Ш. Мұртаза. Мыңбұлақ

— А л , Раушан, танертен журем1з гой, — деда ушкыш. — Ив, мен уйыктап жатканда кетш калмайсыз ба, — деда Раушан. — Мен с е т оятамын, — дед1 ушкыш. — Шын керш, танертен жылап беле болады гой, — дед1 мамасы. — Баламысын деген, кызык керш тур гой, — дед1 папа- Ушкыш алдаган жок. Урланып уша женелмеда. Асык- пай шай iiiiin аттанды. — А л , Раушан, дайынсын ба? — дед1 ол. — Ботаны да ала кетуге болмай ма? — дед1 Раушан. — Ботаны дейсщ бе? Ой, вттеген-ай, ботага орын жок. Жене ботанын баргысы келмейтш шыгар о жакка. Тагы 6ip оралганда ботаны да ала кетешк, — дед1 ушкыш. — Онда мен к еле а ж олы ботамен 6ipre ушайын. Ci3 ал- дамайтын агайсыз. О з кайтып келедаз, — деда Раушан. Сейтш ол ботасына Кызылдын Terri кауынынын кабы- гын берда. Бота кабыкка тимей, Раушанньщ кольш шскеледа. Аспаннан караган ушкышка бота Раушанньщ колын суйш тургандай кершда. Ш АКДЛАЦ Т л к е н сескеде Борандынын саудасынан сен кете бас- тайды. Таркаган базардын журты кен1лс1з. Ш акалак шал- дын кенин каз1р селкеу жврменкенщ кулазыган журтын- дай. Шубар тушаньщсаудасы журмедь Кияндагы кыстакка бул кырсык кебенекй кайтадан жетектеп азапка тускенше, еткешне сата салайын деп Шакалак шыжыган ыстыкта мал базар акыр-такыр казан болганша, каздиып-ак турды. Ке- бенек келир етпедаекендеп тагы тастапкете алмады. Акыры, кайткан малда кайыр бар, шубар тушаны жетектеп Ш ака­ лак жаяулатып ауылга тартты гой. Кайтып келе жатып, ж олаушы таситын автобустын шопырын сыбады. 4-913 - С 49

— С ети котыр е ш к в д тасысын деп ж урпзш койган бул автобусты, — деп necip шопыр мшпзбей койган. Керауыз кемтрш боктады. — Кызынньщ кылы гы шыгып калды. Ж у р т кусап «кр ем тлш » кипзбесен, вз басыда ел1м, кара баскыр, — деп шубар тушаны базарга жетектетш ж1берген сол болатьга. — «Кесапат аскан» — деп койды шпнен шжшш Шака- лак. Шын аты Шакабай еда. BipaK табигатынан туйме бас, калкан кулак, Кызыл шака, кылпыксыз кесе болган сон женгелершщ койган аты Шакалак. врмекшшщ ж1бшдей кан тамырлары кызгылтым, eKi бет1 удайы тешрканат ба- лапаннын тергсщдей болып турады. — «Бул ж урт кутырды, — деда енда базарды балагаттап. — Банты Некэлайдын замены болса, коныз т е р т жер еда, енда ешкшщ етш жемейда, сутш нппейда. ©лгенше — мын адам жиналса, мын адам — жета сомнан, Kici басы сайын жыртыс. Той болса кшем жауып, «Волга» тжкен жарыс. Кенет кауымды былай койып, кемтрш е кайта шушлд1: — Аузьща кара кан толгыр! — деп TiciH кышырлатгы. Сол-сол екен, TiciHin ecKi курты козды ма, мужж асык- тай азудын айналасы каксап коя берда. Енда ж ол азабына ауру косылды. — Атасына налет, куртта да ес жок, — деда ол 6ip колы- мен катпа кайрактай жагын басып келе жатып. — Менен не тауып жеймш деп тусед1 екен?!» Аспантаудын ангарында жаткан ауылга баратын со- кпакка am асфальт турмак, малта тас та теселмеген. Жа- байы сокпак едау1р жерге дешн шойын жолдын бойын куалап барады да, онга бурылып TeMip жолды кесш втш, тже тескейге карай каскайып жатады. Кара жолдын тс к ен топырагына шомылып жаткан жабайы кептерлер eniKi жетектеп, ерш кезерген Шакалак- тын карасы жакындаганда пыр-пырлап уша женеледа. Кап- талдагы шан туткан карасоранын, кекбас кешренщ кермек Hici тынысынды кабады. Жуыла-жуыла онып кеткен кек койлектей аспан астында луп еткен леп сезымейда. «Касапшыга мал кайгы, кара ешкие жан кайгы», Шака­ лак TicbuH ауруымен влек болып келе жатып, шлагбаумга мандайы йрелгенш 6ip-aK биш1. TeMip жолды кесш ететш 50

сетте дел мурнынын астына шлагбаумнын ала-кула бака­ ны селен етш жабылды да калды. Алыста, мунар сагымнын арасынан булдырап пойыз кершеда. Ецщ сол етш кеткенше кутш туру керек. А р жактан салдырлап арба келш токтаганын сезш, Шакалак куанып калды. Караса, езшщ жамагайыны Тауа- сар екен. Жардай торы биеш жалгыз аттык арбага жегш алыпты. — Оу, Теке, олж алы кайтыпсын гой, сатып алдын ба? — дед1 Шакалак жагын колымен басып турып. — Алтай сон б1ржолата арбасымен косып алдым, бала- шага шеп тасыганга жаксы, — дед1 кауга сакал Тауасар. Дауысында масаттанган макам бар. — Ылдидын малы кершеда, жуас екен. — Кутты болсын, — деп куб1рлеш Шакалак. 1шшен кызганып та тур. «Базардан кайтканнан кешн, атасына налет, осылай кайту керек кой, к у шунактын куйрыгынан устап кайтпай». Е ш и жетектетш койган бейбннесш нитей тагы 6ip сы- бап алды. Tici одан бетер каксап коя берд1. Сейтш турганда арбанын арт жагына кара кек «Волга» екшндей келш кшт токтады. Р ульд еп Жайлаубайдын ша- бандоз, кекпаршы баласы Ораз екен, ден неме, Kimi болып мына турган ею карияга селем беруге жарамады. Кара кезш арж киш, рульде ннренш отыр. Машинанын ейнек б1ткенш жана тускен келшнщ шымылдыгындай шашактап тастапты. «Волганын» арт жагында eni куыршак ит 6ip- 6ipiHe бас шулгысып калысыпты. Осы Ораз еткендеп курбан айттын кекпарында тарты- ла-тартыла такымда тс к ен талыстай 6ip серкеш Шакалак- тын eciriHiH алдына шиырып лактырып тастап кеткен1 бар. Шакалак сонда: — Мунысы Heci, тасырандап! — деп шакшия бастап едй, бес биенщ сабасындай 6eft6imeci: — Тек, туштандама. Кызьщнын бой жетш калганын б!лмеуш1 ме одщ. Соган да миын жетпед1 ме? Бозбаланьщ ieeTi бул, — деп тыйып тастаган. — Кудай буйыртса, Жай- лаубаймен куда боласын. Ka3ip шлагбаумга тумсыгы тарелш турып, Шакалак:

— Атасына налет! — дед!. Сейткенше, пойыз келш калган екен, тепловоз боздап коя бердь Карагай арткан ауыр состав жер-дуниеш дур!лдет!п, биеы урке шепншектеп, баданадай кездер1 акшандап, ауыздыкпен алысып шапшып тур екен. Шегшген арбанын арткы тукы л октыгы кара кек «Волганын* фары- на барып сак ете калды да, ейнек быт-шыт болды. — «Мынанын жуас дегеш, жуан болып шыкты-ау,— деда Шакалак, — Ылдидьщ малы болса, пойыз кермеген неме гой». Не боп калганын пайымдап улпргенше, «Волгадан* Ораз дурдие атып шыкты да, арбанын устшде биенщ басымен алысып отырган Тауасардьщ жагасынан ала тусть — Бабасындай адамнын жагасынан алганы Heci, атасы­ на нелет, — деп Шакалак шубар тушаны шлагбаумга апыл- гупыл шалып байлай салды да, Оразга тура жупрда. Т у сыртынан барып куж1рдей ж елкесше шенгелд1 сшеусшше салып катып калганда, талай тастай такымдар- дан кокпарды ыргаганда тартып алып журе беретш аты шулы палуан Ораздын колы Тауасардын алкымынан ажы- рап сала берда. Алкымы елуетта колдан босаган Тауасар узын камшы- мен Оразды осып-осып ж1берген. Eai шалдык екпшшен сескендаме, елде ез кылыгынан уялды ма, вйтеу1р, Ораз *Вол- гасына» ыршып мшш, жолдын шанын бурк етюзш, тем1р жолдын аргы бетдне атып шыккан. Пойыз етш, шлагбаум кетергпген екен. Шакалак шубар тушанык орнын сипалап калгандай болды. Ушты-куйл1 жок. Ж1бш узш кашып K eiri ме, елде пойыз басып кепт ме, деп еуел1 кез1мен рельстщ бойьш тштш шыкты. А л а к -ж ул а к арлы -берл1 караганнан кезге ештене туспеда. Сейтсе шубар туша терек бойындай бижте, шлаг- баумнын алабаканынын басында салбырап тур. Ушып-конып стрелочниктщ ушшгше жетй. — Ау, тамыр, анауын калай? — деда Кызыл фуражкел1 енгезердей сарыга. Стрелочник eyeni байкаусызда каркылдап кулш ж1берда. Артынша онысы epci екенш сезш, тез автомат кнопканы басып, шлагбаумды туардк Шубар туша жерге жансыз кап сиякты сылк етш кулады. - С 52

— Тамыр, Keuiip, мен кермеген, — деда кызыл фуражка. Тауасардын жагасынан енда Шакалак алсын. — Саган болысамын деп, тайдай тушадан айырылдым. Кунын теле! — Денщ сау ма езщнщ? Мен не деп телеймш? Тушанды мен урып елйрген жокпын. Шлагбаумга байлап койган езщ, — деп Тауасар да жалын куж1рейтть — вй, Тауасар, кудайдан умггщ жок екен, ылдидьщ киш кусап тагы боп кеткен малый ж е й ж уз сомга сатып алып, б!реудщ су жана «Волгасын» кираткан мен емес кой! Мен болмасам, е л й Ораз алкымынды мытып елтаретш еда, Tipi калганьща теуба деп неге бермейсщ менщ тайдай тушам- ныц кунын?! вр к 1мнщ малы е з т е кымбат. Еш шал келше алмай керьлдесш турганда, кызыл фу­ ражка ала тушаны ары-бер! аударып керш, тандайын тар- сылдатып, басын шайкады. Онан сон: — 0й, етештер! Урысты койындар. Кене, ешкще канша сурайсын? Мен алады, — деп Ш акалакка карады. — Бауыздамай арам елген кебенекй сатып не к ер ш н т, не деп турсын езщ?! — деп кезш еж 1рейтп. — Сем1з екен, мен алады, канша сурайсын? — деда кызыл фуражка Ш акалактын «арам-карамына» мен бермей. — Денщ сау ма! Аламын деп турганда, сураганына бере сал! — деп Тауасар килшть — О, найсап! — деп Ш акалак колын 6ip сштеп, шойын жолдан шепрткедей ыршып етш бара жатып, ю л т кайта оралды. Ш убар тушанын былк-сылк еткен мойнынан ала жшт1 шешш алды. Еш-уш буктеп колга устаган куш арты- на бурылып та карамастан тура тауга тартты. — Атасына нелет! — деда елден уакыттан сон. Капел1м псш щ ауруы сап тыйылганын сезда. Bip ту рл1 куанып калды. II1 M IH V III III III I Iv tP .V h l К~ г / \\L. евкiтогайга самолет кашан ушады? — деген дауыс естицц. Отыргандардьщ барлыгы касса жакка бурылды. — А уа райы жок, — деда касса шйнен ейел дауысы. Осы сурак пен осы жауап уш куннен 6epi сан рет кайта- 'С 53

ланды. Журттын бутан кулагы уйренгеш сонша, сурактын орынсыз екенш де елемей, бурынгыдай сыбыр-сыбыр сез етудаде койды. Кассата кайта-кайта барып, Кектогай самолетшщ жай- ын тынбай сурап журген жЫттщ жешл кол чемоданы менщ жанымда тур. Ол касса алдынан кайтып келш, терезеге квз TiKTi. Дала кунпрт еда. Боз боран адам енсесш басады. Ж ш т сол боз перденщ ар жагынан елденеш зарыта 1здегендей, кар суырган далата киыла карайды. Кезшдаржтщ ар жагын- даты кос жанардан жас шыгып кетер ме екен деп те кала- сын. Оньщ Квктогайга ушып кетуге ынтызарлытын айтып жетюзгказ. А л аэродром аланында фюзеляждарьш кок брезентпен тумшалап тастатан самолеттер аузына ат дорба шген тулпарлардай ун о з TieLnin тур. Боранга жон аркасын то- сып ьщтап туртан сиякты. в л п ж М ттщ квзшдаржп K03i алыстагыны коре алмай- ды. Донес шыныдан жанары жансызданып, ерекше аларып кершеда. Мурны танкылау, ещ кара бужыр, сырт Kepimci куйкшеу, кезге кораш еда. BipaK Kaeipri терезе алдында туртан калпын керш: «Осынын 03i акын емес пе екен» деген ой басыма келе калды. Кешннен свйлесе келеек, ол дврггер екен, Квктогай аудан- дык ауруханасынан осында командировката кел1п, енда кайта ауданга уша алмай отырганына бугш ушшнп кун Кун ашык-жарык болса, Кектогай самолетке кырык бес- ак минуттж ж ол кершеда. А л Арканын ак бораны ушы- киырсыз аспан аясымен жер уетшде ойнак салганда, Кекто- гайга самолет ушпайды, машина тштен баспайды. Ол жакка карай тем1р ж ол жок. Ж о л жургенде куткен жаман. Уйден 6ip шыккан сон тез1рек журш кеткщ келеда. А л кыстын знар салган долы да- уыльшда аэропортта камалып отырганнан азапты нерсе жок сиякты. Б ул сез1м маган белгип. Ойтсе де, корни отырган ж т т к е самолет куту азаптардын азабымен барабар бодцы. — Несше сабырсызданасыз,— дедаммен онын кошлш 6ip сотке болса да б ело м келш. — Боран да басылар, кун де ашылар, мына туртан Кектогайга кезда ашып-жумганша жет1п барасыз.

— Мен асыгатын себеп бар, туыскан, — дед1 жичт ска- мейкага отыра берш. «О л себеш! айтсам тусше аласын ба?» дегендей бетше 6ipa3 карап калды. Аэропорт залыньщ imi жолаушыларга лы к толы. Б1здан дал касымызда Карагайлыга баратын 6ip топ геолог чемо- данды тесей салып, домино тастарын такылдатып отыр. 0р1ректе элдеюмдер карта улестарш жатыр. Б1реулер штапка ущлсе, б1реулер жумыссыздыктан калгып-мулгш калыпты. А л далада боран тутеп, айнала тещ ректщ тунерш к еткет сонша, аэропорттын шйнде кундаз барлык шамдар- ды жагып коюга тура келда. — Мен асыгатын себеп бар, — дед1 ж д и . — Ж о л тосып отырганымызды умыта алар ма екенб1з, 6i3re уакыт оздыру керек кой. Каласаныз, айтайын... — Мен медицина институтын Алматыда бтрдам, — деда 0Ш1М (жМ ттщ аты 0niiM едХ) — студенттж кимас кызыкты жылдар кезда ашып-жумганша дегендей жылдам ете шык- ты. Ka3ip ойласам, ак асау толкындай сапырылыскан, кез ушынан мунартып борт-борт желген сагымдай елее ж урек т жылытып, толкытып, балкытып журе беред1. О л кундердщ кызыгы мол ед1 гой. Кунбе-кун семинар- дьщ, жыл он еш айдагы кос сессияньщ уайымы зор болса да, студенттж eMip жаздай жадыраган тамаша OMip гой. Институт б т р г е н сон мен1 алыстагы ауданга кызметке ж1берда. Алгаш кы кун ауруханамен танысудан басталды. Аурухананын eciriH алгаш рет двржер ретшде аттап басу- ым. Менен жаксыльж, жврдем куткен жаутан квздерд1 а л ­ гаш рет KepyiM. О, о л квздердан саган суктана кадалуы тым ауыр. Сонда сен езщда дэрменс1з сезшесщ. Сен ауру жандар ушш Kasip ен Kyfliperri адамсын. BipaK сол куд1рет бар ма бойында... 0cipece сыр алыспаган жас дэржердщ ауру адам- дармен алгаш кездесу1 «кы л кегирдщ» уст1мен еткенмен б1рдей. Кеше гана институтта журген1мде: «0ттен, осы сессия- дан, осы емтиханнан аман-есен втсем, онан кейшпешщ 6epi ж ещ л болар еда-ау» деп армандаушы ед1м. ГШркш, бала- лык десецш!. Нагыз сын, нагыз емтихан енд1 келда-ау.

— Терйнпи палатамен танысыныз, мунда бес адам жа- тады, дед! бас дер1гер Жанна Жапаровна, шрпйказ ак халат киген орта жастардагы сылкымдау ©йел. Bi3 Kipin барганда, бес аурудьщ 6eceyi де бас бурып пара­ ды. Bip байкап калганым: ортадагы койкада жаткан ©йелге бас бурудын 03i кушке тусед! екен. Онын туда бойында ©М1рдщ эл1 ©лмей Tipi жатканын бищретш муше тек улкен коныр K©3i гана еда. Онын K©3i жалт ей л жеу/иреп Караган­ да, апыр-ай, адамда да осындай жанар болады екен-ау дегендейсщ. Эйтпесе ©Hi усж урган к у з й жапырактай катып-семш сартап тарткан. — Полиартритйн аскынган Typi, деформирующий по­ лиартрит, барлык буын-буьшды тутып калган,— дедаЖанна Жапаровна латыншалап. Палатадагы калган терт ©йелдщ сыркаттары аса каушй емес кершещ. — Жатканына 6ip жылдан асып калды, ум1т аз, — деда былай шыга келе бас дерщер. «У м й аз» дегеш атылган октай тосын есйлдй Бул не? Ажалмен ымырашылдык па? Олде дэрменаздж пе, — деймш 03iMe-©3iM. —■Колдан келгеннщ бэрщ ютедак, — дед1 Жанна Жапа­ ровна кызыл кыналы тырнагын кырнай турьш: — куюрт epiTmjuci бар ванна да жасалды, массаж да !стелщ, ©cipe кулгш сэулеге де туйрЪцй, витаминда тамактар да беривд. Б ей 6epi карар емес. Еш тер шыкпайды, еш Tiaeci жап-жал- тыр... Деформирующий полиартрит... Семен Сомойлович, ах, Семен Сомойлович, сен б1зге окыган полиартрит кой, кай- ран профессор, касымда каз1р болар ма едщ! Сенщ жврдемщ кандай керек десещзнп каз1р! Ойткенмен мына Жанна Жа- паровнанын айтуынша сен 6i3re лекцияда окыган амалдьщ 6©pi ауруга колданылган Tepieni. Ешц не керек, кудай-ау, ещй не керек... ... Аурухана бойынша кезекий мен ешм. Терезе алдын- дагы жаланаш агаштардын 6ipeH-capaH саргыш жапырак- тары жудеген кобелектей mp-irip етедй Терезеден кун сеулеа туей. — Е-е, онын койкасы терезе алдынан алые екен-ау, — деген ой сап ете калды. —С 56

Дереу сестраны ертш алып, тертшнп палатага келд1м. BciKашыла бере, кешеп кезбен квз1м кездеста. О л вуел1 жалт етш, онан сон тагы да алданганын бшгендей муная калды. Бул мергеннщ огы жазатайым тиш, шала-жансар жаткан маралдын кезшдей едем1 epi аянышты еда. Онда кектей со­ дран ешрдщ вкшшп мен капа-KacipeTi де, жана куннен, жана айдан, жана жылдан куткен улкен у м т мен TipuiLniK двметкен TUieri де бар еда. — (Лзге кун с еулей ете-мвте пайдалы, сондыктан койка ауыстырып, мына терезе алдына жатыныз, — дед1м мен Сыргага. Кезерген ж ука epHi болар-болмас кимылдап: — Ракмет, — деда. Сестралар оны квтерш алып, жана орынга жаткызды. Мен онын жаткан жершен терезеге карап ед1м: бултсыз кегиш р аспан кершда. Агаш басындагы торгайлар кершда. — Мен дала кврмегел1 кеп болды, — деп сыбырлады Сы- рга. — Сагынып калыппын. Сейтш о л аспанга карай бердь К у з п жапырактай сарг- айган ещнш ар жагынан 6ip кездеп ак кубаша сулудын келбеп толган айдай толыксып елестеда. Б ул елее кана еда. — Ci3 жаксы датедащз, — деда мен палатадан шыга бер- генде сестра Маша. — Сырганын кенш1 жарым еда. Койка- сын ауыстырып ыкылас бшддргеннщезше риза болып калды. — А у р у адамнын KOHbii вркашанда жарым рой, — дедам — Жок, Сырганын, менщше, ауруынын уетше косылрэн ауруы бар, — деда секшл б ет а сестра Маша. — Ол кандай ауру? — Бул 03i 6i3 катарлы жас адам: cipe, сол жиырма 6ip- жиырма eici шамасында. Ауырмай турганда турмыска шык- кан екен. А л сушп алган Kyfteyi б ул катты жыгылып ауыр- ган сон, осы емханага екелш салды да, ж ок болды. Кайтып квршбей кеттБ Bip кездеп сулудын енда аяк-колы ж ок муге- дек болганынан мулде шошынса керек, i3i суып кета, вй, осы еркектерд1 койшы! — деп сестра сепшлда бетш тыржи- тып колын 6ip-aK сштеда. — Б ул байрус елейш деп жатса да сол бвлесш кутеда, палатанын eciri ашылган сайын, жал- так-жалтак карайды. Карайды да капалана туседа. Онын куткен адамы келмейда.

Адам жанынын терезеа жок, бетен жан — тунек дейда. Сол тунектщ пердегаашылайын дедь Сырга неге еснске карай беретшш енда бигейшдедш. Bip мезпл аспанды ауыр булттар торлап, дала да, каби­ нет iini де кунпрт тартты. Шымшыктар шыкылыктап, шо- шандаганын койды. Таса тауып алып олар да влденендей ойга кетш, уныз отырды. Мундай кундер кендлщ камыктыргыш, элденелердй ал- бырт кундердщ орындалмай калган Terri киялдарын, алга- шкы Teyip керген кызды, алгашкы бозбалалык еуреш иш т еске Tycipin, кезге жас келйредь Аспанды булттар торлап, онын елжуаз кегиццр тесш таптап, шыгыска карап женкипп жатады. Терезе алдын- дагы алма агаш пен сирень буталарын дауыл сшкшеп, жа- зыксыз жазалап, азаптай бастайды. Буталар майысып шлеш, зордьщ куппмен сел уакытка гана шле/ц, твкаппарланып кайтадан бой тузейда. Олар багынбайды, касарыса туседп Муны керш менщ шпм жылиды. Мен ырымшыл емесган, 6ipaK бутактын берьямей касарысканына жаным суйсшеш. Терезеге осылай карап отыра берсем, кез!м жел жулмала- ган сирень шыбыгынын орнында узын кара шашын жел желб1ретш, дауылга карама-карсы касарысып алга талпы- нган Сырганы керем. Б ул 6ip туе сиякты KepiHic. Тустен айыгып, палаталарды аралау керек екеш ешме туседа. Тертшш1 палатага Kipe бергенгмде, Сырганын кез жа- нары ещц терезе алдынан жалт erri. Лезде сенш, бурынгы- ша мунайып калды. О л есйс ашылган сайын «сол ма екен!» деп ез ерш кутедь А л Kyfteyi каз1р мунын 6ip жапырак кещлш кетермейщ. Сырга халше e3i туеш калса кайтер еш? Сырга сонда оньщ соцынан 6ip рет те i3 салмай: «Халщ калай, Сейсен?» деп 6ip ауыз кешл сураганга жарамаса, Сейсен не дер еш? Не куйде болар еш? Адам атаулыга есендпс-саулык тшеп, оларды аурудан аман сактау менщ борышым бола тура, мен каз1р ез ерк1мнен тыскары Сейсенге ауру тшедам. Сырга каз1р де булт баскан аспанга карап жатыр. Тере- зеден оган аспаннын 6ip киыгы мен ж ел жулмалаган си­ рень буталарынын 6ip Ty6i кершедь — Ci3 6uieci3 бе, тунде мен жулдыздарды кердгм, жар- тьжеш айды кердам, — деш о л едеттепше сыбырлап, капы-

рак сейлесе денпгш калады. — Кептен 6epi кергешм сол, са- гыныппын. Сырга курсшгендей болды. «Сау адам кеп нерсеш ангар- майды екен-ау, ж улды зды да сагынады екен-ау» дедам ншмнен. Сейтсем eMipre куштаР жан жатып алып, карама-карсы уйдщ муржасынан будактап ушкан тутшге де кызыгады екен, балапандарымен топталып телеграф сымына Ti3ine конып, жылы жакка ушып кетуге жиналып, туган жерд1 кия алмай отырган карлыгаштарга да кызыгады екен. Ол тек к узп жапырактардын бутактан узшш тускенше, енда сол жапырактардын 6ip-6ipiMeH еш уакытта сыбырласа алмайтынына киналады. — Ci3 быешз бе, мына кара шыбындарды мен жаксы керемш, — деда Сырга сэл-пвл гана кан ж уп рген ж ука ерш куб1рлеп. — Кара шыбын маган гашык болтандай бет-аузым- ды аймалай бередь Оны ушырмак болып менщ жансыз колым кимылдайды. Шыбын конбаса, оныц кимылдамауы мумкш, шыбын конганда, денем ппм1рискенде, мен eeiMHiH eni OMip суpin жатканымды сезшш, куанамын... Осы кезде кешенщ ар жагындагы уйдщ терезесшен му­ зыка уHi естЬщк — Мынау Чайковский гой, «Юшкентай аккулардьщ б т » , — дед1 Сырга басын кетермек боп, — Мен сестрага ым кактым. Маша eKeyiMie Сырганын аркасына жастык койып, басын бшктедак. ©н бойы шалкасынан жаткан адамнын сел де болса enceci кетершгеш корер кезге жаксы екен. — Ш1ркш, балериналар кандай бакытты! — деда Сырга билеп журген кпнкентай аккуларды сахнадан керш жатк- андай-ак. Оньщ туш езгерш, каз1р койкадан e3i тусш, ез аягынан журш кететшдей кершедь А л музыка оны шакы- ргандай, адамнын жан-дуниесш шарпып етш, шарыктап Kerri. Сирень бутасына конган алмас шыктай 6ip тамшы Сырганын алакандай кезшен домалап туей. Палатага радионукте орнатып, кулакка кшп тындай- тын наушник алдыру керек екен дедам ез1ме-ез1м. — TepTiHmi палатага Kipin шыкпайсыз ба? — дед16ipa3 кун еткен сон коридорда жолыккан сестра Маша. — Онда не боп калды? — депп1н. — Бетендей ештене болган жок. BipaK жай Kipin, ауру- лармен енпмелесш, хал-ахуальш сурамайсыз ба дегешм гой...

Мен тагы да музыка тындадым, ол м е т серпткендей болды, — деда аурулармен амандасып енда Сырганын касы- на барганымда. Ол басынан наушники сел-сел кимылда- тып, он колымен алуга ерекеттешп: — Мен кептен сагына куткен адамымды кергендей болдым. Ауру екетмда де умыта жаздап, ел1 де всем унге жуйе-жуйем босайтынына куан- дым. Ж ан -д ун и ем н щ сан ы лаулар ы 61телд1 ме деп кауштенупп едам. Кенипм м улле кунпрттенда ме деп калу- шы ед!м. Мен э л 1 армандай алады екенмш, доктор, — деп Сырга кимылдайтын он колынын шидей саусактарын тере- зе торынан тускен кун свулесше тосты. Кун сеулега алака- нын кытыктап ойнагысы келгендей болды. — Тан алдында сел уйыктап кетш, саран уйкыдан сон квзшд! ашып алсам, кун свулесш керш куанып каламын. Мен уйкыга кеткенде, аяк-кольм Tipurin калган жок па екен деп караймын. — Аяк-колыныз осыдан eKi-уш ж ыл бурынгы сау-сала- мат кезщдздегщей болады е л 1, — деймш мен аурудын аяк жагын жылы одеялмен кымтап. — Мен тунде-тунде тус1мде, кырда ж упрш гул терш журемш, тш п кейде ез1м1здш совхоздын клубында би де билеп журемш, — деда Сырга. . — 9л1 карап тур, ешнде де талай-талай билерсщ, — деймш ауруга массаж жасауды сестрага тапсырып. — Б ул eei, жазылатын ауру ма еш? — дейд1 Сырга. — Эрине, — дедам мен е легенде не дер1мдабшмей калсам да. — Эрине, б1здщ гылым ушш жещлмейтш дерт жок. Бай- кап карасан, 6ip кезде журтка сокыршектш 63i жазылмас дерт еда. Сузек, шешек дегенщ тажал ед1, каз1р олар жой- ылды. Туберкулез кун1 кешеге дешн ем конбайтын ауру болса, каз1р гылым оны емдеудан перменда жолдарын тап- ты... TinTi жуырда гана ел1м1здщ ен кернеки медиктершш жиналысында атакты профессор Ефимов полиартрита ceiTi емдеудщ теж1рибелерш ортага салып, жана антибиотик жасап шыгарганын да айтты гой. Сырганын жансыз аяктарынын журмей калганынан кан жиналып бетше шыккандай, боп-боз еш кызыл шырайлан- ды. Ж укалан ерю д1р-дар еткендей болды. Эзше гана жара- сымды темпек мурнынын танауы делдищк1реп, тынысы жшледа.

— Жана антибиотик пе? Ж ана дер1 ме? — деда Сырга, б ул ж олы о л сыбырлаганын койып, дауысын шыгарып ж1берда. Онын шын дауысын тунгыш есйгешм еда. — Ие, жана дэрк — дедш мен, елдаз арык колын калай сипаганымды ез1м де сезбей калып. — Ол flepi бар болса кайда? Маган неге бермейда екен? — Ауыр дерттен нуры кайтпаган улкен коныр кезшен ум1т ушкыны 6ip ж ылт етш, 6ip сенда. «Мен г у л ашпай жатып суык шалган адаммьш гой, м е т алдамагайсын, эл1 керер жаксылыгым бар ма?» дегендей еда о л кез. — Ол дар1 э л 1 аптекаларга тускен жок кершеда, тек ла- бораториялык теж 1рибелерде колданылады екен. — А , лаборатория... лаборатория, ел1 ж ок дещз... жок дещз... Коныр кез мен ен алгаш рет кергендегщей эуел1 жалт етш, «жок дещз» деген кезде мунайып, тайып кетть Мен агат айтканымды KeuiiriHKipen тусшдам де: — Сабыр ет, Сырга. Олйак аламыз о л дерий, — дедш. — «Сабыр, сабыр», — дед1 о л менщ сез1мд1 унатпагандай, — Сабырдан келер пайда болса, мен сабыр еткелз жуздеген тан атып, жуздеген кун батты. М енщ шыдамым сынга тускел1 кашан! О, ci3 тусш бейаз оны... — Мен тусшемш, Сырга, тусшгендактен де, кайтсем де сол дерни саган тауып екелш беруда ойлап отырмын. К о­ мандировка сурап, облыс орталыгына, Tira-i Алматыга, онда болмаса, профессор Ефимовтын езше барамын, — деп Сырг- аньщ незж саусагын алаканыма калай салганымды ез1м де сезбей отырыппын. — Суйген жардан кермеген жаксылыкты с1зден кердам- ау. Алганым меш ауырган сон кара шака курлы кермей тастап кеткеннен кейш, енда мулде курыган адам екенмш деп урей1м ушушы еда. Ci3 неткен кайырымды жан едащз... Шынымен, жасыган кендл жадырай ма? Шынымен, солган GMip кайта кегере ме екен? Адам аягынан айырылады екен, колынан айырылады екен, адам ажардан, с у т к и жардан айырылады екен, адам от басынан, ошак касынан, баска туссе бакытынан айырылады екен. Bipan арманнан айыры- ла алмайды екен. Мен осы уакытка дешн ауа жутып, жарык дуниеш терезенщ 6ip киыгынан болса да керш жатсам, оным

осы арманнын аркасы. ПЛркш, жантак жамылган кен да- лага тагы 6ip шыгып. Kepi екемнщ отарындагы койга жа- мыраган козылардын сонынан тагы 6ip жупрсем-ау! — «Сау адам кеп нерсенщ кад1рш бше бермейдд гой, айтпесе Кызыл тжен кешш, козы артьшан жупрген де ар- ман болады екен, е», — дедш пншнен тагы да. — Осыдан кара да тур, бул арманьщ да орындалар! — Жок, бул арман буган дешн канатсыз еда, ендайз канат бтрдащ з, — деда Сырга. Ендаменщ жатсам-турсам Сыргага берген уедем есшнен 6ip шыкпайтын болды. Менпа де 6ip умгг еда. Ойтпесе жана антибиотиктщ жарык дуниеге келгенш «Медицинский ра­ ботник» газетшщ он жоддык хабарынан окып едам. А л ол кашан пайдалануга бершеда, одан беймаглум едам. Y mIt кой. Адамга адам жаксылык тигеген ушттер кебейе берсе гой, нпркш. Y mlt пен арман алдыннан шыгып, удайы кол булгап турады. Ол перпптедей кезге кершбей, мен мундалап алга жетелей береда. Аспандагы ай мен кундей арман да мекплж, о л еш заман елмейда. Сырганж1 де сондай елмес, ем1ршец арман гой. Мейл1, о л козы кайыруды-ак ансасын, 6ipaK сонын e3i кандай десещзпы, кесет катер-да адам ушш о да аспандагы айдай гой. Адамньш жолы — куннщ жольша уксайды деседа. Адам- нын да арайлап аткан тацы бар, енкешп ещске тускен кез1 де бар. Жолдар уксас. BipaK эрк1мде куннщ нуры, куннщ даркандыгы, куннщ жомарттыгы бар ма? Мен адамнын ажалына ара туспекпш, оны каарет-кайгыдан айырмакпын. Осы максатьша жетсем, мен де шшкентай кунге уксар едам. Мше, Сыргамен сонгы енг1меден кешн мен осылай ойла- дым. А л енда менщ неге сонша асыгып отырганым ciere TyciHiKTi бола бастаган шыгар? — деп вппм терпнген кезшдаршш алып, бет орамалымен мукият суртш, ундемей калды. — Жана дарил таптьщыз ба, сонымен? — дед1м мен шы- дамсызданып. шьщ- — Таптым, — деда жас дершер KyniMcipen. — калы, мше, бугш он бес кун болды. Онын уш куш, езииз 6uieci3, самолет кутумен erri. Меш сагат сайын, минут сай- ын тосып жаткан адам бар, ал мен болсам, отырысым мы- нау.

Аэропорт ншндеп домино ойнап отыргандар да, карта согып жаткандар да, газеттщ хабарландыруына дейш кал- дырмай окып отыргандар да, ж алыга-жалыга жантайып жаткандар да — 6epi де кенет тына калды. Мандайшадагы репродуктордан диктордын микрофонды шертш тыкылда- тканы естшда. Б ул кептщ зарыга куткен дыбысы еда. — Тынданыздар! Тынданыздар! — дедадиктор да куанып. — Карагайлыга карай ушатын самолетке отыру басталды. Кайталаймын... бпнм квз1лдар1гш асыгыс киш, орнынан атып турып, кассета карай жупрда. Геологтар артынып-тартынып ты- ска шыгатын есжке карай анталады. К ону аланында «АН - 12» самолетшщ моторлары 6ipmeH сон 6ipi от алып, калак- шалары вуел1 жайлап айналып, б1рте-б1рте боран таптаган ак карды куйындай ушырып, козге кершбей, булдыр ауага сщш кеткендей болды. — Тынданыздар! Тынданыздар! — дед1 диктор дел 6ip Эннмге гана арнап айткандай 6ip турл1 салтанатты дауыс- пен. — Кектогайга ушатын самолетке отыргызу басталды. — А л , сау-саламат больщыз! Издан самолетнйздан тез1рек келуше тшектестн, — деда 6ш1м кйнкентай к ол чемоданын келш алып турып. — Сау бол, Сыргага селем айт! — дед1м мен шын пейш1ммен. — Онын сауыгып кету1не, арманына жетуше тшектес тагы 6ip бейтаныс адам бар екенш айт. — Ракмет! — деда OiiiiM. Сейтш студент куннен мурага калган макталы шолак пальтонын жагасын кетерш, кезшдарн-штузеп койып, самолетке беттеда. Сонда орта гасырдын улы галымы Ибн-Синанын 6ip ce3i eciMeтуей: «Дэрнердщ уш каруы бар: 6ipi— пышак, eKiHurici — шеп, ymbrarici — сез» деп ед1 ол. Пышагы — хирургтщ кандауыры, дер1-дэрмек атаулынын 6epi шептен шыгады. А л шын журектен шыккан жылы сез, ауру адамга деген сугаспенпнлйс CG3i— ете куд1ретй сез. вне, анау самолеттщ баспалдагына аягын аттап салган ж1г1ттщ кшжене чемода- нындагы ерен 1здептапкан жана дерше жас доктордын ауру адамга деген cyiticnemiiLmri, жалынды свз1косылмаса, жалан дершщ 63i дерменйз болар ма ед1... — Тынданыздар, тынданыздар! Алматыга ушатын само­ летке отыргызу басталды, — деп хабарлады диктор. Мен де

аланга карай аяндадым. Уш куннен 6epi ун о з турган аэро­ дром дэл каз1р самолеттер ушырып, салют аткандай, кок кырандарын жан-жакка аттандырып жатты. Олар тек жо- лаушы гана емес, шартарапка сагыныш пен армандарды да алып ушты. тастаи B E P IK , i Y .i;u ;ii н э з н ; ги г s J T \\ j урт тына калды. Митинг ашылды. — Карактарым, — деген дауыс репродуктордан карлыга, TinTi д1р1лдей шыкты. Сез батырдьщ анасына берилл еда. Карт ана «каракта­ рым» дегеннен баска не айтарын б1лмегендей ушдз калды. Айнала карады, каптап турган адам толкынын тым баяу шолып GTTi. Сол калын топты гашкентай тар кушагына сыйдырьт ж1бергга келгендей, к оль т жайды. Бурын мундай к еп л л л ж алдында сойлеп кермеген ана кол созган куш eneyip турып калды. Енда 6ip кезде иеп кемсендеп барып: — Мен±н Нуркеш1м олмеген екен, — деда. 1943 жылы Сталинград тубшде жау устше жай огын- дай кулап тусш, мерт болтан Нуркенда «Менщ Нуркелпм олмеген екен» деп турган кемшрда жакынырак керпм келш, журтты кимелеп, алга умтылдым. BipaK мьша карт адам- нын аузынан анда-санда 6ip шыккан сезда алдеб1р тебвржтей шашау шыгармай к улак турш калгандарга мен1н бул ерекетам мулде унамады. Маган журт ала квз^мен карады. вйтсе де мен елермендак пен era шынтактьщ аркасында три- бунага таял бардым. Карсыдан соккан к узп ж ел кара шэлшщ астынан карт ананын 6ip селеу самай шашын шыгарып а л ь т желб1р ет т тур. Сол свтте ол маган сурапыл сойкан дауылга бетпе-бет карап, кайтпай касарысып, узак ж ол ж у р т келе жаткан орасан алыптай болып коршд1. «Мынандай анадан туган баланыц батыр болмауы, шынында, мумган емес-ау» деп ойладьпя гопмнен. — Менщ Нуркеишм влдадеп кш айтты! М е т тулдырсыз калды деген KiM? Осынау турган барлыгын менщ балам емессщ бе?! — Карт ананын уш каткыл шьщты. вдепк1дей емес, кум)лж1мей, жунж!мей, жаркын-жаркын естшда. Сол кезде жон-аркамнан нендей куд1реттщ жосып еткен1н 64

бымеймш, тула бойым дур-р сижшда. Екшщ 6ipi айтып журетш пене сездердщ e3i дал осы 6ip шакта Бородиннщ «Кайарман» симфониясынын зангар нотасындай кайарлы, айбарлы шыкты. Ана одан api сейлемеда, элденеге булыккандай: — Ракмет, шырактарым... — деп арен айтып улгерд1 де бурылып кеттй Ескерткпп устшдеп ак жамылгы алынды. Алгаш кы се- кундтарда оган жуздеген кез, калы н топ кадала карады. Енда6ip сэтте журт 6ip-6ipmeH жабырласып, сейлесш ала женелда. Ескерткпптщ калай шыкканы жайлы ершм аз ойын айтып, ез багасын 6epin жатты. Bipey турып: — Carri шыккан екен, — десе, енда 6ipey: — Онша емес, — деда. — Скульптураны салган к ш екен? — KiM де болса азамат екен! — десш те жатты. А л скульптураны айнала пионерлер гу л шоктарын койды. Ескерткштщ енсел1 тугырынан алтын ж азу айкын кершш турды: «Данкты ж ерлейшз, Совет Одагыныц Батыры Нуркен вбдаровке Караганды комсомолецтер1нен» Осы жазу жанагы Багила апаныц: «Осынау турган бар- лыгын менщ балам емессщ бе?» — деген сауалына жауап сыпатты еда. Багила карттын балалары ате кап екеш камЬ1 шындык. Сол балалары былтыр ардакты агасын еске алып, ескертшш орнатпакшы болды. Олар жас шахтерлер, жас курылыс- шылар, студенттер, окушылар еда. А га сыйлай бьлер жак- сы Ш лер жумыстан, сабактан тыс уакытты пайдаланып енбек erri. Ж ер астында 6ipep сагат артык калып кам1р шапты, кеше-кешеге агаш отыргызды, сынык металл жи- нады, анерпаздары ойын карсетть Ж у з мын сом а к т а осы енбекпен келда. Сол каржыга, мше, ескертк1ш орнатылды. Ж урт тарамай еск ер тк ш т айнала карап жур. К улак салсан, ангше сьщайы жанагыдай, 6ipey ескертип мыкты салыныпты десе, енд16ipey орташа екен дейда.

Сол сетте мен елдщ сезше кулак сала журсем де, батыр- дын анасынан коз жазбадым. Ол езшщ батыр улымен ди- дарласып тур еда. Сай-сай еж1мд1 куалай тарам-тарам жас аккан жузшде жатыркау жок, 6ipaK тандану ма екен, елде масаттану ма екен, ейтеу!р кез жанарында 6ip ушкын жат- кандай кершеда маган. Мен ойладым. Мен мына кшжентай адамнын улкен жан дуниесше ущ л п м келда, онын жан Te6ipeHiciH кез алдыма елестетк1м келда. Мен былай ойладым. Сонау согыс жылдары осы анага: «балан аскан ерлжпен каза болды» деп ecripTTi. «Ж аудьщ ондаган самолеттер1 мен танктерш, жуздеген ескерш жайратып жургенде, акиык сункарга аспандагы айкаста топшысынан ок тиш мерт бол­ ды» деда. Баласынын б ул ерлш н абзал ана кез алдына сан рет елестетер еда. Узак тундерде карангы уйде кез жумбай жа- тып, жаумен арпалыскан Нуркешшщ бейнесш кермек бо- лып, сол бейнен1, сом бейнею, ел1мнен де зор бейнеш зарыта 1здеп, шарк урар еда. Мше, искусство сол бейнеш жасапты. Ана улын таны- ды. Аспандагы айкаста Нуркешшщ самолетше снаряд тиш е р тен п т. ©рт жалыны батырдын алдын да, артын да орап алыпты. Сусымалы сум жальш Нуркешшщ етек жагын ала лапылдап лаулап барады. Акикат ажал алкымынан алган кез той бул! А л ажалмен бетпе-бет кездескен жан, мына 6ip жапырак кемшрдщ улы самолеттщ рычагш курт басып, сол колын кекжалга шуйшген кырандай сермеп, темен кулди- лап келедь К ел б ей кандай, келбетП Сол келбеттен мен зулымдык пен ieriniKTiH айкасын, адам баласына деген суйдапеншшш пен адам затына деген кастандыктьщ арпа- лысын керемш. Анасы да керд1 муны. — Иэ, менщ Нуркеш1м осындай, — деп куб1рледа. — Не, менщ Нуркеппм елген жок екен, — деп кайтала- гандай болды ананьщ ерш емеурпп. Сонда ардагер акьш Муса Желилшн: Тэшй кемер топырак, кембес 6ipaK Жалынды жырга толы кешл1мда.

«влдц* — деуге айтындаршы, Жешп елсек сурапыл бул ел1мдц!— деген 6ip ауыз елеш eciMe туей. Сурапыл сум втмдх жещп елген бала тур, тас мусш боп. «влдй» деуге кия алмай ана тур Kepi Teci булк-булк етш eMipemn. Тас бала мен ак шаш ананын уншз-тшпз керкженш керш ел турды Te6ipemn... Айнала тургандардьщ Ke6i жас ecnipiMflep, Нуркеннщ iHbiepi. Ана айтты оларга: «берщ менщ баламсьщ» деда. Батыр аганы кастерлегеш у шш бала- ларына: — «Ракмет, шырактарым», — деда. ...Бас-аягы 6ip сагаттан асар-аспас уакыт кой. Осы мезги! ццщде мен карт ананын кас-кабагынан кез алмадым. Оньщ куанганын да, жыламаска дай кайсы, жылаганын да керддм. Кердцм де, ана жаны тастай берж, гулдей незш екен деген ойга келдом. 1h i m i *h i л и ы н н ; ы * м (Мультфильм уиин) ЫJ §мен елш йрш ген шыршамын. Кшшентаймын. Тауда туыппын. Калай туганымды, калай жаратылга- нымды мен бшмеймш. Мумкш, меш 6ip n ri жан шыбыктан шаншыган шыгар. Мумкш, А л ы п Атаны н жангагынан жаратылган шыгармын. А лы п А т а деген1м — дву шырша. Оньщ улкендцп сонша, бутактары мен кылкандарынан аспан кершбейдь Мен сонын ipreciHfle ест1м гой. А лы п Атанын тур-Tyci кег1пд1р, тш й ушар басы бурыл тартып кетедц. Кеп жасаганынан болар. Онын айналасында ескен жалгыз мен емес. Мен сиякты балапан шыршакайлар кеп болатын. Ес1мде калганы: 6i3 ескен аланкайлардьщ астьшда езен гуршдеп жатады. Оньщ езен екенш мен кайдан бьлейш. А лы п Атадан сурадым: — Алы п Ата, анау 6ip тьшбай саркырап жаткан не? — деп. вйткеш Алы п Ата бврш керш турады гой. Ойткеш ол Аспанньщ взш йреп турады гой.

А лы п Ата: — О л езен деген болады, Шыршакай, — деда. — А л ь т Ата, езен деген не? Ол б1зда жутып наберетш сиякты. Коркамын. Гур1лдейдь — Корыкпа, Шыршакай. 9зен деген су болады. Аспан- нан жанбыр жауганда с е т и инедей кылкандарына моншак- тай жылтыраган тамшылар и пнт калады. 0 не, анау теменде жаткан каланы кердщ бе? Рас, тутшнен анык кершбейда. Сол калада адамдар турады. Олар су болмаса елш калады. Мына езен соларды асырайды. — А-а, — дедам ойланып. Жанбыр жауганда кылкандарыма йпнш калатын шжу- маржан тамшылар eciMe TycTi. Менен баска шыршакайлар- дын устше де шжу-маржан inimn калады. К ун шындардан асып шыга келгенде, сол тамшылар жакуттай жаркырайды. 1Шркш, сонда Тещртау тутас эн салады. Ол ен шжу- маржан тамшылардын коныраулаткан жыры сиякты. Жанбыр тез басылады. Кун тез ашылады. Олгшде жанбыр несерлетш, т е г т -т е г т еткенде тына калган юшкентай emui кустар кайтадан куйкылжытып, мын кубылтып Тещртау iniiH эуенге белейда. Кызыл-сары, жасыл-кек кебелектер 6ipiH-6ipi куалап асыр салады. Бал араларынын багы жанады. Енлж гулше конып алып, шырынын сорып, кунжындаганын керсен... А л , енлж гулш щ шырынынан шыккан бал елгенд1 приггеда, ауруды жазады, KepiHi жасартады, — дейда Алы п Ата. А лы п Ата айтса, рас болтаны, ©йткеш бул Тещртауда одан кеп жасаган шырша жок. Тауда не жш — жанбыр жш. К ун жадырап турып, ке- нет кара булт ушрьле калады. Лезде найзагай жарк-журк етш, кун куршрегенде Тэщртаудын e3i дар-дар етш, тенселт кеткендей болады. Bi3, кшжентай шыршакайлар тау кулап, 6i3fli басып калады екен деп коркамыз. Алып Ата: — Корыкпандар, шыршакайлар. Keeip 6epi басылады, — деп кояды. Несер кез1нде лагын ерткен Елш бике елен-елен етш, А лы п Атанын тубше келш тыгылады. Ойткеш Алы п Ата- нын Ty6i жып-жылы гой. Кшздей калын кылкандарынан —С . 68

тамшы етпейда. Айналасы текемет тесеп тастагандай жуп- жумсак. Ж у з ж ыл бойы тулеген кылкандардан жаралган мундай тесек патшаларда да жок кой! А к к у мамыкты тесекте жаткан патшалардан мына ба- лалы Елш бике мын есе бакыттырак- Жанбыр толастаган- да Елш бикенщ лагы маган жакындап келш, кылкандарым- ды юскелейда. Кылкандарымнын инедей ушы тумсыгын кытыктайтьш болуы керек, кегжен етш басын тартып алып, меп-мелд1р жеудар квздерш маган тенкерш: — Неге кытыктайсьщ, мен сен1мен ойнагым келеда, — дейда. Сейтш, алдьщгы аяктарын аспанга кетерш, би билей бастайды. Маган: — Кел, 6ip re билешк, — деп киыла сыбырлайды. Мен билепм-ак келеда, 6ipaK орнымнан козгала алмаймын. Сонда А лы п Ата аспандап турып: — вй, балакай, еурелеме Шыршакайды. Шыршалар би- леуге жаралмаган. Ш ыршалар журе алмайды. Кудай со- лай жараткан. Bi3 6ip орында туамыз, сол жерде еле-елген- ше турамыз. Шыршалар кангыбас емес, — дейда. — Ш ыр­ шалар журе алса, 6ep i жан-жакка кангып Kerin, мына тау жаланаш калар еда. Сонда лактыц eHeci: — Онын рас, Алы п Ата. Шыршалар вз мекеншен ешк- айда кетпейд1. © й т к е т сендердщ жауларын жок. Ешк1м тимейд1. Д униеде кор гансы з ж ар аты лган мы на 6i 3 , елжтерм1з гой, — дейда: — Айнала 6epi жау: каскыр да, ба- рыс та, вне анау калыктап журген бурю т те. Вершен де адам жаман. Жаньща жакындамай-ак елт1ре салады. Алы - ста турып-ак тутш туюрсе болды — елем1з де каламыз. Сон- дыктан 6i3re аяк керек. Б1здааягымыз асырайды. fe e c i лагын жанына шакырып алады. Мен кимаймын. Елштщ лагы жанымда тура берсе екен. Энпме айтса екен деймш. в й тк е т о л квп бшеда гой. Б ул тауда о л кврмеген жер жок. Верш бшедк 1лесш кетюм келед^ 6ipaK ж уре а л ­ маймын. Ене елш Алы п Атага карап: — Ракмет, А лы п Ата, жаураганда панасын, адасканда акыл айтар данасын. Шыршакайларьщ аман болсын. Ж ан­ быр басылды. Кун ысыды. Кижоты мен кекемаралдьщ шыгы ушты. Мен мына лагымды отка апарып, тойдырайын, —

дейдь — В ул байгустын вк ва де жок. Кайда сандалып жургенш бишеймш. Адамдардын тутш тук1р1гшен, тенб1п барыстын азуынан аман болсын, журген шыгар. Кыстын кара суыгында, текебуркакта 6ip-aK жолыгамыз. А з кун кызык двурен сурешз. Сол б!здщ кврген кушшз. Кош, рак- А лы п Ата: — Сау бол, Елж бике, — дейда. — BipaK сен жана шыр- шалардын жауы жок деп катты кателестщ. Шыршалардан repi сендер, елжтер, влдекайда бакыттысьщдар. Желмен жарысасындар, тастан таска сегаресщдер, свтш салса, жау- ларыннан кутылып кетесщдер. А л , 61зде аяк жок. Ешкай- да каша алмаймыз. Адамдар acipece шыршакайларга вш. «Жана ж ы л» деген б1рденелер1 бар. Какаган кыстын как ортасы. Ол негылган Жана жыл? Не квктемнщ басы емес, дун-дуние жанаратын. «Жана ж ы л» дейд1 де шыршакай- ларды балтамен шауып кырып салады. Алысарга дэрмен — Шыршакайларынды Кудай жаулардын балтасынан сактасын, А лы п Ата, — дейд1 Е лж бике кетш бара жатып. — Ракмет, Е лж бике, келш тур. Жогарыдагы Улардын хал1 кандай екен? Твмендеп Кекинктщ жагдайы жаксы ма? Соны 6Lne кел, — деп калады А лы п Ата. А лы п Ата елжтерд1 жаксы квредь — Момын жаратылган жануар, — деп аяйды. — Аркар мен Таутекенщ тым курыса мушз1 бар. Анау-мынау каск- ырга алдырмайды. А л , Ел1к бике байгуста о да жок кой. Myiti3i вл а з . 0лазд1 аяу керек. А л , мен ойлаймын: 6i3 де елс1зб1з гой. Б1зд1 KiM аяйды? Biere Караганда, б1здщ аталас агайынымыз Арша бек баку- ат. Арша вр турлк жайылып жататыны болады. Bi3 сияк- ты ушк1рленш, аспанга шаншыла есетшдер1 де болады. «Ж ана ж ы л» деген жаудын Аршада шаруасы жок. Bie гой желдан етшде, жаудьщ бетшде турган. Осыны ойласам зврем ушады. А лы п Ата жана Ел1к бикеге бар шындыкты тугел айткан жок. Шыны сол: адамдар шыршакайларды гана бал- таламайды. А лы п Ата сиякты ipi шыршаларды да шабады. Рас, шыршакайлар сиякты жаппай емес, ipLnepfliH ен биМн, ен сулуын тандайды. Оны «Патша шыршасы* деп атайтын кершеш. Оны мен кайдан битейш, Алы п Ата айтады гой:

— Меш де елдекашан кесш екететш еда, Кудай жарылк- аганда, мен суду емесшн, epi лесе KepiMiH. Каркарадай тебе кылкандарьм агарып, ерт шалгандай ала-кула саргайып кеткен, — деп. Мен сонда армандаймын: жаркабактагы бака-терек си- якты кисык-кыныр болып ессем екен деп. Сулулы гы н езше сор. Сулулы к — Кудайдын сыйы дейда. BipaK сиынары жок сулулы к коргансыз. Коргансыздын куш курысын. Адамдар айткандай, «бесйстен белзм шыкпай» жатып уайымшыл болдым. вйткеш кыр астында кыс тур. Одан кешн «Жана ж ы л» дегеш келеда... Теректер мен уйецшлердщ, кайындардын жапыракта- ры саргая бастады. Мундай мезгшда адамдар «куз» дейд1 екен. А л , «кыс» дегеш тускенде теректер, уйенкьлер, кара агаштар жапырактарынан тып-типыл айырылып, канка боп калады. Тек 6i3 гой кысы-жазы жап-жасыл боп тура- тын. Bi3 неге теректер сиякты болмадык екен. Сонда кыр- шынымыздан киылмас едж. Сол куш кар жапалактап жауды. Кулл1 дуние акторг- ын жамылып, б ул влемде ешкандай жаманшылык болмай- тындай, 6epi де аруланып, кунедан пек тазарып, Kip баскан жер бетше перпптелер кел1п конгандай, керемет жумак ор- нагандай едь П ерш телер келсе, вз1рей1лдер жоламайтын шыгар. А лы п Ата солай дей/u. вйтпесе перйпте KiM, ез1регал к1м, мен кайдан б1лешн. Алы п Ата да адасады екен. Айтканынын 6epi алтын емес. Дуниеде кеп жасаса да, оньщ да бшмейтйп кеп. Перпптелер дегешм1з, ак жамылган каракшылар екен. Акы ры балта- сын алып жеттк А лы п Атаньщ айналасындагы будшршш шыршаларды балталап, кылкандай кыркып тып-типыл еттк Сонда Алы п Ата: — А , Кудай! Жас жеткшшект! алганша, мьгаа Kepi какбас меш неге алмайсын?! — деп кущрендь — Айналам такырла- нып, жападан-жалгыз кубас болып калдым гой. Енд! ертепмд1, жырымды, сырымды юмге айтамын,— деп зарлады. Каракшылар онын зарын елен кылган жок. Bi3fli дву машинага тиеп алып, кап-кара тутш басып туратын «кала» дегенше карай агыза женелдп

Балта шапкан дщмнен жылай жылжып сел акты. Сыр- кырап ауырганда жанымды коярга жер таппаймын. Адамдардык топастыгы: шыршада жан жок деп ойлай- ды. Ж ан болмаса мен осынша куйзелем бе? Сол адамдар- дын ездерш балталап, аяктарын жшдшен шауып тастаса кайтер еда? BipaK олар да дуние-дуние болып жаратылгалы 6ipiH-6ipi балталап-ак келеда гой. вздерш ездерк Оларды 6ip шырша балталаган жок. вздерш вздерь вздерш ездер! аяма- ган, шыршаны аяп негылсын. А лы п Ата айтушы еда: — Жан-жануар, турл1 макулыкат, еомдак бггкен еюге бвлшеда, — деп. — Bip парасы жырткыштар, 6ip парасы мо- мындар. Сонда Алла-тагала акылды етш жараткан адам- дар да жырткыштар тобына жатканы гой. Дуниеде мешр!мдалерден метр1мыздер кеп болса, ол дуние кайгы-каыреттен кез ашпайды. MeHi 6ip б т к уйге алып келда. Адамдар кызык: уйлерш негурльш бшктете беруге тырысады. Твщртаумен таласты- ргысы келе ме екен. BipaK Твщртаумен тенесу кайда-а-а. Адамдар eTipiKmi болады екен. MeHi иыгына салып квтерш келе жаткан Дабасакал езше кездескен кнаге: — Базардан сатып алдым, — дедь — Сенбещз, меш балталап шауып алды,—деп ешм, ешюм елен кылган жок. Cipe, шыршакайлардын тьлш булар тусшбейтш болуы керек. Keycap ауа жутып ескен мен байгус мына каланын ауасынан журег1м айнып, кускым келда. Адамдар 61зде журек ж ок деп ойлайды. Бшмейда гой. Кабасакал меш ушне Kipri3in, креш агашка дащмдасугып койды. Балта шапкан жарам бурынгыдан бетер сыркырап ауырганда, жанымды коярга жер таппай жыладым. BipaK шыршанын жылаганьш адамдар сезбейда. Кабасакалдьщ балалары бар екен. Меш айнала коршап: «елочка, елочка» деп куана айкайлайды. Бутактарыма неше турл1 жылтырак б1рденелерда uiin тастады. «Елочка в лесу ж ила» дей ме, б1рденелерда айтып вн салады. К ол устасып меш айнала береда, айнала береда. Yftaepi ыстык екен, туншыгып, ыстыктан терлеп, врен шыдаймын. - С 72

— Аягым ауырды, — деп жылаймын. Ырак ешшм менщ жылаганымды еепмейда. Кулактары 6iTey ме, бьлмеймш. Эйтпесе, 6i3 шыршалар 6ip-6ipiMi36eH сыбырлап сейлескенде борщ анык ейтеш з гой. Тым-тым, незж, вте сазды, улб1рек сезшд1 унд1 естуд1 Кудай адамда- рга буйыртпаган. Балакайлар м е т айналып, айналып, туннщ ортасына дешн шулд1рлест1 де, акыры бастары айналды ма — 6api тырайып, тырайып жатып калды. Адамдардын балакайлары кызык болады екен: жатып уйыктайды екен. А л , 6i3 болсак, тжем1зден тж турып-ак уйыктай берем1з гой. Осылайша, шамада 6ip аптадай уакыт erri. Енда маган ешкайсысы назар салмайтын болды. Балакайлар да айнал- майды. MeHi мулде умытып кеткен сиякты. Мен екпелеп калдым. Адамдар айныгыш болады екен-ay, дедам. Тез жа- ныгып, тез суып калады екен. Жаксы кврсен — акырына дешн жаксы квр. Bip кун1 Кабасакал менщ бутактарыма шшген жылты- рак ойыншыктарды: жансыз кояндарды, булбулдарды , втештерда, тагы баскаларын сылдырлатып, сыпырып алып тастады. вркайсысын мактага жеке-жеке орап, 6ip кагаз корапка салып койды. Аягымдагы гареш-агаш Ke6iciM® де шешш алды. Сойти де, eeiMfli KOTepin, балкон дегенше шыгарып, бижтен-бшктен томен карай тастап кеп ж1берд1. Журег1м тас твбеме шыгып, корыкканнан коз1мда таре жумып ал- дым. Адамдар ойлайды: б!зде журек жок, коз де жок деп. Бшмейда. Ушып келем, ушып келем, 6ip уакытта кальщ карга туеш, кисайынкырап барып кадалдым да калдым. Свйтсем о л бшк уйдщ Kipe 6epic сырткы есЫ шн уетшдей калкан- калпак екен. Бшктен усйм1зге б1рдене туеш кетпесш деп адамдар шреберкже калкан-калпак жасап кояды екен. Тагы да болса кальщ карга туеш жаным калды. Такы- рга тускенде талканым шыгатын еда. EciMfli жиып алган сон: «Буган да ш уш р» дедам. Аш ы- ган капуста, арак сасыган ыстык уйден ropi, мынау ауасы тутш-сасык болса да дала гой, efrreyip.

Меш кепке дейш eniKiM байкаган жок. ©йткеш адамдар тукшиып темен карап журеш. Алты н тауып алатьшдай жерден кездерш алмайды. Аспан дегенш бишейда. Баста- рын кетерш аспанга 6ip карамайды. Адамдар аспанга жш- жш караса мешр1мдарек болар ezu. BipaK бул калада аспан дейтш аспан да жок. Тутш тумшалап турады. Меш алдымен шьшшыктар керш. Кешмп жаушымшык- тар. Оларды кейб1реулер: «воробей» дейш екен. «Урыны ур» дегеш болса керек. Шымшык байрус ешк1мш тонап та жат- кан жок. Адамдар кызык: ез урыларьш устап алып урса да жарар еш. Туйеш тупмен, кемеш ж упмен жутып жаткан- дар жетеш гой. Бейшара, кысы-жазы мекенш тастамайтын, ез отгшына пэруана бершген момын, элс1з кусты уры дейд1. Шымшыктар маган ушр болып алды. Таудагы кустар сиякты булар да шыршалар тийн бшеш екен. Тек адамдар гой ездершщ тищершен басканы тусшбейтш. Шымшыктар шик-шик етш: — Кайдан келдщ? — Калкан-калпакка кай кабаттан туст1н? — деп сурай- Мен болтан icrriHбэрш айтып бердом. Олар меш аяп, Кдба- сакалга ашуланып, ездершше шу-шу етт1. Менен: — Не керек, жаурамайсын ба? — деп сурады. — Ж ок, жаурамаймын. Тек аягым сыркырап ауырады. Жарасы жазылмай койды, — дешм. — Олар: — Кар кеткен сон аягынды балшыкпен емдейм1з, — дедд. — Кар кез1р меш ripen тур гой. Epin кетсе, кулап кал- маймын ба? — деймш. — Кулатпаймыз! — Кулатпаймыз! — деп шулады шымшыктар. — Аягынньщ айналасына топырак уйем1з. Кешмгдцей умНтенш калдым. Аягымнын каксап ауырг- аиы да азаяйын дед1. Акыры кун жылып, кар ери бастады. Мен 6ip жагыма кисайып, кулайын деп те калдым. Астымдагы сур бетон жаланаштанып бара жатыр. Кап-катты. вне сонда шымшыктар аягымнын айналасына балшык, топырак таси бастады. Олар бурынгыдан да кебешп кетт1.

Cipe, баска аулалардын да шымшыктарын асарга шакырг- ан болуы керек. Ендп шымшыктарга караторгайлар косылды. Каратор- гайлар шымшыктардан repi у л к ет р е к кой. Каланы н кара- торгайлары. Каргалар жаныма жоламай, аулактан бакылап отыра- ды. Акы ры олар да ютщ мвн-жайын тусшш, жун-журка аралас балшыкты туяктарына уыстап алып, твбемнен твмен карай тастайтынды шыгарды. Алыстан-алыстан, Африкадан арып-ашып жеткен на- урыз-квктер де карап калмады. Олар да шымшык сиякты кшжентай. Ол 6ip арамдыгы жок, тшеукор кус кой. T im i кептерлер де каптап келдц. Мысыр кептерлер1 де карап калмады. Сейтш астыма едву1р тебешпс утлдц. Мен ендц куламай- тын болдым. Балта шапкан жарам да каксаганын кояйын дедц. Т ула бойым исшш, тамырларыма сел ж уп ре бастады. сел1м1з — адамдардьщ каны сиякты гой. Сел1 барда агаш дуниес1 оп-онай еле коймайды. Сел1 б1ткенде агаш курайды, еледц. Акыры астымдагы тас бетон шытынай бастады. Балта шапкан жарамнан тамыр ecin, бетон жарыкшагын кеулеп, ( терендей берген сиякты. Сейтш тогыз кабат улкен уйдщ калкан-калпагынын устшде мен жайрандап, кайтадан кулпыра бастадым. Шым- шыктар м е т умыткан жок. Бутактарыма конып, кылкан- дарыма тумсыктарын уйкеп, меш аялап, мвпелегендей бо- лады. T im i Мысыр кептер1 менщ бутагыма уя сала баста­ ды. Мысыр K eirrepi дуниедеп момьш кус. Бутагына кус уя салган агаш — зеЬарсыз, мешрл1 агаш. MeHi адамдар да байкай бастады. Суп-сур бетонный устше ecin турган бул не керемет деп тангалып, тандайла- рын такылдатты. Кабасакал сонда мактанып: — Б ул менпа гой. Oho! Калай, э! Келер Жана жылда уйге кайтып апарамын, — деп кенк-кецк к улш алды. BipaK, «буйырса» деп айтпады. Айтканда, белк1м, м е т тагы да балталап шауып, уст1ме елем-желемш ш п, ит эуреге салар ма едц, ш б1лед1. Астымдагы сур бетон ебден шытынап, о да топыракка айнала бастагандай ед1. Н емзш е тарткан шыгар. Дун- дуниенщ H eri3i топырак кой.

Б1рде туш бойы жанбыр жауды. Жердщ бетш сел алып кетй. Тацертен жумыска асыккан адамдар калкан-калпак- тын астьша тура калып, колшатырларын ашып, су кеппп, бурсендеп кейп бара жатты. — Oho! — деген дауысты б1рден таныдым. Бул Кабаса- кал еда. Калкан-калпактын астында шылымын тутатьт 6ipa3 турып калды. Шылым тартканын туйннщ теш ен бивдм. Bip кезде калкан-калпак куйр-куйр ете калып, гурс ейп жерге кулап туей. Мен де куладым. EciM ауып кеп жатып- пын.- Bip уакытта бульдозер деген к е л т , бетон сыныктарын, олармен коса м е т де кокыс машинаньщ уейне лактырып- лактырып тастады. EciM сэл-сел Kipe бастаганда байкасам: адамдар у-шу. Олдетмдер бакырып жылап жатыр. Cipe, Кабасакалдын айелк балалары-ау дедам. Женда каре алмадым. Ойткеш машинаньщ корабында, бетон сыныктардьщ астында кал- дым гой. Машина ж урш кеп бердь Кайда бара жатыр — бiлмeймiн. Cipe, каланьщ сыртына апарып тагетш шыгар. Сонда мен ол жерде тагы да тамыр жая аламын ба, жок па — болжаусыз. Белк1м мен де, Кабасакал да топыракка ай­ налармыз. вйткеш 6apiMi3fliH Heri3iMi3 топырак кой. B Y I’ UIAK, ^ у л д ы р ы к т а р твс1мен суйюедЬ Тушскеш — су тс к е т. Оларда адамдардйй сиякты ерш жок кой. BipaK, олардын аймаласуы адамдард!кшен артык. Твсше тайн тушепрш, жуп-жумыр, жуп-жумсак мойындарын айкастырып, 6ipiH- 6ipi касылаганы, 6ipiH-6ipiканатымен каусырганы — 6ipiHiH жолында 6ipi курбан болып кетуге a3ip екеншщ нышаны. Булдырыктарда ерш жок. Адамдар гой ершдер1мен сулжше сорып сутсетш . Булдырьщтар да тумсыктарымен суйкелесед1. BipaK бул кызык емес. Аймаласканы эдемь Коразы мен MeKimi. Кораз бен Мекпп махаббат айын аймаласумен втгазда. Махаббат мекеш твекейдеп Кызыл Изеннш жынгылы еда. Бурын твекейдщ 6epi Кызыл Изен патшалыгы болатын. Кейшнен енкиген дву трактордьщ туреш тусп де, кара буйра

топыракка айналды. Кызы л Изен тек терен езектщ жага- лауында гана жал-жал болып калды. Жагалауьшда гана. Кызыл Изен езектщ ишне жоламайды. Cipe, Тешртаудын селшен сескенетш болар. Кектемде сел езект1 куалай тасып Изен турмак, тастай катты Тобылгынын езш тамырымен копарып, агызып екетедь Осыдан кешн Кызы л Изенде акыл жок деп айтып кер. Адамдар мактаншак. Ж ер бетшде акылды тек 6i3 гана деп ойлайды. С е й тт деу трактор булдырыктардын кен epiciH тарыл- тты. Emiiri конысы жар басындагы ж агалау гана. Кызыл Изен сонда гана еседн Кызы л Изеннщ буршйт — булдырык- тын наны. Оган ещц тамактын тагы 6ip Typi косылды. Жыр- тылган кара буйра топыракка куздж бидай тукымы себшедь Б ул енд1 булдырыктардын согымы десе де болады. Рас, алгашында б ул бидайды шокыган булдырыктардын басы айналып, арак iniKeH адамдардай телйректеп, кыска канаттарымен жер сабалап, кулап калып ж урдь Кейш- кейш уйренш Kerri, влде тукым бидайды умен держеуге адамдардын дермеш келмей калды ма, гам бшсш. Енд1 биыл мына кектемде сол куздш бидай дургареп шыгып, бас тартып, масак шыгара бастады. Булдырыкта- рга Кудай беретн-ак деп тур. Буйыртса. Балапандары жем шокуга жараган кезде анызакка жайылып, кыска дешн до- маланып, конданып-ак калады. Кораз бен Мегаш махаббат айынын жемй1 — он 6ip жумыртка. вркайсысынын улкенд1г1 KiuiiripiM тауыктын ж ум ы рткасы на ж етегаб ы л. Тауыкт1к1нен к1ш1леу. Ведененжшен улкен. Кегишр. Секпип жок. Бедене гой секгал жумыртка туатын. Содан сон KSfliMri жаушымшык. Ж ау- шымшыктын жумырткасын жеген баланын бетш с е к т л басып кетещ. 0cipece, мурнынын устш. Булдырыктын жумырткасы таза кегиццр. Таза жумыр­ тка таза махаббаттан туады. О, Кораз бен Мегаш 6ipiH-6ipi калай аймалайды десеншй Сол кезде олардьщ кауырсында- ры шугыла шашып, кемшркосакша кулпырып кетер ед1. Жайшылыкта сурша кустардын кауырсындары махаббат сетшде 6ipece кызгылтым, 6ipece жасылша тартып, енда б1рде саргыштанып, кулгш-кектенш, аспан тустес кегщщрленш, сан кубылып, Кушреттщ e3i арнайы кезш кадап тургандай.

сол кезден сан бояулы нур тегшгендей, сол нурга мына булдырыктар шомылып жаткандай болар еда. А л , шошандаган жаушымшыктарда ондай лаззат жок. Кауырсындары да кулпырмайды. Кас кагым сетке шошан етш, 6ipiH-6ipi умаждайды да, кып-кыска кауырсындарын кобырата алкт-сьлкш алып, eneyi ею жакка уша жанеледй Булдырыктарша узак аймаласып, айналып-толганбайды. Теб1ренбейш. Сондыктан да секшл жумырткалардан eMipi тоймайтын, сарыжиек ауыздарын арандай ашып, шикыл- дайтын ашказ балапандар шыгады. BipaK, жаушымшыктар булдырыктардан акылдырак. Уяларын уйлердщ бугатына, жапсардагы санылауларга салады. Жауьш етпейда, дауылдан корыкпайды. Махабба- ты сарандарга Кудай кульщты Ke6ipeK береда. А л , булдырык байгус эсерпыл. Уясы ашык аспаннын астында. Ж елдщ атшде, неше алуан жаудьщ бетшде. Оган шм еш емес?! Ж ы лан да аш. Аспанда KyHi бойы калыктап, канаттарьш самаркау кагып койып, кезш жердей алмай- тьш кустын сумелей Куладын да аш. А ш болса, булдырыкты бас салуга, жумырткасын жеп коюга Как 6epi — Касекен де арланбайды. Касекене лайык- тысы жас кулын немесе куйрыгы тегенедей сем1з кой емес пе. Ж окшылык ш1ркш не ктетпейш. Bepi басымен кейде булдырык аулауга мэжбур. А л , казы жеп, кымыз inrin, кешрш аткан адамдарга не жетпейд1? Ермек керек. Кызык керек. Мылтыгын шошан- датып мэшинелерш, мотоцикльдерш тырылдатып, олар да Таскейд1 кезш журедд. Булдырыктар б ул кезде жермен- жексен болып бугып жатпаса — киын. Булдырык кездеспей, ыза болып, ашу кыскан адамдар аспандагы Куладын кусты ата бастайды. Канша кеще бол­ са да, Куладынга да жан керек, канаттарын жылдам кагып, ок жетпейтш бшкке катерипп кетеш. Куладынды да ата алмаган «аншылар» аракты iinin-unin дарылдасьш, гужЬщесш, босаган бетелкелерш мэреге койып, патронга таласып, тарс-турс ата бастайды. М ылтык аты лган сайын ж умыртка басып жаткан Булдырык селк-селк етш, буга тусед1. Амалын тауып, адамдардан да кутыларсын-ау... Тулю жаман. Т у л ю сум кундазш койып, тунде де тыным таппай-

ды-ау. К у кулкын не icreTneitro. Ойтпесе, тобылгынын тубше тр ьле жата калып, icTix тумсыгьш бауырга тыгып алып, шырын уйкыга кеткен кандай. Ж ок. Тулш тунде де жорта- ды. Б ул кезде булдырыктьщ кеп жаулары: адамдар да, жылан да, Куладын да уйкыга нетель K e6ici туе керш жа- тады. Тустершде булдырыктьщ лагы л тастай кып-кызыл, жып-жылы канын, жуп-жумсак, нэп-незж, шырын етш кередь Солай. Б ул дуние солай жаратылган: шырын болсан — жеп кояды. Ащ ы болсан — тугарш тастайды. Кудай булды- рыктын етш шырын етш жараткан. Сум тулга бурын б ул шырыннын дэмш алган. Булды­ рыктьщ кып-кызыл, жып-жылы канынан басы айналып, мае болтан. Куйген агаштын кем1ршдей, кап-кара, суп-суйрж тумсыгына булдырыктьщ у л б 1рек мамыгы жабысып, мурнын кытыктап, тушшрш-тушшрш алатын. Осы 6ip аскан асыл шак есше тускенде т у т а батшагар- дын сшекеш шубырып-ак кетедь BipaK Кудай сактады. Бул туннен Кораз бен Мекпп аман шьщты. А л а у шапактанып тан атты. Мекннтщ мамык тесшщ астындагы он 6ip жумыртка, тун салкын болса да тоназы- ган жок. Жып-жылы. Он б1рдщ оны жыбырлагандай бола- ды. Муны тек Meniiu кана сезеда. Он б1рдщ 6ip eyi рана мелшиш жатады. Ол Timi жылымайтын да сиякты. Ол TinTi Мекшггщ торгын денесше суык тастай бата бастайды. Тан ата Мекйн сол он 6ipimni жумыртканы тумсыры- мен абайлап HTepin-HTepin, пешштщ койынындай жып- жылы уядан шыгарып тастады. А л , Кораз болса, е л п сада- каны apbi-6epi аударып, акыры кап-катты тумсырымен дол- дана шокып-шокып, жарып тастады. КегЪш р кабыршык- тан таргыл таска ipiH сиякты жалкык жылжып ага бердь Cipe, махаббат калрып кеткен кезде, ыкылассыздан, лаж- сыздан жаратылган жумыртка болар. Алаулаган, арман кыскан, асау махаббатсыз жаратылган жумыртка аман кал- ран он тукымньщ садакасына татыса болтаны... Онкиген дву трактор Тескещц дарылдай жангырыкты- рып, ан-кус, жан-жануардын зересш алган айдаудагы куздж бидай бас шыгарып, ден алып, думбьп тартып саргая бастаран кез. А л л а жар болса, бидайга орак туспекнп.

MeiiipiMi мол Кудай Твскейге рахымын тепл, кун кызып, айнала твщрек едем! вуезге толган мезгш. Bip шеюм булты жок, квкпенбек аспан асты жырга толы. Бозторгай бтсен аспан астында, зау бижте салбырап турып, бозандагы квде- ден соккан уясынан квз алмай шырылдап, у ядагы жумыр- ткаларын енменен тербетедь Keft6ip адамдардан repi Бозторгай данагвй. Keft6ip келшшектер аягы ауырлап журсе де, женштектшн коймай арак iinin, темею тартып, шошандай ма-ау, билей ме-ау. Баж-баж етш он салган бола ма-ау. Алапес диюдын акырг- анындай музыка тындай ма-ау... Еаргеннен ecci3 бала туады. А л , Бозторгай жумырткасын вдем1 онмен влдилейдь Болашак балапандарына вида аспанда турып уйретеш. Кораз Изеннш арасынан устап алган жап-жасыл сем1з шепрткеш Мекпптщ аузына сала берш, мойнына уйкелш, айналып-толганганда, жумырткалар жыбыр-жыбыр етш, бурынгыдан repi дврменшрек козгальш койды. 0ке MeftipiMi Ана аркылы жумырткаларга да веер еткендей. Кудай каласа, жумыртка сауытын жарып, балапан жарык дуниеге шыкпакшы. А л л а жар болып, аз гана уакыт бейби кун берсе... Сондыктан да Мекшже сем1з шепртке кеп керек. Балапан басып шыгарган сон Мекип ез калжа- сын 03i тауып жейдь Мек1ш сол cerri армандап жатады. Свтш салса, Изеннш дею де тсетш кез таяу. Перуза тастай жвушреп Шашыра- ткы гул шешек атты. Кшкоты мен Кекемаралдьщ гулдеушен П етш тш raci анкиды. Жабайы жонышканын жупары жер бетшдеп сасыкты аластал жаткандай. Бал арасынын мере- ке айы туган шак. Булдырыкпен корпи конган Сарыала каз квр1нбей калды. MempiMcie октан аман болса, балапан басып жаткан шыгар. Дуадактар, cipo, Керегетас ойпанына кеткен болар. Олар да балапан камымен вуре гой. Булдырьщтан repi Ду- адакка киынырак. Кезге тез шалынады. Тешртаудын Найзакек шынынын ушына uiimn калган таудын жыртык-жыртык ала туындай болып, кепиет1 келкпеген 6ip туки булт кершда. Осы булттан алгаш секем алган Бозторгай болатын. ©йткеш о л бипсте-биште еда гой. Бозторгай жыры жым болды. Бижте журген жалкау Куда-

дын да 6ip жакка 6e3in Kerri. Изен арасындагы кек каска сем1з шеиртке де шырылдаганын коя койды. Жылтыкдап одан-будан мал тауып журген сур тышкандар шдерше icipin кетш, лезде жок болды. ©зшен улкен балыккезд1 жайымен суйретш келе жаткан Кумырска кенет илеуше карай жан- таласа асыкты. ЕрсЪп-карсылы шубырган акылды Кумыр- скалар, енд16epi илеуге карай жещалда. Токымдай гана туше булт Найзакекй лезде керсетпей ж1бердй. Батые элемш еп-сетте жаулап алды. Булдырыктын да кумырска гурлы миы бар. KyHi бойы жем тасумен еуре болган Кораз аяулы Мекшшпн жанына келш жата калды. Tiirri кып-кыска канатымен Мекннтщ жуп-жумыр жонын жаппакшы да болды. KyflipeTi купит Кудай Булдырыктын канатын неге осын- шама кыска жаратты екен. Несш е аяды екен. Сонау Тешртаудын тесшде ушкан Тастулек кыраннын канатын бермей-ак койсын. Калбан-калбан еткен Куладын кустын кауырсынын берсе де жетш жатыр ед1 гой. О, Кудай, сон- шама перуана, соншама таза, соншама канагатшыл, махаб- батка мейлшше адал Булдырыктан 6ip карыс артык кауыр- сынды несше аядын?! EmKiMre, еш нерсеге 3e6ipi жок, зия- ны жок макулыкты неге мунша кемтар еттщ?! Канагатсыз- дан канагатшылды айырсан кайтеда. Ж у р гой анау томенде жаткан ауылда неше алуан айкайлаган тауык кораздары. Тауыктар — тарынын кулы. Асыранды, басыбайлы, теуелд1 бейшаралар. А л , кораздары, керден epi комагай. Bip кораз 6ip у т р мешштердщ жалгыз байы. Тойымсыз. 0 з yftipi аз- дай Kepmi ушрдщ мекштерше де кызыгып, K03i кылила- нып, кулкын кагып, кагынып турады. Bip кем дуние. Булдырыктын 6ip к е м д т — канатынын 6ip-aK тутамдыгы. Осыны айтып Булдырык Тендрге мшежат I етсе, Кек Аслан оган: — Тейт, Tecipcie! Сен турмак Адамда да канат жок. Кайта сенде 6ip тутам болса да тамтык бар. Теуба кыл! — дел жекш тастайды. Кенет Тен1ртау кулагандай, Аслан карш етш, как жа- рылып, найзагай от жыландай ирелендеп, кун куртреп азы- нал коя бергенде, Булдырыктын астындагы Кара Ж ер flip- flip ете калды. Жумырткалар шошынып, шоршып Kerri де 6ipineH сон 6ipi жарылып, Мекннтщ бауыры шик-шик ет- 6-913 —С 81

кен балапанга толып шыга келда. Бурын балапандар жа- рыкка б1р-б1рлеп шыгар еда, мынаусы сумдык болды. Он балапан б1рден шыкканда Мекки байгус кайсысынын ша- ранасын тазартарьш бшмей катты састы. Мундай icue икени жок Кораз корбандап, MeKiurri шыр айнала берда. Шелек- теп куйган несерден коргаймын деп келте канатын барын- ша жайып кобыратты. Шелектеп куйган жанбыр мына жагдайда жаманат бол- са да айналайын екен. Артынша Булдырыктын езшщ жумырткасындай буршак урганда Кораз сорлы кыска кдна- тымен Мекшггщ басын кымтап-ак бакты. BipaK келеа сетте е л и жумырткадай муз буршак езшщ басына тиш, таре ете тускенде Кораз еш-уш аунап туеш, кылжиды да калды. Кыска канат пен бауыр мамыгы тып-тыгыз-ак еда, 6ipaK бармактай басты Кудай тыкыр жаратканын карасаншы. Мекки мгекш жумырткадан жана шыккан балапанда- рын бауыр мамыгына басып-ак бакты. Буршак тимесш деп басын тукшитып, канатынын астына тыгьш ж1берда. Басын- ды сакта, шскга, басынды сакта. Басын сактай алмаган Кораз eid-ак адым жерде кылжи- ып калды. Кайталай тиген буршактан Кораздын миы ша- шылып кетт1. Оны керуге Мекшггщ шамасы келген жок. 0л1 жалкыгы кеппеген балапандарды калай аман алып кала- мын деп жанталасты. Кораз бен Мекип 6ip-6ipiHci3Tipi журе алмайтындай. Енда Мекпп сол шыгарга гана жаны белек Кораздын жансыз жатканын кере де алмады. Женс1з, жосыксыз сурапылдын курбаны болган жан-жолдасын Булдырыкша жоктай да алмады. Бур ш ак д еген кед1мда адам ж ей тш бурш акты н келемшдей гана болушы еда. А л , мынау... буршактан repi Аслан аткылаган снарядтай 6ip сойкан болды. Осы кезде боз-боран буршактын арасынан «Уазик* ма- шинасы KepiHfli. Б у л машинаны Булдырык бурыннан бьпетш. Дауысынан таныды. Бурын одан сескенш, бугып жататын. Енд1 сол машине езш, балапандарьш куткарар- дай, жаныма жакындап келсе екен, 6i3fli куткарса екен деп тигель Тасырлай тиген буршактан «Уазиктщ» мандай шы- нысы шытынай-шытынай тесьлуге айналыпты. Булдырыктьщ TLneri болмады. Машинанынuukmeriадам - ^ С 82

сыртка шыкпады. Жайкалып турган куздпс бидайдын буаз масактары пышакпен кескендей кыркылып калганын кергенде Шагын шаруашылык бастыгынын. кезшен жас селдей акты. — А , Кудай, не жаздык саган? — дед1 мешине пншде оты- рып. — Арка етатз арша, борбай еташз борша болып, мурны- мыздан кан кетш журш, карызга батып еккен егш ш з еш, ешц не болдык? — дед1 ексш-ексш. — Бетше карап отырган бар байлыгымыз осы еда, e i w кара казанга кара су куйып, тас кайнатамыз ба, негыла- мыз, уа, Кудай?! — деп аспанга карап аш каскырша улыды. Буршак лезде пышак кескендей сап болды. б л п д е елем- тапырык тарткан кара булт жаны шыга толгатып, жумыр- ткадай сансыз буршак туган сон, енда ак мактадай улб!реп барып, калжалап жаткандай, Твщртаудын басына аркасын суйеда. Кара жолдьщ бойындагы зират жактан ак бу шудалана кетерш т, адамша т1л катты: — Е, бейшара урпак! Кудайды жазгырма. Алдьш ен езще кара. Адамдары на кара, — дед1 та у ж ацгыры кты ра кущренш. — Кудайды киналганда гана есще аласын. Жай- шылыкта жалынбайсын. Алыстагы Кудай турмак, кунде тубшен взщ етш журген мына зираттьщ тусына сел токтап дуга да кылмайсьод. Адамдарын азгын. Арактан баска асты тамак деп бшмещц. Карттарын сакалдарына cypudn журш, сайтаннын cifliri сщген сусынды атасынын асындай ciMipe/d. Жастарьщ болса 6ipiHiH малый 6ipi урлап, каскырга айнал- ды. Сонда Кудайды не бетщмен жазгырасьщ?! — дедк Ш агы н ш аруаш ы лык бастыгы машинанын imiHfle менпрш отырганда Куншыгыстан арай какпа ашылып, сан кулпырып, Тввдртау мен Арайтаудын арасында Ш угыла кешр тура калды. Кораз бен Мекпп леззат тен!зше шомыл- ганда кауырсындары осылайша шугыла шашар едй.. Еыд! сол Булдырьщ Кораз бен Мекшггщ жаны Аспанда жай та- уып, Кемтркосак-Ш угылага айналып кеткен екен. Сонда да Бозторгай кайтадан шырылдамады. Тек ты- нымсыз Кумырска гана илеушен шыгып ед1, жер бетшде cipecin жаткан буршак муздан ез сокпагын таба алмай, ары- 6epi туртшектеп, ан-тан болып, турып калды. Ж ы лты н коз тышкандар айнала жарылган Бозторгай жумырткалары-

нын исш сезш, 6ip жагьшан кедеде cipecin жаткан как муздан cecneHin, ш аузында шошандап тыпырлай берда. Сум Тыш- каннын кудайы берда. Тескей тугел жарылган жумырткага малшынып калды. Кара жолдан бурылып, кираган eric даласына карай ею «Джип* жылжып келедь Шагын шаруашылык бастыгы соларды керш, K03i былаудай болып, алдарынан шыкты. Келгендер Губернатор мен Ояз жене олардын некерлер1 екен- Губернатордын ею колы шалбарынын кос калтасына терен сугынып к ет й т. Cipe, елденеда салбырап тусш бара жаткандай, колдарын калталардан шыгармады. Шагын шаруа бастыгы кос колын ала жупргенде де елдекандай асылынан айырылып калатындай колдары босамады. Буршак урып кираткан кальщ бидайга карап турып, Губернатор: — Надо же, — деда. Ояз: — Апат айтып келмейда деген осы, — деда. Некерлер кыркылып тускен масактарды терш алып, думбьл денда ауыздарына салып, бастарын шайкап-шайкап кояды. Губернатор 6ip колын шалбарынын калтасынан ерен шыгарып, масактын 6ipeyiH салмактап керш, Оязга: — Ну, что ж, боска кетпес уппн бул жерге тауыктарды экелш багу керек, — деда. Ояз кулешн деп к уле алмады. Шагын шаруа бастыгы бет-аузы тутш л, кез1 шатынап: — Букш облыстан жинамаса, 6ip ауылдын тауыгы тау- ыса алмайды, — деда. Губернатор оган сыздана карап: — Кандай кемек керек? — деда. — Бензин керек, солярка керек, кредит керек. — Eric сезоны етш Kerri гой, о л неге керек? — Куздак салу упйн керек, пар мен судагер ушш... — Что такое куздак? Ояз Губернатордын женшен тартып калып, кулагына б1рдене деп сыбырлады. Губернатор: — А , вот оно что, — деда. — А л , судагер деген не бале? — Зябь...

Губернатор езек жакка карай беттей барып, Изеннщ арасына Kipin Kerri. Кос колын да калтасынан шыгарып, е л п 6ip асылы орнында ма, ж ок па дегендей, шалбарыньщ кулпын ашып ж1берш, с ел турды да, елп с ш сипоп-алкш, кайтадан шалбарына салып койды. Сонысы тусш калма- сын деп колын тары да калтасьша сугып алды. Бурыла берш, темпешштеу боп жаткан музды едем1 туфлишщ тумсыгы- мен туртш ж1берш еда, астынан кимылсыз жаткан Булды- рык кершда. — Ей, мынау не? Рябчик что ли? — деп некерлерше айк- айлады. Bepi де елпендеп жетш келда. Некерлердщ 6ipi Булды- рыкты келте канатынан устап кетерш алып ед1, астынан жыбыр-жыбыр етш, шала-жансар балапандар кимылдады. Губернатор: — Ж аль, жаль, — деда, мына рябчик или куропатка Tipi болганда атып алар едак. Жанындары Оязга карап: — а, мо­ жет Tipuiepi бар шырар, а? Некерлерше: — Давай, багажниктег-i мылтыкты екел! — деда. Шагын шаруа бастыры: —Буткьл Тескейде Tipi Булдырык калган жок. Кермейоз бе 6epi балапан басып жатканда кырылып калды гой, — деда кабарын каре жауып. — Ну, что ж, — деда Губернатор. — Онда бутылкаларды атамыз. Некерлерше карап, — Ташите, — деп иек какты. Губернатордын типн иек кагысынан туешетш адшы та- зыдай сумандаган некерлер арак аузынан кейде тамшылап, кейде лакылдап агатын тырна мойын бетелкелерда лезде жетюзда. — За упокой души, как ее, Бульдурук, что ли, — дед1 Губернатор. Шарын шаруа бастыгы Tepic карап кетш еда, Губерна­ тор: — Сен не, сенен баска не переживают, что ли, ал! — деп акырды. Анау да кырсык екен, шшей койды. Жана гана зират жактан А к Будьщ айкайлап айтканы e л i куларынан кетпеген байгус: «Кудайдын шын каЬарына енда ипнетш болдык-ау», — деп шпне найзагай оты тусш кетш еда.

Некерлер босаган бетелкелерда езек жиегшде тенкшп- тенкиш жаткан тастардын устше апарып каз-катар т1зш койды. — Бытыралы мылтыкпен атуга запрещаю,— деда Губер­ натор. — Ж алгы з окпен алыстан атамыз. Во всем нужна честность и справедливость. Алыстан аткандардьщ огы бетелкеге тимей кетш жат- ты. Не таска тиеда, не устшен асып кетеда. Тастардан от шыгады. Шырт ете калады. Тастыц да шыбын жаны бар ма KiMбшедь Акыры Губернатор 6ip бетелкенщ быт-шытын шыгар- ды. Оным дурбип ауыр винчестер еда. Тау басындагы арк- арды атуга арналган мылтык. Губернатордьщ курметше Шагын шаруа бастыгынан басканын. 6epi улардай шуылдап тост кетерда. Губернатор айтты: — Так, не интересно, — деда. — Одан да ана жаткан бала- пандарды таска апарып п зш койындар. Bepi6ip мал бол- майды. Что нибудь живое надо. Губернатор айтты — орындалды. Губернатордын дурбип мылтыгынан 6ipiHini ок атылг- анда аспанда найзагай жарк ете калды. Булар шуылдасып журш байкамаган екен. Аспан катты туксшп, тунерш кет- кен екен. Кенет тасырлата буршак жауып кеп берсш. О, гажап! Улкендаг1 жумырткадай буршактын Tyci кып-кызыл екен. Жерге тускендер1 алгще гана кызган Куннщ жылуы- нан тез epin, канжылым кызгылтьш су жылжып ага баста- ды. Шошып кеткен Губернатор командасы «Джиптерше» тез- тез мшш, кара жолга карай каша женелда. Жыртьщ-жыртык ейнегш кып-кызыл кан жуган маши- нанын neci влплердщ артынан карап, сьпейда де калды. Б елю м , зулм а т кезен куес1ндей, тасыран гасыр ecKepTKkui ретшде таска айналып кететш шыгар... Мын жылдан кейш археологтар: «Бул кай деу1рден калган?» — деп милары ашитьга шыгар... Археологтар кейде мын ж ыл ары, мын ж ыл 6epi шатаса береда. Сонда диплом сатып алган 6ip академик: «Б ул бал- бал тас Иисус Христос туылганга дейш койылган», — деп согуы да мумкш.

Ж А РА М АЗАН (LA»aза айы еда. Жарыктьщ ораза айы осы жылы кыстын какаган ортасьша тап болар ма. 0cipece алыстагы ауылда жатаган уйлерда аязды кун катарынан соккан боранынан куртш кар басып калады. MycipenxaH сол боранды сагынды. Акырган ак боранга карсы журсе кез1 аш ылып кететшдей кершд! де турды. MycipenxaH беспсте жатканда кара шешекпен ауырды. Ту- май жатып соншама катерл! дертке шалдырган кудайдын куд1ретше дауа бар ма? Кара шеш ек к ур ы кетпед1, Мус1репханнын кос жанарын ала Kerri. Сондыктан да, Мударепханда ак, кара, кызыл, сэры кек, жасыл ягни туе деген угым болмайды. Аспанда жарык куннщ бар-жогы оган 6epi6ip. Д уние о л унин шекдаз кара тун ек . 0 K eci байгус Муарепханды апармаган flapirepi, бaкcы-бaлгepi калмады. Еш дауа болмады. Акыры болмаган сон каладагы сокырлардын окуына eTKi3fli. MycipenxaH ушш ауылды сагыну содан басталды. Кей- кейде ауылга кетш калгысы келеда. BipaK онын кай туста екенш б1лмейд1. MycipenxaH уш ш Онтустж, Солтустж , Куншыгыс, Кунбатыс деген угым жок. MycipenxaH ушш дуние терт канатты шаршы емес. Д еп - денгелек. Ол жаткан интернаттын айналасы бшк дуал. Дуалдын бурыштары жок, шенбер сиякты. Осы шенбердщ 1шшде MycipenxaH ержетш, бозбала fleyipiHe де жетть BipaK 6epi6ip ауылды сагынганын коя алмады. Цошакан, козы-лактын маныраганы, сиырлардын мешрегеш, жылкылардын KiciHereHi, Turri есектердщ акыр- ганы кулагынан кетпейда. Олардын туеш тустеп, тур-турпа- тын болжай алмайды. Тек дауыстарынан таниды. Жаратушы Кудырет MycipenxaHra кез жанарын берме- генмен, кулагын мейлшше незпе, мейлшше сез1мтал жарат- кан. Сокырлар мектебшде внш1-куйш1, турл1 енерпаздар ympMeci бар. MycipenxaH сол ушрменщ белсендю. Кеп ба- лалардьщ ппшде MycipenxaHra туган бауырындай болып KeTKeHi XeKiM ед1 гой. Хек1м шебер домбырашы.

Х эк ш домбыра тартып, MycipenxaH ан салганда сокыр- лар олемшде езгеше, бетен планетанын периителер! шырк- агандай болар еда. Жарык дуниенщ нурлы сыбагасынан кур калгандарды Жасаган нем осындай анер аркылы азгелермен тенесирген сиякты. Сондыктан да калалык оку баскармасы бул екеуш ай- рыкша марапаттап, 6ipeyiHe домбыра, 6ipeyiHe кобыз-сыр- най сыйлаган. Сокырлар мектебшщ кыскы каникулы сол жылы ораза айьша туспа-тус келш, елден Муырепханнын окей каты- нап, демалыска ауылга алып келш еда гой... Ауылдагы Шоршхан Муарепханмен туйдей жасты eai гой. А у ы л мектебшен жеташш класс бшрген сон каладагы кинотехникумга тускен. Цаз1р б ул да кыскы каникулга шыккан кез1 екен. Шоршхан Муйрепханныц ушне солем- десе келгенде MycipenxaH домбыра тартып, он салып, Хоюм гармонь тартып отыр екен. Ш орш хан MycipenxaH eKeyi кушактасып KopicTi. MycipenxaH Шоршханды Хошммен таныстырды. Шор1пхан ай-шай жок, еш сокырга 61рден усыныс айт- ты: - Уйде буйыгып, боранды к у н й куш ж кусап жата бересщдер ме? Kaeip ораза. Кешке уй-уйдааралап, жарама- зан айтасындар. Карап жата бергенше азын-аулак акша табайык. - Вот это идея! - деп MycipenxaH куанып Kerri. Лезде: - Жекем урсып журмесе, - деп кумьпжвд. - Ей, о не дегенщ, жокен кайта куанбай ма. Оразадагы жарамазан айтканнын сауабы мын есе, - деда Шоршхан ентшн баса алмай аптыгып. MycipenxaH шешейз жеттм еда. 0 кей Муйрепханды жа- нындай жаксы кореда-ак, 6ipaK огей ineineci кургыр кызга- на ма, немене, окенщ баланы айналып-толганганын жак- тырмай кокбеттенш калады. Сонымен не керек, Шоршхан бастап, MycipenxaH мен XoKiM костап, жарамазан жорыгына шыгады гой. А у ы л ту гел ауызашарга отырганда, шарт аязда уш каска куртж карга сурше-кабына алгашкы уйдщ тусына келш, касиетй жарамазанды бастап кеп ж1береда.

Кобыз-сырнай, домбырамен косылып, оган MycipenxaH еш уйлесш, туша ауы л тан-тамаша еуенге болендк Кептен 6epi жарамазан эуенш есймеген ел елен ете калды. - Ой, жарыктык жарамазан тарйцЦ, елге-журтка иман оралды! - деп улкендер жары жадырап калды. Ассалаумагалейкум, жаткан байлар Жылкысын Сусамырга баккан байлар... Муарепханньщ даусы аязды кеште шршдеп шырады. Сол flipia онын eyeHiH кулпырты п ж1беретш сиякты. Муарепханнын aipui каккан даусы Х ек ш н щ кобыз-сыр- найына косылганда 6ip гажайып уй леам табады. А у р у адам сауыккандай, Kepi адам байырандай 6ip заман. Ауызашарда отырран адамдар алдарындары асты умы- тып кет1п, вдем1 э уен ге уй ы п к ал ган ы сонш а олар Мус1репханнын мына какаган кыста Сусамыр жайлауын еске алып, жадыраган жазды квзге елестеткенш де epci кврген жок. Осы уйде женешем бар аппак кана, Беред1 б1зге орамал сактап кана... «Аппак женешес!» сыртка шырып, бетш аяз суйш, 6ip тостаган талкан усынады. Шэрйкан: - Мунын не, женеше, с е т булар сонша мактаганда талкан бергенщ - деп уялтып тастады. - Булар каладан келген атакты еншьпер. Талкан алмайды, берсен акшалай жарылка. «Аппак женеше»: - Ойбуй, - деп уялгансып, бетш басып, уйге Kipin кетт1. MycipenxaH мен Хешм кешю аспанды кувдрентш, жарама- занды соза туей. Ассалаумагалейкум, актан келдж, Айы туып, куш шыккан жактан келдйс. Айтты деп жарамазан core корме, Пайгамбар жолын куран адам едш. Айтамыз жарамазан ел1м!зге, Байланыз акша-орамал бел1м1зге, Кайтамыз мактай-мактай ел1м1зге...

Ауызашарда отырган журт, ауданнан келген татар мол- дасы бастап; - Об, берекелдк дурыс айтады. Версендер акшалай берщдер, - деп мырзакол болып, кешлдент, калталарына кол сала бастады. «Дендеген карсак кулагымен ш казадыныи» Kepi келш, жарамазаншылар кыза-кыза Kepiui ауылга етш кетсш. Булар кызды-кыздымен ж у р т , байкамай калыпты, етештердщ алгашкы шакыргандарын да елемептй Кун ба- тыстан кар суырып, жаяу буркасын журе бастаган екен. Соны сезген MycipenxaH: - Ой, Шершхан, тун ортасы ауып Kerri бшем, ещц есшаз барда ел1м1зд1 табайык, - деп калды. Жарамазаннын олжасын жиып журген Шершхан елгшде дукеннп Телешштщ уйшен акшасын телеп турып, 6ip шелмек аракты койнына тыгып алган еда. Батырын сол арактан кылк-кылк урттап койып, «Сырдын суы сирагы- нан келмей», - суыкты елемей, жарамазан табысына басы айналып калган. - Ш ыда, MycipenxaH, шыда, уйкы н каналы ел1. Бугшгщей cerri кун бола бермейш. Жиналган акшаны кол- дарыца как болш беремш. Калага барып кайтасындар, - деп дес бермейш. Ойткенмен жаяу борасын екпш алган пойыздай карк- ындап, актунек боранга айнала бердй Жарамазаншылар- дын койны-конышы карга толып, тыныстары тарылып ба- рады. Ocipece, елж уаз XeKiM елс1рей бастады. Ж ол кайда, ж осы к кайда? - euiKiM б1лмейд1. K ee i ашык деген Швр1пханньщ e3i калай карай журерш бшмей, кангалак- тап, телйректеп сурше берш. Айнала ак тунек. 0йтеу1р жолды 6ip бшсе осы бьлер деп, MycipenxaH Шершханньщ етегшен тас кылып устап алган. XeKiM байгус Мус1репханнан айырылмайды. Ж о л да жок. Жакын арада ауыл да жок. Тым курмаса, иттер де урмейш. Тун-тунек, тылсым дуние. Сокырлар ушш тун-тунек уйреншпсп елем. А л , Шэршханга не беле кершш?

Кайта-кайта сурш е береди к уртж карга к улай кетеда. Туймей агытылган кеудейн кар кеулеп, ныгыздала берда. Санасында 6ip нерсе: шелмектен айырылып калмау. Сура- пыл боран урлеген кар аузы-мурнын бйеп, тыныс алуы киямет болып барады. Дулей боран куйын соккандай пергенде косакталган ею сокырды шыр айналган урш ы ктай Hipin экетть Муйрепханнын етеггнен айырылып калган Хэшм: - Мусеке! Мусеке! - деп жан даусы шыга шьщгырып- шынгырып ж1берда. Муйрепхан кызылторы алкоры таягы- мен ауаны тскигеп: - Хеюм! Хэюм! - деген даусын боран какпакылдап, узш- узш екеттй - Мусеке! Мусеке! Тастама меш! - деп шырылдады Хеюм. Мус!репханнын кызылторы алкоры таягы елденеге йрелгендей болды да: - 0, сенсщ бе, Хекш ? Жылама! Bip кудай жар болар. Уста менен мыктап! - деда. ©3i таягымен боранды дуниенщ о жак, бу жагын туртпектеп, шсюлеп алга жылж и берд1. Bip кезде алкоры таяк жуп-жумсак б1рдецеге йрелдй Муйрепхан кольшен сипалап керш еда, шеп екен. Bip мая шеп. - Хек1м! Енда елмейм1з, - деп М уйрепхан алай-тулей боранмен жагаласа айкай салды. Маянын ыктасын жагын 1здеда. XeKiMre айкайлап: - А , байгус бала, азынап келген ажалдан аман калатын сияктымыз - деда. Мына шопй кеулеп суыра бер. Кеуек жасап, соган Kipin жатамыз. Сонда 6i3fli ж ау алмайды. Eneyi жанталаса жулган сол маядан едеу1р куыс пай- да болды. BipaK уйыткып соккан боранньщ кары кеуекй де кимайтын сиякты арпалыса туей. Муйрепхан Хеюмда куыска итерш юрпзда де, жулынган шеппен кеуектщ аузын калкалап, кайта бедатш, сонын астынан 03i куыска енбек- теп шрдь Куыска Kipin алган сон да бул eKeyi кеуектщ imiH кецпйп, шепй колмен суырып, оны ауыз жакка уйе 6epfli, уйе бердк Маянын куысы жумактын тершдей корщдь Кипсоты, жусан мен изен аралас шептщ кешре mci анкып коя бердь

Муншама деру шске шыдай алмай ею сокыр катты ешрш, ту ш ю р ш алды. Катты тушшргендер1 сонша, сокыр кездершен жас парлап, одан жазылып, айыгып кетердей кершдо. Рас болса, ею сокырдын кездер1 осыдан кешн кулантаза жазылып кетпесе де, жарык сэулеш сезетш болган деседь Д улей боран басылып, кун шайдай ашылган сон адам- дар е л и маянын ар жагынан, кар астынан кек муз болып катып калган Шершханнын елЫ н тауып алыпты. Касын- да жаткан шелмектщ тубшде 6ip жутымдай арак калган екен. Кудайдын куд!рет1, сол заЬар катпай бурынгы кал- пында сакталыпты деседь МЫЦБУЛЛК EciK алды изен бе, жусан ба екен, Гулдер1мен бел1мш бусам ба екен-ай. ©Tin кеткен басымнан жиырма беси. Кос ат алып соньшан кусам ба екен-ай... Желб1р жекен, Ж е л т журген далада, Bi3 6ip бекен-ай... D e i дурыс адам элдекашан басынан етш кеткен жиыр­ ма oecTi сонынан кос атпен куа ма екен? Кудай буйырса, Жаппаркул биыл жетгас беске толады. Сонда «басынан етш кеткен жиырма бестен* 6epi е лу жыл, ягни жарты гасыр еткеш гой. А л , Жаппаркул болса, «кусам ба екен» дейдь Елу жылдан кешн. Куса бурын кайда калг­ ан? Жалпы, кос ат турмак, зымыран ракетага мгнш кусан да етш кеткен жиырма бес жетюзе ме екен? Онан да адам 6ip жерш кысып, еткенге салауат айтып, алдагы кундердщ тшеуш т1леу керек кой. Жаппаркул муны ебден бшеда-ак. Акы лга салса ен дурысы осы. BipaK акылга ыктияр бермей кететш 6ip дулей куш бар адам бойында. Онын шын ойы не екенш адамдар- дын ездер1 де бше бермейд1. Б1реулер сез1м дейд1. Bipeynep —С 92

тылсым куш дейдь Cipa, мунын шын атын 6ip Кудай бол- маса, гулама галымдар да бше бермейдйау, cipa. Акы лын 6ip жакта, аты жок куш 6ip жакта. Жаппаркул «койшы соны* деп турады да, EcKi кыстау жакка калай кетш бара жатканын e3i де бьлмей калады. Саусактары айкаскан eKi колы баксесшде, бойы Tin-TiK боп, октау жуткандай серейш бара жатады. EcKi кыстау - бул елдщ бурышы мекеш. Бул елкеш журт Мынбулак дейдь Бурын ер сайдьщ бойында бес-алты уйден ата-ата едк бертшде кеше деген шыкты да, е л еж ели журтын тастап, каздай т1зшш, тьщ жерден кеш еа бар коныс салды. EcKi кыстаудьщ саудыраган канкадай дуалдары гана калды да, 6ipTe-6ipTe олар да мужьле-мужьле кулап б г т . EcKi кыстаудьщ канкаларын кашан к улап бггкенше жабайы кустар мекендейдь 0cipece, байтыз бен жапалак унта жарып-ак калды. Ж алты з-ж ары м адам тунде EcKi кыстау ж олы мен жургенде туда бойы урейге толып, eepeci ушып, жаны мурныныц ушына келгендей болады. Байтыз сункылдап жылатанда, баягыда б ул жалтан дуниеден етш кеткен еру- актар Tipbiin келш, йрш ш ж тей урпактарьш жоктап, зар- лап отыргандай есер калдырады. Урпактары жана коны- ска жайгасканын тусшбей, тып-типыл ж ок болтанынан шошынтандай, тан атканша сункылдайды-ау байтыз жа- рыктык. вне, осынау EcKi кыстауда тунде байтыз сункыл- даса, кунд!з Жаппаркул унс1з жылайтын заман туды. Кос аты - кос аягы. вткеннщ елесш куалатан перуананыз осы Kici. Жетшс бес деген айтуга кандай женш болса, зуылдап жетш келетш1 де тез екен. врине, бул жаска жеткен де бар, жетпеген де бар. Ш ум р де, Жаппаркул, шую р де. А л , енд1 сол жетшс бесвдздщ есте айрыкша калатын бекеттер! бар ма? в лде Туржс1бтщ басындагы 6ip-6ipiHe епздщ сынарындай уксас бекеттердей есте сакталмайтын ейтеу1р, 6ipелестер ме? Ke6i сондай екеш айдан анык. Ешюмнщ OMipi кунде кызык, кунде той емес кой. А л , ара-тура арасында Айдын кылтиып жана тутанын- дай ерекше есте калар кезендер болады. Сондай кезеннщ 6ipiH Жаппаркул айрыкша армандайды, есшде ерекше сак-

тайды. Ол кезен есшен шыккан куш Жапекен де жапалак- тай жалп етш кулайды да, ем1рден ете шыгады. Ж алп етш кулап калмас ушш де Жаппаркул Е с т кыстауга кунде та- нертен жаяу кетш бара жатады. вздерш акылдымыз, eci-басымыз дурыс деп жургендердщ туйгеш бойынша, Жаппаркул есалан. вйтпесе eci дурыс адам айдалада е л о з калган есю журтка кунде танертен кызметке бара жаткандай катешз кетш бара жата ма? ©здерш акылдымыз деп жургендердаЖаратушы Кударет 6ip нэрседен макрум калдырган. Олардьщ кеудесшде махаб- бат оты баягыда сенш калган. А л , Жаппаркулдьщ кеудесшде сол оттын козы э.дабар, жылуы кетпеген. Кейде т и т ж ел урлеген шоктай жайнап, жастык шактын гул1 кайтадан ашылгандай болады. ©не, б ул адамнын бакыты, шалыктаган шагы. «Махаббатсыз дуние т у л» демей ме улы акын. BipaK деурен етш кетть Тек безгек кыскандай Kepi журектщ ертене беретпй болмаса, баягы дермен кайда... А л , сонда б ул Жаппаркул кос ат мшш, кшд1 кумакшы? KiMKi сагынады. Н е т ансайды? Сол TyHi А й свулес! жалбыз баскан кайнар булакта ж ылт-жылт етш ойнап турып еда. Б ул екеушщ леззатты куанышына ортак болтан келбакалар койдай шулаган. Бакалар оркестрше косылган кылкобыздай болып шек- шек шырылдады. Осы 6ip едем1 эуезда бузып Есм корган жактан байгыз сункылдайды. Жылауык. Талмай жылай- ды. Шаршамайды. Бшетшдер айтады: Байгыз гашык жа- рьга шакырьга отыр - дейд1. К1м бьледа, болса болар. Дуние куаныш пен ренпитен куралган. Байгус байгыз- дын т1лш 6i3 кайдан бихейш. Бекер жек керем1з. Тан алдында Шолпан жулдыз баска жулдыздардан ерек- ше жаркырайды. ©не, сол уакта самб1 талдар арасынан булб ул сайрай бастайды. Тангы салкьшда 6ip-6ipine жабысып, 6ip-6ipiH жан жа- льшымен, журек жылуымен каузап турган eKi жастын ма- хаббатына арналган гимн, бул вуен. Булбулга кекек косы-

лып, шыркаганда алаулап тан атып келе жатады. Тан ал- дындагы махаббат курметше, шыгып келе жаткан Кун курметше букш арша тогай, семб1 талдар, карлы шындар, саркырама сулар кошемет керсетш, кулл1 елем кулпырама бояуга белендн Кайтайын десен жар киын, - дейтш сет д ел осы шак. - Койшы, ендц тан атып калды, ж урт керш кояды, кай- тайыкшы, - дейдй кушагындагы Айсулу. - Керсе керсш, батып бара жаткан А й керсш, шыгып келе жаткан Кун керсш. Керсш букш Элем! А й с ул у менщ жарым екенше куе болсын барлыгы, - деп айкай салды Жаппаркул. - Буйыртса, десеццп. - Енди буйырмаганда не калды? - Сен кетш бара жатырсын— - Кетсем, кайтып келемш. - Буйыртса десенmi... Жана шыгып келе жаткан аркалы кунге Айсулуды н алтын сыргасы шагылысып ж ылт-ж улт ете калып, терен сайдын кабагынан ары асып барып, кершбей кета. Кайтып келуд1 Кудай буйыртуын буйыртты-ак. Ж ап­ паркул ею жылдан кеган ескерден кайтып оралды. Келе сала осыдан еш ж ыл бурын сонгы рет Айсулум ен коштас- кан терен сайга барды. Сайды калын камыс басып кетшт1. Кайнар булак кершбейдц. Сайдын терен кабагьша дешн со- камен жыртып тастаган екен, кыста боран, жазда дауыл топырагын суырып, булак кездершщ берш калын ш ел ба­ сып калыпты. Жаппаркул уйден курек, кетпен екелш, кай- нардын кезш каза берш, каза бердц. Суалган кезден кызыл- курен лайсан шыгады да, кайтадан тартылып кала беред1. Кайтадан лайсан батпак басып кала беред1. Лайсан батпак- пен арпалыс таусылмайтын куреске айналды. Сейтш, Жаппаркулдын етш кеткен жиырма 6ecTi сонынан куатын кос аты Курек пен Кетпен болды. Кайнар булак баягыдай буркылдап, майда кумды кай- натып жатса, e m eyip 6ip бакытка кенелетшдей кершдй де турды. ' С 95

Булак K83i бггелгеш-вм1рдщ таусылганы сиякты жа- ман ырым. Жаппаркул тунде туе керш. Окна келе керген туеш есше алып, куанып калды. Аядай гана кайнар булак шалкып жаткан келге айналып кетшть Муны Жаппаркул жаксыга жорыды. BipaK кун шык- пай EcKi кыстауга асыга жетш едь Ешкандай келд! кермедь «Кудайдын мен1 ещмде алдаганы аздай, туешде де телкек кылды-ау» деп корланды Жаппаркул. К ел орнына келшген курак-кажыс кара кога таудан соккан тангы самал леб1мен толкын-толкын тербетийп тур екен. - Б у л кай корлыгын, Кудай?! - деп Ж аппаркул Тэщртаудын акбасты апайтас шындарына карап, колын жайды. Ж ергипкй ек1мет Тещртау ангарынан ак кебж шаша, атыла агып жататьш асау озендабугалыктап кек бетонкубы- рга курыкпен айдап куйып, «табигаттан бермесш тартып алган*. Сол кезде осындай 6ip соракы сорлы уран шыккан. Асау езен бугалыкталды. Колхозды н кызылшасын сугарды. вкш ет кантка карык боп калды. вне, сол кезден бастап Мьщбулак кездерш жумды. «Тьщ- ды багындырушылар» Мынбулактын мындаган тамырын киып тастады. Кдн тамырлары киылган кайран да кайран Мьщбулак кез жумбаганда кайтед1?! Жаппаркулдын «б ул кай корлыгын» деген зары Кудай­ дын кулагына шальшды ма, к ш бшеш, эйтеу1р сол керген тустен кейш уш кун, уш тун катарьшан несерлетш, жан- быр жауып, Тещ ртау ангарьшдагы Плотина-бегеттщ ipi канаты жапырыла кулады. Кубырга симай жаткан су, ыл- дига карай таекындай женелд1. Асау взенш бугалыктамакка аудан бар кунпн салды. Су дес бермедь Бурынгы орынга тартып, жер асты жуйелерш тауып, Мьщбулак мьщ жерден аткылап ала женелд1. Батпагын Жаппаркул кунщз-туш аршып тазарта ал- маган Кайнар булак 6ip сетте жанартау аткылагандай ас- панга шапшыды да, артынша земзем мелд1реп сала бередц. Кайнап жаткан кум арасынан 6ip сетте ж алт-жулт етш алтын жузш керпш. Кайтадан кемипп кетш, жарк етш кайта шыгады. Осылайша 6ip жарк eTin, 6ip батып кейп, apbi-6epi умтылган Жаппаркулдын колына шшбей-ак койды. - с 96 ■>—

- Ив, А лла, бул кай мазагын? - деп назаланды вбден эуре болган ленде кушнш кетш. Ну камыс сылдыр-сылдыр етш, арасынан атты вйел кершдк Кексе тарткан узын етек. Ак-тан калып, т й т epi- бершен кешн уркектеп турган Жаппаркулга т1л катты: - А ллага назаланба, Жаппар ага, - дегенде Жаппаркул бурынгыдан бетер састы. Адам ба, Ilepi ме? Айдалада кай- дан жур? - Танымадын-ау Жаппар aFa, - дегенде влдекайда алы- стан-алыстан таныс дауыс ест1лгендей болды - Эрине, ара- да алпыс ж ыл в т й т , аз емес кой. Умытар уакытын болды. Жаппаркул акбоз ат устшдеп вйелге колымен кезш кал- калап турып, узак карады да: - Жаным-ау, шынымен сенбкщ? - дедь - Ив, Кудай, куат бере гор, таныды меш, шын таныды, - деп вйел аттан сыргып туей. Bip-6ipiHe кушак жая умтылды. Кушактасып Kepicin, 6ip-6ipiHeH ажырай алмай, арада вткен алпыс жылдын есесш кайтаргысы келгендей, Kepi журектер1 дурмлдеп, сол дурсишен вткен жылдардьщ екешн тауысардай, eKeyi де безгек жанша калтырап калды. - Баягы булак бй елш калып ед1, кезш ашып жатыр- мын, - деда Жаппаркул аузына баска жвнш евз туспей. - Айтпакшы, 6ip алтын сакина кайнаган куммен 6ipre шы- гады да, кайтадан жок боп кетед1. Соны устай алмай... - Уа, KYfliperi к уш и Кудайым, о л баягы сен сол тун1 менщ саусагыма салган сакина гой! - Ол кайдан есще туеш тур? - О, Жапекем, о л узак внлме... Эуел1оны кайтадан сузш, устап алайьщ... Кйнкентай гана жанартаудан аткылап жаткан улпа кум арасынан алтын сакина жалт ете калады да, кайтадан теренге сунгш кетеда. Сан рет сунгш, сан рет жарк ет1п шыкты. Bip кезде Жаппаркул оны куммен коса уыстап алып шыкты-ау, вйтеу1р. EKeyi кезек-кезек карап тан калысты. Алпы с жылга жакын уакыттан 6epi кум вулканмен 6ipre аткылап жатк­ ан алтын сакинага кум киыршык кынадай жабысып катып калыпты. Эйтсе де, дш аман. Каншама жыл кум ыекылап жаркырай тускен сиякты, ашыла тускен сиякты.

- Жаппар ага, бул кудайдьщ б1зге берген нышаны. Екеум1з енщ 6ipre болады екенб1з. Б1здДо басында ажырат- кан дулей тагдыр.... - деп А й сулу сакинаны саусагына са- лып, колын apbi-6epi аударып карда. - С е т ескерге экет- кен куннщ ертесше мен осы булак басына келш, аткен туннщ алшеуыз лаззаттын eMipiHe еске алып, жападан-жалгыз калганымда, сайдын кабагына 6ip машина келш, кабина- дан уш еркек каргып тусш, ай-шайга каратпай, аузыма шуберек тыгып, ушеулеп, меш э л и машинага тыгып, уше- улеп, м е т э л и машинага кетерш салып, журда де кетт!. Ел арасында гу-гу осек тарады. А й сулу журш журген ж ш п ескерге кеткен куннщ ертесшде бурыннан айттырып койган жерше кашып кетйтп деп шыгарды. Бул хабар, эрине, саган да жети. Болары - болды, бояуы сщдь Ол олай емес, былай ед1, деп юмд1 сещцре аласьщ, к1мнщ аузына какпак коя аласьзд. Болтан цясе болаттай берж бол, деген. вдалдагш 6ip Кудай 03iбшеда. Мен не детн.... Жаппаркул артенгенозекте шала калган тутшдакушпен шыгаргандай терен курсшдь - Откен-атй, кеткен-кетй, Айсулу. Баягыда атш кет­ кен сол 6ip арайлы танды сонынан кос ат алып кусам ба, деупп едам. 0Mip бойы жете алмадым, енда, мше, езщ келдщ. Келген кадамына г у л бмсш, Айсулу. Мен сеш алпыс жыл бойы кутим. Кудайдьщ мунысына мьщ да 6ip шушр... А й ­ сулу жаным, сен шалыннан айырылдын, мен кемшр1мнен айырылдым. Жаман ба, жаксы ма, урпак суйдж. Олар ecri, олар б1здщ жалгасымыз. Екеум1зге енда не калды? Кудай­ дьщ буйыртканы болар. 6м1рддн Ke6i кетш, азы калды. Б1здщ 6ip-6ipiMi3re кояр кшам13 жок. Ма, сал мьша сакинаны са­ усагына. Бул Алланьщ aMipi. Жаппаркул Айсулуды капсыра кушактап, алпыс жыл- дын есесш 6ipaK алгандай, алкымынан узак шскеледа. ТУЗ КЕСЕЛ ^У^уан какем бугш кешлда керпш. Жаркылдап аманда- сып, жалпандап сайлейдк - 0Й, Барсхан, буин мен cem 6ip кыдыртайьш деп келдам, - д е т тжендей тнарейген сакал-муртын кус-кус алаканы- мен ыскылап турып. - Калада ылги как тутш жутып