Тунде ушкан ушактьщ кызыл кезшдей калкыган е л п 6ip т у т р от булдырап кайта кершда. Мен кез^мда ашсам, уст1ме б1рнеше адам твнш тур екен. вншен ен калмаган Виктор менш бет1мд1 суртш отыр. О л мулде картайып к ал ган сиякты, мандайынан 6ip-eKi сызык вж1м де кершда. Мен кез1мда ашканнан кешн барып, сол сызыктар жазыла берда. Ол езу тартты. — Батыр-ау, мунын не? — дед1 маган твнш тургандар- дын 6ipi. Дарасам, Сардар агай екен. Клеткааралык жолмен келе жатып, м е т керш калып, тракторды дереу токтаткан сол екен. — Далай куладын? Мен оныц бетше карай алмадым. Бул корлыктан repi жана туншыгып елш кеткенде болатын еда. «¥ят-ай! Мае екен деп ойлай ма, гам бииян». — Бьлмеймш, басым айналды, куекым келда, онан кешн кулап калыппын. — Сеялка корабынын какпагын ашып койып па ен? — Ив... — Ай, бала, бала! У лап калган екенещ гой. Бидай — дэрыенген бидай гой, неге абайламайсын? Какпакты ашып коюга бола ма? — Ол маган алтын сиякты кершда. — Не алтын сиякты? — Бидай. — Онын алтын екеш алтын. Бэр1м1здщ шабуылдап журген1м1з осы алтын уппн. BipaK байка, шырагым. Ол маган б1ртурл1 кумэндана карагандай болды. Тоти- яйынмендаршенген ащы бидай квзше алтын болып кершген кандай адам деда ме, гам бшеш. Калайда, мен онын кезше булайш а тус- neyiM керек еда. вте ынгайсыз болды. Тым ебдеййз жагдай болды. Енда у дан емес, егашш кысып, уялганнан ж урепм лоблыды. — Черногоров! Сен неге жолдасьщды улатып койып журещ?— Директордын кабагы катулангандай болды. — Сен теж1рибел1 механизаторсын. Дэршенген бидайдьщ какпагын ашып койып, шскеп туруга болмайтынын бшесщ. Неге ескертпедан Саурановты?
— Виктор KiHOJii емес, — деймш мен ара ту ст . — Менщ G3iMHeH. Маган агроном Мухамедияров айткан болатын. ЕсЫнен шыгып кетшта. — Ондай нерсеш естен шыгармау керек. А л , тура гой, машинамен орталыкка жетюзш тастайын. Дернерге дейш. Кун енкешп калыпты. Tiirri ештене бола коймагандай, айнала дэл баягыдай. Кадыр мен Толяньщ агрегаты буры- нгыша жортып жур. Калайда бас бейгеш алуга барын карыштаган екен. Одан epi тагы 6ip трактор, онын ар жа- гында жане 6ipeyi — айнала елемнщ жузшде тракторлар жойкын шабуылга шыккандай жш-жш кездесть Токтап турган жалгыз б1здащ. — Агатай, токтатынызшы, — дедам мен, «Газиктщ* шо- пырымен катар отырган Сардарга. — Не боп калды? Bip жерщ ауырды ма? — Совхоз орталыгына бармай-ак кояйын, агатай. — Ой, бала болма! Жаракатынды тандырып кайтасьщ. — 0з1м1зде де аптечка бар, мен умытып кетшпш. Бастыктын кызылшырайлы жуз1 жайрандай берда, коныркай кез1 кул1мс1реда. Мен тракторга карай сылти басып бара жатып, артыма бурылып карап едам, бастык шопырьгаа б1рденеайтып, басьга шайкады. Тым уят болды. Kaeip барып директорга айтар, агроном Мухамедияровка, Карл Казимировичке айтуы мумкш. Енда 6api де: «Е, Сауранов па? Соны койшы! Не окып жарытпа- ган, не жумыс icTen мандырмайды, не ет емес, не балык емес, 6ip думбшез», — деседа гой. ¥ят-ай! Осы 6ip ой кинайды. Онын устше ажал деген акымак аяк астынан алыса тускенш кордащз бе. Жанагы жерде енда болмаса 6iTin едам- ау. Виктор жылап ж1бере жаздады. Ол жылайды. Bipan жылап-жылап кояр едаде. Баскалар да аяп, «апырмай, кыр- шын жас-ау* деп вкшш кете барар едк Нэлли ecrrip ед1. Маган опасыздык еткенше опык жер ме еда. Ар-уяты маза бермей, менщ сурепм квз алдында турып алар едь Мен бщемш, 6ip куш Н элли екеу1м!з 6ip-6ipiMi3re карап, тым жакын турганда, онын кез карашыгынан мен ез сурет1мд1 KopreHMiH. М ен щ м ы н-м иллион есе кшнрейтшген калпым Нэллидан коз жанарында турды. Cipe, онын да cypeTi сол сэтте менщ кезшнщ карасынан коршген
болар. Сол сурет сол куйшде сакталып калгандыктан да, мен ел1 Н э лл и д щ ту р ш , к ул к н а н , к езш , к ол а н ша- шын — берш умытпаймын. Ойткенмен, менщ мерт болганымды естш, кеп болса 6ip- eici курсшш, мен! о да умытар еда. А л ежем ше? Ой, кайран ежем! Оны ойласам, каз1р езегше ерт тускендей, iuiiM алаулап ала женеледь Катты сагынып журмш. Адамньщ кадар1 алыста жургенде айкы- нырак бьлшер-ау деймш. Мен бурын ежеме 6ip ауыз жылы сез айтпаган еияктымын. Оган ешкандай жаксылык 1стемеген еияктымын. BipaK о да жылы сез ecmtici келеда, о да 61реудщаймалаганьш жаксы кереда-ау. Мен акымак онын касында жургенде тонкылдап, анаган-мынаган араз болг- аннан баска, сол асыл адамга 6ip MempiM керсетш, eMipeH- бесем керек, енда еиме туседа мунын 6epi. Осыган орай эжемнщ маган деген MempiMi кантарда кат- кан муздай болып калса керек ел\\ гой. Ж ок! Куншуак каласыньщ жанындагы «Куаныш» колхозында ана 6ip жылы маскунем 6ip тракторшы Рысалды дейтш 6ip карт дасшщер1мдей жалгыз баласын трактормен басып кетш елттрда. Рысалды жылаганда узын бурыл сакалынан тарам- тарам жас агатын. Кешннен ею кез1сукарангы болып кермей калды. Сонда да баласынын каб1рше ертен ерте ж ол сипалап, енбектеп баратьш. Ж олды кезбен емес, еке сорлынын кайгы- дан парша-парша боп кеткен журегшен шыккан зерл1 жа- лынныц сеулес1мен керш тауып баратьш. Олгшде Сардар болмаганда, менщ карт ежем де сол Ры- салдынын кебш киетш еда. BipaK сокыр шалдын баласы- нын Ka6ipi ауылдьщ ipreciHfle жатыр. Жана мен елдекалай болганда, ежем ез ботасынын, «жаксыдан калган жедагер- ш щ » Ka6ipiH туган ауылдан тым алыстан 1здейтш еда. А л ана ж уреп баласьш дуниенщ кай бурышьшан болса да 1здеп табады. Неткен урейда ойлар. Курысын, енда бул жексурын жай- ды ойламауга тырыспак боламын. — Неге келдщ, Орал? — деда Виктор менщ сылти басып жеткешмд1 керш.
Виктор анаукунгщей емес, б1ртурл1 азындырап Kerri. Аксары шашы курендтщ, седщр сакал-мурты ecin, ат жагы сопайыдкырап, кыр мурны ушюрлене тустй Жиырма б(рде дейтшдей емес, ересектенген сиякты. Екеум1з 6ip алган ком бинезоны менжшен repi майга кеб1рек беккен. Медиа де онып турган жок. — Трактор токтап калмасын деп келд1м. — Тым болмаса жуынып, йактердш тансаншы, — Вик тор балагымды ту р т , талаурап кеткен жараны шукылап корда. Загоннын аргы басынан Кулан е з е т жанай етеда. Соган бармак болдьщ. Трактор тутшшщ кек шедберш 6ipmeH сод 6ipiH лактырып, журш кетта. Мен сеялканыд баскышында турып, елгшде гана озш кептелш калган тырманыд алкы- мына карадым. Кара тем1р кара топыракты саусакпен са- лалагандай майдалап сызып келед1. Залымдык ойлайтын Typi жок, момакан гана керегеквз тырмалар сеялка соды- нан томпаддап жупрген балалар сиякты. Олар маган: «Yn- улкен боп сонша корыкканыд калай? Bi3 вшешн ceHiMeH 6ipa3 ойнайык деп едж», — деп булыга кулгендей, к уда бела булк-булк етеда. Кулан квктемде шалкып агады екен. Bip жагы жата- гандау, 6ip жагы жаркабак. Сол арнасынан аса тасып кетедд. Кияк камыс пен калыд шипктщ арасындагы жалгыз аяк жолмен темен тустж. Шр1мдеу 6ip жерш тандап, отырдык. Ш рш шым-шым кайнап жатыр. Су сыбдырлап, сылк-сылк кулгендей болады. Ейдкейген кунн1д свулес1мен жалтырап жаткан айды- нына карасан, кеудедеп журегщ тыпыр-тыпыр еткендей болады. Айдын Ty6ineH кызгылтым акша булттар мен Kerbiflip аспан кершедк Соныд 6api кимылдап, сонын 6epi элдекайда толгана кешш, толкынмен кушактасып билеп бара жатады. Bipey журегщщ шербет шырынына малып-малып алг андай болады. Арнасынан аскан езен бетшен кезге кершбес 6ip керемет жандар сикырлы ен салып, мына гажайьш дуни- еге гимн айтып бара жаткандай. Кейде ол ен кулакка бурын- нан таныс енге уксап, езен бетшде, толкындар устшде сан- сыз Кулештар «Толкьша» енш косылып айтканда, аспан мен жер сол тендесаз унге ел1те мае боп турган сияктанады.
Мумкш, «Толкыманын» авторы осы езеннщ ез1 шыгар. Адамдар тек толкын енш естш алып, кайталап айтып, елге таратып ж1берген шыгар. Виктор мен1 кегалга жаткызып койып, аягымнын, арк- амнын, колымнын канталап калган жерлерше йод жагып отыр. — Виктор, осы сенщ папан Курск тубшде согыскан жок па? — деймш кенет басыма 6ip ой келш. — Курск? Жок, Крюковода. Айтып ем гой мен саган Крю- ковода деп. Оны неге сурадын? — Мумкш, менш окем ок тиш кулаганда, сенщ папан онын колтыгынан суйеп, жарасын танган шыгар... деп ой- лап едам. Солай болуы да мумкш гой, согыста не болмайды. — Ж ок, мумкш емес. Папам Крюковода 1941 жылы кузде... Онын б у л ж ауабы маган унамайды. И е, екеум1здщ акелер1м1з 6ip болтан шыгар дей салса кайтедь ©зеннщ аргы бетшдега камыс арасынан кос каскалдак шыга 6epin, 6i3fli керш, сунгш-сунгш кети. Алыстан барып 6ip-aK шыкты. Екеу1 катарласып, тербетипп бара жатты. — Виктор, езен кандай жаксы. — Тамаша! Б1здщ Волга сиякты. BipaK жазда тартылып калатыны е к ш ш т . А л каз1р салкын, кесипп шомыла ал- майсьщ. — А , Виктор, б ул взеннен 6ip кезде Амангелд1 талай рет жузш вткен де шыгар. — Апыр-ай несений. KiM бшеш, д ел осы жер еткел-ау. ©зеннщ Tini жок. вйтпесе айтар едц-ау. Байып бара жаткан куннен езенге орт тарагандай бола- ды. Куннщ вз1 де бет каратпай алаулап барып, дел Кулан- нын алыстагы айдынына конады. Оган карай аккан толкын- дар лыксып, 6ipiH-6ipi итермелейщ. Кун кушагына жеке- жарым барып юруге кымсынатындай 6ipiH-6ipi итермелейш. А л осы кезде кун кызылы толкындардын шоктыгын шалып, жалына жармасып, судын сусыган денесш кытыктап ойна- гандай болады. Буган шыдай алмаган толкындар сыкылык- тап кулш, кытыгы келш, мын буктеледа. Куланнын жагасына тутасып ескен семб1 тал мен ш1лжтер су тубшдеп оз суретше уншш, унс1з, ойга шомып калган. Сонда аспанньщкызгылт, квпдшр Tyci, езеннщ Кызыл сеулеге шомылган квкппл Tyci, аспаннын казбауыр ак ' С 153 _>—
булты, жагадагы жасыл жапырак 6epi араласып, су агымы- мен ойнап, турл1 туей бояудын бакталас жарысы басталг- андай болды. Осы сурет рентген сеулесшдей менщ кеюреймнен етш, журегше шагылысып, сонда менп уялап калады. Менщ кпикентай журег1м де нендей 6ip кызгылт бояуга боялган- дай болады. Ол куннщ маган берген сыйы едк Кун маган: «Акымак болып, тагы да тырманын астына тусш кетш журме! Бул дуние тамаша! Бул гажайып дуние! Мунын гажайыбына езш де тан каламын. Сондыктан да оны кия алмай, кунде танертен кайта ораламын», —дегендей болады. Кун езшщ агыл-тейл свулесшен эдешлеп сыбага белin, 6ip тамшы кызгылтым бояуын менщ журейме тамызып ж1бергендей болады. Мен сонда мына дуниеде адам болып eMip cypreHiMe гана бакыттылыктан жылап ж1берпм келед1. Кулан толкындарыньщ койнына кун Kipin кеткен жер- ге карай вуелеп карала каздар ушып барады. Канаттарын сылкым кагып, кун сонынан калмауга серттескендей ентелейда. Bi3 тракторга кайта оралдык. Ел жатканша шаммен жур1п, ж умысты 6ipa3 GHaipin тастайык дед1к. Ертен бескундштщ сонгы кунь Артта калсак уят-ты. Ымырт жабылса да, б1здщ «Д Т-54» даланы сарнатты. Жанында жалгыз жулдызы бар жана туган А й шьщты. Ол жойкын жорыкта Амангелд1 аргымагыныц арткы аягынан ушып кейп, аспанга LniHin калган жука тага сиякты. Енда анда-санда Виктор трактордын кабинасынан басын шыгарып: — Орал! — дейш. — А у , — деймш. Ол менщ кулап калмаганыма кез1 жеткендей, кабинага кайта Kipin кетеда. Тунде кос басына кеш кайтып, катты уйыктап калган екенмш. Виктор оятты. Тургым келмей, бойым ауырлады. Палатканын сыртынан адамдардын жуынган-шайынган дыбысы, табак пен касыктардын шыкыры ест1лед1.
— Oho, алда вшкеевтщ агрегаты келе жатыр екен гой! — деда елдекш. Cipa, керсеткйн тактасына жазылган жана акпарды окып турса керек. Сонда уйкым шайдай ашылды. Атып турып далага шыктым. Далага шыга келш, Аркалы к атырабынан кетершген Куши корд1м. MeHi 6ipiHiui карсы алган сол болды. — Мше, кердщ бе, Орал, — дегендей еда Кун. — Мен кай- тып келдш. Б ул тамаша жерге кайтып келмеуге бола ма! М е т керш, куанышы кшжентай кеудесше сыймай шырыл- даганын кердщ бе бозторгайдьщ. Мен тушмен осы даланы, мына незш гулдерда, т н т уйкышыл маубас суырларды да сагынып каламын. Карашы, карашы, мьша дуниенщ куану- ын. Гулдерда карашы кулшдеуш . Б у л Торгайдын атакты кызгалдагы гой. Агы н кара, кызылын кара, кегш кара, са- рысы да бар. Bepi маган талпынып калыпты. Осындай ж ер ге кайтып келмеуге бола ма, Орал-ау! Кун меншен осылайша сейлеседи — О, Кайнозой-майнозой, амансындар ма! — Карл Казими рович сары мотоциклда 6ip жагына жантайтып коя салып жакындап келда. — Тунде жаксы ктепиздер, каз1р барып аралап керш кайттым. Т у н п ылгалмен сепкендерщ жаксы болган. А л енда буггн де в дендер. Ай , шайтан, эл1 6ip там- шы жанбыр жок... Тан азаннан арак iuiin алган сиякты бет-аузы кып- кызыл, K63i де кызарынкы. BipaK о л арак татпаган. Туннен турып барып, ericTiKTi аралап кайтса, уйкысы канбаган гой. Айналшактап аспанга карай беред1. Ж ауын тшейди Палаталар ортасындагы уп-узын устелге отыра калып, аспазымыз Нюра вкелген ботканы апыл-гупыл асап, алю- мин курешкедеп ыстык шайды терелкеге куйып суытып, ciMipin, асыгыс аттанамыз. Загонга 6i3 жолсызбен тарттык. Жапырагына шык турган кызгалдактар 6i3re акырын-акырын бас изегендей болады. А к кызгалдак, ашан Кызыл кызгалдак, сары кызг- алдак, кулгш кек кызгалдак, караконыр кызгалдак, шикан Кызыл кызгалдак... Дуниеде неше бояу болса, сонын берш 6ip куд!рет мына далага уйш-тегш бере салган сиякты. — Калада осынын бесеуш он тиыннан сатып турады, — дейш Виктор, кызгалдактын едем1 кулгш кегш ж улып алып тскеп. — А л мунда гулдер тещз1 жатыр, мешмше, булар
6ip кезде Тэтис тещзшщ тубшде ескен деле гулдердщ урпак- тары болуы керек. Виктор будан мын жылдар бурын тартылып калган Торгай — Тэтис тещзшыз сез сейлемешп. Сол ерте дуние тещзш тусшде де керер-ау деймш. Виктордын сезш растагандайболып, кектем гулдер1тевдз балдырларынан табылатын маржанша сан соуле шашып ойнайды. Гулдер, гулдер! Жауказын жарып шыккан гулдер. Сен- дерге соуле берген, сендерда тушмен сагынып калган куннен айналып, сендерге нор берген жерден айналып, с е т туган топыракты жата калып кайта-кайта кушып суйсем де аз- ау деп ойлаймын. Тун ортасы ауа тыныккан трактор катты уйыктап кал- гандай калт етпей тур едц, Виктордьщ оны кенет оталдырг- аны сонша, анадай жерде тангы салкынмен жайылып журген суырлар корыкканнан жупре алмай, шдершщ кайда екенш умытып корбандасты да калды. Bi3 сол жургеннен кешке дешн ж у р т бердж. Кешке б1зге «Сарбаздар» совхозы комсомол комитетшщ хатшысы Куан Элбеков келда. Ол тукым тасыган машинанын кабинасы- нан ceicipin тусш, бокспенкойган кыска шашын кайта-кайта кайырып: — Комсомол уйымыныц атынан куттыктаймын сендерда. Бул бескунджте 0шкеев агрегатынан кейшп екшш1 оры- нга ие болдындар! — деп, колын усынды. Bi3 май-май колы- мызды беруге ынгайсызданып едис, Куан муны елемегендей, оз алаканына май дагы тускенш Koprici келгендей, саусагы- мызды катты кысты. — Ту, 6ipimui болмаган сон кызык емес, — дешм мен е ктн п бойгеш комсынып. — Вот как! — дед1 Куан аксиып. Аппак Tici пз1лш, тутпскен кара туршен окшауланып корйш. Бейнеб1р Куан- ды 6ipey курен коныр сырмен майлап-майлап, TiciH майла- уды умытып кеткен сиякты. Совхозда каз1р тукым ceyin журген 55 агрегат бар. Солардын шпнен eKmmi орын алу деген... — Жаксы хабарын ушш ракмет! — дед1 Виктор хатшы- нын жалтырауык портсигарьшан 6ip папирос алып. — Айтпакшы, айтуды умытып бара жатыр екенмш, — - < L 156 ^ —
деда Куан, кенет жогалганын тауып алган адамдай. — Есеп- ке турындар, жолдастар. Комсомолдык есеп карточкаларын ездерщде гой? — Оз1м1зде, — дед1 Виктор. — Мен комсомолда жокпын, — дедам мен. — Ж о к болсан, арыз бер... — дей бергеш сол ед1, тукым бидай толы капшыктарды Tycipin болтан шопыр: — Куан, кеттж! — деда. — Машинадан калып калмайын, жшттер. А л , жаксы... Куан кетш калды. Виктор маган карап: — Калайша, Орал? — деда. — Узак ецпме. — Мумкш емес кой, комсомолда болмауьщ. — М умкш болды гой. — Олдекандай тусппспеудшик болтан шыгар? — Жок. Bepi орынды. М е т комсомолдан едш шыгарган. — Бурын неге айтпадын? — Айтканда, м е т сеялкашы етш алмайтын ба едщ? — Жо-ок, сен м е т тусш. Айтшы 63i, калай болтан жаг- дай бул. CeHi шыгарды дегенге сенпм келмейда. Мен оган не дейш. Куншуак каласында мамыр айында алма агаштар уза- тылатын кыздай бой жасайды. Ж астар сонын тубш ен кездесетйпкездейсокемес кой деймш. Жастар мен меуе агаш- тарында 6ipiHin сырын 6ipi плс1з угынатын 6ip касиет бар секшда. Б ул жайды бастан 6i3 де кеинрдак. «Б1з» деп отырганым: мен жене Нес1бел1. Оны 6i3 Нес1бел1 деп айтпай, Нэлли деп еркелетш айтатынбыз. Балалар кеше облыстык драма театрынан керш кайтк- ан «Кобыланды батыр» спектаклшщ есершен eni айыга ал- май, релдерд1 бел1п алып, ойынды енда ездер1 кайталап жа- тады. Белмелердщ eciri сарт-сарт жабылып-ашылады, да- быр-дуб1р шу арасьгаан елдек1мнщ: «Гекке! Ш ык жекпе- ж екке!»— деп кешеп театрдагы деуге елштеп айкайлаганы ест1леда. Сабак пысыктаудан к ол босаган, уйкыга жатудьщ да мезгип келе коймаган осы 6ip елен-алан кезд1 пайдаланып,
интернаттын сак тербиешьлершщ кезш ала 6epin алма агаштар арасына ж упрщ барам. Бутактары тармактанып кеткен улкен алма агаштьщ тасасына тура калып, интер наттын узыннан-узак ак уйшщ какпасына кадаламын. Сол какпадан келбен еткен кызылала халаттын шалг- айы кершгенше, твзш де таусылып бггеда. блден уакыттан кешн мысыкша биццрмей басып Нэлли келе жатады. Кшм ауыстырса, 6ipey-Mipey сезш кояды, сонан сон уй халатымен шыга бередз, онысы елеуаз болады. Екеум1здщ кездескен сетпзда багьштургандайкенереден А й шыга недель Б1загаш тубше ыгысамыз. Нэлли менщ кушагыма тыгылады. А й сэулесшен оньщ он жак кезшщ астындагы нокат мещ врен кершедь А л танадай квз1 сол нвзйс свулемен шагылы- сып, жалт-жалт етеда. Ж1бектей майда шашын сипалаймын. Осылай менплж тура бергщ келед1. Саусагыма шаш арасы- нан шашкыстыргыш тем1рлер1катты тиедь Оларды суырып алып тастагым келеда. Олардын катандыгы унамайды. Кукшуактын сырт жагындагы жалпак саздан квлбака- лардын курылдаганы кулакка жетедь Д ел жанымыздан уйыктап жатып, тусшде сейлегендей шепртке шырылдап кояды. А л жапырактар естьлер-естшмес кана сыбырлап, уйкы кермей, KiprriK ьлмей, тун карангысынын гажайыптарымен сейлескендей анда-санда акырын-акырын курсшедь Сонда олар, мумкш, б1зданбакытымызга кызыккан шы- гар. Жапырактар адамдар сиякты 6ipiMeH-6ipi сушсе алмай- тынына, адамдар сиякты 6ipiHeH-6ipi айнала алмайтынына екшемедеймш. Нэлли суйгенде жешл шарап шжендей аздап басым айна- лады. Мешмше, мастыктьш 6epi б1рдей. Арак шли мае болсан да, cymcinмае болсанда, eciHHeHайырылып каласьщ бадеймш. Нэлли мешн ершмнен суйгенде дем!м тарыла берда. Долым flip-flip eTin, онын халатынык туймелерш калай агыта бергешмш езьм де бшмей калдым. Туймелер, туймелер... Бойжеткен кыздынхалатында кан- ша туйме болады? Bipey, екеу... Тепсшш турган Teci жш кетерьпш, калшылдаган биша ра колымды карып кете жаздайды. 158^-
Yiiiey... Х алатты н омырауы аш ылган сайын, шеке тамырларым зырк-зырк сокканы ездме есиледа. Ол е м колымен менщ мойнымды капсыра кушактап алып еда. Узын Kipniri бетшд1 кытыктады. Тертеу... Кудайым-ау , таусылмайтын не керемет! BipiHe-6ipi жакындаганда жшлейтш деш жоктыгына, 6ipiMeH- 6ipi кушактасканда ыршып шыгып кете жаздай- тын журек атты жудырыктай кереметтщ ездершде ж ок тыгына налып, жапырактар жамырап, кущренш, курсшуш кебейтп. Самал ж ел кушейгендей еда. Самал ж ел менщ кезсдз кызбалыгымды суындырып, акылга ж ол 6eprici кел- гендей еда. BipaK акыл-сана кайда кеткен? Ар-уят кайда кеткен? Онын 6epi меш тастап баска 6ip жакка кангып кеткен си- якты. Одан epi не болганын бше алмаймын, туймелер1 тау- сылмаган халатты еш омырауьшан алып, как айырып жыр- тып ж 1берттн. Жана гана мойнымда оралып жаткан кос бьлек енд! тем!рдей боп кеудемнен Tipen тура калды. Оньщ рещ бузы- лып, бет1ме ажырая карап калды да, меш катты HTepin ж1берд1. Ж у п р ш лезде кетш калды. «А х , шайтан, акыргы туймесше деган асыкпай акырын агыта беру керек efli». Бул, эрине, кара ниет ой еда. Мен ез1мнщ жаман пигылга да 6eftiM екен1мд1 сонда ангардым. Кенет елемнщ 6epi epci3, дуние кунпрт, керйсйз коршда. Улкен какпанын ар жагынан ал1 де: «Гекке! Ш ык жекпе- жекке!» деген дауыс естшш турды. «Шыксан шык!» — деп 6ipey шанк ете туседа. «Талай жастыктын тысы жыртылг- ан шыгар, — деймш iiuiMHeH. — ©йткеш балалар мундай сайыста жастьщты калкан етш алады. Жастык жырткан- дарын ушш тербиеш1 урсар да кояр. А л акымак болып ха лат жыртканым ушш Н элли MeHi кенпрер ме екен? Енд1 кайтып, бурынгыдай, алма агаш тубшде кездесе алар ма екенб1з?» Интернат уйшщ сыртында Куншуак каласын как жа- рып, ылайсан езен агып жатады. Енда вз1мнен ез1м жудеп, соньщ жагасында турмын. Кеткдм келед1 су тубше. 0 л п машакаттан кешн Tipi журген кызык емес сиякты. Н элли - ден ош алгым келеда. Жана меш кешреимнен итерш тастап KeTKeHi ушш взш ем1рл1к екшипте калдырмакшымын. 159 J> —
Heci бар, суга кетем! Ертен м е т букьл интернат болып *здеп ж у р т , езен тубшен тауып алады. Журттын 6epi уноз жылайды. — Ой, ппркш-ай, кандай бозым ж Ы т еда! — Озат окушы еда. — Алты н медальга кандидат еда! — Талант еда гой! Кайранньщ жазган елендерш айтсан- шы! Жаманга ел1м жок, жаксыга туру жок деген осы да! — Куйрыкты жулдыз сиякты! Менщ мугал1мдер1м меш осылайша аяп, кездершщ жа- сын суртеда. Bip кезде шырылдаган дауыс естшеда. Ол — Нэлли. Ж у п р ш келш менщ устше кулайды. — Оралым менщ, 6ip катерна басынды! — деп жалба- рынады. Куралай кезшен жас парлайды. Ах, mipniH дуние-ай десенаи! Тасты-кузды бузып-жарып, таудан кулап аккан асау «Келсен кел!» — дегендей жагага тап-тап береда. Мен киялымда онын тубше батып, Нэллиден кек алып, оньщ едем! кезшен екшйл жасын агызып койып тура берем. — Сауранов! Cipe, енда жатакханага кайтарсын? Элде тунейсщ бе осында? Ж алт карасям, тэрбиенам1з Муса Шафхатович екен. «TinTi аздап киялдауга да мумкшдак бермейда». Онынсо- нынан ун а з Lnece беремш. Кеп узамай мемлекеттж емтихан да аякталды. Маган медаль берген жок. вйткенмен, онай бтрдам онжылдыкты. Мен1н медаль ала алмаганыма менен repi Нэлли кеб1рек ренжцц. О л екеум1з татуласып кеткенб1з. Татуласпаска дет1м1з жок еда. Медальдьщ есесше интернатмаган6ipматрос кейлек, мак- талы шолак пальто, елу сомакша берда. Ж олга деп берда. Ин тернат б1здщ анамыз еда. Анасы баласын алые жолга куркол аттандырмайды. —С 160 У —
Муса Шафхатович коштасарда: — Албыртсын, ашушансыи. Аш уынды ердайым акылына жецпз. Енда саган интернат жок. Оны б1лш кой. Ж ене бейтаныс жердщ езеш ердайым терец болады. Ол са ган интернаттын артында агып жаткан арык емес. Аямай- ды. Акымактык йтеп коя ма деп андып журетш тербиенп де болмайды жаныцда! — деп иыгымнан сьлюледь Онысы «айтканым есщде калсы н» деген1 ед1, онысы езшше мен1 аяп ейркегеш еда. — Ж ене 6ip айтарым, — медаль алмадым деп капаланба. Алдыцда эл1 неше сын бар. Сол сындардан суршбей етсен медальга омырауыцнан орын жетпес. Медаль алмадым деп мен капаланбаймын. Н элли гой ренжш журген. Мен ушш медальдан кымбат нерсе бар еда. Ол Нэллидщ махаббаты еда. О з Проспьер Мерименщ «Карменш» окыдыныз гой, ерине, Нэлли мшезшде Кармен кылыгьгаа уксас б1рдеце бар еда. Мумюн, о л керкеменерпаздар ушрмесшде Бизенщ «Кармен» операсынан Кармен каверьясын орындагандыктан маган со- лай кершетш шыгар. Кармен болып ен салу ушш оны сыгандардын атакты суду кызына уксатып грим жасап жатудын каж еп ж ок еда. Н эллидщ туршде де Карменге уксас б1рдеце бар болатын. Ол ел1 Кармен дегеннщ KiM екенш бьлмейтш кездщ езшде кулагына улкен денгелек сырга тагып, самай шашы езшен- e3i шиыршыкталып журетш. Интернаттын шагын залынын сахнасына Н элли шыгып, пластинкадан уйренш алган Кармен каверьясын шыркап, «Любовь! Любовь!» — деп шырылдата созган кезде бул эн дел маган арналып тургандай, мен оз1мд1 батыр Тореодор- дай сезшуш1 ед1м. Дегенмен Нэлли мшезшде Кармен кыльщтарына уксас б1рдене бар сиякты еш-ау. Ол мшез 6i3 Алматыга келген соц кеп керше бердь Нэлли e3i бурыннан айтып журетш Жен- ПИ-ше тусть Мен баягы журналистикага бардым. Окуга ор- наласудын ceTiтусш, тшектщ 6epi де тапсырыспен орьшдалг- андай болып келе жатыр еда. ...Оны Н элли кепке дешн «агам» деп журд1. «Ш екен агамен бугш кинога барайык деп ек», «Шекен ага меш операга шакырып еш», «Шекен ага анау», «Шекен ага мынау», — деп кунде 6ip жаналык айтатынды шыгарды.
Ол аспиранттын Н эллидщ ауылынан екеш рас еда. «Ж ерлеом, карындасым» деп Нэллиге жел1мдей жабысады да журеда. Э легенде едеп сактап журсем де, кейш-кейш екпем кабы- нып, е т т жарылуга айналды. Ол бурын Нэллимен 6ipбелме- де 6ipre туратын Сара дейтш кызга у т р сиякты болатьш. BipaK кешн Сара жайына кала берда. «Жерлес карьшдасьша* кеп келгннтеп кета. Мундайда ушшнп адамнык кезге шыккан суйелдей бо- лып туратыны б е л г М гой. Ол «суйел» сунгак бойлы, кез1 удайы кулшдеп туратын коныр кой кез, кыр мурынды, аккубаша ж т т еда. Удайы сенмен кишеда. Сулжтей суйрнс, иненщ козшен етш кетердей жутынып турады. Ол сешмен свйлескенде вуел1 eici аягыньщ ушьш тушсйрш, басын иш ж1бер1п амандасады. Кольщды кыспайды, сипалагандай болады. Конырша кой квзш тенкерш, томен карай калганда, узьш KipniKTepi кабагынын астынан сабаудай болып шыга келедк Онын жури-турысына, свз сейлеу мэнерше карайсьщ да, езииа 6ip топас сезшесщ. Онын мысы басып турады. «Кудай маган тым болмаса бойды да жарытып бермеген екен, вл1 есер ме екенмш» деп налисын. вйткеш Нэлли мешмен катар жургейде екшесш квтерш, бой тендесттрш корунп еда. «Ер- кек адам жиырма бес жаска дейш еседЬ легенда eerireHiM бар. Квньлге сол жубаныш. Мумкш мен де аспиранттай сунгак бойлы болармын ело... Свйтсе де 6ipi кем дуние гой. Нэллидщ аспирант «агасы» басын иш ж1берш амандасканда, туб1тш жулып, кылын калдырган ешкшщ бестегшдей селд1р шашынын арасынан жылтырап кайызгак Te6eci кершетш. Bip куш ЖенПИ жатакханасына келе жатсам, какпа ал- дында Шэкен аспирант тур. — Агасы, ci3 Нэллида вурелемесещзнй, — дехом оган каным кайнап. О л ыржиып кулда. Алты н Tici кершда. «Cipe, уялган шыгар, енда коятын шыгар», — дедам шпмнен. Кенет кул1м квзш сыгырайтып, шыкшыты шодырайып, тдашкайрап, сур жыландай ысылдап коя берда. Ьшне ак кырау катып кал ган адамдай Tyci тым суык, MempiMcie кершда.
— Бокмурын! Нэлли менщ калындыгым болады. Б1лш кой оны! Мен ылейгеннен сшейш к алдьм . Тебемнен жай тускен- дей. Сейлерге свз таба алмаймын. Мына хабардьщ соккысы соншама, тула бойым талыксып, денем суып бара жаткан- дай болды. А р жактан Н элли шыга келдь О л маган жалт карап, бейнеб1р шала таныс адамдай болар-болмас бас изед1 де, «агасыньщ» колтыгында кете барды. Мен шыдай алмай, кектайгак болып жаткан тротуарды теут-теуш ж1бердш. Д ел 6ip осы асфальт кшэлщей. Сонау Куншуак интернаты берген бэтенкенщ ж улыгы какырап ала женелда. «Ш ын екен гой. Курыган екенмш гой». Курыган сон б1ржолата куриын. Тым болмаса, есгне ала журсш, кешлш 6ip жаман етешн дед1м. Батылырак б олу ушш 6ipa3 арак iniin алдым. Екеушщ кинодан кайтар жо- лы н кутш турып, калтарыста рингке шыгатын адамша ез1мнен ез!м куржын-куржын етш, жаттыгу жасап койдым. Кобыландынын аруагы конган батырдай KymiM тасып ба- рады. Бокстен аздап хабарым бар. Мектепте жургенде 6ip- eni рет секцияга катысып ед1м. Мен оларды кешенщ елсаздеу жершде тосып алдым. А л - матыга кектем келмек ойы бар еш. Ж ер epin, кыстьщ куш тарылса да, эт ызгары кетпей, кыбыжыктап кар жауып турган. Улкен еменнщ тасасынан шыга келш, аспиранттьщ ал- дын кескестедш. Ол сескенш калды. Сескенген! меш батыл- дандырып ж 1берд1. «Фукпен урайын ба, елде аперкот дурыс па?» — дед1м оз1ме езш. BipaK кимылдар шак туганда менде бокс енерийн тулдыры да калмастан, карадурсш жудырыкты кулаштай сермеп, дурсе коя бердш. Кеюрекке кан боп каткан ыза менщ аягымнын астына койган cepinne сиякты ед1. Сол сершпенщ cepnirn меш кас жауыма карсы лактырып ж1берда. 0 дегеннен жудырыкка оз!м тусш калдым. Кезс1з умты- лган м е т аспирант «агай» делдеп турып, жудырыгын тоса калып карсы алды. Козшнщ оты жарк eTTi. Жанарымнын алдынан жасыл, кызыл, сары оттар донгеленш етть Ол тунп тротуардын жагасындагы сылпылдак балшык- тан тайып жыгылып, мен1 суйрей кулады. 163 J > —
Сочла 6i3 кептен Kepicnefi 6ip-6ipiMi3fli саргая сагынып калган адамдарша кушактасып жаттык. Сонда 6i3 6ipiMi3fli 6ipiMi3 кимастай кысып жатканымыз сонша, жасакшылар менщ колымды аспиранттын алкымынан врен босатыпалды. А л менщ 6ip уыс шашым «агайдын* колында кеттй «О, сорлы Тореодор!» — дедам езше езш. в дегенде-ак 6epi м е т айыптады. «Батылырак болу ушш» жуткан арактьщ mci аузымда ел1 бар екен. М е т ай- ыптаганы орынды, ерине. Алдымен тшскен езш гой. Жат- сам-турсам квз алдымда Нэлли туратынын, менщ Нэллтмда мынау адамнын тартып алганын милиция не кылсын. Ол аз болса, жауап алу устшде е л и аспирант: — Б ул бандит, менщ сагатымды шепип алмакшы болды, алтын тмямда кагып алмакшы болды, — деп куйдарда гой. Милиция оган сенген жок, рас. Будан бурын б1реудщ сабакты инесш алмаганым аян еда. вйтсе де, он бес теулж отыргызып, болтан жайды университетке хабарлап босатып коя берда. Райкомда хатшы менщ комсомолдык билеимда алып турып: — Устав бойынша, э.даде арыз 6epin, 1зденуще болады, — деда. Мен билеттщ босап калган Кызыл мукабасына карадым. Ж ылагалы турмын. 0кемнщ суреп гана калды мукабада. Мен жылаган жокпын. Суретп хатшы да байкап калды. — 0 кен сен1н бакытын уш ш жанын киды. (Bepi омфбаянда ж азулы гой). А л сен болсан сол бакыттын ба- сына теуш журсщ! Уят, Сауранов! Qm жассьщ. Мумкш б1здан катарымызга кайтып ораларсын да! Ол тек езще байланыс- ты. Бара беруще болады! Келеы к ш бар онда? Артынша м е т университеттен шыгару туралы ректор- дын буйрыгы да кабыргага ш нш . Группа болып ректорга Kipin, арага деканды салып, м е т алып калмакшы еда жол- дастарым, езш кенбедам. Ойлап карасам, ел1 бала екенмш. Мумкш, университет ке кайтып оралармын. А л eeipiue 6ip нерсеге берш бел бай- ладым. Осынын алдында гана газеттен Торгай тьщы тура лы улкен макала окыгам. Ж умыс йзтешн, eMip керешн, бо- лашак журналистке керек кой. Белим , б1рнерсе жазармын да кейш. Белкш, оны Нэлли окыр...
Осы туршмен каз1р ауылга, ежеме барайын десем, баты- лым жетпейдц. Не деп барам? Б1реулер тусшер, ал б1реулер тусшбей, етегш ашып куледй гой. «Тулпардан калган 6ip туяк деп журсек, вшейш-ак енп 6ipey болып шыкты гой. Шешесше тарткан гой, ангудцк неме. Тербие-твл1м кврмеген. Эке- шешенш тербиесш кврмеген сол болады », — деп шешенситшдер табылады. вйтш вке атына, интернат атьша танба тусаргенше, елге кершбегешм жаксы. «Ай-ай-ай, Сауранов! Айтпап па едим, ашуды акылга жендир деп! — деген сыбыр естшгендей болады удайы. — Кайран интернат, ез балапандарыньщ жанына неге 6ip-6ip тербиепп косып берш аттандырмайды екен!» Кезшнщ алдындагы квгерген дак кетешн деп калды. Кегерген дак кезден кетер-ау, 6ipaK кеншден кетер ме? Куншуакка карай ж ол жабык. Ж абык семафор кез1мнщ алдында, квщл1мнщ тукшршде калган танбалар. Семафор жабык! — Мше, Виктор Васильевич, осылайша мен сенщ сеял- кашьщ болдым. — Нэллид1 вл1 суйесщ бе? — Менщ сезшш тек «сую » деген свздщ магьшасына сый- ып кана коймайды. — Орал, казакша «я тебя лю блю » дегендц не дейд1? — Казакша «мен сеш суйемш» дейдц. BipaK б ул двлме-двл аудармасы. Ж алпы «люблю» деген свздщ магнасын «суйемш» береалмайды. Казактар гашыгьша «мен с е т суйемш» деп жат- пайды. — Енда не дейд!? — Сережа Есенин айткандай: О любви в словах не говорят, О любви вздыхают лиш ь украдкой, Да глаза, как яхонты, горят. — Сенщ тунде жатканда ж ш -ж и курсшетшщ сол екен гой, Орал. Викторга караймын. Ол маган 6ip жубаныш айта ма деймш. Ешнврсе айтпайды. Айтпаганы жаксы. Ес1ркемегеш жаксы. Ол арьщтап барады. Жагы кушиып, сопактала бердь Em уртына вж1м сызыгы тускендей. Ж уаннын ж1н1шкер!п, жщйикенщ узьчген кезшдеп вл1жундц жабагыдай жак жуш —С 165 ^ —
урпиш тур. Мен шшкентай айнамды алып карап ем; езш де сондай екенмш. Б1здщ жумысымыз ж ещ л-ж елт болмаганы ендеше. Аркалыктан анаукуш ун арткан машинанын устшде ак сакалы селеудей желпшдеген 6ip карт Kici б1збен 6ipre кел- ген. Сол карт айтып едй «Б ул ещрде ертеде Кыпшак Сейткул деген Kici еткен. Окыган баласындар гой, ол туралы аталарын Ыбырай Ал- тынсарин жазган. вне, сол Кыпшак Сейткул осы елкеде Кабырга дейтш взеннщ бойына тунгыш рет егш салып: «\"Лзеден тер, белуардан май екенсщ дептЬ дейда. Мына дала белуардан алтын берсе, 6i3 пзеден тер тегуге дайынбыз. Кыпшак Сейткулдын тусше де юрмеген трактор бозторгайлы аспанды жангырыктырып журш кети. Б ул алтыншы кун еда. Кара буйра топырак баглан козыныц сенсещндей. Б(рак трактор журш бара жатканда шан котершетш! жаман. Ocipeceжелге карсы жургенде, кез аштырмай,аузы-мурньща топырак толады. Tic шыкырлайды. TicriH арасьша киыр- шык турып калады. Bi3 жана клеткага кешкенб1з. Кадыр вшкеев пен Толя- нын агрегаты тагы да б1збен nepmi клеткада. 0ткен бескундакте олар 6ipiHini орынга шыкты. Осы бескундакте де бас байген1 бермеуге белда бекем буган сиякты. Мен оларга караймын да тан каламын. Загонда уш се ялка т1ркелген «ДТ-54» емес, сагатына елу-алпыс километр алатын автомобиль жуйткш жургендей болады. Kaeip 6i36eH катарласып бара жатса, ещй 6ip сеттен кейш б1збен катар олардын шаны гана калады. Tiirri шаны да озып кетеда. Олардын мшгею Кендебай- дын керкула атындай, ал б1здщ мшген1м1з мвстек сиякты. Б1здщ «ДТ-54»-тщ айырмашылыгы бар ма?! Екеушщ де двигател1 дизельда: «Д-54», шатундары да б1рдей. Олде Виктор жендеп ж урпзе алмай ма? Кой, олай бол- мас. Cipe, ауыр болар. У ш сеялка, тырмалары жене бар, ауыр гой. Сеялканын диск1пер1 топырактан эрен кершеда, ерине ауыр. —С 166
Кнпкене жендесе кайтер еда? Дискьлерда сел кетерш койса? Сейз-он сантиметр емес, бес-алты сантиметрге туйрсе дисюлерда? BipaK ден тайызга туседа-ау беле болып. Ж ер кургактау, тайызга тускен сон енбей калып журсе... 0нер, белгам. Кешейдей емес, кун булттанып келе жа- тыр гой. Ж ауар сол. Аздап кетерсе не кылуш ы еда. Онын есесше, б1здщ журкэдмз енеда. Белкгм сонда 6i3 6ipiHini оры- нга шыгып кетерм1з. Кайткенмен, 6ipiHiiii орыннын аты 6ipiHmi орын гой. Ауыспалы ту. Елу сом а к т а . Абырой- атагы тагы бар. Керсеткпн тактасыньщ 6ipiHini жолында жазулы турады фамилиян. Мумкш, «М олнияга» шыгаруы. T im i газеттерден тишплер 1здеп келер. Вершен де респуб- ликалык газеттерге шыксан гой. «Осындай да осындай... Торгай тынын игерген «Сарбаздар» совхозынын жас меха- низаторлары Виктор Черногоров пен Орал Саурановтьщ агрегаты тукым себу науканын тамаша аяктады. Олар...» О, ппркш-ай десещш! Кеш ей курстас жолдастарым, рай- комдагылар окып: «Е, бесе, о л Сауранов бар гой... Ол тегшде жаман ж ш т емес, тек 6ip акымактык еткен гой басынан». «Ол ма, о л ел1 керсетеда езш. Мына б1зден емес, нагыз журналист содан шыгады». «Комсомолдан бекер шыгарылды, ceric 6epin кою керек еда!»деседа. О, дуние-ай десенш!. Сондай атты кун болар ма еда. Н эл ли окыр eni. Кайтер ед1? Куанар ма еда? Iiiii маган аздап болса да буратын шыгар... КазГУ-д1н жатакханасында оз1ммен 6ip белмеде 6ipre жаткан Майлыбай дейтш жШтпен хат жазысып турамын. Сол жакында жазып efli: «Сенщ Нэллищ е л й аспирантпен араздаскан Typi бар. ЖенПИ-дщ 6ip кыздары айтты», — деп. KiM бшеда, бэлк1м, 6epi жогалмаган шыгар. Бакыттын да адам кусап адасып калуы мумкш гой. Адасып барып ба- кыт деген басыма келш кайта конар. KiM бшген... Газепй окыса. Ол ушш газетке ш ыгу керек кой. Кайтупп еда дисшлерда 6ipa3 кетерсем? Осы клетканы 6ip-eKi айналганша, кеп емес. Ж ер — тын жер гой. Онын топырагына, eftTeyip тускен тукым енбей калмас. Еш-уш сантиметр терен1 не, таязы не. Онын есесше трактор жещлдеп, Teeipeic журер едй Бас бейте алып кетсек гажап емес кой.
КЪгг колымда. KL7it кулаккеей кул сиякты. Ешнерсе- ден бас тартпайды. Ka3ip бурандага салып, бурасам болга- ны, мына ж уктщ бврш сеялка, дискшершен коса жогары кетередн Оп-онай. Еш ауырлык жок. Тем1рмен алыскан ауыр емес, адамнын ез1мен-ез1 алыс- каны жаман. Менщ 6ip 03iM ею адам болып алысканым жаман. Bipeyi: «бура, кетер*, — дейда. Bipeyi: «бурама, кетер- ме», — дейш. Кара юлт: «Кай женгенщ мешю!» — дегендей болады. А л 6ip ез1мнен белшген ею адам 6ip-6ipiMeH бурадай шайнасады. Екеушщ арасы ылди мен звул1м аскардай. Бул калай? Менщ 6ip езшде жаксы да бар, жаман да бар. Ж а ман бар ма? Жаманшылык ойламаймын гой. вшейш дискьперд! 6ipa3 квтергеннен адам жаман бола ма? Осылайша ез1ммен e3iMалысып келе жатканымда, сона- дайдан шаны шубалан еткен жук машинасын кезш шалып калды. Заулаганнан заулап барып в л п машина вшкеев аг- регатынын алдын колденендеп тура калды. Кабинадан ди ректор Сардар Оспановтын eei шыкты. Кабинага калай сыйып отырган деп таныркайсьщ. Ди ректор твнкер1лген тебедей улкен. BipaK ipKUiflen калган сем1з емес, шымыр, коладан куйган мусшдей. Таныркап карайсын, карайсьщ да: «Апыр-ау, бул директор болганша, спортшы балуан бол- сашы, елемге аты кетер едЬ деп ойлайсьщ. Юрий Власовты кер де, «Сарбаздар» совхозыньщдиректо- рын кер. Анадайдан директордын влденеге айкайлап, колын катты-катты сермеп, жерге кайта-кайта енкейгенш керш келем1з. Ол енкейш турып, колымен топыракты тарпып казып, лактырып жатыр. Алдынгы аягымен жерш тарпып, гужтлдеген зор бука кезше елестейш. врине, букага тенеу дурыс емес. BipaK онын кескш-кейга, кимылы — бас ж1бш узш босанып KeTin, айналасындагыларга урей тудырган сузеген бука сиякты еш каз1р. Тусынан ете бергенде, директор б ел о 6epin б1здаде ток- татты. Keei канталап кет!пт1. Келе, сеялканын дисюлерш кере бастады. Тукым ceyin еткен жердщ топырагын шукы- лап керш, алыска узанкырап барып, гаерлеп отыра калып, топыракты тагы казды.
Осылайша б1здщ кешей тукым сеyin кеткен клеткамыз- ды да барып кердь Кайтып келд1. — Осы багыттарыннан таймандар! А н а у иттер кусап акымак болып журмендер! — дед1. Галифел1 сары шалбарынын калтасынан «Ш ипр» ейршен босаган шишаны алып, алаканына кек буйра на- сыбайды уйе толтырды. Астынгы ернше тенкере салды. Насыбайдын ащысы етше еткен сайын ернш кымкыра тусш, K63i уыттана берда. К унге куйген саргыш касын ке- зек-кезек кагып тастаганда басындагы сейз сайлы сур кеп- касы кимылдап кета. О л Кадыр мен Толяга жакындап барды. — Сендердд сотка берш, турмеге жаптырып журуге каз1р уакытым жок! — деда. Ана eneyi темен карады. — Екеущ де жап-жассындар. Сендердаде комсомол дейда, комсомолдан садага кетшдер! — Не боп калды, жолдас директор? — деда Виктор. Bi3 Сардардын мунша ашуланганын аздап сезсек те, эдатусшбей турганбыз. — Не болушы едй Тукымньщ ж узш жасырмаган тым курыса! Жердан бетше ceyin барады. Bi3 6ip уыс таза тукы- мга зар болып, малымызды сатып борыштанып, бидайды сонау Костанайдан тасып журсек, мыналар оны жерге емес, ж елге шашып барады. Директор насыбай суын сыздыктата туюрда. — Тагы да бейте алмакшы, бейгеде бастарын калгыр- лар! Атаннын басын аласын ендИ Тайып турындар совхоз аумагынан! Ана eKeyi ундемейда. Козгалмайды. Темен карайды. Ehceyi де Виктор мен мен сиякты. Ж ак жундер1 урпшп ескен. Кездер1 шущрейген. Аягы н келеда. Кимайсьщ. — Япыр-ау, бесе, байкаймын. Тракторы ракеташа самг- айды-ау! Ж ок, жолдас, м е т алдай алмайсьщ. Жалтыратын- дар табандарынды! Ж а у да булай ютемес. Жаудан жаман- сындар сендер! «Кудайым-ау, маган да арнап айтып турган жок па?» — деймш мен iuiiMHeH. — Мен де дискшерда кетерш коймакшы болдым-ау. Мен де жаудан жаман болганым ба?!. — А у , шырактарым, KiMfli алдайсындар? — дейд1 куйшгеннен сез таба алмай тутыккан директор. — Меш - < . 169 —
алдайсындар ма? Ж е, б ул менщ ermiM емес, елдцу гой, сендердиа гой! Ертен ещц мына жерге не шыгады. ♦Апыр-ай, ещц болмаганда мен де маскара бола жазда- дым-ау. Менде де ел1 тук акыл жок екен гой*. — Мунша жерге егш шыкпай калатын болды гой. Ко миссия шыгарып, сендердщ будан бурынгы клеткаларын- ды да тексеру керек. — Бурынгылар мундай емес, бугш гана... — дещц Толя. — Кеше бейгеге елу сомалып, арак-шарапшпщареп, кара басып... — дейдд Кадыр. — Атауынды im арак шгаей! — Директордыц eerie сай ды сур кепкасы астынан бедене турткендей кимылдап кетп. А л сур кепка жаппаган желке шашы кушрешп, магниттар- ткан шегелердей кетеринп барып, кайта жапырылды. — Жерге алтын ceyin, такырды сипалап калатын бол- дык. Б ул калай? Кайтып дат1шыдайды булардьщ? Сендерге несш айтыптурмьш? Айда! Марш! Тракторга тимендер. Тай- ып турындар! Жульшдарын жульшып кетпей турганда. Кадыр бедененщ куйрыгындай кыска кекыпн уйпалай- ды. Толя мурнын жш-жш тартады. EKeyi де жерден кез алмайды. — Кетщдер, кет деген сон! Оларда ун жок. Олар кимылдар емес. Оларды жаман- шылыгы уш ш жер-ак жазалап, кара топыракка екеуш кимылдатпай кадап койган сиякты. — Кет! Мен сендерда керш тура алмаймын! — Директор- дын акырган даусы менщ ойымды белш ж1берда. — Мен шмге айтып турмын! — Директор курым етж киген он аягымен жерщ Teyin-Teyin калды. Онын бул кайарынан 6ip сетке жер де сескенш, езшщ туткындарын абайсызда босатып алган сиякты еш. 0йткет анау eneyi селк- селк етш, орындарынан ыршып туеш, шегшшектей берш. — Кудайдан коркып, адамнан уялмаган, туге! Сендерге уят буйырмаган! Бас жылдам! — деп Сардар айдаланы нускап, он колын сермеп калганда, каракек кителшщ кол- тыгы тМсшен дар-р-р етш какырады да кетть — Т1фу, безобразие! Букьл Аркалыктан шак кестем табылмайды, — дед1 директор лезде бала кусап кулагына дешн кызарып, енгезердей денесшщ ебедейаздшне e3i ыкгаи- сызданып.
Б1рте-б1рте кезшщ уыты тарагандай бодцы. Аксары жуз1 езшщ бурынгы ренше келда. «Шипрдан» босаган шишаны галифеден тагы суырып алды. Б ул ж олы кек буйра насы- байды алаканына уйш салган жок. Bip шымшым салып, са- усагымен мытып-мытып, кос танауына апарып кушырлана тартып-тартып ж1берд1. Жасаураган конырша козш таре жумып, танауы делдиш, аузымен ауа жута алмай 6ipa3 ашып турды да, айналаны жащырыктыра тушшрш-туширш алды. Анадай жерде жолдыц жагасында, былтыргыдан калган 6ip шемеле швптщ уетшде калгып отырган каракус сонда калбан етш канатын кагып барып кайта отырды. Кызгыш кустардын кикулаганы еепледа. Ж о л жагасын да калган кызгалдактардьщ басы ш ле берда. Маубас суыр- лар кара тумсыктарын квтерш ауаны шскелейда. Аспанды ауыр булт торлай бастады. Туйдек-туйдек булттар сапы- рылысып, денбекшш, аунап туеш келеда. Формасыз кара двулер 6ipiH-6ipi сыгымдап, 6ipiH-6ipi саз балшыкка илеп бара жаткан сиякты. Двулер 6ipiH-6ipi урганда аспанда алты батпан тротил жарылгандай шатыр-шутыр ете калды. К ун курйреда. Директор Кадыр мен Толяга: — Айда! Тракторды ж урп з! Сендермен кешн баскаша свйлесем. Комсомол жиналысында сейлесем. А л eeip токта- ма,— деда. Булттар алдамай ма дегендей аспанга тагы карады. Сардар машинанын кабинасына отыра берш: — Енд1 акымактык жасамандар! — дедк Кадыр мен Т оля сеялкалардын дискшерш Tycipfli. Алгаш кы тамшылар келш жетть Кызгалдактар куанг- аннан ceKiprici келгендей тынымсыз тербедш. Директордьвд неге тез езгергенше туеше алмай келемш. Кумакшы болып еда. Куган жок. А ш уы акырган ак боран- дай айбарлы еда, тез басылды. Гажап адам. К арл Казимиро вич айтып еда: мен согыс-тещз флотынын тещзннс1мш, ал Сардар Оспанович гвардия лейтенанты деп. Сардар Оспанов 03 батальонымен Днепрден ©Tin аргы жагага шыкканда б1рден уш жершен ок тт п тк Bipi басынан, 6ipi колынын булшык етшен. А л ушшш1 ок офицер белд1гшен етш ба рып омырткасынын арасына турып калыпты. Мунын берш 6i3re тунде палаткада жатканда Карл Казимирович айтты.
Сонда гвардия лейтенанты ез канына шыланган кара топыракты уыстап жатып: — Оттен, асыл жер! CeHi адамнын Кызыл канымен емес, адамнын мандай тер1мен суарар ма еда! — деген екен дейда. Сардар Оспанов сол арманына енда жеткен адам. Директордын алдында ынгайсыз болды. Сондай адамды алдау — онбагандык. М е т де тулен турте жаздады. Япыр- ай, кеше гана Кадыр мен Толя букш совхоздын мактанышы еда. Агашты ecipy ушш он ж ыл керек, кесу ушш бес-ак минут керек дейда. Абыройга ие болу ушш кеп енбек керек, ал оны тегш алу ушш 6ip соске жетш жатыр екен. Адам, cipo, 6ip минут та ойланбай тура алмайды гой деймш. Сен ешнерсе ойламайын десен де, сананын oftreyip 6ip тукшршен елдекандай 6ip бейнелер, He6ip сездер, неб1р ауендер калкып шыга келеда. Ештенеш ойламайын деп кезщда таре жумып алсан. да, кещлщде кемтркосактын сан алуан бояулары, ом1рде болмайтын кандай 6ip гажап су- реттер турады. Kaeip де солай. Мен комбайнньщ уетшде келемш. Еш- тене, ештене ойламайыншы дедам ез1ме озш. Кайтер екен деймш. BipaK орак жер кауып, кедар-будырга кадалып кал- масын деген 6ip кудш басымнан шыкпай койды. Шомеле- лер катарынан оте бергенде сабан тастагыш педальды аякпен басып калмасан болмас деп турады тагы 6ip ой. Сонын езшде шимнен «симфония», «симфония» деп ай- тып келе жатканымды андамай каламын. Симфония... Ваг нер... Аты к1м еда? Ричард. Жок, Рихард. Рихард Вагнер. Немдатщ улы композиторы... Е-е, несш айтайын, университетте жургенде 6ipa3 нерсе бипп калып едам-ау. Кей кундер1 оку залынан шыкпай, Бет ховен, Бах, Чайковский женшде жазылган ютаптарды окып, унаган жерлер1н Kemipin жазып алушы едам. Кайран университет! Ертедеп студенттер университетт1 «alma т а der» дейда екен. Онысы «ак сутш берген ана» дегеш болса керек. Ана болмады гой маган ол. Симфония... Вагнер... Бул неге кайта-кайта ойга орала береда екен? Токта, токта. KiM ед1? KiM айтып еда? 0итеу1р
улылардын 6ipeyi «Вагнердщ симфониясы — кцуге болатын алтын» деген. Симфония... Алтын... Е-е, ендатусщщм. 0з1мнен ез1ммырс е т т к улш ж1берд1м. Айдалада жургенде симфониянын, Вагнердщейме туск ет несядесем, енпменщ 6epi алтында екен гой. Мен алтын дариясынын кемес!мен дуниенщдел тебесшде келе жаткан жокпьш ба каз1р! Алты н дария. Симфония — iiuyre болатын алтын. Мен алтын дариясынын тесшде ж узш келед1 екенмш. Осынау квктемде езш 1з тукым сепкен жердщ дариясы. То- лкиды ол, теб1ренеда ылги. Ж а л-ж а л болып, жапырылып барып кайта кетерьлгенде, сэры алтын ж алт-ж алт ете калып, ж асы лданы п кетед1 де к у р е ш т е б ер е д ь С ол курещткен кушнде ж упрген толкын загон шетше жетедь Ол шетте удайы суыр аулаган 6ipey ж уредь Суырлар каз1р шшен сирен шыга бастады. Будан былай мулде шыкпай шшде жатып алады. Суыр аулаган адамды жаныннан б1рнеше рет кордам. Каудай боп вскен уйпалак шашы мен кабасакалдын арасы- нан ашулы квз1 косауыз мылтыктьщ аузындай суык карай- ды. Жаздьщ ыстык куншде де аягына жамаулы пима кшп алып, ер жерге какпан курып, суьфлардьщ майы шыккан TepiciHкунге жайып, ез1мен-ез1 болады да журедь Оны керген сайын квктемде Карл Казимировичтщ айтканы eciMe туседа «Асыкпа, ел1-ак арамтамакты арамтамак аулайды», — деп едаол. Bi3 алгаш е ю ж уз 6ecmmi клетканы ора бастаганда, осы суыр аулаушы кабасакал анандай жерде турып айкайлап, менен: — Ей, жолдас, орталыктагы дукенде «тройной одеколон» бар ма екен, бищщ бе? — деп сурады. — Жок, бишеймш, — дед1м. «Тройной одеколон» бар ма, ж ок па деп 1здеп керген шм бар оны. Тек Виктордан 6ip рет кергешм бар. Оныц бетшщ 6e3eyi кебейе берда. Соган жагып жургенш байкап едам. Суыр аулаушы маган суык карап, кете барды. «Ж о л дас» дейдь Негылган жолдаспын мен оган. Кырманда адам жетпей, бидай кыза бастады. Муньщ журю1 мынау. Тагы да «тройной» сурайды. Оны кайтед1 екен? Айдалада журш, устше т с с у куйып ала ма?
Рас болса, осы суырларды 6ip замандагы Карынбайдын малы десей. Дуниеге тоймаган саран бай кара жерге бой- лай-бойлай Kipin жок болтан сон, онын жер бетше шымал- дай каптаган малы суырта айналып кеткен десед1 гой. 0 йтеу1р анау какпан койып журген кабасакалды коргенде, кайта Tipuiin келген Карынбайды кергендей боламын. Орак басталгалы он кун е тть Виктор екеум!зд1н еннтйзге езш1з жоктан бар тып жендеп алган «СК-3» ти- ген. Квктемде тукым ceyin болтаннан кешн, 6i3 6ip айдай шабындьщта журш, шеп шаптык. Орталыкка кайтып кел ген сон, директорга Kipin комбайн сурадык. — Сункарларым, комбайн жок Kaeip, — дед1 Сардар Оспанович графин толы кызыл шайдан 6ip стаканын куйып ншп. — Комбайннын 6epi жолда. Bi3re ж уз е лу комбайн келуге т т с ей. Bepi де зауыттан жана шыккан. Директор улкен устелге витерите тусш басын тукырай- тып коп отырды. Кабинет кабыргасынан 6i 3re буршак ей р уй н шeбepлepi Кавун мен Чеканова карал турды. — Аулада елу-ак комбайн тур, — д ей Сардар Оспанович калгып кетш кайта оянгандай, басын кетерш альш. — Онын бершщ neci бар. Олардан алып бере алмаймын. Жанасын кутуге тура келедк Жанасы кашан келей, вл{ белгкдз. — А л сол ауладагы елу комбайннан езге комбайн тауып алсак, берейз бе? — дед1 Виктор. Квкнпл квз1 кулана кул1мс1рей. Beeeyi кете бастаган бетшде кан толкьш ойнады. — 0зге кандай комбайнболушы ей? Не дел турсын, шыра- Директор жайлаудай жазык мандайын жиырып калып ей, желке шашы куд1рейш кетер1лш барып, кайтадан жа- пырыла берй. Магнит тарткан етжшшщ шегелер1 сиякты. — Уэде болсын, — д е й Виктор аксия тусш, директорга колын усынып. Директор тусше алмай, анырып 6ipa3 отырды. — А л , болсын-ак делж. Мен бишеген комбайнды сендер тапсандар, жарайды. Сардар Оспановичтщ куректей алаканьгаан Виктордын елеуетп колы да квршбей Kerri. «Япыр-ау, б ул неге Кажымукан болмаган», — деймш imiMHeH. «Спортпен неге айналыспайсыз?» — дел сурагым да келдь —С . 174 J>—
BipaK оньщ орнына: — Сардар Оспанович, согыста «зб е н Бактияров Сауран деген nici 6ip re болган жок па? — деп сураганымды ез1м де бшмей калдым. — Бактияров Сауран дейсщ бе? Бактияров... Бактияров... Ж ок , бьлмеймш. Едамде ж ок. Б олса болган шыгар... битеймш . 0кен бе еда? Курск догасында дейсщ бе? Есшде Сол сотте о л маган карауга жаскангандай, кез1 тайкак- сып терезеге карады. Koei жасаурап калгандай кершда. А л менщ кез алдыма Днепрдщ аргы жагасына батальонды ба- стап етш, б1рден уш ок тиш кулаган лейтенант келе калды. Жас казак офицер! езш щ ыстык канына шыланган топы- ракты уыстап жатканын керемш. «Уа, дуние! Осы жерд1 снаряд т1дг1лемей, кедами сока т-ici тьлгьлесе гой... Уа, жер- ана, с е т канга бегспрмей, денге бекйрер ме еда. С е т адам- нын канымен емес, адамнын ащы тер!мен суарар ма еда!» — деген сезш естимш. KiM б1лед1, менщ екем Сауран да осылай деген шыгар. — А л , сункарлар, кене, жумыстарьща барындар! — деда Сардар графиннен кою кызыл шай куйып imin. О л енда жанагы 6ip терезеге карап, кез1 жасаурап отырган адамга уксамай калды. — М е т кутш отырган адамдар кеп... TeMip. 0Л1 бояуы кетпеген TeMip. Енда-енда тоттана бас- таган TeMip. Тот басып, mipn бастаган TeMip. TeMip де адам сиякты. Онын да жас кез1 болады. Оньщ да курыш кайрат- ты кез1 болады. О да картаяды. TeMip де адам баласы сиякты жердщ перзенть Онын ана- сы — жер койнындагы KefliMri кара тас болады. Тасты мещреу, мылкау, жансыз деген адам кателеседь Тас та тол- ганып, толгатады. Тастан сонда TeMip туады. TeMip де сейтш адаммен 6ipre тынды кетеруге аттанады. TeMipлер д щ де зираты болады. О лар да елед1 гой. TeMipлер влген кезде адамдар оларды ауы л сыртындагы арнаулы зиратка апарып тастайды. Олардын йншде кар- тайып каусап би-кет де бар, eMipi кыска болып, кыршыны- нан киылганы да бар. Виктор ауыл сыртында жаткан TeMip уйшдалерше карап кеп турды. Астынгы ернш тютелеп, басын шайкай бердь — «СК-3» 1960 жылы шыккан зауыттан. BipaK канкасы гана калыпты. Кене, осыган жан б тр еш к , Орал, — дедь 175 J> —
Арада 6ipHeme апта етш, егш орагы басталар такта, 6i3 вз1ш з курап ж урпзген комбайнга Minin, тещз тесше карай жузш кете бардык. А л кеше Виктор тобыгын шыгарып алды... Комбайн мотор гурьлшщ ыртагына сай 6ip орында булкшдеп билеп турган сиякты едь Шнехтан лакылдап аккан бидайга толып болтан машина жылжи 6epreHi де сол болатьш. Жанармай куйган бакты ашып керш, Виктор ком- байннын устшен жерге ceKipin тусть Т1зерлеп барып кулап, орнынан тура берд1де, он аягын кушактап кайтадан отыра кетта. Упияз шайнап алгандай бет-аузы бузылып, ещ кукыл тартты. Май-май болтан кос кольшен тобыгьш устал калды. — О не? Не болды? — дел жанына жетш барып, тобыгы- на жармасып ем, кол типзбей шыр-шыр еттй — Шынымен шыгып кеткеш ме! Виктор таты турмакшы болды, шыдай алмай кайта отырды. — Сынык емес, ейтеу1р, — деда. — Кап, машина да кетш калды-ау, медпунктке жету ке- рек, — дед1м мен загон басына карал. — Мен медпунктке бара алмаспын. Онда барып, даршердщ зорлауымен б1рнеше кун аурухананын тебесше Tyicipin жатар жайым жок. — Сонда не кггемекинсщ? Шыккан аякпен жумыс icTeft бересщ бе? — Жок, аякты орнына кайта салу керек. Кэне, Орал, мен шалкамнан жатайын, сен 6ip колынмен екшемнен, 6ip кольщмен аяктьщ басынан устал тартып кал. BipaK б1рден тарт! Виктордьщ айтканын датеп, табанымды борпылдак жерге Tipen турып, ауру аякты тартып калып едам! Виктордын кулындай шьщгырган даусы 6ip-aK шыкты. Мен бурын оны етшен ет кесш алса мынк етпейтш ж шт шыгар дел журсем, кайдаты 6ip шыккан тобыкка шыдай алмай, шыр-шыр етеда. Не icTepiMju б1лмей, онын ауырган тобыгын сипаламак болып колымды соза берсем, Виктор бурынтыдан бетер бебеулетта. — Киналма, Виктор, мен машина тауып келешн, дершерге жетешк! — дедам.
Ол астьщгы ернш кегергенше тктеп, кезш таре жумган куш басын шайкады. — Ешкайда да барма! Ек1 колымен жер Tipen, аягын созып ж1берш, шалкалап 6ipa3 отырды. Ж укалан енд аспанга карады. Аспанды булт торлап келе жатыр еда. Булттар алыстан артынып-тарты- нып арып-ашып жетш: — А л еши осы жерге 6ipaa тыныстап алайык! — дегендей кезбе-керуен токтап, шудалы кереметтер шегерьле бердь Жанбыр жауар, cipe. Оньщ жауганы каз1р кып-кызыл зиян. Кектемде тшеп жаудыра алмаган жарыктык енда ем1рене калыпты. Виктор турегеп отырды, тобыгы шыгып кеткен аягын абайлап бауырына жиып алды. Аягынын басын жерге нык- танкырап тосей бердь T ici шыкырлап, K03i ж алт-жалт erri. Он колынын жудырыгын туйш жогары котере бердь Мен онын неге бекшгенш енда ангарып, колын устай алмакшы болганым сол еда, балгадай жудырыгы сол аягынын шыгып кеткен тобыгына барып солк ете согылды. Сол куйшде eKi буктелш отырып, кос колымен жер Tipen турегеле берда. Турып барып, кайта к улап кетердей тэлт1ректен- Kipen калды. Сол аягын сылти басып барып, журш Kerri. Ж упрш жетш, колтыгынан устадым. Мандайынан бурк ете тускен тер бетшдеп тозанмен шыланып, атызданып ага берда. — TycTi, — дед1 Виктор. Комбинезонды шешш ж1бер1п, жаланаш етшдеп кок майканы сыпырып алып, ортасынан дар етшзш как айырып маган устатты. — Катты кысып байла! — деп аягын тосты. Тула бойы дар-дар erri. Шып-шып шыккан тер эл1 басыл- мады. Typi кукыл тартса да, ашык аспаннын 6ip пушпагы- нан киып салгандай кекшьл K03i жайнады, жауыннан сон ж ол жагасында жеуд1реп туратын шашыраткынын кокшш гул ! сиякты. Bepi коншден гой деймш. Онын козше мунша соуле берш турган кешл гой. Жанагы 6ip жазатайыммен куресте 03i жещп шыккан сон, кеньда гулденген сиякты. Онысы козшен керннп тур. — Жанбыр жауьш кетпесе жарар еда, — дедаВиктор туне- ре тускен аспанга карап. 177
— Сен рульге отырмакшымысын, Виктор? — Еши калай ойлап едщ? Мен ундемедш. Виктор тунп сменада, кунда — мен куш бойы комбайн устшен туспей калжыраганым рас. BipaK мына жагдайдан кешн Викторды жалгыз тастап кету орын- сыз сиякты кершдь — Мен ж урпзе турсам кайтеш? Аягьщньщ ауруын аск- ындырып аласын гой. — Мен бе? Негылган ауру! Мше, кара! — деп Виктор анан- дай жерде жаткан кара ш елек п елг!де шыгып кеткен аягымен канк депзш теуш кеп ж1берд1. Кара шелек оншак- ты адым жердей сабан шемелестщ устше барып топ етть — Гол! Виктор меш капсыра кушактап алып, шыркебелек ай- налдырып-айналдырып ж1берд1. — Ах, Орал, Орал! «Вернись!» Уйыктайын десем даты, кепке дейш кез алдымнан Виктордын ез аягын 03i урганы кетпей койды. Шатыр па- латканын алакандай жершен жамырап жулдыздар керщт. Кешю булттар кешш кеткен. Менщ жанымды жулдыздар мазалап, уйыктап бара жатканда туртюлеп оята беретш сиякты. Алакандай тесж — кшз уйдщ тундаг1 тер1здес. Сол тунджтен карап жатырмын. Блез Паскальдын бей- шаралыгы ойыма туседа. 0 з заманынын улы галымы, ipi философы гой ол. Сейте тура аспанга кайта-кайта карап альш: «Осы аспаннын уназдил меш урейленд1ред!!* — деген Аспанды ундемейш деп калай кателескен. Жулдыздар ше? Олар аспанга Lnin койган сансыз жез коныраулардай емес пе? Олар 6ipiH-6ipi тер>бетш сьщгырлаганда аспан асты тангажайып ундерге толып, жер бетше айдын елс1з шугы- ласымен 6ipre музыка да тегЬпп турмай ма! Белк1м Пас каль заманында жулдыздар коныраудай сыкгырламаган шыгар. Ол кезде уназ-тшыз, урейл1 мешреу болтаны рас шыгар. «Вагнердщ симфониясы iiiiyre болатын алтын* деген-ау. Жулдыздар симфониясы шыгар сол Вагнердщ музыкасы. Bip кезде Вагнер де осылайша айлы тунде аспанга карап жатып, жулдыздар конырауынын кушн тындап, соны жан- таласа нотага туйрген шыгар. 178 ^ —
Жулдыздар алыстап, булдырап кете береда, кез алдымда тагы да ез аягын e3i урган Виктор турады. Жулдыздар сим- фониясы тен ауруын елемеген кезиз, ер ерлж тщ гимншдей тун тыныштыгын бузып аскактай шыккан комбайн сары- нымен ундесш жатты. Осы 6ip гажайып суреттердщ арты шым-шытырык туске айналып бузылып Kerri. Жулдыздар ж улды з емес, сэры су- ырларга уксап, аспанмен тым-тыракай кашып ж ур екен. YcTi-басы Kip-Kip кабасакал, сабалак шаш адам суырларды куып барады. Суырлардын вркайсысынын сонынан: «Трой ной одеколон бер! Тройной одеколон бер!» — деп ж упредь Танертен уйкыдан турып, 6ipa3 жатып: — Осындай да туе болады екен-ау, — деп ез1мнен оз1м танкалдым да комбайнга ж уп рш жeттiм. Виктор тан ал- дында рана келш тесегше жаткан екен, менщ кеткешмда сез- ген жок. Кун шыкканнан кайнай шыкты. Тан азаннан шырыл- дап турган бозторгайлар кершбей Kerri. Кез ушында, зау бижте булдырап, баяу калкып кырандар рана журда. Клет- канын солтустпс жарындары ашык алкаптан анда-санда суыр ауларан кабасакалдын карасы кершш калады. Кырман жактан заулаган машиналардьщ сонынан шуба- тылран шан солтустпстен соккан баяу желда ыктап барады. Машиналар улг!рмей жатыр. Сощ ы кундер1 кемекке тш п Аркальщтан, боксит рудниктершен «Татра», «К Р А З », «М А З » деген алып машиналар да к е л т тур. Руда тасуга бешмделген деулер енда ак бидай тасып, улглре алмай аптыгып жур. Алы п экскаваторлардын тонналап салган жугше уй р ен т калган «МАЗ»-дар комбайндары шнехтен саулап аккан ак бидайды еуел1 азсынган сиякты еда. Енда тасып у л г 1ре ал май еуре. Осыны керш мен: «Жаса, Торгай!» — деймш. 0з1мнен 63lm елен айткым келеда. Кез алдымда кесипп, Виктор 1здеген Тэтис Торгай тещз1жаткандай болады. Сонда барып: «Япыр- ау, шынында да будан миллион ж ыл бурын осы жерде Тор гай TeHiei дел осылай толкын атып шалкып жаткан шыгар, е!» — деймш. Б ул ойымды комбайнмен «Г А З -6 9 » машинасын каптайластыра келш токтаран Сардар Оспанович бел!п ж 1берда.
— Ив, Сауранов, аман ба? Комбайынын бузылмай журш тур ма? — Бузылган жок, Саке. BipaK аккумулятордын кышкы- лы таусылатын Typi бар. — Сол кырсык кышкылдын ауре-сарсанында шапкылап журмш мен де. Кышкыл жетпей каз1р упшпш белшшеде бес комбайн токтап тур. Туннен турып Аркалыкка бардым. «Сельхозтехника* кос колын мурнына тыгып отыр. Кышк- ы л жок. Кудайдын зарын кылдым. Ол облыспен сайлесш жатыр. Кайткенмен келш калар куткен кышкыл. Директордын сепз сайлы кепкасынын астынан тер сау- лады. Каракек диагональ галифенщ делдиген кос еркешш шан тутыпты. Директор енкешп соны какты. Кителш шешш алып кагып жатканда, тер сшш су болтан ак майканьщ омырауына кедами «аулын кайда, суын кайда» атты кызыл коныз конгандай болды. Директор е л и конызды саусагы- мен шертш ж1бермекцп еда, б1ршен сон 6ipi тагы бфнеше Кызыл коныз катар-катар келш кона калды. Сонда барып директор аз мурнын устай алды. Саусагы кызыл канта боялып шыга келш. Басын шалкайтып ж1берш 6ipa3 турды. Отан кан тыйыла койматан сон, журесшен оты- ра калып, жерге тамшылатты. Бидайдын сэры сабагына тырс-тырс тамган кан шакшитан кун саулесшен шагылы- сып алкызыл лагы л тастай жалт-жулт етй. — 0Mipi мурным канап кармеген адам едам, — дед1 ди ректор тайдын жалындай кузелген бидай сабагына карап отырып. Сонда мен Сардар Оспановичтщ Днепр жагасында уш жершен ок тшп кансырап жаткан шагын казге елестетт1м. «Днепр жагасы есше ту сп ме екен каз1р?» Украина жершщ топырагына каны сщш жаткан сол 6ip сурапыл кез есше туспеш-ау, cipa. 0 йткен1 галифенщ кал- тасынан дастаркандай ак орамалын суырып алып, танауы- на карайып кан катып улпрген мурнын суртш турып: — Мына куннш ыстыгы-ай! Ау, Сауранов, сенш комбай- нында шатыр жок екен гой. Кун атш кетш алесщ гой! — деда. — Ештене етпейда, уйренш кеттж гой, Саке. — Жок, булай болмайды. Мен каз1р Карл Казимирович- ке айта барайын, басына коленке орнатып берсш. Айтпак-
шы, анау корпи клетканын айналасы сокамен айдалмаган екен-ау. Тез жыртып тастау керек. Айткан жердей аулак, ерт шыгып журсе киын болады. Карл Казимировичка тап- сырамын. А л сен токтама, Сауранов. Мен устап калдым гой с ет . бкенищ фамилиясы к ш efli сенщ? — Бахтияров. Сауран Бахтияров. — Сауран Бахтияров. Сауран Бахтияров... Ж ок, ес1мде жок. Кш бшеда, мумкш 6ipre де болтан шыгармыз. Коп уакыт е тй той. Сонда тутан бала мше, енда езш1збен б1рдей болып турсьщ. А л жаксы, Сауранов. Директор кете барды. Жана мурны канатанда Днепр жа- тасын есше алмаганы маган унатан жок. Heci кетед1, 6ipa3 уакыт еткенда еске алып, энпме айтып отырса! Зорыгып, мурнынан кан кетап ж у р г е т де осы асыгудын Kecipi де. Айтпакшы, асыкпаса болмайды екен гой. Мундай мына шыжыган ыстыктын арты жауын-шашынга айналып кету1 мумкш. Октын-октын булт торлап калып жур. 0He6ip куш носерлетш отш еда, содан б т к бидай жытылынкырап та калды. Булттар жауамьш лесе де, жаумаймын лесе де ездер1 бшедь Оларта eeipme кударетта адамнан OMip жок. Кеше кешке Виктордын аягы шыгып кеткенде де жауайын-жау- айын деп турып-ак жаумай Kerri гой. А л Виктор болса кун жауып кетеда екен деп сонша асыгып еда. Булттар eeipre ecipin тур. Кектемде жалынсан да жау- майды. Енд1 керекйз кезде Kecipi тиедь BipaK булт та адам- нын ашса алаканьшда, жумса жудырыгьшда туратын кез келер-ау деймш. Адам асау озендерд1 ауыздыктады, адам- нын алдында аскар таулар да ток турады. Адам алыстагы Айта ж ол салып жатыр. Bip кезде булттар да бугалыкта- лады. Адам каласа тана жауып, каламаса жайымен журетш болады... Кенет корпн клетканын терккей жагасынан ашык алк- аптан кек тутш кершбегенде, мен бейтертш булттарта южше берер ме едам, ы м бшсш. Нетылган тутш? Бэлк1м, сатым шыгар. Кун оте ыстыкта естш 6ip сатым ойнайтыны бола ды. Жок, тутш коюланып, аспанга котершда. Шанкай туе. Бул уакытта журт тамактанушы ед1, apbi-6epi жур1п жат- кан машиналар да кершбейда. 0рт болмаса и п еда! Апыр- 181
ay, мына бидайга тисе тажал гой. б лп д е сол жерде суыр аулагыш кабасакал журген сиякты ель Кершбейдь 9рт кой! Шанкай тусте кып-кызыл оттар тусш езгертш, сары жездей боп кершедь Кокке котершген тутйц де са- гымдай ойнап, в дегенде адамды алдайды. BipaK от шалган жер кап-кара болып калып жатыр. Сол кара такыр гана бар шындыкты ашып салып, 6ip сумдыктьщ болганын ангар- тады. Комбайннан тусш тура жупргешмда езш де б и тей кал- дым. Сасканда колыма ештене де йикпедй Клетканьщ аргы шетше шыга келсем, efleyip жер аумактанып карауытып калыпты. Бой жасырган бозгылт от кемшршаш кау meirri лезде жалмап жан-жакка жайылып барады. Жанушырып Kepi жупрш, комбайннын бушрше курса- улап койган балонга жармастым. Жуан болтпен б ек тлге н балонды туткасынан тарткылап ем, шыга коймады. «врт болса кайтешн» дегендей, былк етпеда. Cipe, шан-тозан то- лып, катты кептелш калган болар. Шыкпады. Ключпен бурап жатуга коп уакыт керек. Кайтсем екен? Кырман жактан eiu6ip жан кершбейда. Тутщщ ешкайсысы байка- маганы ма? Апыр-ау, енда кешжсе, от бидайга, клеткага тиетш болды-ау. Колыма узын шыбыктардан жасаган сыпырткы мен жаман купэйке тусть Оттын шетше ушып жеткешм сол едц ащы тутш колкамды атты. Аптаган ыстык лептщ табы бипндЬ «Арсаландап келе койыпсьш гой. Не жок саган!» — де гендей еш селеу басын шалып, шапшып сумандаган от. — Не жокты кврсетешн саган! — деп май-май купвйке- мен ирелендеген отты салып-салып калдым. Ол вшш, орны быксып кала берда. BipaK о л мен урганда жалт берш, баска жакка ыршып тускендей, алдьщнан тэты шыга келеда. врттщ де вз aztici, вз шабуыл тактгасасы бар сиякты. Кау шеп, кемшршаш селеул1 алан аумактана жанып барып, ушшрлене туей де, бидай тактасына карай ушбурышта- нып жылжыды. Ж е л жок, сонда да бидай клеткасына карай лап койды. Б ул не? Ары карай, ашык далага карай кетсе кайтеда? Кас жау ма, не боле бул? Уш ирленген жерш барып сабалап жатырмын. Era жагьшды орап алып, как жарылып журе 182 —
береди. Ертегшердеп айдаЬарлар сиякты, 6ip басын шауып тастасан, 6ip басы ecin шыга келетш кереметтщ e3i Tepi3.ru. Еткызумен байкамаппын, суйретпеден кызу етш, таба- ным куйе бастады. Соккыга жыгылган от жанталасып май- лы купейкеге жармасты. Ж ерге токпактап жатып, сендарш алган сиякты едим, май сщген макталы купэйке лезде кайта тутанды. Жанып кеткен купейкеш тастай берш, жанушырып сы- пыргышты 1здедам. Жана комбайннан ала келгешм анык еда гой. Кайда калды? 0He6ip куш оны сары мотоциклше енгерш Карл Казимирович екелш 6epin еда. Шыбыктан жасалган узьш сыпыргышты ала бергешмде, кез1мнщ алды булдырагандай болды. Каудырак ак селеуд1 май тамызьщша жалап жеп бара жаткан жалкын сары от емес, сансыз суырлар сиякты. Менщ узын сыпырткымды керш, жан-жакка тым-тыракай каша женелда. Кез1мнщ мунша булдыраганы Heci! Ойпырмай, мына сасык сары суырлар жуз-жузден ж уп рш барады гой би- дайга карай! Оларды ел1 бидай жемейда дейтип кайда? Мен не, сандырактап барамын ба? Негылган суыр? ©рт кой бул! ©не, анау удшйр ш ей егшге жакындап калды. Bipep каргыса бидайга тиеда. Оганкалай жеткешмдабшмеймш. Кулаштап сабалап жа- тырмын. От шегшгендей болады. Шалажансарланып жатып кайта TipLmn кетеда. Ty6ip-Ty6ip кемтршаш лап деп лезде жанып, кул1 улгалдеп агарып барып, акыр Ty6i кап-кара кем1рдей боп шыга келеда. Кара тутш бьщсып жатады. ©рттщ 6ip пушпагы менен он метрдей жерден бидай клет- касына карай ж улка тартты. Тура умтылдым. От пушпак сескенгендей еда, 6ipaK бурынгы келген жершщ сары жа- лыны шапши Tycri. Оны барып сабалап жатканда, ар жак- тан тагы 6ip от ойнактап б уш р лен т шыга берда. ©рт енд1 бурынгы тактикасын езгерт1п, 6ip жерден емес, б1рнеше жерден жулкынып касарысып каптап келеда. TbiiM Tin емес, ауызга сыймай тынысты бйеп, iciHin ба рады. Bip жутым су-ай ш!ркш! Толкынын керш жан дуни- ем теб1ренген Кулан езеш кайдасын? Алы ста да емес, енеу 6ip жерде агып жатырсын гой. Бурылсан кайтт1 6epi карай! Жанталасып олай 6ip, булай 6ip ж упре-ж упре басым айналайын деда. Кез алдыма уп-улкен сап-сары шар турды 183 J>—
да алды. Жанган от, лаулаган ерт жан-жагынан камалап влг1 шарга жакындап калды. Шарга от тисе, галамат бомба- дай жарылмакшы. Мына жердщ топырагымен 6ipre менщ де суйегш аспанга ушпакшы. Ай, атака налет талйз жау! Акыры жеттщ бе тунып турган бидайга! Сол жерге карай окша атылыппын! Шыбык сыпырткынын калдыгы селдареп, таркатылып Kerri. От ти- ген бидай галамат казанга тускендей шатыр-шутыр атыла берда.- Балак жагы балауса, коктеу болган сон ба, от жалын- дай шапшып бидайдын масагына каргыды. Сары мурттар спирт тамызып койгандай тыз-тыз жанды. Кос колыммен жердщ топырагын карпып алып лакты- рамын. Колым кол емес, курек сиякты. Катып, кабыршык- танып калган топырак, тырнак кебелерш лезде алып туей. Кос колымнан кан саулап кетть Апырау, баягыдан 6epi калай еске туспеген, уепмде ком бинезон бар екен гой. Кырсык кылганда туймесшщ кебш карашы! Осындай туймеи кеп кшмда кайдан керш ем. Е-е, Нэллидщ Кызыл ала бомази халаты гой. Лагнат аткан комбинезон! Бар кушшмен омыраудан алы п тартып калыппын. Комбинезонмен сабалаган от ускынсыз сарыала тебет сиякты, арс-арс етеда. Урган сай- ын кансылап, карсы шабады. Балактан алып, теске шаба- ды. Ж ок, бул от емес, бул жаны бар 6ip керемет болса ке- рек. Шалкалап кулап барып, калын бидайга аягым оралып, кайта турдым. Елее екенш, шын екенш 6LnMeiiMiH, су тасу- шы машина денгелеп жерге анда-санда 6ip тшп ауамен ушып келе жаткан сиякты керщгц. блдекандай адамдар- дьщ айкайы, машиналардьщ азьшаган ащы даусы есплгендей болды. Балактан т и т баска шапшыган от Лермонтовтын «МцыришдегЬ жас балага шапшиын деп жаткан таргыл сэры жолбарыс сиякты еда. Мен шегшшектеп, аягым шы- тырша жанган бидайга шалынып кулап бара жатып, ана бушрден дел мынадай таргыл сары жолбарыстармен жан- таласып журген eni адамды керш калдым. Апыр-ау, мына- лар Кадыр мен Толя гой. Жеткен екен гой. Олар б1збен кернп клеткада гой. Енда бой бермесшз. Енда жещлерещ, т1лс1з ит. Оларды сонау кектемде Сардар Оспанович кылмыс ус- тшде устап алып, совхоздан куып ж!бермекш1 болды-ау. - < 184 —
Артынан ашуы таркап, онын берш умытып кеткен. ¥мы- тып кеткеш кандай жаксы болтан! Колымдагы комбинезоннын тулдыры жанып бара жат- канын керш, кеудемда устай алыппын. Жаланаш етшде тер- ге малшынган, от шарпыган майкадан баска ешнерсе жок. О, кудайдьщ урганы-ай! Комбинезоннын тес калтасында комсомол билет1кабынын шннде екемнщ жалгыз cyperi бар еда гой! Жок, жок! Kaeip сурет 1здейтш уакыт па, Tempi! Мына, жалкын сары, кек тутшда жалмауыз белен алып барады. Умтыла туспесен, несше вуре болдын манадан 6epi! 0з1мнен оза шапкан ойран отына тап берш, устше жата калып, аунай бершпш. В ул менщ акыргы амалым еда. Одан аргысын бшмеймш. Кез алдымда турган улкен кызылсары шар до- маланып уша-уша алыстап, алыстап кете барды. «Жарыл- мады, жарылтан ж ок» деген жалгыз сен1мнен менщ отка куйген жаным жай тапкандай едь Kaeip ойласам, я п и акылга конымсыз сиякты. Жаны бар адам калайша жаланаш еэтмен жанган оттын устшде аунай алады. BipaK мен онда ойлап жатуга мумкшдаг1м бо лтан жок. Солай ету керек болтаны гой. Мен от устшде ауна- ган жердщ epTi сел де болса баяулатан шыгар. Кайткенмен о л е л к клетканы н ен шет1, шекшз бидай алкабы на Kipe6epicTeri какпа тер1зда болатын. KiM бгпеда, сол какпа алдында жанталасканым зая кетпеген шыгар. — Апыр-ау, содан 6epi де зымырап уш ай етш кетпгп, в? — деда Виктор мен! тани алмагандай бет1ме кайта-кайта карал. — Ие, уш ай, Виктор. Арада уш ай еткеннен кешн м е т Аркалы к аурухана- сынын какпасынан Виктор кутш алды. Ол «Сарбаздар» со- вхозынан директордын «Газигше» мшш келшть Енда Арка- лыктан шыгып, совхозга кайтып келем1з. К уз келсе де, эл1 кун жылы. BipaK жаздатыдай сарын жок. Жан-жактын 6epi жым-жырт. Айналада катар-катар маялар Ti36eri кершеда. — С е т кайтып катарга косылады деп ешк1м ойламаган еда. Сенщ Tipi калганына журттын 6epi тан калады. 185 J> —
— Менщ Нэллида керпм келгенш олар бимейда гой, Вик тор. — Эжещц сагынган жоксын ба? — Эжемдаде катты сагындым. BipaK оган кершуден енщ коркамьш. — Олай деме, Орал. Ана — кашанда ана. Оган сенщ жыл- тыраган ж узщ емес, журегщ керек... — Жок, Виктор, сен баскаша тусшдщ. Мен ежемнвдма- ган берген аманатын ертке тастап кетшпш гой. Экемнщ жалгыз суреп комбинезонмен 6ipre жанып кеткен жок па. Еншауылга барганда вжем сурай калса не деймш? Ол езшщ сонау согыста окка ушкан баласьш сагынып журген шыгар, еюй оньщ езш йрщ ей квруден елсш-влсш тушлш, тым болмаса суретш 6ip керсем деп армандайтын шыгар. Оган не деймш? — Сен вл1 бала сияктысьщ, Орал. Эжене сенщ Tipi калг- аньщ керек. 0 з баласынан калган Tipi сурет аман турганда, жанып кеткен кагаз суретке вкше коймас. Онан да тез1рек Куншуакка жет, ежене бар. Кенсе, Аркальщка алып кел. Жакында мен де Крюковога барып, мамамды алып келемш. У й туралы Сардар Оспановичпен кел1спм, — дещ Виктор. А з жолдын 03iмеш шаршаткан сиякты. Виктордын кой- касына кисайып жатып коз1м шшш кетшть Тус1мде ежем- мен кездесш жур екенмш. Мен бурынгы Орал емеспш гой. 0жем танымай калды. Босаганы аттай бере мен оган: — Апа! — дед1м. — Бу кайсьщ? — деп ежем бепме ущ ле карап калыпты. — Мен гой, апа! — Сауранбысык? — деп ежем жаныма жакындады. — Сауран кушм! Аман-есен келдщ бе? Эбден зарыктырып келдщ гой, кушм! 0жем кемсендеп, кимешегшщ ушымен кезш суртть Ke3i булдырап, алдындагы адамды арен-эрен керетш сиякты. Ары к колы даршдеп аркамнан сипалайды. Бепме кайта- кайта уньлещ. — Алд а ку сорыс-ай! А й мен кундей Сауранымнын бетш окпен тшг1леп тастапты-ау! — дейд1 ежем. Мен ншмнен: «Кайран еже, ебден картайгансын-ау*, — деймш. ,1 8 6 > ~
— CeHi куте-куте кун де батты, — дейда вжем аркамнан еш сипалап. — 0 л й Седеп кемгир ауызашарга шакырган екен, енд1 болмаганда сол уйге кетейш деп отыр ед1м. Келгенщ жаксы болды гой, Саурашым. «Арада вткен жиырма жылды ез ем1ршен мулде сызып тастап тур ма, cipe? Шынымен, осындай болып калганын ба, кайран апам?» — деп, мен де оган тандана караймын. Менщ алдымда Tipi Вольтер тур. Сонау 6ip жылы Алматы сурет галереясынан керген Вольтердщ бас MyciHi. Ticcie кемиект1г1, жымиып к улге ш , кез1н1н айналасындагы эж1мдер, кырлы мурын — 6epi де В ольтердщ ке- нпрмесь BipaK бар айырмашылыгы — менщ вжем кимешек кшп алган. Бар айырмашылыгы — Вольтерд1 дуние жуз1 таниды, ал менщ вжемд1 менен баска, анау ауызашарга шакырган Седеп кершщен баска ешюм бьле бермейда. — Айтпакшы, Сауранжан-ай, — деп вжем терге кврпе твсеп, жастык тастап журш санкылдап свйлей берда. — 0 лп , б1здщОрал тентек болды гой. Алматыга окуга кетш еда. Мен сонда гой деп журсем, баягы Амангелданщ ауыльшан 6ip- ак шыгыпты. Кедами езщ окып отыратьш батыр Амангелда ше? Торгай деген жер сонын ауылы ма? Соган кетшй, ай- налайындар-ау, б1здщ Орал! 0й, езще тарткан гой балан да. Кшжентай куншде сен де аумаган Орал едан гой, Саура- Уйдщ ортасындагы Tipeyre суйенш унс1з турмын. Ожем ак самауырга су куйып жатыр. — 0 л п Седептщ yfti ауызашарга шакырып койган сон, самауыр кайнатпап едам. С е т куте-куте куннщ батканын бишей калыппын. ЗаЬира Куншуакка кетш едь Кылшаны коп ocipin, депутат болды гой карындасын- Оны кеше Куншуакка шакырып кеткен... «Апатайым, мен Оралмын гой! Шынымен танымадын ба?! — деп айкай салгым келда. — Ecbi ана, туе коргендей... 0 н мен тустщ арасында жургендей. Кой, шошытып алмай- ын, ундемешн». — Сол тентек Орал сенщ согыстан ж1берген жалгыз суретщда вкетш калмасы бар ма, — деда ежем самаурынды ауыз уйге шыгарып кайтып оралып. Менщ тула бойым калш-калш етть Суретта айткан кез- де алкынган журег!м аузыма тыгыла жаздады.
— Сорлы басым, ала гой деп е зм берш едам. Енда бала- лы к кылып жогалтып ала ма деп коркып жур едам. Сейтап жургенде езш келдщ, Сауран. Буган да шуюр! «Уакыт бул Kici ушш мэнш жойган-ау, cipe. Д ел 6ip ба- ласы согыска кеше кетап, бугш оралгандай». Алда кураган ку согыс-ай! — дедатагы да ежем пештщ устш сипалап шырпы ieaen журш. — Ай мандайлы алты- нымнындидарьш окпентшгшеп тастапты гой! Оньщда окасы жок, Сауран. Айта берсен, ана Жабагынын 6ip аягын тутас алып калды гой сол согыс. Кедамп екеущ асык ойнайтын Жабагы ше. Kaeip колхоздын койын багып жур гой. Атка жайдак жерде мше алмай, ылги 6ip бижтеу жер 1здеп же- тектеп-ак жургеш, алда айналайын-ай десенпи. — Апа, апатайым, мен Оралмын гой, шынымен танымай калдын ба? — дедам мен одан epi ундемеуге датам шыдамай. — Тек! Не дейдй вжемнщ колынан шырпысы тусш кетш, маган алара карады, букшиген бел1 бурынгыдан бетер бугше берда. Кез алдымда бетен, баска 6ip ашушан керл! кем тр турган си- якты. — Апа... Б1рте-б1рте онын жуз1 кайта жумсарды. блденеге кшел1 адамдай ею колымен кайта-кайта кимешегш жендеп, пепггщ ернеуш сипалай берда. — Алжыдым гой, Орал. Алдакашан суйеп курап кеткен Сауранмен сеш шатастырып, меш не кара басты? Эй, cipe. Tipi болар-ау, сенщ екен. Орал. Эйтпесе маган сонша не болды. Шыннан алжыппьш-ау! — деп о л MeHi кушактай алды. Мен емес, ол менщ бауырыма аппак шашты басын тыгып, жас балаша ексш-ексш жылады! — Не заман етта. Сонда да кез алдымнан кетпейда. Согы ска кеткенде тура Ka3ipri сен сиякты ед1. — Жылама, апа, жылама, — дедам. — Жыламайын, Орал, жыламайын. Алыстан ансаулым, Оралжаным келгенде менщ мунша еплген1м не, кара басы- ма кершпр! Эжем кара куманмен бета-колын шайып, жалма-жан ак самауьфга сексеуш салып, от койды... Самауыр оттыгынын кпнкене тесжтершен лагы л тастай сексеуш шоктары кыза- рып кершдй Bip сетке уйдщ iuiiH лапылдап ерт алып кет-
кендей елестедь Tec калтасында екемнщ cypeTi бар кара комбинезон калбандагандай болды. Ол ауыз уйдан кабырг- асына самауыр отынын сеулесшен тускен ежемнщ келенкео еда. Мен айкайлап ж1берш, оянып кетмм. Ертенше ертемен мен ез жумысыммен трестке кеттш. Оралмен коштаскан жокпын. Тусте тары кездеспек болып келштж. BipaK MeHiH тр естей ж умысым ерте 6iTTi де, eHflipicriKбаскарманынушне бардым. Комсомол комитетгнщ бюросы етш жаткан кабинеттщ алдынан Оралды кутим, влден уакыттан кейш кабинеттщ eciri айкара ашылды да, ар жагынан Орал шыга келда. О л мен кеше кешке керген Оралдан repi баягы бала калпындагы Оралга кеп уксап Kerri. Бетшдеп жараньщ орындары да ак сиякты кершдь Бурынгыдай кырык курак емес сиякты. Bip сараттьщ нншде адам осынша езгеред1 екен-ау деп тан калдым. — Мше, кайтып берда, — деда Орал ез куанышына гштей толкып. Сыртына Лениннщ силуэт! басылган кызыл билет- ке мен де уншдам. Билет imiHfleri мер басылган сурет Орал- дын оныншы класта журген кезшдеп сурей болса керек, 6iere билеттен жап-жас бала карап турды. Аркалык атырабына куздщ кыска куш елж1рей карап калыпты... Каздар кайтып бара жатты. Онтустшке, Арка- лыктан кайтып барады. Мен жогалып табылган Тэтис-То- ргай тешз1туралы ойладым. Мумкш, олар сол тещзда 1здеп келген болар. Орал да сол тещзда 1здеп келген. Оны жыл кусы емес, адам да миллион жылдардан кешн тауып алып- ты. Ол — Торгай тещзк 1962 жылдын тешз1. Т ещ з жайлы, мынау касымда турган Орал жайлы хикаяны елге тез1рек жетюзим келда. Белк1м оны Н элли окыр, ойга калар, белк1м карт еж ей куанышпен тагы да 6ip кезше жас алар дед1м.
БУЛТСЫ З К УН Г! НАЙЗАРАЙ Кен инженер! Нррахан Оразбаев. саган арнадым Автор. - С Г С т а сакальщ аузына бтсенш е баланыц сезш айта- сьщ. Heci ерлж сонын! — дед1 Сембай. Кабыргага карап, он жамбасына аунап тусть Тесегшщ тусына ш п койран epric Лалага квзш 6ip кысып, вз колын eei шеп етю зт суй т алды. М е н т де кудай суйер кылыгым жок. Нем бар осы Сем- байга сыр ш ертт? О да адам тусш т, жен свз айтар ма еда! «Аузына ата сакал биженше» дейда. Сакал шыкканы рас, мше, Kaeip де электр устараны ызындатып, иег1мда ыскы- лап жатырмын. Кунде кырынамын. BipaK ата турмак, ел1 вке де болган жокпын. Сурбойдак атанганнын 6ipi менмш. 9йел1м болса, уй-жайым болса, нем бар мына жатакханада жамбас саргайтьт, Сембай сияктылармен кел!се алмай, кунде керишесш. Екеум1зге 6ip бвлме тигеюн кврдщ бе! Барлыгып кшген квзш сулудан алмай 6ipa3 жатты. — О, ипркш, вйелщ осындай болар ма еда! — деп ауыр курсшш, 6epi карай кайта аунап тусть Сембай осы арманындауыстап турып кунде айтады. Алг- ашкыда кулагыма калжын сиякты ееплупп еда, ендаол ep6ip курсшген сайын, осы бейшараныш шыннан дерт болып журмесш деп куджтенемш. Свйтш, ойша суреттеп сиякты сулу мен Сембайды катар тургызып квз алдьша елестетем. Канша киялдасам да уйлеспейда-ау, кургыр. Сембай типне квмпит жабысып калгандай тамсанып, ьщыранып орнынан турды. TeMip койка онын ауырлыгы- нан шыдай алмай жылап ж1бере жаздады. Трусишек турып, шыны графиндеп суды ернеушен кетере ciMipreRne, жуш желк1лдеген туйе саны дар-flip етть — Тары iminciH рой, — дед1м мен де карап отырмай. — 1шсем ез акшама ппт1м, сенщ нен кегп, басеке, — деп yHi жарыкшактана таррылданып шьжты. — Жумысьщнан калмасам болды ма. Bi3 басекен кусап ерлж 1здемейм13. Bi3 бульдозерш1м1з. Айтарымды айтып алып, бвлеге калганымды кердан бе. Ерл1к жайында Сембайра сыр шерткен1м негылган. 190
Кеше жер кектайгак болды. Дуниенщ ж узш кек муз cipeeripin курсап калган, мен карьерге кунде тусш журген сатымен журуге корыктым. Агаш сатыны 6ipey шыныл- тыр кек шынымен 6ip тунде каптап тастагандай. Жазатай- ым ушып кетсем, суйепмнщ де табылмайтынын бш цм , со- сын бурылып ап орама жолмен тарттым. TieuireH машина, KefliMri «М А З »-дар. ©рге шыга алмай ешредк Таудай тенкершш азынаган алыптар терттагандап тырмысады. Ж о л шаруашылыгынын адамдарын шопырлар сыбап жат- кан болар-ау. Мен де боктап келемш. Мына дозак жолына eni кум сеппетч. Алатаудьш асуларындай мьша жолда ecipece осындай кундер1 машиналар катты киналады. Д улей куштщ иелер1 мына кектайгакта дэрмендаз калганына шыдай адмай, ыза буып акырады. Уйдей тулгасы калш ылдап, арткы денгелектер! шыр айналады. Терек карьерден шыгар ж ол киын. Улкен уйдщ буран- да сатысы сиякты. TeMip ж ол болса гой, пирюн. Муншама машакат кермес едак. Мше, машакат! Жиырма 6eciHmi нем1рл1 «М А З » жанта- ласып жатыр. «М А З » алга умтылады, 6ipaK оны кезге кершбес керемет куш Kepi суйрегендей болады. Кшз уйдщ улкендшшдей денгелектер1 мына жалтыраган кек муздан 6ip бедер таппай тайганап барады. М уз емес, мермэр сияк ты. Осы карьерден журт TeMip рудасьш емес, мермер казып жатыр ма деп ойлайсын. Жиырма бесшпп «М А З » мен тусынан ете бергенде катты ышкынып, жулкынып керш еда, газ бесендеген кезде арткы eKi декгелеп горизонттын кулама жарына карай сырганап журе бергеш! Енд1 сел сет етсе, он метрлш жаркабактан 6ip-aK ушады. К улап бара жаткан «М А З » емес, ез1м сияк- тымын. Кабинанык eciri ашылып кеп Kerri де, шопырдын басы кершда. Бетшде сел жок, шршен тарткан ак кардай куп-ку екен. Тежегйнке канша жармасса да сырганаган денгелектер токтар емес. Бейнеб1р куздан кулап тускен жартастай, eni6ip тоскауыл бегет бола алмайтындай. 0 легенде абыржып турдым да калдым. Ш опыр жан туршп-ерл1к дауыспен айкайлап ж1бергенде, журег1ме 6ipey канжар сугып алгандай шошып туст1м. Ж алм а-ж ан уепмдеп кара тонды ала салып, жар ернеуше жакындап калган денгелектщ астына лактырып-ак ж1берд1м.
_ Б ул жандалбаса кайдан eciMe тускенш бьлмеймш. 0йтеу1р ойланып жатпаганым анык. Мумкга, бабадан калган инстинкт шыгар. М енщ бабам койшы болтан. Жазда тау асып, Алатаудагы Мынжылкынын жайлауы- на шыкканда, бабам байдын малы кырылмасын деп, осын- дай муз баскан асу сокпактарына кшз тесеп тастап, койды, к о п т сонын у с т т е н айдап отюзед1 екен. Он метрлш жардан жапалактай ушайын деп калган «МАЗ')-ды ойламаган жерден тон токтатты. Астынгы жак- тан айналып, бульдозер келш, «МАЗ»-ды суйретш екеткен- нен кешн тонымды муздан ажыратып ала алсамшы. Кыл- шылдаган суык лезде бойымды карып отть Музга cipece жабыскан жунш жулып жатып, кара тонды кагып-алкш кайтадан киш алдым. YcTiMe кигешм бурынгы ез1мнщ тоным емес, елдеб1р ерлж тщ эталоны сиякты б1рнерсе еда. Эзшнен езш ушатын жанша комданып койып, элдеб1раскак сез1мдертолкынында тербетьлш келе жаткан сиякты болдым. Мше, осы 6ip жайды тунде жатар алдында да кеп ойла нып едам. Жана уйкыдан тура сала, шыдай алмай Сембайга актарыла салып едам, айткан жауабы влгшдей гой: — Heci ерлж! — деп енсемда басып тастады. Сембай пальтосын жамылып сыртка шьнып келда. Шал- бар кимей трусимен шыкканы ма, туйе санын жунш жулган тауыктын етшдей боп майда буршж басып кетотп. Кайта дан койкага кулай Kerri. Енд1 осыдан eKi-ушке дейш жата- ды. Сагат тврттеп сменага барады. Басы ауырып турады. — О, ерлш не болайын, е, — деда Сембай урпек шашты казандай басын одеялмен буркеп жатып. — Ж е, Секе, ерлнс болмаса болмай кетсш. Бэршен де ма- шинанын, сонын iuiiHfleri адамнын аман калганын айтсан- шы, — дед1м мен кешеп кара тоннын туймелерш салып турып. — Bip машина кираса кирар еда де, одан кедей боп кал- маймыз. Онын ececiHe бастыктар жанталасып жолды жендер ед1. Кайтып авария болмас еда. — Сенйй дурыс, — дедам мен айтарга сез таппай. Асыкпаса, Сембаймен салгыласып турганда автобустар кетш калатын болды. Босагадан аттай берген1мде, кез ал- дыма амбразурага карай атылган батыр тулга келе калды. «Эх, ертерек тумаган екенмш!»
Мен уйден шыкканда подъезд баспалдагыньщ куысын- да жаткан таррыл мысыктын кездер1 жасыл фосфордай жалтырап кершдь 0л1 карангы. Далага шыга келгенде, еуел1 дем ала алмай калдым. Тангы аяз бугш акырып тур екен. У й лер бул мезгище от тай моншак тагынрандай болады. Шамы жанбаган уй кем- де-кем шыгар. Журттын 6epi жумыска асыгулы. Дала 6ip жакка тугел к о ш т бара жаткандай, адамдар каптап квше- ге шыкты. Сыкыр-сыкыр, карш-карш! Адамдар аяк баскан сайын ак кар астьшан пистон жарылып жаткандай карш- карш, сыкыр-сыкыр, карш-карш етеда. «Тобыл» ресторанынын алдьшдагы аланнан аттанган ав- тобустар Сарыбайга тура тартты да Kerri. Кенседен наряд алып, карьерге келе жатканда кешеп «М А З » ойыма туей. Сол кешеп «М А З » кулай жаздаган горизонтка карадым. Карьердщ шет-шетше тун1мен 6ip жактан ауып келш, аккулар конактап калган сиякты. А к кырау баскан тобы- лгы туб1ртжтер1 всем аккулардан айнымайды. Карьердщ тубшен туйетастарды туйгшггеген перфараторлардын дау- сы шыгады. ЕртелЬкеш тьшбастан 6ip-eici дву кезектесш кел1 туйш жаткандай. Бурмашиналардьщ дщгектей келсапта- ры аспанга кезек-кезек шоршып атылып, тасы cipecKeH жерд1 гурс-гурс соккылайды. Алтыншы горизонтта стреласын кокке кетерш «ЭШ » тур. Журушен турысы коп. BipaK 6ip журш берсе, 6ip кунде аскар тауды 6ip жерден екшип жерге кеш1ре салуга жа- райды. «ЭКГ-4» экскаваторлары «ЭШ »-тщ балапандарын- дай. Соган карамай бейнеткор. Тынбай томпандап жумыс ктей беред1. BipaK олардын хал1 каз1р мушкш... Айналасы атшаптырым алып карьердщ уетшен алтын толкын жосып еткендей болды. Ш ыгыс жакка кып-кызыл шымылдык тутып койгандай алаулап кеткен екен. Аспан кызыл, жер аппак. Кайталанбас гажап сурет. Кшжентай журег1м сонау шыгып келе жаткан кунге карай ушкысы келгендей тыпыр-тыпыр еткенде, мына карьердщ уетшен кырандай калыктап отер канат бижендей болдым- ау деймш. BipaK бул сет копке узамады. Аспан кызылы ыдырап, олпб1р peHi тайды. Ж у р ек й шымырлаткан 6ipep 13-913 ^ С .1 9 3 ^ —
C0TКОЙ. BipaK кейб!р жылдарга берпмз осындай 6ip минут- тер болады ешршде. Осындай 6ip сэттерде мен де Кунге уксагым келеш. Тым курыса Куннщ теншен шыккан 6ip Tyitipi болгым келеш. Кун жер устше жаксылыгьш аркалай квтершда. Мен де мына жердщ бетше жаксылыктан шашу шашсам деймш. Мен кунге уксагым келеш. BipaK смена мастершщ каншалыкты Кун болып жарылкарын анык болжай бермеймш. Кун кетерйпп, кекке ерледк Мен карьерге туст!м. Оперативтж нггабка Kipe кетейшдеп, жаркабактьщернеушде турган кек вагонга бурылдым. Карсы алдымнан теодолит кетерген eKi кыз шыга келда. Аяктарында пима, устшде бушлат. Бурын кермегендштен анырайып карап келе жа- тып, аягым тайып-ак кеткеш. Ею колым ауа кармап ербен- ербен етш, шалкалап барып кескен теректей гурс ете тустш. Басым дынылдап, аспан apu-6epi айналып барып, ез орны- на тура калды. Бойымды врен жиып алсам, аяк жагымда в л п кыздардьщ 6ipeyi жерден турып, ycTi-басьш кагып- cbiKin, влдене деп ренжш тур екен. Еюнппи imeK-cbieci катып, шпн басып калыпты. — Хулиган! — деш кулаган кыз маган ызалана карап. Кызылшырайлы жуз1 Tyririn, кызылкурен тартып KeTimi. Квзше тускен кап-кара шашын жинап шалшш шпне ысыр- ды. Квз1 жасаурап тур. Катты жыгылса керек, шынтагын укалайды. Жас тамшысы сабаудай KipniriHe ш н ш тур. А л касындагы кыз кулюден талып кала жаздады. Аксары жуз1 нарттай болып, аппак Tici каскайып, ойнактаган кулыншак- тьш мойнындагыконыраудай сабырсызсынгырлап кулгенде, акылыннан адасасын. — Тагы да бешрешп, KeuiipiM де сурамайды, — деш жы- лайын деп турган кыз. — Кеийрноз, абайламай тайып жыгылып, аягым тшп кеткеш, — дедам мен орнымнан суйретШп тура 6epin. — Ж е, жарайды, ci3 емес, муз юнелц кольщызды экелийз, — деп, кулегеш аксары кыз кызу алаканымен колымнан тартып калды. Колы кандай жумсак. Тагы тартьт тургыз- са, тагы кулар ед1м. EciM кеткеш сонша, кызылшырайлы кыздьщ иыгынан ушып тускен теодолитш алып беру де ойыма келмепт1. — 0депс1з! — деш е л п кыз.
— Ж е, Шолпанка, жетер, бишараны жерлей бермесещш, — деж аксары кыз кулюсш 6ipa3 тыйып. Мен каскыр керген кежектей кез!м жыпылыктап, тЬнм курмелш турранда, eKeyi ж олга тусш кете берж. Арттары- на бурылып карады. Аксары кыздьщ кемешндеп конырауы сьщгырлап коя берж. Шолпанкасы оны: — Ну, Наташа! —д ел иыгынан койып калып, e3i де сыкылыктап к улш ж1берж. Олар горизонтпен айналып кершбей кеткенше кулк1лер1 естШп турды. Кутуяк маркшейдер кутыруын! Ж ана келген рой, cipa. Бэлем, тура турындар. Элйак кулуге шамаларьщ келмей, титыктап каларсындар. Сонда сендерге карап мен кулермш. Мына карьер сендерден асаулардын да ж е л т н баскан. Асты щ ы горизонтты айналып, ез1м1здщучастокке жете к ещ лш бузылып коя бердь Уйге берген тапсырманы орын- дамай мектепке келген баладай мына лайдын шетш басуга именш турмын. Жерж. жайлап жаткан коймалжьщ лайды керш, кенйнм де лайланып кеткендей болды. Устщ п жактары ак кар, кок муз мунда жок. Мунда боза тустес, ботана батпак бар. Ж ердщ миы шыгып жатыр. Калтарыста экскаватор тур. Батпакка шеккен т л д щ басы сиякты. — Аман ба, Нариман, — дед1 машинист Захар. — Бул не? — дед1м мен амандыктьщ орнына. — Куншуактап турмыз. Захар желедей шршдеген оппанын шетшде тшерсегшен баткан. Аузынан ак бу буркырайды. Майдан жылтыраган кара тоннын жагасын да котермепт!. Ш ой желкес1 кып- кызыл. Малакайдьщ кулагын тус!рмеген. Куларынын ycTi тойып алган масаньга карнындай. Шертш ж1берсен каны шапшып кеткел! тур. BipaK оны Захар куректей колрабы- мен карып-кагып кояды. Карьердщ ана шетшен мына шетше 6ip соткар бала лак- тырып ж1берген тумак кусап, сауыскан ушып етть — Турысымыз осы, — деж Захар. Т1лерсектен баткан аягын шыгармакшы боп жай тартып керш еж, батпактын imrneH оны 6ipey кос колдап устап жаткандай, босата кой- мады. Ж у з тонналык экскаватор тш аз тартпага мойынсунып койгандай баяу бата бердь Жыланбауырынын астына колде- нен тасталган шпалдар кершбей кетть
— Габбас жана бульдозерге кетш еда, ejii жок, понтон та- стамаса мынадан мулле айырыламыз, — деп Захар экскава- торды кврсето. — Cipe, батып жаткан машиналар аз болмаса керек, бульдозер дегеншдз каны жерге тимейда, — Захар тебеден тенген жаркабакка карады. Жаркабакка мен де карадым. Ею. кун бурын соккан бо- ран сол жакка кар тыкпалап тастапты. Жаркабак жарала- нган алып сиякты. А к кардын ер жерш те с т Кызыл су шып- ш ь т шыгып тур. Жаркабактьщ улкен жарасын ак декемен танган тер1зда. Мына шып-шып шыккан кызыл су сол деке- ден етш кеткен кан сиякты. Иэ, беленщ 6epi сол андыздаган кызыл Судан! вйтпесе мынандай сойкан болмас еда. Экскаваторды жутып екететш жалмауыз болмас едь — Эх, Нариман, Нариман! — дед1 Захар осыныц берше 6ip мен кшелщей. — Институт б т р г е н кен инженердащ, сырттай аспирантурада окисын. KyHi ертен кандидат, мумшн, доктор боларсьщ. Оныннан не пайда маган. Мына суды токтатып берсеннп, бес минутаз кандидат-ау! Аспирантурада окитыным ез1ме беле болды. Менщ дис- сертациямньщ такырыбы карьерда Судан тазарту емес, шан- тозаннан тазарту еда. BipaK Сарыбайга каз1р тозаннан ropi су тозак боп тур. Диссертацияньщ талабы 6ip баска, ем1рдщ талабы 6ip баска. Ш1ркш, Сарыбай, жалгыз акауын бар, ол суьщ гой. Кенге тунып-ак турсын-ау, 6ipaK топан су кап тал, оппа батпак т у й е т TyriMeH жутып жатса, амал кайсы. Карьердантубше елу насоскойылып, кезекпе-кезек, кака- лып-шашалып, м ьт а лайсанды тартып-ак жатыр. Кайдан болсын. Бой берер емес. Насостардын S3i каз!р тогыткан койдай басын анда-санда 6ip кылтындатып, ерен-ерен кершеда. — Мен смена мастерлмш, — дед!м Захарга. — Карьерд1 кургатуды бас инженерлер ойласын. Менщ мшдет1ме бул жатпайды. — Эх, Нариман! — деп Захар ашуланып аягьш батпак- тан корк етк1зш суырып алды. Kep3i етжтщ басы коймал- жыннан кершбейд1. Менщ жаныма, каткакка шыкты. — Мына мен экскаваторшылар курсын гана бтргенмш , езщ бшесщ. Бес кластык бьшм1м бар. Сонда да осы суды кургат- сам деймш. 0ттен, тау-кен гылымынан хабарымжок, ейтпесе
айкасып керер ешм. Мына суды токтатуга амал жок деген- ге сенбеймш. Соны шын 1здеп журген адам жок лесе сенемш. Сабалак сэры кастын астынан кекпйл сары кезш внмешмнен етизе 6ip карады. Шын ашуланса, мына экска- ваторды 6ip 03i тартып шыгаратындай айбарлы. Танауынан аткылаган бу ак сорпа болтан аттын танауынан шыккан- дай. Бу батпактьщ бетшен де котерипп жатыр. А я з гой, канша дегенмен. Экскаваторта жалгантан кара кабельге де аяздан аппак кырау турыпты. Подстанцияда тартылган сымдарды да кырау туткан: тутшген кендор аркан сиякты. Бурынтыша перфараторлар тырылдайды. Бурмашина- лар квктасты солкылдата соккылап жатыр. Алыстан элек- ; тровоздын щгенше боздатан аянышты даусы естшедь Кун ] аспанды 6ip киялап кетш барады. А л алдымызда былкыл- датан гал сауырлы жалмауыз жатыр. — Кунш уактап турмыз, — деп, Захар аузындаты сигареттщ уштытын туюрш кеп ж1берда. Уштык, от жагы- мен батпакка барып быж етш шаншылып калды. Бегемот сиякты ipKumeK батпак ш1ркей шаккандай болар-болмас flip етй. Сонда маган карсы алдымда жалпиып карасур жалма уыз жаткандай KopiHfli. Формасы жок, тулгасы жок, жай- ылып жаткан былкылдак тажалдын ер жер1 арандай ашы- лган ауыз сиякты. — Куншуактап турмыз, — дед1 тагы да Захар. Мен уйкы- дан оянгандай селк ете калдым. Захар ешкшнщ адресш ай- тпастан мыктап турып шешеден 6ip боктады да, батпакка 6ip тушрш. 0лдек1мн1н ол1м1н т1легендей, жемт1к 1здегендей карьердш усйнде, аспан астында 6ip кузгын калыктап журш. Экскаватор баяу батып бара жатты. II EciKTi ашып ж1бергенде, бу бурк ете калды. Ж ы лы леп бет-ауызды шым-шым аймалады. A c KiciMeH аралас май сшген кара тондардын конырсык Hici танауга тап берш. Bip- 6ip поднос устаган адамдар кезше оттай басылды. Ойлама- ган жерден кеудемде елдене булк-булк erri де сап болды. Олар да маган карады. Колдарымен беттерш келегейлеп
мырс-мырс кулш наберда. Кызылшырайлысы Tiirri пыскы- рып ж1бере жаздады. Ty6iT орамалдары мен бушлаттарын шешш орындык- тын аркалыгына артып койыпты. Теодолиттер1 кабыргага суйеул! тур. Жы лы жерге келгеннен шыгар, 6errepi албы- рап кетшта. Tiirri 6ip-eKi жуз грамнан тастап алган ба деп те ойлайсын. Екеушщ де кек жун свитерлер1 бар екен. Том- пайган Tecrepi кершеда. Кассата бардым. Акбшекпен амандасып, мез1рге кара- дым. Мэз1рден кез алмасам да, Акбшектщ маган кадала калганын сезш турмын. Кез алдыма устаган кагаздын жыр- тыгы жок болса да, Акбш екп керш турмын. Иегшщ асты- на колын койып, менен кез алмайды. Иегш таянган сол колындагы кнпкентай алтын сагатын да керш турмын. «Ба бетта» модалы орама коныркай шашыньщ мандай тусы кекшда. Он жак кезнин алдындагы жасанды менш де керш турмын. — Не аласын, Нариман? — деда Акбшек. Не аларымды е л 1 ойланбаппын. — Не алайын, Акбшек? «Б1ршама сулусын-ау сен кыз да. BipaK осы сулулык- тын бэрш кунг1рттенд1рш, тасалай беретш б1рдене бар езшде. Ол не болды екен?» — Bipeyre гашык боп калганнан саусын ба бугш? Кунде не тамак алатынынды езщ айтушы едщ гой. «Есжтен шргеннен андып отыр екенсщ гой. Б1рден са ган кез1мтуспегенше шамданып калган екенсщ гой. Кайтешн, калкам, сонау бурыш та да eKi nepimTe отыр. Жас перинтелер. Бугш гана ушып келген сиякты. 0уел1, айта берсен, танертен 6ip кактыгысып калып, авария бола жаз- даганымыз да бар. Абайсызда тайып жыгьшып аягым тиш кетш, ене анау отырган кызылшырайлысын коса кулатып алганымды кайтесщ». — Не аларымды бшмей турмын, Акбшек, б1здщ асхана- нын тамагы кунде б1ркелк1, адам жалыгады екен. Кунде ашыган капустадан щи, кунде ашыган капуста мен гуляш... — врине, бipкeлкiлey екеш рас. Кайран, уйдщ тамагына не жетсш! — деда Акбшек. Ол тагы да: «Акымак ж М т бол- масан, кунше уш мезгш асханага ж упрш журер ме едан. Сендей инженер шшегеш алдында, imKeHi артында болып, ак май асап отырмай ма. взщнен кер осы кунге дешн ку
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
