщ? Ж анына жагатын, журегш е ж ол табатын жылы-жылы б1рнорсе айтсацшы осындайда!» Кы зы л асык, жаным-ау, Кызыл асык, Кыздар суга барады 6ip-6ip басып, Осындай кудай айдап бас косканда. Б1разырак кетелж кощ л ашып, — деуш1 ед1 б1здщ ауы лда бозаныц айтысында М усакул атай. Сол айтпакшы, осындай кудай айдап, бетпе-бет отырганда карманбасац, кейш мундай соттер бола бере ме?! Машина кьлт лыксып токтады. Тац-Ш олпан маган карай к улап барып, Kepi с е р т л ш кетть Машинаныц Сарыбайдан алдакашан шыгып кеткенш сонда барып 6ip-aK сезд1м. — Тагы да! — Ай, осы жол-ай!— деген дауыстар шыкты. — Кунш уактап отырмыз, — деп калды 6ip жерден За­ хар. Б1зд1 ш лагбаум токтатканын сонда барып бьлд1м. Апыр- ай, десец1зш1, куш бойы жираф кусап аспанга карап тура- ^ < .2 2 2

тын ала бакан д ел б1здщ мурнымыздыц астынан ж абы лды да калды. Енд1 руда тиеген думпкар ларды суйреп элек тр о- воздар Menipen етш болганш а ж ол жабык. А р т ж агы м ы здан 6ip « М А З » 61зд1 таптап ететш д ей акырып келш, алкынган аттай пыскырынып тура калды. А лды ц гы доц гелег! б1здщ машинаныц кузовынан асып турды. — Болды енда, жарты сагатсыз козгалмайды, — деда 6ipey. — Кунш уактап отырмыз, — деп калды 6ip жерден За­ хар. Апыр-ай, кунде осылай, осы 6ip ж олды н дауасы та- былмай-ак койды. Талай жиналыстарда айкай болды. Э л 1 оцалган тук жок. «Оу, мен несше куйшем. Ж арты сагат емес, 6ip сагат жабулы турса жаксы болар едь Кунде мундай кездесу бола бере ме, кудай-ау!» Ж ака машина лыксып барып токтаганда, Тац-Ш олпан epiKci3 eni колы мен менщ иыгымнан Tipen калды. — Кенпрнйз, — дедь — Ештеце етпейдь Енд1 машина тагы сойтш ж урш бара жатып кш т ток- тап кала берсе деген ой урланып келе беретш болды. Торгайбас кар жапалактап жауып тур. Айнала ак бу- алдыр. А к буалдырдыц ар жагынан, 6i3 ете алм ай турган жолдыц да ар жагынан толкы н-толкы н ен естгяд1. Меня мое сердце В тревожную даль зовет... А к буалдырдыц ар жагы жумбак сиякты. Беймел1м киын, кикар киыр осы жерден басталып жаткан сиякты. А л ен салгандар сол киырга суцгш бара жаткандай. — Ж аксы ен, е, осы, — дед1 Тац-Ш олпан. — Ж аксы ен. Cipe, соколовтыктар гой. — Соколовтыктар с1здерге Караганда сауьщ ш ы л-ау, — дед1 Тац-Ш олпан. — Ие, о жагы бар, — дед1м мен амалсыз. С1здерге неге уйымдастырмаска? Вот, ©зщ1зден бас- тайьщ, мысалы. 0зщ1з рудник комсомол комитетшщ мушес1 екенс1з. Неге уйткы болмайсыз? — Талант жок, — дед1м мен. 223

«Балш ы кка батып ж урш , ан нем1зд1 алган», — деп айта жаздап калдым. Б ую л Сарыбайдан таланттар табылмайды дегенге сенбеймгн, — дед1 Тац-Ш олпан. Бортка кайта суйенгп, ба- сын мойнына тыгып. — А л , онда ©зшдзден бастайьщ, эн саласыз ба? —д е д т мен алга ецкейе тусш. — «Токпактай берсе кудай да олед Ь дегендей, ©з1м1зд1 ©3iMi3 кинасак, ауы лдьщ алты ауызы шыгар тым болмаса. BipaK одан с1здерге не пайда, енд1 Сарыбайда ею-ак айдай гана боламыз. Элдеюм журешмд1 жай кыскандай шым-шым ауырып калды. «Апы р-ау, б у л влх кетш калады екен-ау. Эй, б1здщ институттар да кызьщ осы, em -уш айга адамды практикага ж1бере ме! Ж арты ж ыл, 6 ip ж ы л болмас па практика де­ ген». Меня мое сердце В тревожную даль зовет... А лы ста эн, айнала ак буалдыр, алдымызда шлагбаум, карама-карсы — карындас... E ki айдан кейш ж урш кетпекшь Кайтып керюем1з бе, жок па? KiM бглген. Ол мына менщ оз1ме де байланысты шыгар. А к сецсен арасынан кызылшырайлы доцгелек жузц кейде ойлы, кейде кул1м K03i б1рде алыстап, кейде жакыннан коршгендей болады. Кейде сол коз ©рттен шыккан ушкындай коршедь Ж ан дуниещц элдене шарпып откендей болады. Энеб1р куны куннгц шык- канындай. Б у л дуние будан 6ip сагат бурынгы ецбеым1з еш, тузы- мыз сор боп кетпесе и п ед1деген ум и 1пен кудж аралас дуни- еден 6ip баска, кейб1р ж ылдарга 6eprici3 осындай 6ip минут- тар болады. Оныц аты — Бакыт емес пе екен? Алыстан, карьер жактан ботасы олген щгендей элект­ ровоз боздап коя бердь — Сайтан, осы уакытка дейш тургызып койды. Элект­ ричка ещц келе жатыр. — Алдакаш ан отш кететш едж. — Ш лагбаумды 6ip сагат бурын жабады! — Кашангы осылай бола бермек! Кузовты ц iini кенет гу -гу болды да кетть Коптен 6 epi талай KOKipeKTi кернеген ыза 6 ip сызат тауып аткылай —С 2 2 4 .> ~

ж енелген сиякты. К унде осындайда елд щ алды м ен оз1м сейлеп калуш ы ед1м. Б угш ундемедгм. Электровоздыц уш маган жамандык экеле жаткандай коршдь Мен сол сотте моды осылай козгалм ай отыра берсек деп ед1м. Электр сымдарынан сауылдап кар тогьлдь Думпкарлар- ды суйреп электровоз ете шыкты. Б1здщ машина козгалы п кеп калганда скамейкаларда отырган адамдар тагы да жа- пырылып барып кайта тузелдь Ойда жокта Тан-Ш олпан тагы менщ кеудеме кулады. Абайсызда Нзесше колым тиш кеттк «Пима кшп ж урсе де, жалацкабат ш улы кпен Ti3eci кал ай ycin кетпейд1». 0 з ойымнан оз1м уя лы п калдым. О да ыцгайсызданып, ш олак буш латты ц етегш т1зесше кайта-кайта тарта бердк Уясын аю бузган арадай ак кар кикы-жикы уймелеп арт жагымыздан куалай сокты. Тем1р ж олдан ете бергенде, шлагбаумнын лебедкасын устап устгне тон, тонный сырты- нан плащ, аягына пима киген ойел турды. Цар ж аугалы 6epi тапжылмай турган сиякты. — У х, снежная баба! Сен гой 61зд1 6 ip сагат устаган! — деп ш ж н ш тортшш1 экскаватордьщ машиншс1 Ж ора дейтш ж тт. — Куншуактап тур, — деген Захардыц даусын таныдым. Б1раз адам кулген болды. Бауырынын астынан тутгн будактап, тау шайкалгандай тецселш «М А З » б1здд басып озды. Ж олды ц жагасында «Г А И » кадап кеткен калканда: «Ш опыр! Сетмс1з болсац басып озба!» — деген жазу агарацдайды. «М А З »-д ы ц шопыры сен1мд1 болса керек, ба­ сып озды. Рудныйга Kipe6epicTe « Г А И » кадап койган тагы 6ip к а л ­ кан калды. Онда не ж азулы екенш мен бурыннан бьдемш. Оныц: «Шараптан шатак шыгады!» — деген жазуын бу ж олы кар басып калыпты. Кенет алдьщгы жактан олдек1м шыркап коя берщ. Ж ур т елец ете калды. Оныц жанынан 6 ip дауыс шыкты: — Уш не жакындаган соц жан бИейш дед1-ау деймш. Оган ешк1м кулген жок. Оган жауап ретгнде 6ip кез коп дауыс: 15-913 225

Меня мое сердце В тревожную даль зовет! — деп костап ала женелдь Адамдардыц KHiMi май-май, кара майды сырлап жак- кандай. Колгаптары куректей. Пималары туйетабан. BipaK солардыц да жаны нэзж тартатын шактар болады. Keniperi кумбхрлеп, елец айткысы келетш шактар болады. — Мше, ci3re талант керек болса, — дед1 Тац-Шолпан. Сейтт1 де, энге ез1 де косылып ала ж енелдь Кеп контрабас- тыц арасында ж алгыз скрипка тамылжыгандай, даусы жа- нга жагып, сызыла шыкты. Маган да коста дегендей белы бердь BipaK мен энге косыл- май, Тац-Ш олпанга карадым да калдым. 0нге мен пшмнен косылдым. Тац-Ш олпан екеум1з кол устасып, тушмен кыды- рып, тац алдында киялы мдагы гажайып каланыц кеш елер1мен эн салып, кайтып келе жатамыз. Б1здщ эшмгзге букьл кала уйкысынан оянып косылады. Адамдар Тац-Шол- пан екеум1зд1 ортага алып, ем1рде болып кермеген шаттык бш басталады. Кала ортасындагы алац бурын-соцды болып кермеген той-думай, Kepi-жас бакыт толкынында тербетипп эн салг- андай, сол эн кекке ерлеп, кунге естшгендей елестер кез алдымнан 6ip сэтте ете шыкты. Сейтсек, 6i3 «Тобы л» рестораныныц алдындагы аланга кеп токтап, алдакашан машинадан тусш кеткен екенб1з. Ж умы - стан кайткан адамдардыц алацга каптап кеткеш де рас екен. Тац-Ш олпан екеум1здщ катар келе жатканымыз да рас екен. BipaK к ол устаспай келеда eneH6i3. Алацдагы репродуктор- дан «К ¥ Д аша>> Kyfti T e r ^ in ту р екен. М ен щ кеудемде кYмбipлeп айтылмай келе жаткан армандар тьлегш мына кызга репродуктор ж етю згш келгендей, кешрегшде жаны бар адамды селт етюзбей коймайтын си5щты. О, mipKiH, кудаша! Казактыц KacneTTi ce3i! Осы сезде наз бен тьлек, алыскан кол, айтыскан серт, каккан журек, демшкен ыстык леп бар сиякты. А л осы сезбен аталган куйде ше? К¥Дайым-ау, ол менщ Тац-Ш олпанга айта алмай келе жаткан ак TuieriMHin музыка тшше аударылган варианты емес пе! — А л жаксы, Нариман, сау болыцыз, — дeдi Тац-Ш ол­ пан. — С 226 ^

B i3 жатакханага к елш ю рген екенб1з. Тац -Ш олп ан бас- палдакпен жогары кабатка котерипп бара жатты. Кыздар екшпп кабатта туратын. Мен лезде мастыгы таркаган адам- дай ес жиып, кымбаттым касымнан кашыктап бара жатк- андай кершдк Тац-Ш олпанныц ею айдан соц Рудныйдан кетш калатыны ойыма сап ете калды. — Уйде не ].стейс1з? — дед1м мен. А йтайы н д е г е т м б у л емес едя. 6 дем1 ойым сиырдьщ бузауьша мендрегеншдей ожар естивд. — Эйел баласыньщ уй Tipnibliri кеп кой, Нариман. — Кинога барайык, — дед1м мен. — Ж умы с кеп кой, Нариман. Ракмет. Ол баспалдактыц жактауына суйенш турып, жогары- дан темен карады. М ен теменнен ж огары карадым. Бет1 ат- кан тацныц кызылындай шырайланып кетшт1. А гаш ы нан жаца узш ш тускен алмадай. Ерншен каз1р темен карай кан тамып кететшдей алаулап тур. Мен ж уты на берд1м. — Журшдз, — дедам мен. — «М арс» жакын гой. — Жакыныцыз Марс болса, алысыцыз Галактиканын кай жагында болмак? — деп кулд1 Тац-Ш олпан. Баспалдактыц екпшп кабатка буры ла 6 epic куысынан ею тушр ж асыл сары фосфор жаркырап 6ip жогары, 6ip темен тецкерш д1. Т а р гы л мысык э л г 1 6 ip есем кулкгге тац- дангандай, жасыл кезш жаутацдатты. — А лы сы м — Венера, — дед1м мен курсшш. — Неге, о л Марстан алы е па ед1? — Тым курыса 6 ip тюект1 бермей, кинога шакырсам, бармай турса, алые болмаганда не? Тац-Ш олпан енд1 сыкылыктап туры п кулдк TinTi ша- шын кырык жерден ак шуберекпен тушп тастаган 6ip кыз екшш1 кабаттыц 6 ip белмесшен атып шыгып, 6i3re кадала карап та калды. — Мен с!зд1 сезге ш оркак кой деп журсем, акындарша сайрап турсыз гой, — дед1 Тац-Ш олпан кулк1сш жиып. — Ш ынында да, Венераныц казакшасы Ш олп ан екен-ау... Б1рак мен Тац-Ш олпанмы н гой! — Тац-Ш олпан — жарык жулдыз. «Марека» барайык. — Онда бугш не бар екен? — Онысын бю м ед1м, — дед1м мен саскалактап. — Баратын уакытта хабарлай саларсыз, — дед1 де, Тац- Ш олпан жогары карай тез-тез басып ж урш кетт1. ^ С 227 - > ^

■к -к :к Асы гы п белмеге Kipin келсем, уйдщ imme кекала тутш камалып калыпты. Ж елк оз жабык тур. Тушп сменага ба- ратын Сембай осы капырьщта бауыздаган жылкыдай кор- кор етш, трусишец уйьщтап жатыр. Одеялды аяк жагына ысырып ж 1бершть У ст1мдеш ж умыс кш мнщ берш лактырып, электр уста- раны дырылдатып кырына бастадым. Ол урпекшаш казандай басын жастыктан ж улып алды. Карга карыккандай барлыккан кезш багжац етшзш: — Эй, елген окец Tipmin келдд ме, неге елгалдеп журсщ! — деда. — Оцбаган-ау, сен менщ екемнщ ел1-т1р1сш б1лмейсщ гой, не сандырактайсыц! Сембай не айтарын бгямей калды. Tepic карал, гурс етш жата кетт1. вкемнщ бар-жогын ез1м де бгтшеймш. Он жылга кетт1 деп еда, жиырма ж ы л етт1 — э т жок. Эльенора айткан онг1ме eciMe Tycrri. — Басеке, осы сен кашан уйленесщ? — деда уйкысы бузы- лган Сембай Tepic карал жатып. — Оны кайтесщ? Енш1 бел1п бересщ бе? — Арты цнан топырак шашар ед1м. — О, сорлы Сембай, асыкпа, осыньщ 6opi уйленудан камы. Сембай тебедей тоцкершш тусш маган карады. Астын- дагы койка баж-баж еттк — Рас па-ей? — дедк •к 'к * «М арс» кинотеатрында коптен 6epi журт кыргын кезек- ке турган фильм болып керген жок. Бугш де адам кол емес екен. Ф ильм кызьщтырмады. Ж ана уйленген жас жубайлар- дын жараспаушылыгы, жас келш — озык адам, куйеу1 - са- насыздау, екеушщ арасындагы тартыс, акыры — табысу. «Ердей ертш келген1мде кино да кырсыкты-ау» деп кысылдым. Кен залда адамдар шашырап отыр. Экраннан тускен сеуленщ аладгыт жарыгымен урланып Тац-Шол- панга карай беремш. Байкаймын, онын да картинага када- лы п калганы шамалы. Bip кез о да урлана карады. 228

— Сен езщ уш ш гана eMip суруд! калайсыц, езгемен icin жок, мундайыцды бурын бшсемнп! — дейд1 экранная сана- лы жас келш козше жас алып санасыздау жас куйеуше. — Муныц 6opi сенщ бакытын уш ш гой, когершппм, екеушнздщ бакытымыз ушш, — дед1 санасыздау жас куйеу саналы келшшегше. — Жок, 6i3 копшипк бакытты болганда гана бакытты бола аламыз, — деп айкайлайды келшшек. Kyfteyi оныц ша- шын сипайды. Келш ш ек оньщ кеудесгне басын тыгып оксш- оксш жылайды. «Тац-Ш олпан екеум1з косыл сак, арамызда осындай жан- жал болуы мумкш бе?» 0 з ойымнан оз1м сескенш калдым. М енщ ойымды естш койгандай Тац-Ш олпан козгнщ киыгымен маган карады. Екеум1з 6ip-6ipiMi3re карап жымиып койдык. Тац-Ш олпан басын менщ иыгыма суйегендей болды. Колы н устадым. А кы ры н кейш тартты. Осыдан айрылсам, енда кайтып OMipi устамайтындай, сол колды катты кыстым. Ол колын тарт- пады. И ы гы кеудеме т1релд1. Ш аш ы бет1ме тид1. К еудем дурсшдеп ала жонелдк М ен оны ебедейс1з капсыра куш ак- тап, карацгыда ернш 1здед1м... ...Букш дуние — толкын, толкын. «Марс» кинотеатры не- бары калтылдак кайык. Толкын, толкын. Толкы н уст1 лау- лаган от. Аспан астыньщ 6 opi толкын, аспан астыньщ 6 opi от. Кос ершнен тараган от. Аспан асты толкын мен от. «М арс» — калтылдак кайьщ.. Толкы н жалынан кунге дешн лаула- ган от. Куннщ 03i от ортасында калкып ж урген апельсиндей сары шар. Б у л ж алынга куннщ ез1 куш п кететшдей бар... ...А уы л устгнен тенш туратын аскар тау бар ма едк ж ок па ед1? Терткоз тобет улы д ы ма, ж ок па... Сары тон киген шокша сакал кпнкене адам т1реудщ тубгнде туры п ет1гш тепкшеген1 Heci? Етггщ сщ1рщен басып бара жатканы Heci? А я з кыскан ак кардыц ж ы лаганы рас па, ж ок па? С ол туш кара сиыр бузаулап ед1-ау... Эсила ж ы лап ж ур ш соныц уызын nicipin 6epin ед1-ау... Турм енщ тем1р есшщде кездей тесж бар ма еда, ж ок па ед1? Экскаваторлардьщ батпакка батып жатканы шын ба 03i? Хамзиннщ кытымыр екен1 шын ба ©3i? Ш лагбаум... Сонда естшген он «С ольвейг» болар... Акбьлектщ алтын Tici бар-ay, осы... Толкын, толкын. Л а ула га н от. 0 ц де емес, туе те емес... 0ц мен тустщ арасында 6 i3 бьдмейтш тагы 6 ip купил ми- 229

нуттар бар, cipe... «Сольвейг», с е т Валя айтушы едьау. Эд- вар Григ бурят шыгар деп ойлауш ы едам... «Ф ильм нщ соды» деген жазу кершда-ау деймш. Залдыц im i жард ете калды. Тад-Ш олпан бетш бурып экетть Д алага шыга келеек, ж улды здар ш уш рлеп тур екен. Б у л т тарап кетш ть Б у л т та к обелек сиякты ма дед1м. Ж умы рткасы н туар-тумастан олш калатын 6ip кобелек болуш ы едь Аппак карын ж ерге жауып болып, булт та гайып' болыпты. Апыр-ай, деймш. Э л ы 6ip од мен тустщ арасындагы ми- нуттерден кейш аспанныд аспан болып, жулдыздыд жулдыз болып, уйлердщ уйлер болып бурынгыша кала беретпп гажап екен. Осындайда ада ж улдыздар неге кызыл, сары, жасыл, кок — турлнтусН болып кетпейдь Неге мереке кундер1 республика астаналарында, кайарман калаларда берьлетш салтанатты салюттщ ракеталарындай — турлн туст1болып турмайды мына жулдыздар! Айдын элаз сэулеы тегьлген аппак карга неге кып-кызыл кызгалдактар оспейда! Мына дуние т н т жайбаракат. М улде ештеде болмаган- дай. А й да бурынгыдай. А у , ай бурынгыдай ма? А й озгер- ген сиякты гой. Оньщ бетше ло ло г у л ocin кеткен сиякты гой. Оныд бетшдеы медд1 баягыда бала кун1м1зде жалмау- ыз к е м т р екен деуш1 ед1. Ж алм ауы з к е м т р айдын бетшде 6ip кап кумды б1ртшдеп санап отыр деуш1еда. Bip кап кумды санап болган кун1 акырзаман болады екен деунп ед1. Bip кап кумды санап бола берген кезде карлыгаш ушып барып кумын кайтадан шашып кетеда екен, жалмауыз к ем тр онда 6 ip кап кумды басынан бастап кайтадан санауга KipiceM екен деуш 1 едь.. K a3ip айдын бетгндеш мен ж алмауыз к ем тр ге мулде уксамайды. Айдын бетше доле г у л ocin турган сиякты. Тан- Ш олпан eneyMi3re аспандагы ай 6ip уыс лоло гулш Ycтiмiздeн лактырып жiбepмeкшi боп турган сиякты... Баспалдактьщ enimni кабатка буры ла 6epic жершдеп тас карангы куыстан е т ж асы л фосфор ж ы лт-ж ы лт eTTi. — К ой енда, жаным, — дeдi Тан-Ш олпан. Ж асы л фосфор 6ip omin, 6ip жанды. Таргы л мысык карауга уялгандай, карамауга дoтi тагы шыдамайтындай. — Кой ендк жаным, — деда Тан-Ш олпан. Таргы л мысыктын осы откен жазда гана баска 6ip мы- сыкпен косылып алып, терезенщ алдында балаша жылап, тунде уйкы б е р м е ге т eciMe тусН. ^ < .2 3 0

— Кой енд1, жаным, — дед1 Тац-Ш олпан. «Адам дарды ц сушскенш мысьщ тусше ме екен?» — Койшы, жаным! — дед1 Тац-Ш олпан. Менщ кулагымда «Кудаш а» куш турды. Б ул куй арман- дар агысы гой. Д эулеткерей арманына жетт1 ме екен... Куда- шасын куш ты ма екен?.. — Койшы, жаным! — дед1 Тац-Ш олпан. *** Кайнозой комул1 жатыр. Б елдеу-белдеу топырактыц ас- тында жатыр. Мыц-мыц жылдыц ауырлыгы моцгьдш деген осы деп Кайнозойды жетщабат белдеу-белдеу кыртыстыц астына тыгып ж 1берйги. О л кезде менщ бабам да ж ок едц бабамныц бабасы да жок едь Доу1р — Кайнозой деп аталыпты. Ол сьлем-сьлем таулар болса керек, папоротниктщ ну орманы болса керек, онда мамонттар жайылып ж урген деседь.. Горизонттардыц жаркабагынан аккан кы зы л су — ма- монттардыц каны сиякты. Карьердщ топырагын тонналап тасысац да мухит суын касыктап теккенмен б!рдей. К айно­ зой терец жатыр. Ж ердщ де жаны бар сиякты. Мамонттардыц тукымы уз1лш кеткен деп бекер айтады. Ж ердщ т о т — мамонт- тыц сауыры сиякты. Экскаваторлар азу салганда сауыр- дан сауылдап кызыл кан аккандай болады. Диденко екеум1з карьердщ ернеущде турмыз. Д ол жа- нымыздан «KayinTi зона» деген жазу агарацдайды. Темен- нен жогарыга тау т1збеш ж ы лж ы п келе жаткандай. Ж ой к - ындата «М АЗ»-дар азынап, аркырап келедд. А л карьер тубгне карасак, сол алып машиналардыц 03i керемет казан тубщ де ж оргалап ж урген кара шыбындардай-ак керш ед1. Карьердщ куншыгыс жагында, 6eciHmi горизонтта элек ­ тровоздар думпкарлар т1збегш суйретш жур. А лы стан кара- ганда олар да бейнеб1р орец ж ы лж ы ган ж ауы н курты си­ якты. Б елдеу-белдеу горизонттардыц киялары на Lnimn «ЭШ » экскаваторлар тур. Карьердщ ернеущде турып кара- ганда олар да кеккутандардыц улкендггшдей-ак. Бурынгыша перфераторлар тырылдайды, бурынгыша бур- машиналар жер токпактап жатыр. Бурынгыша сауыскандар ушып жур. Бурынгыша карьердщ теркжешнен ары карай ак 231

мунар айкара Kecijiin кетедь Одан epi калалар, одан epi ел мекеш жоктай. Одан epi Музды мухит басталатындай жым- жырт. Кенет Диденко: — Кордщ бе, ж уз TepTiHuii батып жатыр! — дед1. Алы с- та, астыцгы горизонтта мелш иш турган экскаватордын ар жак, бер жагына шыгып 6ip адам зыр жуырш жур. — Отырып калды, — дед1Диденко. — Отырып калды, — дедш мен. Тагы 6 ip экскаватор icTeH шьщты. Кайнозой комул1 жатыр. Мамонттардын суык каны жылап агады. Алы стан дуадак кустай-ак коршген экскаватор жаны- на барсац улкен уйдей аскактап турады. Ею жуз тонна сал- магы бар сол алы п каз1р жайлап кана батып бара жатты. Эне, оныц ж ыланбауыр табаны кершбей кетт1. Енд1 титл сазбалшык оныц белуарынан кеп калды. — Ж ан п етсов , б у л не маскара! Клайда карагансыц ал- дыцдагы апанды кормей! — деп айкай салды Диденко. Ж а н п ет со в ундемед1. Ол т н т келген адамдарга буры- лы п та карамайды. TeMip курект1 кос колдап устап, аласу- рып сазбалшьщты аршып жатыр. — А у , есщ дурыс па-ей! — дейда Диденко муны керш одан бетер куйш ш . — А у , карьерд1 ж алгы з казбакпысьщ? Онда 6opiMi3 сабылып нем1з бар? Ж а н п етсо в оньщ б у л шымшымасын ест1мегендей оппа балш ы кпен арпалыса берд1. Озшде де ешздщ Kym i бар коршеда, опырып барады. Балш ык шашыраган бетшен лай- сан тер тамшылайды. — Бульдозер кайда, бульдозер! — деп мен де айкайлап журмш. — Оне! — деп Ж анпетсов томешг горизонтты нускады. Бульдозер олдекайда алыста, алтыншы горизонтта ерец келед1. Бульдозер бар жылдамдыкка салып бакса да орге карай ж ур к л онбейд1. Диденко да сасайын десе керек: — Понтон кайда, понтон?— деп айкайлап жур. Д ел 6ip-eKi ж уз тонналык тем1р тулганы апаннан жалгыз 93i суырып алгысы келгендей ер жершен жалма-жан кармап калады. — Понтонды бульдозер суйретш келе жаткан жок па! — дейд! Ж ан п етсов карьер шпнен тагы 6ip карьер казгысы келгендей саз батпакты касарыса лактырып. Аяздан 1ркьлдек ^С 232 J>^

батпактьщ бет1кабыршьщтанып катайын десе де, ж ы лы жер кабатынан агып жаткан ж ы лауы к ж ылгалар катырмайды. — Ж акан-ау, ж алгыз курекпен экскаваторды 6 opi6ip аршып ала алмайсыц. Бульдозер келсш, — деп, Диденко алгашкы кайарынан кайткандай болды. — Тарас, айтшы озщ, бурын б1реуден Жанпешсов ж умыс кггей алмады, Жанпей1сов машина сындырады дегещй естш пе едщ, айтшы, — дед1 озше жаны ашыган соз естш кенЬи босанкыраган Жакан. — Апы р-ау, жазым болса, бы ламы кка Tic сынады деген осы екен-ау, карсы алдымнан коз жазбай-ак келе жатыр р.тм, менщ кез1мд1 сикы рлап койды ма мына оппа! — деп, Ж акан бейнеб1р жаман туе коргендей, мына апат оцшде емес, туешде болгандай, озше-оз1 сенбей свйлейдй Доцестеу мурны- ныц танаулары делди1п ж ш -ж ш дем алады, ж ук алан ернше насыбайды одеттегщен коб1рек салады. А к к уба ашан жуз1 6ip кызарып, 6ip бозарып, кас кагым арасында бетше сан турл1 бону шапшиды. Ж айш ы лы ктагы уытсыз кой K03i енд1 езше-ез1 ыза болганнан кейш, момын адамньщ томырык ашуымен айбар шегед1. — Мен канша айтамын осы кабельд1 резинка колгапсыз, кыскашсыз устамацдар деп! Диденко бул ж олы маган ренжш жатыр. А м ал нешш, техника каушс1зд1г1! Экскаватордыц ш убаты лган шег1 си- якты кара кабельд1анау келе жаткан бульдозердщ ж олы- нан алы п тастамак болып, ж алацаш колы ммен устай са- лы п ед1м. — Сен тусшсенш1, шырагым-ау, — дейд1 Диденко техни­ ка каушс1зднт женш дег1 лекциясын бастап. — Мше, мына коз алдымызда ею ж уз тонналык машина батып бара ж а­ тыр. Эрине, бул унамсыз жагдай. Эйткенмен, экскаватор табылады, кабель узшее, кабель де табылады. Б1рак бейк- амдьщпен кабельд1 резинка колгапсыз устаймын деп, сен жазатайым болсац, сеш кайдан табамыз. Тым курыса, ар- тында урпагыц да жок. Эй, бойдагым-ай, бойдактыц туске дешн eci бар, тустен кейш eci жок деген осы-ау. Диденкога мен де дурсе коя берейш деп ем, коз алдыма Тац-Ш олпан келе калды. Л езде соны сагынгандай, сонау ак мец1реу даламен астасып ж аткан аргы ш етке карадым. Маркшейдерлер, cipo, сол жакта ж урген болар деген жо- рамалым. 233

Диденкомен ткггесе кетешн деп еддм, коя койдым. 9з1мнен де бар. Кабелы ц жалацаш колмен устауга болмайтынын G3iM де бьлем ш . BipaK кейде адам бьле тура езш е-оз! каскунемдш жасагандай болады гой. Бойымен алты мыц вольт ток жуш рш жаткан п о л е т устап кем бар. Жазатай- ым, е л г 1 кабельдщ резинкасы жыртык болса, жалацаш сы- мга кол тисе — б г т гой! Д ол иектщ астынан азынап «М АЗ»-дар е л1 етш жатыр. Олардыц оркайсысы жиырма бес тоннадан ж ук тартса да, дол каз1р 6 epi ж иы лы п мына экскаваторды апаннан алып шыга алмас едь Сондыктан олар орасан машинаныц оппага кетш бара жатканын керсе де бурылмайды. Тек киыншы- лыкка ушырагандарга кабыргасы кайысып, жаны ашыга- нын б1л д 1ршс1 келгендей, зор даусымен узак азынап, кулак тундыра айкайлап етедь А ш ула н ы п буркы лдап бульдозер де жетть Суйретш окелген ж алпак понтондарды агытып тастап, экскаватор- дыц алды-артын сузгьлеп арши бастады. Сацлау-сацлауы- на дейш сагыз сары балшык Kipin кеткен жыланбауыр ж ал­ пак табан кершейш дед1. Бульдозер экскаватордыц алды- артын аршып болган сон, оныц табаныныц астына понтон­ дарды экел1п теседь Кабинага ыргып мшген Жакан кос колымен рычагка жармасты. Т ула бойына токтап калган кан кайта жушргендей алып тулга д1р-д1р етт1. А уы р козгалып барып понтон уст1мен абайлап-абайлап ж ы лж и берда... Кайнозой кемул1 жатты. УП Аспанга арыстандардын TepiciH Kerrripin керш тастаган- дай, жез тустес булттардын пушпагы жалбырайды. Кун батып кетсе де соулес1 сонбеген. Адамдар топ-тобымен ка­ рьер бастыгыныц кабинетше жиналып жатыр. — Ж ана гана ж уз тортшш1 батып кете жаздады, — дед1 техникалык каушс1зденд1ру инженер! Диденко соцгы кездеп ж алпы жагдайды баяндап турып. Ж у з екшш1 батып жатыр, ж уз алтыншы батып жатыр, жуз тогызыншы ба­ тып жатыр... — К у н ш у а к т а п ж аты рм ы з, — двд1 ж у з ек!нш1н1ц машиниш! Захар. ^С 234>^

Ж урт ду кулдь Карьер бастыгы карындашпен графинщ тьщылдатты. — Тыныштальщыздар, жолдастар. К у л у керек емес, ж ы лау керек. К улетш тук жок. Ж аппай жайрап жатыр- мыз. Диденко, айта бер! Кабинет iuii карамай сасиды. Карамай сщген кара тон- дардыц конырсык nici шыгады. Бастыктьщ он жагында сте­ нограмма журшзш отырган Эльенора орамалымен аузын басынкырап алыпты. Диденко сойлеп тур. Менщ коз алдымнан булдыр адам колбецдейдь Кабинет iini лезде кок тутш ге толды. Эльено­ ра тыжырынып т у т н ш колымен куган болды. Диденко сойлеп тур. Адамдар аузын арандай ашып есшейдь Bipi жотелсе, 6epi ж отеле кетедь Ж отел жотелд1 шакыратын сиякты. Бастык графищй тыкылдатады. Р а ­ шид Ярулиннщ басы ак докемен шандулы. Оны ж урт «шой- ынбас» деседь Ол былай болды. Рашид «М АЗ»-ды ц шопы- ры. Экскаватор «М А З »-га топырак тиеген кезде абайсызда экскаватордыц ожауы «М АЗ»-ды ц кабинасын кагып отедь Кабина камырдай иленнт кетед1. А л оныц дшшде отырган Ярулиннщ басы жаракаттанады. Ж ур т бастыц иленш кетпегенше тан калады. 0зш ен де поле бар. Экскаватор топырак тиеп жаткан кезде шпнде адам отырмау керек. Ж ерге тусш аулак туру керек. Диденко сойлеп тур. — Екгнщ б1ргнде авария. Карьерге кабель шак келмейдь Кейб1реулер корсе де кермегендей кабелын бульдозермен, скрепермен басып ©те бередь.. Кейб1реулер калги бастайды. Эльенора есшеп, колымен аузын какпалайды. Адамды уйкы жецгенде ескекс1з кай- ыктай. Бас омырауга домалайды. Коз озшен-оз1 ж ум ы ла- ды. У й ы ктап бара жаткан тауы ктьщ K©3i елестейдь А с л а н уйыктап отыр ед1, Захар оныц Багратионныц мурнындай узын мурныныц ушынан шертш ж1бердь Ж ур т ду кулдь Бастыктьщ ©3i де мырс етть У й кы тумандай сеш лдь К улсец устщнен ж ук тускендей болады. Бойыц жещлейедь А дам ­ дар мешр1мд1 бола туседь А ш у л ы кабактар жазылады. BipaK А сла н Хетагуров аш уланы п калды. Эттец, кан- жар жетпейдь 0 т1рж-расын к1м бглсгн, ©3i: — Мен осетин классип Коста Хетагуровпен аталаспын! — деп ойдай мактанады. Аш ы ккан балаларын казанга тас 235 J > —

кайнатып алдаураткан жес1р ана туралы Костаныц елецш жаттап алып, кайта-кайта айтып коймайды. Ocipece жуз тогызыншыны оппа тарткалы 6 epi к©п айткыштайды. Ол сонда машинистщ комекшкл. М е т керсе болды-ак: — Нариман, ари тамако! — деп сэлемдеседк Онысы: темекщнен вкел дегендеыск Б1здщ карттардыц «шакшацды бере тур» д е ге т сиякты. Диденко отыра кеттк Ж умыртканы жаца жарып шьщ- кан балапаннын ж унш дей сап-сары шашын колымен кайта-кайта кайырып, терш сурттк Бастык орнынан турганда кабинет шп тынши калды. Ею колы мен улк ен устелдщ ернеуш Tipen турып бастык: — Авариядан коз ашпадык кой. Не болды б1зге?! — дедк Сурактан ropi ж алы ну, коптен пнте шемен боп журген на- ласын айтайын деген сарын бар. — Не болды 6 i3re?! — дедк Н е б о лга н ы н ©3 i де б1летш сиякты. BipaK апаттан к уты лудьщ амалы кандай? — дег1с1 кеп тургандай. Улкен басындагы шашы шетше мал тиген 6iTiK еггн сиякты, жазык мандайынан туринп тусе бастаган калпы бар. Шып-шып шыккан тер ж ы лт-ж ы лт етедк — Машинаны кутпейм1з. Ж ауды н мулкш ен жаман устаймыз. TeMip де тозады. Дуниеде мэнгинк ештеце жок. Hcipece тем1рд1 тем1р казып жатканда, эрине, тозады. BipaK 6 i3 оз ажалынан олдекашан бурын киратамыз, сол жаман. Б ул бурын да талай айтылган соз. Ж урттын кулагын са- сыткан соз. Отыргандар жотелдя кобейттк Кенет бор1м1здщ тамагымызга шыбын жоргалап кеткендей болды. Бастык осыны сезе койды. — ЫздХ курткан — су! — дедк Еш юмге багынбайтын сагаттьщ гана сырт-сырт сокка- ны естшш турды. — Суды куртпасак — о л 61зд1куртады. — Сонда не ш темектз? — Куртсак, кайда ж урм 1з? — Бос соз! К ¥Рта алмайсын! Ж ер астын кештретш куш жок! — Тиш-ш! Шуламаныздар! Суды калай кургату керек екенш 6isre каз1р жолдас Данаев айтып береда- Кане, Данаев... К утпеп ед1м. Он жак Нзем д1р-д1р етт1. Не айтарымды бшмей кысылганда д1ршдейтш эдетк 236

— Одакта Сарыбай сиякты суды карьерлер бар, — дедш селден сод. Даншама кездщ ж алгы з саган кадалганы жа- ман. — Мысалы, Башкурстандагы Сыйбай руднигш алыдыз. Онда да су кед. Онда суды жер астына сардып алып, насос- пен тартып к ур гату enici бар. Карьер тубш ен б1рнеше ствол казып, оныд астынан тереднен штрех журызш , суды соган саркып, насоспен тартады. Bipan б у л оте ауыр, дымбатда туседь «А л , сонда не айтпаксыд?» дегендей кешп танимын када- лган кездерден. — Карьерд1 айналдыра канал казу керек. Терендпл жи- ырма метр. К ан алд ы н б1рнеш е ж ерш ен зум п к уд ы к та р казып, оган насостар орнату керек. Сокда, мумкш, ic одалар. Мен болдым. Осыны айтып отыра кетт1м. А лга ш к ы д а ж урт ан-тад калган сиякты. «Сол-ак па?» деген сиякты. К уш -туш не кулш , не уйкы кермегешммен ici жок. — Бурын еш жерде колданы лм аган едда, — дед1 бастык, отыргандарга карап. — К олдануга тураты н од1с. — Ендеше, колданбайсындар ма?! — деп, босага жактан жуз тогызыншыныд экскаваторшысы Гросс ушып турды. — К олдан у б1здщ гана колы м ы зда турган жок, — дед1 бастык баяу гана. Т н т мудайып турган сиякты. — Ещц к1мнщ колында? — Ж аданьщ icKe асып кете 6 epyi одай емес. Б у л кептеген куш пен каржыга байланысты. Оны комбинат кала шеше ала- ды. А л ондагы кейб1р жолдастар б у л багалы icTi басып коюга да тырысады. — Сонда оныд к1м болтаны, ж ау ма? — дед1 Гросс нем1сше акцентпен. — Ж а у емес, оз1м1здщ ком бинатты н техн и к алы к бол1мш щ -ак азаматтары. — Не дейд1 сонда? — Жарамайтын шыгар? — Кемнплнт бар шыгар? — Ж ок, жолдастар, жобада кемшшш жок. Тек, ер адам- ныд озш щ 6 ip елы з ж ер1 болады. Техника бел1м1 бастыгы- ныд да сондай 6 ip елс1здпт бар гой, cipe, — дед1 бастык. «03i автор болгысы келедн>, — деп айтайын дедам де, тагы да ертед естш койса пелеге калам ба деп коя койдым. Сонда 237 J > —

езш 6 ip сорлы адам сиякты, ез1мд1 кем сезшш калдым да, соган шыдай алмай: — Хамзин G3i автор болгысы келедк — дед1м. — Калайша? — Калайша? — Не калайы бар, акшасьш сен ал, атагын маган бер дейдь Конешн бе осыган, кенбешн бе, жолдастар? — Позор! Позор! — Одом екен! — Кара жер калай котерш журед1 сондайларды! — Аластау керек! Графин сыцгырлады. — Ш уламацдар, жолдастар, онан да б1здщ жиналысы- мыз атынан совнархоз басшыларына хат жазайык, — дед1 бастьщ. Май-май колдар ж ауга шапкан калыц сарбаздыц най- засындай аспанга шаншыла котершдь Тыска шьщсак, аяз знар салып тур екен. Жан-жагын ж улды здар корш аган ай, сары балапандарын ерткен ак мекиендей куркы лдап бара жаткан сиякты. Солардын олс1з соулес1мен шагылыскан ак кар нозж кана ж ы лт-ж ылт етед1. Ж ер бетше сансыз алмас киыршыгы шашылып жаткандай, колмен уыстап алгы ц келед1. А л Кайнозой алыста. УШ «Тацертец сушп оят м ет, сеулем...» У с т щ ш кабаттан ради ола кайта-кайта олд ек 1мнен: «Тацертец м е т суйш оят» деп отшеда де турады. Ы мырт жабыла Рудныйдыц биш уйлер1 т а м соулесшен алка тагынады. Bip кез букзл кала: «Меня мое сердце В тревожную даль зовет», — деп, алып хорга айналган- дай болады. ©зщнен озщ олдекайда уш кыц келед1. Адам куанганнан солай гой деймш. Адам ашык аспан, алтын куннщ арайлы шапагы кусап актарыла куанса гой. BipaK шын куаныш та калыц булт арасынан анда-санда 6ip жылт еткен кун сиякты, кумды суга жуып арасынан эрец тауып алатын 6 ip туш р алтын сиякты сирек норсе-ау. ^ С 2 3 8 .> ~

Кеш енщ шамдары кыс ортасында nicin турган алтын апельсиндер сиякты мэуелеп турады. Тебецнен тегалш турган гажап оуендердщ всем есершен уйге келсец, элгш щ 6epi елестей болады да калады. Табанына тас байлап алган- дай тарсылдатып Сембай ж уредь Ж аты п 6ip рахаттанып уйьщтайын десен, бажырайтып шамды жагып кояды. Кашаннан катып калган кара нанды суга ж 1бтп, аузын жалпылдатып жей бастайды. — Басеке-ау, асханага улырмей калдым, аштан ел дейсщ бе, — деп, суык суды с1м1редь Уйкы кысады, уйыктай алмаймын. Сембай буркыратып темеш тартады, жатып алы п к1тап окуга трнзедь — KiTan окыган нецд1 алган, einip шамды! — деймш шыдай алмай. — Сенен де кудай куткармады-ау, — деп, шамды einipin, езшщ узын кытай фонарын жагып, кггаптыц бетше койып окиды. Куб1рлеп окиды, кейде кецк-кецк етш куледк — 0Mip-eMip емес буйткен, — деп аунап тусемш. «0 з ушм, ез бала-шагам болып, ез алдыма уй-жай болар кун болар ма!» — Сембай, сен кашан катын аласыц? — деймш. — Оны не кыласьщ? — деп урпекшаш казан басын ж улы п алады жастыктан. — Катын алып, белек ш ыгып кетсец болар ед1. — Ендеше мен принципиально уйленбеймш! Сен меш жек кересщ, соньщ уш ш кетпейм1н касыцнан! Сембай колын созып папирос тукы лы н агаш астауда турган кытай розасыныц топырагына мы ж ы п ош1ред1. — Тыцайткышыц ба ол! Онсызда ыстап болдыц гой. Кормейсщ бе, адам турмак, г у л де саргайып кетт1 сенщ тутшщнен! Ж асыл жапыракты кытай розасы ел1 гу л ашкан жок. Кызыл гу л ашатын кунш кутш журмш. BipaK устщш жа- пырактары курап тусе бастады. — Мен с е т аямайды дейсщ бе. Тарсыл-дурсшден, шам ж а р ы гы н а н у й к ы ц б у з ы л а т ы н ы н б 1л е м . Б 1лгенде не ктеймш... Тем ек1 тартпай тура алмайсыц, к1тап окымасап карайып каласьщ. — А х, Сембай, Сембай, чудаксыц сен... — Мир без чудаков станет скучным, — дейд1 Сембай. Kepnii белмеден 6ipey кабырганы токылдатады. 239

— К ункш деуд1 коясыцдар ма, жок па? — дейдь «Тацертец сушп оят м ет, сэулем...» Радионын. аузын 6ipey басып калганда, ен булыгып естьледь Рудный уйьщтамайды. Рудный — гашьщтар каласы, Руд- ныйда мьщ-мын бойдак ж т т , мыц-мьщ бойжеткен кыз бар. Ол калай уйьщтасын. Мен елгщ е гана баспалдакта турып коштаскан Тац- Ш олпанды сагынып калганымды сезд1м. ЛСастыкты умаж- дап-умаждап бауырыма бастым... * * -к Берш бастаган Захар болды. «Эдьлеттж ушш алайьщ! — деп коймады. — Б1здш жобамызды совнархоздагылар жак- тапты. Хамзин калды айдалада, едьлеттж женбей коймай- ды гой кашанда». Мен ж ы лагы м келдк К оц Ш м босап, KGKiperiM елж1реп, коз1ме жас к е л д к 1ште кептен наткан 6 ip муз ж 1бш женел- гендей. «Осындай 6 ip сез1м бойымды кай кез билеп ед1? Е, будан жиырма ж ы л бурын Селима апай м е т колымнан жетектеп, мектепке алып келгенде екен гой...» — М ундай ж ещ с уш ш алып ж1беруге болады, — дед1 За­ хар. — А л сак алайык, — дед1м. Едеу1р кызып калсам да, уйге жаксы жетт1м. Есж жабьщ тур екен. «Сембай уйде жок-ау, cipo» деп kuit 1здед1м. Ш ам жакпак болып, кнопканы сипалап тауып басып калдым. Ш ам жанбады. Ш ырт-шырт деызш тагы 6ip-eKi бастым — жанбады. «Лампочканын кылы кушп кеткен гой» деп устелге шыгып, патронга кол соза бердом. Колыма лампочка ипнбедь Кара патронный 03i ущ реш п тур екен. Ан-тацмын. Уйьщ- тап жаткан адамныц пысылдаган дем1 естьлдк Карацгы туп тр ге ущ лш , Сембайдьщ койкасын сипаладым. Колым аягына тидь Екеу емес, терт аяк сипалап отт1м... Лампочканы е д е т бурап алып койган екен гой. Шатак шыгарайын деп 6ip турдым да, койшы деп коридорга шык- тым. EcKi креслога кисайып уйыктап калган вахтер карт: — Тун пншде не жури; бул? — деп кызыл кезш ашып алды. ^С 240 -> ~

О да жактырмайды. Ж алгы зды гы ц есще туседп Терезе- ден ж улды з коршдл «М ш е, мен де ж алгы збы н, — дед1м оган мен. — Сен де жалгызсыц. Мумкгн, менщ 1здеген ж улды зы м сен шыгарсыц». Ж у лд ы з д1р1лдейдл Суьщтан когерш кет- кен сиякты, тшс1з с у л у сиякты. У н катпайды, д1р-д1р етедп Анадайдан ай кершдл Согыстыц тапшыльщ жылдарын- да апай «бала-ш аганыц колы ж етпесш » деп уйдщ тобесше ипп койган бетш шала-пула куйш карыган жарты таба нан сиякты. Тонньщ жагасын котерш алып тыска шыктым. Коше шамдарынан алтын KipniK соулелер шашырайды. Суыктан шам да шакшиып кетштп Ж арты таба нан сияк­ ты айдыц жанынан д1р1ядеген ж улд ы з тагы корш дл Коз алдыма Тац-Ш олпан колбецдейдл Bip сотке еш беНм ду ете калды. А я з емес, ж ы лы леп ecin откендей болды. Коше шамдары шакшиып кездерш бажырайта тустп Ж урек дурсш какты. Bip сагыныш in ii-бауырымды баурап океттп Мен оган шын сырды, бар муцды, мына сагынышты айтып ж етю зы м келедп K a3ip айтпасам болмайтындай коршдд. K a3ip айтпасам, кешггш калаты н сияктымын. Ж у п р ш жатакханага кайта Kipin, екшпп кабатка жетш бардым. Тац-Ш олпан есплн кактым. Копке дешн жауап бол- мады. А к ы р ы шам жагылды. 1ш жактан есшке жай-жай басып келген адам: — Б у л к1м? — деп сурады. — Мен Нариман гой, Тац-Ш олпан. Ун жок. Онан сод: — Ш олпанка ж ок уйде, — дедп — Кайда кеттд Наташа? — Бишеймгн. — Алдамадыз, уйде жатыр, мен бшемш. У н жок. Сы- бырласкан сиякты. А к ы р ы 6ipey eciKKe жакындады. — Нариман, бейуакытта жургенндз калай? Тым болма- са арак пнпей, сау ж урген уагыдызда келсец1зш 1! K a3ip ба- рып демалыдыз. Ш аруа дейс1з бе? Ш аруац ы з болса, о л 1 уакыт бар гой... — Тац-Шолпан! — Койыцыз, агай, уят муныдыз! Керпплерден уят. втш емш с1зден, барыдыз... — Тад-Шолпан! — Естияр адам, калай тусшбейс1з! Ci3 осындай ма едшдз! «Карай гор муныц токаппарын сонша! влдекандай бола 16-913 ^ С -2 4 1 ^ ^

калуы н ипркшнщ. Кеше гана емес пе еда мойныма оралга- ныц...» Осы ызамен келш Сембайды бас салып, жанындагы жэлебгмен коса куып шыгайын деген1м. А суйдщ лампочка- сын шыгарып алып салып, шамды жарк етшзш жагып ж 1берд1м... Bip тайды жарып жеген арландай болып кесшш жатыр Сембай. Кос урты кер1ктей боп 6 ip кетершш, 6 ip басылады. Жатысынан токшылык белгнп бшшедь Жанында ешкгм жок. Тек еденде папиростыц кызыл бону жуккан уштыктары гана жатыр. Туман ж айлаган басыма сумац етш 6ip ой жетш келда, тнгп куаны п та калдым. Коз алдымда кул1мс1реп, кез1 тецкершш, Teci томпайып Акбш ек тур едь Кайран Акбшек! Кад1ршда калай бшмегем! Сен гана м е т тусшетш. Сен гана меш кеудемнен итермейтш! С улу сенсщ, Акб1лек! Ауы лдагы М усакул атай жылкы кайырып журш: «Ж аксыньщ коцгтп жумсак сарымайдан» деп олец айту- шы еда. О, аруагьщнан айналайьш атам-ай, талай рет тайга мшг1зш едад-ау. «Ж аксыньщ кенЪп жумсак сарымайдан» деуш1едь Тац- сык боп ж урген Тац-Ш олпан кара тастай катты гой, кара- гым-ау. Кетрег1мнен итергендей болды-ау. Жаксы болса, жумсак болмай ма! Kenini сарымайдай жумсак Акбьлек кой, ппркш! Ж етекш ьл тайлак сек1лд1. Асы гам саган, Акбьяек! К улген де алты н Tici арайланган Акбьлек! А к бш ек салт басы жеке пэтерде туруш ы еда. Бакандай инженер басыммен мен жеке потерге жете алмай жургенде, осы ж ур т enTi, ейтеу1р... А к б ш ек бурыннан уйш е меш конакка шакырып журуш1 еда. Мен асханага тамактануга барган сайын: — Уйдщ тамагына не жетсгн! Кел, конак бол, пельмен жасайык, — деупп ед1. Онысы унамайтын. Олдене арамызда ©ткел бермес апандай алш ак жаткандай болатын. А к са- зандай кыз шакырганда булацдамайтын, куламайтын ж т т бола ма, Tempi! Mem айтсайшы осы кунге дейш cipecin журген. Менен баска 6ipey болса осы кунге дейш касарыск- ан Х а м зи н н щ кас-кабагы н ж1б1тш алар ед1. А п ы р-ау, Акбшект1 салсамшы арага баягыдан 6epi. Хамзин сиякты 6ip ала алмас камалдарды ку сирактан урып кулататын Акбшек кой ол! -< .2 4 2 .> ~

А я з кыскан ак карды карш-карш басып, ентелеп келе жатканым сонша, кошенщ кездер1 жыпылыктады. Биш баганалар басындагы лампал ар менщ екпнпмнен ыгыскан- дай едд., А к бш ек каз1р куш агы н айкара ашып, ак мамык- тыц устще кушактап кулай кететшдей, ацсар айдап, арса- лацдап асыга басып келемш. Кар карш-карш етедн Кар елдене айткысы келед1. Терт кабатты улк ен сары уйд1 айнала 6 epin, ауласы на Kipe келсем, 6ipmnn кабаттагы Акбш ектщ терезес1нде жарык тур. «Э л ! уйыктамаган ба?» Терезен1д ак пердес1 шетшен сел кайырылып калган екен. Bip кез1ммен сол жерге жабыса кал- дым. Арак араласып алкына аккан кан тамыр-тамырымда табан астында муз болып катып калгандай, тула бойымды суык кыстап, калш -калш еткен1мд1 сезд1м. У й д щ ортасын- да 1шкейлект1 А к бш ек ецгезердей еркектгп т1зесш куш ак- тап, агыл-тегш жасы агып, т!зерлеп тур екен. Еркек аягымен Акб1лект1 итерш тастап 6epi бурылганда, Хамзин меш Kepin калгандай болды. Тура кеп каштым. Калыц кол каптап куып келе жаткандай болды. Каршылдаган кардьщ жацгырыгы бук1л калага естшш тургандай ед1. «К удайы м -ау, ертец Тац-Ш олпаннын; бетш кайт1п керемш! MeHi кандай езезш айналдырды! 0з1мше, ел камын жеп ещ реген ердщ 6ipiMiH десем, есектщ айгырындай eci кетш, тун сузгш еген ecipiK екенмш гой !» Жогарыдан калтырап жалгыз ж улды з кернад. О да элде- кайда ceKipin кашып бара жаткан сеюлд1. Тун imi, кешеш ж ацгырыктырып ж у г1р1п келе жаткан ж алгы з мен. Ж а л - тылдап жаткан жулдызды кардан жуз шайтан шапшып турып, ©кшелей куып келе жаткандай меш шыннан-ак урей билеп окетт1. Ж у п р ш жатакхананьщ ecirrne Kipin келгенде жогаргы куыстан eKi ж асы л б1рдеце агып тустн Тар гы л мысык менщ мунша окыс ш рген1мнен шошып кетсе керек. У й ге Kipin «y h » дeдiм. 0 щ мнщ езшде шым-шытырык, кубы ж ы к туе корген си- яктымын. IX Ж ер астынан OKipin-бакырып, азы нап айкайлап Кайнозойдьщ ©3i шыгып келе жаткандай еда. Мына ак тунек

соныц солкылдата шапкан шабысынан шыккан ак будак сиякты. М аш иналар фарларын жагып лсуредп ЛСер астынан отты коз кайнозой дуниес1 копил келедп Ихтиозавр, дино­ завр, тагы да кандай «заврлар» бар, удере турып келедп Сарыбайга мундай тунек туман кептен 6epi тускен емес. Перфараторлар каз1р таргыл тасты емес, ак туманды тесш жаткандай. Бурмашиналар дию дуалап койган доулердей кара жерда токпактайды да жатады. А л адасып калган элек- тровозды олдек1м алкымынан алып буындыргандай ак туман арасынан даусы элсш -элсш ещреп-ещреп естгледп Осы айкай-шу, дурсш-гурсш дыбыстар болмаса, мына ак мещ реу ортасында ж алгы з турып жынданып кетер ме ед1м деп ойлаймын. А к тунек басты айналдырып, адамныц кеудесшдеы отын eniipin, самаркау, салгырт 6ip сарсац сотке ушыратады. Алдымнан от кершдп Жакындап барсам, жанып жатк- ан уйдей домбаз кесек екен. Лаулаган отка октын-октын жермай куйып койып Захар тур. — М уны ц не, Захар? — Куншуактап турмыз. Батып кеткен экскаваторын жер астынан аршып алган Typi. Экскаватор емес, уйдей тон балшьщ. Енда Захар сонын тоцын ж1б1тш, ертеп жатыр. Суйменмен соккылап тодын аршиды. Кашан аршып болады кудай бдлсш. Оттыц кы зуы кушт1 ед1. Суймен соккан Захардыц 6eTi ж1псш кетштп М ен отка алаканымды тостым. Кеудемде ж урек емес, муп-муздай зш кара тас жаткандай — жылы- нар ма екен деймш. Энеугунш маскара туннен кейш ез бар- магымды шайнай берем. EciMe алсам, тула бойым калш ыл- дап, басымды шайкай берем. — Захар, онеугун1 аракты бекер ш тш . — Бекерден бекер шшмейдк — Содан 6epi аурумын. — Жазыласыц. Дерттщ 6opi жазылады ел1. — Жаман болды. — Ж аксы лы к та болады. Захар жарым шелек жермайды тоцныц устше шашып кеп ж 1берд1. У л к е н шардай кы зы л ж алын лап ете калды. Экскаватордын кара кесек кебш1 жшсш жыланбауырдан коймалжын су жылап акты. Захар мен Усен eni жактап ~С 244>^

жшсгген тоцды суйменмен токпактады. Сонда экскаватор бугш кершбей калган кун орнына кун болгысы келгендей алаулады. «Тац-Ш олпандар карьердщ теркллгш деш беткейде ж урунп едк К алы ц туман арасынан мына ж алын оган кершер ме екен. Саган жолдаган жалынды солем1м болсын, сэулем! Менщ жанымныц куйзел1сш бьлер ме едщ, сэулем! Каргыс аткыр энеуб1р тунде сен м е т тусшбедщ. Тун ншнде есггнш токпактаган менйа де иттш ендк 6 ipaK саган сонда айта алмай ж урген арманымды айтам десем керек. Оны сен тусшбедщ. А л сенен шыга салысымен Акбш екке жуг1рген1м акымактык, орине. Сол 6 ip агат баскан адым арым мен жа- нымды жегццей жеп барады. Кдпадан кысылганым сонша, меш корген адамдар: «Ауы ры п ж урсщ бе?» — деп сурайды. TompiM-ay, аурумын ба мен! Мына елу экскаватор казып бола алмай жаткан Кайнозой кыртыстарын 6 ip оз1м аршып тастайтын куш табылар менен, тек адам дени м е т , Тац- Шолпан! Суйем дени!» А к туман азапка салып кыскандай болып, а л ь т автомаши- налардьщ уш ернндь Ж ы лан сорган баканьщ жанушырган да- усындай. — «Б уйволдар» ма, кайран, — дед1 Захар. — «Б уйволдар», — дед1 Усен суйменге суйенш турган ак тунектщ арасына коз Tirin. — F errit тасып жатыр. — Ferrit — Менделеев жуйесшдеш ceri3mmi топка жата- тын элемент. Реттж HGMipi — 26. Атом дьщ салмагы — 55,85, — дед1 Захар. —Б1здщ комсомол уйымынын хатш ысы химияга киын, — дед1 Усен ез м аш и н и ст кагытып. — К ул, кулме — когамдьщ университет талай пайда 6epin жур гой, — дед1 Захар. — Б1здщ экскаватор F e rrit-ке батпак аркы лы жетш кай- тты, — дед1 Усен. — Асьщпа, б у л эл 1 азуын салар F e rrit-ыца, солай ма, Н а­ риман? Йемене, ецщ сынык кой, — дeдi Захар. — 0KeyryHi аракты бекер imin койдык, — дeдiм мен. — Ештеце б у л т г е н жок кой одан. Окта-текте комсомол- дарга татып коюга болады. М уны мына хатшы мен айтып турмын. в лд е бipдeнe бYлдipдm; бе? — Жок, жэй ауырып журмш. А к туманныц арасын азынатып айналма жолмен «М А З »- 245

дар квтерьле бердь Мойындарын тукыртып, ипренш турган буйволдары бар тумсьщтарында. Б ул «М АЗ»-дыц эмблема - сы. Ш ынында да, ©Kipin-бакырып ерге шыгып келе жаткан керемет еыздердей. 0 лген сиырдыц суйегщ керш ек1рген епздердей. Ж ер солкылдагандай болады. Т1з1яе шьщкан «буйволдар- дан» жер ттрен ген дей едь Кызыл жалын лап ете калды. Захар жарым ш елек керосицда тоцныц устше тагы шашып ж1берш едь Ж огары горизонттан елдене гурс еткендей бол- ды. Ж ур еы м су ете калды. Ж ок, жай дыбыс шыгар. «К озы ­ рек» жок сиякты ед1 гой. Захар мен Усен де кулак туре калды. EKeyi де маган кара- ды. А ктум ан тымпи ойнагандай м1з бакпады. А йналм а ж олмен жогары карай тура кеп жуырд1м. Ж ур еы м алкынып, уст1м алаулап, ортенш бара жаткандай ед1м. Кара тонды жуш рш бара жатып шешш алып, лакты- рып ж 1берд1м. Алды м нан дабыр-дубыр дауыстар, айкай-шу ест1л д 1. — Рацияга жушрщдер, рацияга! — деда олдек1м. — Ж уз 6ecmmi жакын, сондагы рацияга жетщдер! — Тез, тез! Менщ буын-буыным былк-сылк етш, аягым денемда кете- ре алмай еш -уш рет етпет1мнен кулап турдым. А кы ры а л ­ д ы м н ан ш о гы р к е р 1н д 1. B ip ж а гы н а к и са я к у л а г а н бульдозердщ едоу1р жерш топырак басып калыпты. «Сем- бай! Соныц бульдозер! гой!» Алкы ны п жетш барганымда, адамдар маган карады. Мен оларга карай алмадым. Орталарында шалкасынан тусш Сем- бай жатыр. Аузы-мурнынан жылж ып кан агады. Адамдар менен бурылып кетт1. Меш елемегендей. Бар- жогыммен ici жок. «МАЗ»-дардьщ шопырлары. Bipey иьным- нан тартты. Анада менщ тоныммен жаны калган «М АЗ»-дьщ neci екен. — Тоньщ кайда, тер катып олесщ гой, — деда. — 0 лмегенде не калды, — дедам мен. — «Козыректп> байкамаган екенсщ гой. Байкайтын да кун емес, калыц туман. — Удай мае екен. Бульдозердщ пшне Kipin, «козыректщ» астында турып уйыктап калыпты. — Жанында ботелкес! де жатыр. — T ip i ме ©3i? — деп айкайлап жiбepдiм.

— Tipi, Tipi! «К РА З »-бен салып урып Диденко жетш кeлдi. —Курыдык eндi! —дeдi. «К РАЗ»-ды ц бортын ашып, адамдар Сембайды кузовка кетерш салды. «Цаладан жедел кемек машинасы жеткенше кутш туру болмас», — дeдi Диденко. Опырылган жаркабактан бу шыгып жаткан сиякты. Бульдозерд1 KOMrici келгендей уйьде к улаган топырактыц бойында ж ы лы льщ кайдан пайда болган деймш-ау. «Кош бол, Сарыбай. Кош бол, армандарым. Кундаз-тут уйкысыз етш, сызу сызып, толгакпен кеткен кездер, сендер де кош болыцдар. Сарыбайды Судан арылтамын деген арма- ным, сен де кош бол. Ендд о л ic 03iHeH-03i ешеда. Кош бол, Тац-Ш олпан. М енщ аз кунп. куанышым. Кош бол, менщ ба- кытты минуттарым. Нариман ендд турмеден 6ip-aK шыгады». Захар мен Усен келдь Захар менщ жолда калган тоным- ды ала кeлiптi. YcTiMe жапты. — Кетер басьщды! — дедь Даусы катты шыкты. — Сен еркексщ гой! — дeдi тагы да. Теменнен саргыш 6ip нерсе коршдь Захардыц экскава­ торы гой. Осы жатысында отка оранып жатыр. Туманная свл-сол гана кершедд. Менщ де тулабойым Ka3ip тон; болып катып калган сиякты. Мына турган eKi адам сол тоцды жiбiткici келгендей. — E n c e ^ i TycipMe! — дeйдi Захар. — Сембайдыц iiHKini екеш олем ге аян, — дeйдi Усен. Оныц нпкштдгшде ме Ka3ip моселе. Мен смена MacTepiMiH. Б ул ойранньщ 6 opi мендн участошмде, менщ кeзeгiмдe бол- ды гой. Апы р-ай, Ke3iM кермейтш бои калган ба, «козы рек» ж ок едХ гой. Сембайдьщ бyльдoзepi ж уз бесгншшщ жанын- да журген. Осы арадан eткeнiмдe «козы рек» ж ок сиякты болатын! — Туман гой, — дейда Захар. Карьердщ шыгыс жагынан электровоз айкайлады. М а­ ган Ж аббас атайдьщ терткоз тебеН улыгандай боп ecтiлдi. •к \"к \"к «3-э-э-э». Тагы да «3-э-э-э». Болме нншде баска дыбыс жок. Сембай ауруханада. Оньщ тесегшщ тусындагы Л ала coйлeмeйдi. Сембайдьщ бар-жогы оган 6 epi6ip сиякты. Ол\\ 241

аксия к улш тур. Сембайдыц мертжкенше екшбейтш сияк- ты. «3-э-э-э». Апыр-ай, осы уакытта да шыбын болады екен- ау. 0 лде коктем шыгайын дегеш ме? Бугш терезе алдынан осы 6ip «3-э-э-э» кетпей койды. Турып барып унш олпрейш десем, бойым б1ртурл1 езшш дел-сал, тургым келмейдк Б1рак мына 6ip сункылдак ызьщ маза да бермейдк Дуниенщ бэрш умытып, осылай 6ip жатсам деп е д т . Не бар ендд., 6h r i гой 6epi. Ёртец бе, бурсггуш ме, комсомол жиналысы болады. Б элк 1м, комсомолдан шыгарып ж1берер. Эрине. Турмеге отыргызар болса, комсомолдык билетН алып калып отырг- ызады гой. Не бар енда, 6iTTi гой бэрк Ж алгы з-ак анамды сагына- мын. Осы жаз демалыс алып барамын гой деп ж урунп ед1м. Енд1 Kepice алмайтын болдык кой... А н а байгустйа сол гой. Азаптан арылмаганын айтсацшы. Ананыц аппак ак сутш, балдан тетт1 сутш емш ocin, оскен соц оган кап-кара кайгы мен ап-ащы куйш жасын бергеннен артык нолеттш ж бар ма? «3-э-э-э». Шыдай алмай атып турдым. Жазда, жалгыз апапнан туган жиендерщ кусап, асыр салып, аузы-мурныца конып маза бермей талтапдаган шыбындарды шиыршьщ- талган газетпен сарт-сарт сабап кыруш ы ед1м. Бу ж олы да: «Сеш куртайын» деп тура умтылдым. Ж а лгы з шыбын K03i шртшп, Kipniri open кимылдайды. Inii ауырганда ож етке отырган адам кусап, 6 ip конган жершде анда-санда 6ip кушенш койып тапжылмай отыр. Калтылдап отырганын керген соц ура алмадым. Кара шы­ бын анда-санда арткы eni аягын кимылдатып ж елс1зде жа- тып калган ж елкендей м елд1р канатын сипалап жугандай болады. Ш ыбындар суьщтан кырылар алдында ездерш ездер1 арулайды. Олар б1ршщ аузына 6ipi су тамызганды б !л м е й д 1. Есж тыкылдады. — Да-а-а! — дед1м мен койкада жаткан куш. — Саламатсыз ба, Нариман, — дед1 таныс дауыс. Уш ы п турды м. Аягы м да пимам, уст1мде тоным шешшмегенш сонда 6 ip-aK байкап, жерге Kipin кете жазда- дым. Тац-Ш олпан маган тацдана карал калыпты. Жакындап к ел1п, жуынбаган, кырынбаган тур1ме карал турып, унде- 248