Ш. Мұртаза. Мыңбұлақ

местен кара тонныц eni жагасынан алып, шеш дегендеи ишарат биш рдь Апарып min койды. Ж уп-ж умсак колы- мен, дурдиген шашымды салалап сипады. Ш аш ым кайрат- ты едп апы р-ау, ж 1бектей к олы н а турш дей ти д й ау деп турмын. — Сен маган екпелеп ж урсщ бе, Нариман? — Не ушш? — Энеугуш тун1 есш ашпай койганым ушш. — Кеш1р, Тан-Ш олпан, менна бш местж болды. — Ештеце етпейдь — Менщ басымда жагымсыз жагдайлар болып тур. — Аварияны айтасыц ба? — Иэ. Тан-Шолпан Сембайдыц койкасына карады. Лалага кара- ды. Л а ла кылымсып кулгенш кояр емес. Сембайды жоктай- ТЫН ОЛ ЖОК. — Жунж1ме, — деда Тан-Ш олпан. Туп-туны к K03i кезш е тура карады. — Сен кш ол1 емессщ Нариман. — О, елдщ 6 opi сен сиякты ойласа... — Bopi болмаса да, кеб1 солай ойлайды. М ен бугш ком ­ сомол комитетшде болдым. Б эрш щ аузында 6ip-aK соз: ава­ рия. Ондагылар ceHi актап алуга келктп отыр. Корыкпа. Тац-Ш олпан терезе алдындагы кытай розасын устап кордь Ж апырагы 6ypicin, саргыш тартып барады екен. Су куюды да умытып кеткен екенб1з. Тац-Ш олпан оныц топы- рагына Сембай шаншып тастаган папирос уштыктарын терш алды. Топырагын пышакпен копсытты. — Кухнядан су экеле гой, Нариман. Ynia кеп жонелд1м. Кухнядан кестрел кетерш келе жа- ткан 6ipeyzji кагып кете жаздадым. «Авариясыз ж уре ал- майсыц-ау», — дед1м ез1ме ез1м. X Совнархоздан буйрык к елгел1 6epi Захар екеум1з карьер сыртынан канал казуга KipicTiK. Канал казуга б1зден баска алты экскаватор турды, эксперимент басталды. Хамзин ш апкылап ж ур. А р ы зы М ескеуге да кетш жат- кан коршедь «Данаевтыц жацалык ашуы деген кып-кызыл зиян. Оныц оз1 авария жасаган, сотталатын адам. BipaK мундагы кейб1реулердщ либералдыгынан экскаваторшы- —С 249

нын. кемекшкп боп калдырылды. Сондай адамньщ сандыра- гына бола кыруар куш текке арамтер», — деп жазбаган жер1 жок. Эйтсе де совнархоздан буйрык келдь Бугш тацертецнен 6epi карьер тубше «ЗИЛ»-дер агылу- да. Кдттырак ж урсе апатка ушырайтындай, ете акырын жылжиды. Олар «ВВ» тасып барады. «ВВ» — жарылгыш заттар. Кузовтар тола динамит, тротил... Мен Тац-Ш олпан кеткен Достанай жакка карай беремш. Кеше пойызга шыгарып салдым. Практикасы ете шык- ты. Институт та кызык-ау. Практиканы да жарымагандай етш береда. Мейл1, оган окшбеймш. Енда калган мемлекеттж емтиханы тез1рек б1тсе екен деп тьлеймш. Рудник оган ша- кырту кагаз ж 1беретш болып келдап. Ж умы ска осьшда жол- дама алатын болды. Тац-Ш олпан кеткен шыгыс жакты кеги1д1р тау келе- гейлеп тур. Кайнозой деу1ршде осы ещрде карт Оралдын сшемдер1 бар екен деседь BipaK муз таскыны заманында жермен-жексен жогалып кеткен гой. Сол жогалган тау жер бетше кайта оралгандай. Кайнозой кайта шыккандай. Сарыбай карьершен шыккан жыныс кегиш р тау болып келбеп жатыр. Б угш аспан ерекше ашьщ. Ж ерде ел1 кар жатса да, ас- пан турш е карап, осы кектем алые емес-ау деп каласыц. Элден уакыттан кешн сирена айкайлады. Бер1м1з жумы- сты токтатып, карьерден шьщтык. Карьердщ е н д т кожа- лары — дер1 жаргыштар. Б угш сериялык жары лыс. Сире­ на да сондыктан созып-созып кайта-кайта боздап тур. Карьерде 6ipey-Mipey калып коймады ма екен дегендей, колга шшкен самосвалга мше салып, Диденко горизонт-го- ризонттыц барш тшткьлеп жур. Сирена боздайды. Б у ж олы эдеттегщен езгеше, алдеб1р у л ы окига куткендей узак куц1ренд1. Аспан — кекпецбек, жер — аппак. Удайы жаманшылык т1лей тш алак ар галар д ы ц ез1 де мына м ауж ы раган дуни- еге куангандай, 6ipiH-6ipi куалап ойнайды. Тек сирена боз- даганда гана, алденеден сескевтендей алыстай ушады. — Сен камыкпа, Нариман, — деда Захар. Мына алж уаз асем дуниеге менщ ауестене карай калганымды ол езшше туешее керек. >^~ < .2 5 0

— Кдмьщпа, смена мастер! болмаган адам еледа гой дейсщ бе. Bopi де уакытш а. Экскаваторшыньщ KOMeKHiici болы п калдым деп шамданба. Оцай емес, эрине, мен тусшемш. — Кдмыгып журген жокпын. — Сонын дурыс. 0 ль а к жаксылык жакын. Карьер кур гату жобасы жевдц деп есептей бер. Мына каз1р жары- латы н сериялы копарылыс тегш нен-тегш емес. Енд1 карьер судан тазаратынына комбинаттьщ K03i жетть Сондьщтан руда кабатьша батыл шабуылга кошкел1 отыр. — Мен шамданып та ж урген жокпын. — Соныц дурыс. Азы н-аулак киынш ылык етт1 басыц- нан. О л мына каз1р бултсы з куннщ Kypnipeyi сиякты неме гой. Кдз1р карап турш ы: кун курш рейдк найзагай жарк- ылдайды. А л аспан болса ашьщ. Карьер жагасы толган адам. Кдзанш ункырдан 6 opi кашып шыкты. Машина етш, адам ж урген жусаны жала- цаштанып, кары кагылып калып жатыр. Лезде элдекайдан шокыбас торгайлар ушып келш, ак дастарканга саулап тускен жусанныц былбыраган кауызын жабыла шокып, шокацдасып жур. А л шыгыстагы кегьлд1р тау устшен кал- кып уш кан м узбалак бурк1т — алы п мухиттардьщ ак ж ал толкындарымен ойнайтын альбатрос сиякты канатын копке дейш какпай, ауаны карасур канжармен как жарып келе жатканда калыктайды. М ойынтурык кажаган жауырына шыбын конган е г1здщ аркасындай жер д1р-д1р ете калды. Оны анык сездж. Аспанда калыктаган элш кыран влдеб1р дауы л соккандай кег1лд 1р таудан epi шуйьяш барып ж ок болды. Э лгщ е гана той-тойлап жаткан шокыбас торгайлар уыстап алып ша- шып кеп ж 1берген кесектей тым-тыракай уш а ж онелд1. Ж ер тагы дар-дар етт1 де, карьер Ty6i гурс-гурс ете калды. 1^улак тунгандай болды. Зау аспанга ак тутш атып-атып шьщты. О лдеб1р доу карьер тубш де гур с-гур с ж ун сабап жаткандай, мына будак сол доудщ сабауыныц ушына ьлше ушкан тутш м е ж 1бек сиякты. Ендпа rypui 6ip-6 ipine уласып, аспан астын кущ рентш экетт1. Coyipде аспанныц о шет1мен бу шетше дешн куршреп еткен кун сиякты. Карьер устш ак туман басып, арасынан анда-санда от ж арк-ж урк етть Ж ердщ карны жарылып, ар жагынан орасан от лап-лап бергендей болды. Тайказан- дай тастар аспанга атылды. От ойнап ж арк-ж урк етт1. 251

— Кердщ бе, — дед1 Захар. — Дуние булкан-талкан боп жатыр, ал аспан ашьщ... — Сарыбай осы сото миллион жыл кутш жатты-ау, — дедам мен. — Смена мастерлшнен экскаваторшы комекнпсше дешн темендетшген 6ip инженердщ инициативасы болмаганда тагы 6ipa3 кутш жататын едц — дед1 Захар. — .вдглеттш керек, Захар. Инициатива сенш . — Жарайды, инициативага ортак болайык, ал ецбек сенца, Нариман. Динамит пен тротилдщ соцгы сериялары гуршдеп еттк Сирена отбой бердк БЕЛГ1С13 СОЛДАТТЫЦ БАЛАСМ га г ^/Д уон дары ж алт-ж улт етш, 6ip табын Кызыл киш кара ж олмен капталдаса бердк Бозац селеу, торы тобылгы ара- сынан аса окшауланып та кершбейда. BipaK байкампаз кезге осы 6 ip ойнаган сагым шалынбай да калмайды. Тура ал- дыцнан 6ip колш 1к кеш пел1 алтын тура кеп кашкандай. «М ыц каралы бар-ау», — деп шамалады Исатай. Ж о л ш окалактау болса да epiKci3 оц аягы жайлап газга басты. «Г А З » пыскырынып алга умтылды. Исатай 6ipece жолга, 6ipece «аккан алтынга» карайды. «Н еткен б1рбеткей, сертшиг хайуан. K a3ip сексенд1 жай алы п келе жатыр. Егер осыдан ж алт бурылып, epi карай ен далага кете берсе — 6opiMi3 тып-тынышпыз. Мен де эуре болмаймын, оздер1 де кансорпага туспейд1. Алды цды кесш етуд1 серт кылгандай. Адамды ерегдат1ред1». Ж о л тепстеу коршда. Оц аягы рычагка каттырак тида. «Г А З » сауырьша камшымен осьш ж1бергендей оргып 6ip алды да, журда1 бшшбей агып кеттк Ж ер бетшен сел котершш, уш ып келе жаткан сиякты. Спидометрдщ кайкацдаган TL7ii ж узге туйрелш калгандай тырп етпейда. Еюара жакьшдай туст1. Кшктер анык керше бастады. Исатай 6ip кинстщ кезш де кергендей болды. Ж аны канша кысылып, канша ашынса да кез1 сол ба5шы мелдареген едем1 кушнде калган сиякты. Текелердад тыныс кецейтш пыскырганы ест1леда. Агы п бара жатый кейб1реу1 октьш-октьш аспанга атылып-атылып ала- ды. Ойнап бара жаткан сиякты. BipaK ол ойын емес. Сол ^С252 > ^

cenipicTe жануар ауадан тын; куат, кезге коршбес канат бай- лап алгандай болады. Ол сол заматта кус болып ушкысы келетш сиякты. Кус болып жаралмаганына оюнетш сиякты. «Б улар негып б у л уакытта ы лдига тусН екен. Су 1здейд1 дейтш каз1р кай жер болса сол жерде су мол. Б и ы л TinTi бурын ак соры ш ыгып жататын ш укы рлар да суга толы п, айдын келге айналды. Су емес, cipo, буларды н т ш е ге т ...» Тагы табын жолды кесш отуге онтайланып онга карай ойыстай берд1. Б1рак агып келе жаткан «Г А З »-д ы н мысы басып, капталга кайта ауысты. «Не деген бетпак! Машинаньщ алдын кесш, астына тусш олмекнп. Беталды opi карай кете берсе негы лады ?» — дед1 Исатай етпеттеп р ульге жатып алып. Терезе жактауынан карсы ж ел аткан октай шаншыла сокты. Исатай 6ip мезгья TinTi газды босатып, кугынды кояйын-ак деп ойлап еда. BipaK дала тагыларынын кызынган шабысы, мын туяктан туншыга шыккан ДYбip, ж о л бермеймш деген нитей 6 ip eperic е лй т р м е й коймады. Ы шкына ыршып кулж асы бастаган 6ip тобы ж олды Kecin отН. А р тк ы топ улш ре алмады. « Г А З » ж етш калды. Eндi болшген топ каска ж олга тусш, машинаньщ алдында косиш де отырды. Ор нэрсенщ басынан айырылганы жа- ман. Басшысынан айы ры лы п калган топ сасайын дедь Ма- шинамен eni ара 6ipTe-6ipTe кыскара бepдi. TinTi кш ктердщ туягынан ушкан киыршык тастар «ГА З »-ды н алдьщ гы Tepe3eciHe т а с ы р л а п тие бастады. К ы з ы л м а й б о л ­ тан киштер не ж алт 6epin ж олдан шыгып кете алмай, не алдыга суырылып шыгып карасын узе алмай калжырай бастады. YcTi боз кырау тарткан жардай киш жануш ырып бара жатып артына 6ip карагандай болды. Л агы топтьщ ен сонында eдi. Eндi-eндi болмаса двнгелек астына тусетш Typi бар. Исатайга алдынан бipдeнe каран еткендей болды. «О, кумбезге де жетш калган екенмш гой. Ж е, осы да жетер. Кайран «Г А З » жаман шапкан жоксьщ. Так-так, сабыр-са- быр». Он аяктагы рычаг босай бepдi. «Г А З » аянга басты. Алдынан, айдаладан кара кумбез кершда. Кугыншыдан кутылган жабайы ешкшер лезде козден гайып болды. А к селеу мен Ty6 ipTeK торы тобы лгы га сщш кеткендей, айнала тымпи ойнап тынши калды. 253

Кара кумбез жакындай бердк Ерте-ертеде еткен халык караша к т з уй Tirin, кешкенде журтына калдырып кеткен бе дерсщ. Bip ж аугернплж те жыгып улгере алмай калган сиякты. Bip бушрден есжтей жер1 опырылыпты. Сол ж ер­ дей жарык дуниеге ущ рейген карацгыльщ м1з бакпай ущ ле калган. Соган елжтегкд келгендей кумбез тебесщдеш Kopi бурк1т те селт етпейдк Адамдар оныц аягындагы шынжы- рын шешуд1 умытып кеткендей, 6 ip ecKipin, 6ip жацарып, алма-кезек жыгысып жаткан еткшпп GMipre уно.з карап, соньщ элдеб1р купиясына e л i тусше алмай отыргандай. Радиаторда кайнаган судыц буы буркырады. Танауы- нан бу будактап алкынган жануар сиякты. Ж елден кутыл- ган бензиннщ mci енд1 кабина шин сагынгандай аймалады. Исатай мына жуз, б э л к т. мыц жасаган Баршын кыз кумбез1 тусынан тасырацдап откенд1 каламауш ы едк Баба- лар рухына бас игендей, машинаны баяу ш б т п , коне ескерткйнтен кез алмай етед1. Ж уздеген жаз, ж уздеген кысыцды корген кара кумбез тырс етпей, м1з бакпай кала бередк Ты лсы м тыныштык осындай дешс1 келеда. BipaK ай- нала кым-куыт т1рш 1л ш сол 6ip сэттж сез1мдт лезде умыт- тырып ж 1бередк Каз келш щ басынан бугш жана уй кершед1. М алш ылар Keniin келсе керек. Исатай tuii аузына сыймай шелдегенш ендд сезда. «Кы м ы з калай болмас дейсщ», — дед1 iinmeH. Ж утынып ед1, Keyin калган тандайы сел жшсшгендей болды. Машинаны к т з уйдщ артына токтатты. Анандай жер- де, ошак басынан аулакта, кез1 канталаган тж к улак Кызыл тобет жатыр. Tipi сфинкс сиякты. Д ел жотасынан кере карыс тыртьщ кopiнeдi. Квкж ал бвршермен аз алыспаган тepiздi. Исатай содан сескенш турып калды. А л мацтебет оган сен KiMcin-ay деген жок, пац куйшде жата бердк Есжтщ алдына ак сакалды карт шыкты. Басында суыр- дын пушпагынан жасаган денгелек берж, женш бешпет, карала KyMicneH безеп тастаган жуан белдж бойын тж устап тур. — К еле бер, жаркыным, иттен корыкпа, тимеидк келе бер! Алы стан журген турщ бар гой. Каладан келе жаткан ж оксыц ба? Е-ее, бесе, узактан келе жаткан турщ бар. Киж куганнан саусыц ба езщ? Е-ее, бесе, киш куган турщ бар. Е-ее, KHiKTi бугщ де ж урт машинамен куатын болды. О да ^С254^^