И. Жақанов. Ықылас

калыц nonip, суеты Henip боп, айбат танытып, cay етш жинала калды. К,азы Ык,ыластьщ кобызын тыидап, саргайып отырган- ды. Ол бэр-бар!мен унс!з кол алысып, бэрш унш з кыдырта 6ip карап eTTi. Толегеннен — Б айзак эжк сенг1рбектен — Иманмы рза C03i ж1бектей есыген жан... кедейден — Есеншора батыр, шот- тан — Барлыбай аксакал, кулмы рзадан — 'Пленил, шака- дан — Берд! батыр, элнпчн кызылкуртынан — К,ултас, дэул ет- келд1сжен — букш Аркага аты мэшИур Ерубай би! Ел кастер- леген, кара кылды как жарган эдш би Еруекен, туетж терден Э ж 1мет аксакал отырды. — Е, кайран бауыр!— д е д 1 К,азы ш еш ен жаралбайлыньщ Аргынбайы мен алшынныд Отыншы, Бактыбайларына суйЫ п. — Е, э л т , ж о п боп, алшын, жагалбайлы боп бастарьщ косылып капты foh. Энш еш нде eKi уйд1ц арасындары кудкш - ден окпелесш, 6ip-6ipine кырын-кабак боп, б ел ш е к о ш т , кейде дай-дай боп, шшдщ богындай бытырап, ден-дощ лд астында отыратын агайын, 6ip кокайды керш -ак калган екен- ещдер. Ж абыла атка коныпсьщдар. Бэтуага келшенщер. Келщ- дер, келщ дер,— деп 1ш тей жылып сала бердк Осылардьщ imiHfle оньщ кереген K03i Есенш ора мен Берд1 батырга, Култаска кадалды. Аксакалдар макул Kepin, Верден мен Бактыбай сыбанып шыкса, бул уш дулей Ерденшц Есенкабыл, Есенбек батырларымен армансыз жулкысар едь Верден мен Бактыбай, бузы лмасы н дец1з. К,азы ш еш ен кезш щ астымен осы екеу1н. ауык-ауык барлады. Ерденге m an беруге 33ip ед1 олар. К,азы уза к ойланды. Ыкылас Верден м ен Бактыбайдьщ 6ip тасы са топан су боп каптайтынын, тур д е с е — елдщ ж е л етш е таудай мырым корган боп тур а калатын элуетш б1петш-дь Ол Ш еж енщ эйгип Тока куйшнн ардактап: Бактыбай, Верден шыкты теменп елден, Шон шыкты дэулетбике деген елден. Баласы бес майрамиыц бас косканда, Акылта сэры Тока С1зге келген!— дейтш елецш еске алды осы сэт. Дуниеш оймен шолган, заманга, замананы билеген адам- дарга айтар созш урпактан урпакка кетердей Fbin кесш айткан Асан кайгы, Букар, У мбетей жыраулардыд, улы т1ршьшктен кеше гана ж у зш уш рген К ент тауындагы Ж анактьщ леб1 бар едь Ш ожеш ч ушнде. Сол Ш еже адамра тегшнен-тегш и ш есе керек. Бактыбайы, Б ерде Hi бар ел , К дзы шешен!, Ерубай 6ni бар ел оне бойы сына бермес! Тал ту сте таланып, кор болып жерге карай'бермес! Ы кы лас. мудайган калпы К,азы ш еш еннен к е з алмады. Оньщ куйзелкп — елд1ц куйзелюи Bip к е зд е K03inin алды 101

ж а р д-ж ур д е т т , тула бойы flip ете тусть Bip сумды д елее коршд1 OFaH. Былтыр К,азы шешенге шееin, Улытау барып, одан дайтып келе жатып eKeyi Б о зд ел деп Тодаларга ат басын бурган-ды. Бозкел толдыны ойнамай тып-тыныш ж ат- кан. К,азы шешен келдщ ол uieTi м ен бул ш етш е квз ж1бе- pin у за д парады. Атыныч ауыздыгын ала м деп енкейе 6epin efli KOKiperiHe шаншу дадалып, у зш п кете жаздады . Суйек- Ti, ipi денесш 3opFa жиып алды. Ыкылас келш атынын ауыз­ дыгын алды. EKeyi аттарын суарып дан нен-дапераз турды. К енет сайтан айдагандай квк ж узш е 6ip ш ею м дара булт ойнадтап шыга келдд Квл ж иегш ен куйын yflipLnin, камыс басы жыландай ысылдап, ыедырып кетть Квл толдыды, дус атаулы шулап, жиекке умтылды. Квл астан-кестен болып бурдылдаган тау-тау толдындар жагага eKipe дулап сурапыл дауыл басталды. Квл булш дд аспанга атылып е м дус ке- терглдь Кайдан сап ете далды булар. Ж агада шушрлеген дустар fler6ipi дашып, безек дадты. Ку жанын алып дашып, 6ipineH сон 6ipi суга с у д г т ж о д бола бердд — Каршыга!— дед1 Казы шешен селдос турган куш. Суйткенше болган ж од, элдедайдан алансыз ушып келе ж атдан 6ip сары ала даздын аспанда туте-тутеш шыдты. Кос даршыга жуш бурдыраган жаралы дазды 6ip-6iHiHe алма- кезек ладтырып ойнай бастады. Сэлден сон олар дазды тастай салып, ж улды зш а aFbm келш жагадагы дустарга шушлдд К,устарды 6ipineH с о д 6ipiH дагып экетш, онсыз да дяь-пгт жатдан Б озквлд!д апшысын дуырып, дызыл - данга бояды. Мына сумды дты керш турган Ыдылас ат уетшде талыд- сып, квз алдында аспан мен ж ер шыр кобелек айналды. Тап даз1р доршаган мына шарасыз ж урт сол Бозколде- ri доргансыз дустар сиядты азулыга жем болып, арсыздын табан астында тапталып дор болып, талмаусыратты, дажытты. К,азы ш еш ен дем берер, ж ол кврсетер 6ip ауыз ев з айтуы ти к . Муны Ы дылас аиыд сезш отыр. Ж а нагы 6ip дордыныш- ты елее дайдан есш е тусе KeTin едд дапаланып шулаган квл толдынындай лыдсып, к в т р е п н ащы зар дысты. К,азы шешен ж урт сезш куттд .— Ж уттан тарыдсад ол TSHipfliH ырдындагы ic екен. Ал, пендеш пенде ж утатса ше? Бул диын хал екен,— дед1 Бай- за д э ж 1 улдендж жолын кврсетш ,— бугш малымызды алса, ертеч жанымызды алады бул Ерден! — К еш е шаданы шапты шырылдатып. К ердж . Кормеген болдыд. Эрдайсымыз эр 6ел д1ч астында будты д та отырдыд,— деп min экетп Барлыбай адсадал. — Будсад та тапты сол Ерден!— дед! Тшенип. — 9 з iiuiMi3 uiipiri Жатыр!— дед1 Аргынбай,— онбаданнын сайды айдалада т е б к ед д BipniKKe за р едж . Амал не? 102

— Агайын араздыры встш ауыздагы ырысты кетфедь Ол TipjriK-rin соры. Ол жауымызга гана тшмд! екен!— дед| Иманмьфза. — Ерден дагынайын дедП— деп Култас булшдц— твзш - Hin де uieri бар! — Keuieri 6ip кундер1 Ерденнщ эр ici дауга шатылып, жан алып, жан 6epin, зйтеу1р дутылып кетш, дадланга тус- кен жаралы аягын e3i кемрген дасдырдай шше тыдылып, кепке дейш бар-жогы сезшмей далганда тыныш еда, жаксы еда. Жагысып, жайрапдасып, дудалыд салтты дайта жац- рыртып, 6ip овды еьпрдщ дызырын Kepin едак. Ерден «шжен» шыддалы 6epi шырт уйдымыз бузылды, арайын,— дед1 Отын- ц|Ы касындагы Бадтыбай мен Берденге алма-кезек кез тастап. — Bip жагымыздан шапаладпен шарт етшзсе, екшип ж ары мм зды унс1з тоса беретш дорлыд болды рой бул. Коп а скан га 6ip тоскан!— деп курд!реда Есеншора батыр. — Ерден шапты ма ecipin? Bi3 де шабамыз! Шабылсын! Куйш кетсш бул дуние! Тас тускен жерше ауыр! Bi3 елден бурын жылаган ауылмыз. Е ш ш батпаса, ешк^м баспаса бэрш бастаймыз. Берд1 батыр калшылдады. — Тек шап, дедазшП— деп ол Берденге, Бадтыбайра бу- рылды. — Мен дау тшеп алатын Берденмж! Б1рад, даудыц арты дарысудьщ арты дашанда дайрымен тынран!— деп туй!лд1 Верден. — Шабыса-шабыса аз дырылдыд па?!— дед1 оны доштай сейлеген Бадтыбай. Екеушщ c©3i баганалы 6epi ашынган, куйзелют1 жандар- дыц екп1шн, демш, cecin басдандай болды. К,азы шешеннщ де куткеш осы еда Ол енд1 тодсан толдаулы ой туйшш шешепн Ерубай бидщ дас-дабарына назар салды. Ерубай би дозгаладтап, 6ip жвтелш дойды да: — Ke-ricy оцай, келюу диын. Бул тагдырра дарап отырып тадгалам. Bipeyre бад, 6ipeyre дэулет бгеедй Соньщ купн- мен ол терге шырады, ж е н д ь ж е н а з сэз айтады. Ж урт до­ гадай жапырылып бас шулриды. Атда мшедд долы мэртебе, дэрежеге жетедь О баста затында KicLniri жод, кергеш, улпсд енегеа жод, екйршде адылгей даналар тугш ез экесшщ 6ip ауыз аталы сезш ecTin кермеген бейбад аузына дараран есш журтын жер рып б1тед1 6ip кундерь Сол есш ел — 6aFa- налы! Сол epeci3 ер — Ерден! Епздщ сез тек Ерденмен болура THic!— деп тодтады. К,азы шешен теб^рендй Ерубай бидщ сезш дуаттап, оны epic-rare толгап, умгг сэулесшдей жардыраган ез ойын, узш- Д1‘кесшд1 ойын, ел тузер, ел тодтатар ойын биццруге юз

eHfli рана peTi келгенш сездь Ken кунп кушрешс енд! рана ел куткен сез болып сыртка шыгады. — Е, бараналы, баганалы дейм1з. Bip Ерден баганалы болар ма екен? Сол ипркшшн кысастырына куйд1рместз баганалыны. Баганалы ол 6ip байтак элем емес пе?! Кеч кемрек, бауыры ыстык дуршдескен теки журт. Не шатактьщ 6api текс1з иттен шырады. Т еки ел тектш гш ктеп, ез тен- TeriH кайырып, елдж салтын бузбайды. К,азы шешен сейлеп кети. Ж урт ден койып тыддады. К,ызынган батырлар жайлап сабасына тусть Сез туйшш К,азы шешен айтсын деп келген сод !зет, эдеп жолын садтады. Ел Кдзыны сайраран т ш ушш емес, жен сез1 ушш шешен деп этап кеткен-дь — Юпптаудагы баганалынын 6ip атасы — Адтаз, ал онын улы — Yp6i батыр. Е, ол сонау ерте заманньщ эцпмесь Bip кезде казак улысы канды жорьщтьщ жосылган жолы болып жатты. Сол кырг'ын шапдыншылык ер Алтай мен Тарбаратайдары елд1 Сыр бойына куды, белег1 Аркада калды тоз-тоз боп. Ш ьщрыс хан кезшде ер Алтай мен EpTicTi жайлаган ба- ганалылар жан сауралап KimiTay мен Улытауга тырылады. Ж ачагы Yp6i батырдын арры атасы enipen калган бес баланыд басын косып, оны кейш !ргел1 ел кылган Кербалак атты Ер Шоштан деген кеменгер! Ер Шоштаннан — Ер Шегедек, одан — Актаз, Актаздан — Ер Yp6i! Keiueri 6ip кундер1 тама мен баганалы Ащыкел мен ТелГ- келде кырри кабак боп екпелести Сонда сол шатакты эр кез актаздьщ LUerip бш, сарыныц К,адыр бш, ибескш ч мереш Бабыр би, жырыктыч батыры Сандыбай — 6api елдж кып, KicuiiK кып талай рет баспап па efli? Кец кесшген баганалы журтын сол Ерден Есенкабыл, Есенбек атты дачгой батырларымен куйдарсе оны да салдык аруакка. Аруак ж!бермес! Осы 6ip кундер1 мен Ерденнщ карадан шыккан exi акылды биi — Бозай би мен Кдраменде биге жолыктым. Баганалы дэл 6i3 куйзелгендей куйзелште. Терткара мен карабала, саргалдадтыч барымташылары екен Ерден итермелеген ашкездер. «Кербалак атты Ер Шоштанды» айткызып шаптырган Есенкабыл, Есенбектер. Булар 6i3fli итше талады, 6ipaK олармен итше ырылдаспаймыз. KiciMeH сейлесем1з! Эцпме куйд1рп Ерденмен болады. К,иямет-кайым болганда да елджтен кетшпелж, агайын. Мал табылар, жан табу киын, агайын. Мен Keiueri Бапак барган сол Ерденнщ ез1не барайын, агайын! BapiHiH KynTi кецийнщ калауы осы сез едь Bapi уней, К,азы шешеннщ кез алды булдырап, кунпрт ойга нрелдь Kapi кеюрегш ел зары сыздатып, мунга батты. Дэл осы 104

:этте ол Ыкыластьщ «Коныр» кушнщ жуйке талдырган жалынышты сарынын саргая тындаган жанша ж ш -ж ш уЫледь Былтыр ж азд а Ыкыласты epTin К уланвтпестег1 аккош кар- сайдалы елш аралап, кобы з тарттырып, оран He6ip кел1ст1 мэслихатты керсет1п ж ур генде, 6ip куш тунде Ыкылас «Ай- кумю! Айкум1с1м!» деп шошып оянып, ертещ нде «К,оцыр» куйш мамырлата, манаурата 6ip айыкпас капаньщ дерт1 гып тол гады ! Ж урт exi жастын тшегш кескен Коныр тереш жазгырумен болган-ды. Кейш куз Tycin, ел бокы раудан кайтканда Сарысудьщ жарасында алысай, нурбай елшщ nri жаксыларымен 6ip бас коскан жиында Казы ш еш ен тэлт1ректеп калган Коныр Topeni Kepin, оныц: «Э, м ен де коп нэрсеш котерген нар ед1м. Ещц ол кайрат ж ок. MeHi ж ас т1пек назасы урды. Ы кыластьщ сол 6ip жалына ун катка и куйш щ rnepi алып барады мен! ана дуниеге! К,ыз елгенш е шал елсш! О, м ендей хеа р л р Kepi кеткен шал елсш! М ен Tipi елш пш !»— деген с езш ecTi- ген-дк С е з д е суйектен OTeTiH е д ь Ал куйд1ц куш ш KiM бигген? I KiM? Осылайша толганган Кдзы ш еш ен босага жакта отырран Ы кыласка к оз киырын салып, бойы н ту зеп , yHi катайып: — Бопты! Сол Ерденге мен барайын, Ыкыласты алып!— деда. — Ыкыласты?— деп тадгалды Верден. — Иэ, Ыкыласты!— дед1 Казы шешен. Бэтуалы с е з осыран т1релдь С олай келю ть Енд1 6api ж ур ю жайы н, хел 1х жайын акылдасып отырганда буларра 6ip суык, ж ат хабар келш жеттк Ерденнщ cymxTi улы Эйменде дуние салыпты. Ертещнде Казы шешен мен Ерубай би бастаган осы улкен топ KapaxeHripre Ерден улыныц ж аназасы на а’ттанып К а р ахенпр Ерден аулы. Ауыл шет1нде ж аназага шакы- рылган ел-елд щ б е л г ш KicLnepi торы сы п калды. Сыпылдап ж урген KyTin алушылар конактарды б е л т - б е л т алып кетш жатты. Bipeyi кеп Казы шешенге: — М удлы -Кулы т ещ р еп н ен бол сацы здар, 6epi ж урщ 1з- дер. О здер ге арналган уй дайын,— д ед1 лыпылдатып. Казы ш еш ен оган: — Шырагым, 6i3fli Ерденнщ е з уйш е алып бар!— дед1, Ерубай би мен Ыкыласты коса керсетш. X iriT саскалактап калгандай болды , 6ipaK Tyftciri бар неме екен: 105

— Гафу етодз, ci3fli батыр агам уйше алып барайын!— деп атын ойнакгатып алга тусть 0чкей 6ip мешздей каткан кара ат байланган Ерденнщ каралы уйМн алдына кеп токтай бергенде, ауладан ек1- уш жйзт жупрш шыгып: — Бул к к М н тусет1н уш белекше ед1 гой,— деп кол кусырып тагзым eTTi. К,азы шешен ат устшде турып: — Ерденге К,азы тур деп айтыедар, шырактарым,— дедь, Ж йтгпц 6ipeyi сумавдап уйге Kipin Kerri де, Lne кайта шыкты. — Меймандарды аттан тус1рвддер!— дед1 ол жМттерше. К,азы шешен бастаган топ аттан тустк — Ал, М м, сен 6epi жур, мына ккигермен 6ipre бола- сын,— деп 6ip житг Ыкыласты какпайлай 6epin ед1, К,азы шешен оган: — Бул бала мен!мен 6ipre болады!— дед| сабырлы унмен. — Тш егМ з болсын, тшегМ з болсын! Булар ’пике к1ргенде уйд!н он жатыйда кара жамылып, Ti3uiin отырган кыз-келшшек сьщсытып жоктау айта бастады. Терде басын иген Kepi емендей тукиып Ерден отыр. Eld иМ нен 3opFa дем алып бэйбМ еа отыр, коз жасын келде- Tin, сьщсыган жоктауга енд! кобыздьщ зарлы yHi косылды. «Ой, бауырымдап» кеп бук тусш, Ерденд! кушактап керккен жандарда есеп жок- Бул у-шу, ексж сэл саябыр тартып, кезектесш жоктау айтатын кыз-келшшек орын ауыстырып жатканда, Ерден кезш жумган куш басын кетердк Ерден денес! кесек, суйектк ат жакты, келте мурын, K03i как, сары Kici. KeKiperi каре айрылып, ауыр курешдь Ке- зшщ алды кшкищеп icin, мыжылып калран. К,озгалуы муч- Ол М тей куб1рлеп, 63iHe-e3i токтау салды ма, жайлап со- лыгын басты. Ж ана келген конактарга кеч<л белешн дедь Ж уртка кыдырта 6ip тунжырай карады. Конактар енд! 6ipiHeH соч 6ipi орындарынан турып Ер- денм ен тес кагыстырып, кеньг айтысты. Кепт1ч М шен Кдзыга, Ерубай бите кез токтатып, 1зетпен, сыпайы FaHa бас изеп, салкын амандасты. Кутуш! ж к п те р дастаркан жайды, куран окылып, эрк1м-эрк1м ауык-ауык леб1з бшдарт, Ерденд| сабырга шакырды. Тэч1рД1Ч жазганына кенбеске лаж жок десш, шари- ратка, куран сезш е жугЫ сть Ерденшн сынган кецинн аулап, кайгысын жеч^лдетуге тырысты. Эчг1ме арасында Ерден Кдзыньщ касындагы Ыкыласка кез киыгын сала бердь Ке- нЫ босады. Белым, Эймендеа есше тусть Ерден Эйменде- нщ cyftKiMfli кызык кылыктарын сез erri. Ерден кайта егищь Ж октау кайта зарлады. Осы сэтте 6ip каткан кара шал кобызды ептеп сызылтып тарта бастады.

— Бул улымнын ак кобызы едь «тартшы, агеке» деп ркелеп кеп отыра калушы ед1 алдыма. О, кулыным... кулы- ым... беу-беу, тэщр-ай! Ерден тары да курт тусш, взш-ез1 токтата алмай сол- уллдап жылады. Уй iuii кушренш, сарнаган жоктау суйект1 ыркыратты. Ерден кобызга еиле карады. Басын иайкап, элденеге кенигп кенпнмей, жаска булыгып, катты касыды. — Беу-беу, отарасы-ай, бул кобыз адамша сейлбуин ед1 ой. Негып мщпрлеп калды? Б1рдеце десшип! — Сабыр... Сабыр ет1ц1з... Ерденнщ емекаген шерл1 кеципнщ калауын таба алмай Ьканы кысылган шал сасып, кара терге туей. Агаштьщ кепкен рутагындай етшз арык саусактары кыл ш е к й ысылдатып, ■пикылдатып муцра басты. LLIeri жок зар-запыран агыла берди I ЕрдеHHia KOKiperi ani б1рдемен! ацсайды, б1рдеме жейспей, |чарыктырып, запа шекйрдй TinTi болмаган сод ол кураннан [узак суре окитын молдара ден койды. Ол да мэз кылмады. Шал кобызды кайта колга алды. Ыцырантып узак толгады, оран эйелдер ун косты. Ыкылас томсырайып кобызшы шалды аяп, бозарып отырды. — Б1рдене десшип бул кобыз... Соны айтыцызшы, тэн>р жарылкагыр! Ерден зеюгендей ун катты. Шал каны кашып, суп-сур боп сэл yHci3 калды. Ерден OFaH жалт карады. Шалдын колынан кобыз тусш кетй. — Экейндер!— дед! Ерден. Талып кулаган сорлы шалды ею жштг тулак суйреткендей дырылдатып ала женелди Ыкыластыц кезшен 6ip тамшы ыршып кетт!. Ерден бастап, конактар кешю намазга шыкты. Уйде Ыкы- ластан баска жан калмады. Ол мец-зец боп отырды да, орнынан турып барып кобыз­ ды алды. К,обыздьщ бейн, кылын сипап кердь Кеп тар- тылмаган жап-жаца кобыз. Ыскышы да жана. Жабыркап, Tyci суыган калпы ыскышты жайлап кыл iuieKKe типздк акырын соза тартты. К1лт токтап, соны тары 6ip кайталады да, ко­ бызды орнына койды. Осы сэтте уйге юсшер де юрди — Жаца мына кобыз сейлегендей болды. Сол сезд1 мен анык естщЫ. Ерден туйш п Ыкыласка узак карады да, одан api ешетеме демеди — Сол сезд1 мен де уктым,— дед1 К,азы шешен. — Б!рдеме десшип бул кобыз. С13 соган демеуин болы- нызшы,— деп Ерденнщ уHi flipuiflen шыкты.

К,г.зы шешеи Ыдыласда дарады, Ыдылас добызга дарады. Ердги добызды ез долымен усынды. Огырган журт Арданыц вР киырынан келген-fli. Сол улан-байтад елдщ бетке шырар- лары, Ерденнщ кецшдес, дос-жаран сыйлы жандары. Осын- i-'-'-ма бсделд!, дад!рл1 топтыц шш ен 6ipfle-6ipeyi KacipeT шек- кен Ерденнщ 6ip рана жубанышын таба алмай тыгырыдда преледь Сол жубаныш сезш жаца мына добыздыц ушнен естдам деп далды Ерден. Сол-кобыз даршадай Ыдыластыц долына тидь Bapi енд1 осы добызда тацырдап, одан медет тшедк Ыдылас добалжыды. К,азы шешенге тары 6ip кез диыры Tycin детш еда, ол дубыла далыпты: «Не дерщдд не тар- тарыцды, неге келгешщц бшмей отырсыц ба?» дегендей сес керсет1п, ызбар шашады. Ол кез1 булдырап сол 6ip тунд-i, барымта TyHiH, ауыл адыраран тунд1 елестетть Сол 6ip азалы тун, азалы сарын Twin бара жатты журегш. «О, мал KepMerip! Елге ере алмай журтта далгыр! Kici малый багып дал, дул боп OTKip нэлетП Бала-шараныд Keci6eciH даддан даргыс атдыр- ла-а-ар!» Бул далай? Адыраган ел ме, добыз ба? Ыдылас добызды сол жад шекесше Tipefli де, адырын сыз- дыдтата тартты. К,ыл ш екке тиген саусадтары баяу, э л аз басылды. К,обыз екагендей болды. Ыдылас тодтай далды. Элденеге дулад Typin, езше тустй Ж урт унЫз. Ерден басын детерер емес. Ыдьыас добызды тары 6ip рет шалды. К,обыз шын «сойлеген» еден. Оны ещц ол аныд естщд «О, дулыным!»— дед1 добыз. Ыдылас добызды imin тартдыза, узщ-узш ecTi. «О, ду­ лыным!»— деп тецселд! Ерден. Ею дуннен 6epi жодтаудан жары талран дара жамылган дыз-келшшектер добыздыц зарлы yniHe ушдеп досыла бердь Бул узадда созылды. Ыдылас сарыны тары 6ip дайрылып, дайта бастаданда «Бе-е-еу, Ton-i-pi-ай!»— деп жуйде босатты. — Беу, тэщр-ай!— дед1 Ерден де аЬылап-уЫлеп. Ыдылас бул сезд1 дулагы шалды да, добызды ершелене сштедд Ke3i жумылып, ол бар дуниеш умытты. Муцлы- Кулыныц аныраган дара тун1н тары керш отырды ол. К,обыз жылады. К,азы шешен унс!з. Ерденнщ дез жасы алдымын жуды. — Е, добызшым, солай де. Менщ mepiM сенщ шерщнщ дасында шер ме?— деп Ерден бас изей бердь К,азы шешен мен Ерденнщ K03i ту ш с т далды. — Солай, К,азеке, солай! Тайдан да мундай жорга шырар ма?! Бэлк1м, сол даргыс оры тид1 ме, иэ, алла? Каррап жатыр десед1 ел... Ыдылас кушнщ 6ip жершен 6ip меп-мелд1р, кэусар ыргад тегшдь

— Эймендемшц кулккд, кез нуры гой! Ерке кылыгы, ерке- леуй Ерден eiuipeHfli. Куй токтамады. Енд1 б1рде жацагы жылт еткен шуакдыц i3i де калмады. K,acipeT зары Ерден кайта кинады. Уйге дуркш-дуркш жана конактар к е л т , унс1з отырысып жатты. Ыдыластыц Tyci суык, куй ызгар шашты. Онын коз ал- дында карауыткан дуниеге сарыла карап суп-сур боп Шокан тунжырады. Ерден каусады. Молиген билер, кожа-молдалар, кок!реинде эр килы наз-наласы бар кариялар — бэр-бэр! жасыды. Eni босагада Ерденжч ею батыры — Есенкабыл мен Есенбеп олар да ун аз салбырады. Кожастын терт улы ибесм, какан, жырык. журтшьшыц каймагы жиылып Ерденд! шуюршиикке, тэубага келт)ре алмап едь Ол енд! 6ip серггпп, 6ip шект1рген мына 6ip «свйлейтш» добыздын демеу1мен ширады, eciH жиды, влгеннщ артынан елмек жогын енд1 туандй К,обыз не деп барады, тэщр-ау?! Ыкыластыц да жуз1 нурланды, кодырлап боздаган ауыр сарынныц да леб1 еше бердк С1б1рлеп аткан тад шапагы тарап келедь Элде тамылжыган улы сэске... жайлау Tepi... сылдыр каккан булак уш... 6ip кумк: ун жан тербедь Ж урт- тыч шырайы юрдк Ыкылас тары кубылды. Айкум1с... Айкумю отыр алдында, эне, тш катты ол... «Не дейш, Ыкылас, кектеп айга кол созган 6ip сэби ач сен! Кайтсек болады! Сенде не кайран бар! Бакытым, Ыкыласым! Кулин, кулин!» Ыкылас кул1маредн — Ж аздай шалкыган кединднен айналдым! Эйменде-ем! Бул жолы Ерденнщ кезш ен жас шыкпады. Ол 6ip сулулык- Ка суктанган жанша т э г п эуезге жаны исше толкыды. — К,о-лыц-на-ан! О, журепднен сенщ!— дед1 корбиган 6ip шал коз жасына булыгып.—Айкумклм, Айкумкпм! Бул К,одыр торе едП Ыкылас енд1 iurreft жылап: « Айкум1с! Айкумю!» деп copFa- латты, азалы уйд1 тунертш. Кудайменденщ кап-кара боп тунган кара суы, боз адыр- л ар , бозарган ecKi б ет т т ер булдырады 6ip кезде. «А-а-а! Ыкылас, тур, туршы, Ыкылас!» Мелшиген кулпытасты кушактап жылаган Айкумкла Kepin ол талмаусырап кезш жума бердь К уй iueri ж о к вкс1к боп 6iTTi. Yft-iuii мец]реу туздей кулазыды. Даяшы жнтгтер ккплердщ колына су куя бастады. Коз-

дер| кызыл жиектенш, жаска буланбаган жан калмаган. Bapi унс1з тынып, Ерденге карайды. Ерден козгалды. — Кеп сез айтты бул кобыз! Кеп свз айтты. Tipi пен- деден еспген сез1м бе efli бул? Жо-жок, ешмм, винам айткан емес! Адам туады, оледь Eici арасы 6ip румыр. Ол кыска ма, узак па, ran онда емес. Bip румыр дуниеден суШвдцрт ете- Д|. 6ip румыр каргыс аркалап кушщцрт отеди Солай екен! Ж анапл куй а дегеннен тудым, влд1м деп жылады. BipaK, Lie-шала тамылжыды. Бул шыр eTin жерге тускен нэрестен! кушак жайып карсы алган жарык дуние шаттыгы! Куй тыпырлады, безектед1, алра кулшынды. Дуние сырын бшсем деп аз аласурдык па, xafiipi? 8ni сейтш журм1з. Сейтш влерм1з де! Куйден кун шуары тарады. Ол кектем боп кулпыра тулеп, жаз боп жадыратты. Пенденщ эр кезп кас кагым сэттЬс куанышы ол. Кейде соган зар боламыз. Bip кезде зарлады кобыз. Мына балауса ж1гп- коз алдым- да картайды сулдеа курьш. Онысы Heci? Cyfteri жасык неме ме? Элде соры калын? Осы жасыида калай... Кдлайша бэр- 6apiH KOpin кайрыны да, куанышты да с е з т улг1рген?! Акку- лар K0HF3H айдын кол... cepiriHeH айрылран мучды аккудыц жылауы естицц маран. Ж аны жаралы жан рой бул Ыкылас! Ондай халд! вз басынан кешпеген жан Kici кайгысын негыл- сын. Ол осылайша шер козгап, бейопа румырды жоктар ма едП Bip румыр erri, KeTTi. Адамга соны ойлау KacipeT екен! Кундерд1д кун!нде мёнщ де ocxin 6ip сойлеу!м керек еде. Торт кубылач сай болып куншч атканын 6uiin, батуын еач - нен шырарган аскан-таскан кездерде адамныч KanepiHe келе ме екен бул ой. Сол ofiFa Ыкылас кобызы меж таба кмлып Е, К,азеке! Сучгыла ойыч ойды, кырды кезген К,азы! «Сой- лесё, Ерубай би свйлесш. Еруекеч айтсын»,— деп ел-елд1ч жаксылары бас урран Еруеке! Таманьщ, мыч жылдык кудам- ньщ кос арысы! 8 , бул калай болды? Мен мирны таразыра са- лып отырмын. К,айсымыздьщ кунэмыз ауыр? Соны олшеп квр- днщер ме? Неге ундемейшчдер? 8 , жен. Мен де коп уакыт уйдем алгам жок. Бар болганы мен мал урлаппын! Сейтшшн! Малыца мал кайтарам. Сонымен айыбым отеледк Жер!де таласып, ауыз салып, адамыча кастачдык жасаппын. УИ, ку- дай-ай! Ол да рас еде. Енд1 кылша мойным талша деп басымды win, оз жер1нД1 оз1че берем. 03iM коп кей!н шепнем, коз алаптпайтын болып б т с е м елдмс салтты сыйлап. Сейтш, жер «Ч да кисынын келттрш, ел мен елд1 кайта кауыштырам!

Мен дойдым ендь MeHi жецдщ. Мен кенд1м. Bspi, 6api сендердш! Бэрш алывдар! Ж ер де, су да, мал да бэрш берд1м! Bapi сендердш! Т ек ж ыламандар, агайын, ешюм ж ы ла- масын! Ы зы-диды ем!рде дым-дуыт пэле-жэлеш белден кеннп журит б!з де етерм13 дуниеден. Мен де ел жодтауына зар болгым келмейдд Эймендем жадсы болтан сод бэр-бэрщ жодтап отырсындар. Ерденнщ уш д1рищедь YHci3 erlnin жылады. — Ж ыламаган жан тэубасына келмейдь Келмейдь УЬ, дуние-ай, кедд1пдд1 енд! бидцм той! ЕндН Аз куннен кешн Ы дыластыд «Ерден» куш букш Сарыарда- Fa ескек желдей тарады. Ерденд1 сындырган бул куй 6ip кундер1 Ш оканга да жетть Ал, Ыдылас Айкумктч жоктаган кусалы кек1регшщ ащы зарын теккендей болды. Улы т1ришпктщ та гы 6ip мамыр айы туды. Муцлыныц eTeri жаудазын жупарымен ацкыды. Taipp де HciHin, булттарын ж е ц к и т п , найзагайын ойнатып, кектен нур тегед1 се л д е тт. 1ле жардырап турып ашылып кетедь Ж ер радат тыныс алып, балбырап, бусанады. Тастадты дырат- тар гулмен дубылып, кедшдад хошын келт1редк Д ала бозторгай эуенше бвлендк Шу бойында вткен дыс жайлы болды. Ел Ардага тарыдпай, шаршап-шалдыдпай шыдты. К ек майсасы майысып тулеп ж ат- дан жер мынау. Ел дабагы да ашыд едь Иен жайлау то- лыдсып турды. Бул елге Ш вже келдк Шеже! Кдсында жалгыз улы — .Телеубеп бар. Оны былтыр Омбыда кездескенде Ыдыластьщ: <<Б1здщ елге де 6ip келйдзпп» деген тш еп алып келген-дк Содан 6epi неше кун! Неше тун! Ш вже толгаган «К,озы Кврпеш — Баян суду», жыры толассыз агылды да жатты. Ел ынтасы Ш ежеш шалдытты. Ол айтдан сайын yHi ашылып, ашыд саддылдап, добызы да еш м ш аз адырады. Едбектеген бала, едкейген xgpi 6ap-6api Ш вженщ аузына дарады. К аз- датар отырган жвг1д1ц квп аулы кезек-кезек шадырысып, Ш вже жырына думарлары данбады. Сондай 6ip дулы жиын Б уплдщ дара суына уй тж кен К,азы шешеннщ уйшде жалгасты. Ж е л а з дала. Ашыд аспан. М амыра-жай Kiiui бесш. Елдщ HriIжадсылары, квргенд1 дариялары, свз уддыш зерек ж астары, уншен MeftipiM леб! ескед кед долтыд бэйбш елер... 6api- 6api 6ipece кененщ сырын ш е р т т, вм1р мысалдарын дозгагад К,азы шешенге, 6ipece эрк1м -эрюмнщ тш епм ен «К,озы К вр-

пеш — Баян сулудыд» эр жершен узш, месел кайтармай еркш теккен Ш ежеге ден койып, кырыкбойдактьщ тагы 6ip куты — эннй, cepi, укий Аманжол эн шыркап, ауык-ауык кымыз iuiuiin, келюп эдпме созыла туст1. Ш еж е тагы 6ip толганысты сэтте: Журт бЫд! Козыке мен Баян атын. Колында жучил бар кызыл алтын. Алдынан шатыр Tiieri кырык 6ip катын!— деп тЫ не 6ip отты лепт1, салтанатты с езд ер yfiipuie бер- генде сырттан: «КершдП Келе жатыр! К,аптап келедН» деген ун бэрш елен е т м зд ь Э нгм е-д ук ен сап тыйылды. Bapi ду к етер Ы п тыска шыкты. — Е, жасаган! — Сактай гер, алла! Ж ур т дэл осы сэтт! кутш -ак тур ед. Ауыл адамына бул да езш ш е тамаш а. Ат бэйгесП Зернскен елдщ epMeri емес, ол — намыстыц ici. Соныц ж елп-i. Ещй а з кунде К,уланетпес езенж 'щ аргы кабагындагы калыц кип так т а ас бергпедк Ел-елге сауын айтылган ас ол. Бул бэйге сол аска апара- тын ж уйрж терд! тацдатады. Солай болуга THic. Ж уйрж ат та елге ецсе, елге медеу! — Эне, келе жатыр... Е т епнде квгиццр сагым ойнаган Мунлы тауы эп-сэтте квзден гайып болды . Ж ер мен кектщ арасын ак тутек шац басты, ызы-кикы ш удан кулак тунып, дуние д у б 1рлеп, табан асты солкылдап к е тп . К,ара курым б оп каптаган аттар со л агындаган куш шоктай ж айнаган кызгалдакты белеске кетерищь — Аруак! Аруак! — К,амбар ата, колдай гер! — К,айран ел канаты -пырактар-ай! Агысын токтатып, HipiM-nipiM кара су боп токтап калган Бугш озен1нщ жагасында бшк дени in устшде ат бэйгесше д елебеа козган ж урт 6ipece сигпдей тынып, 6ipece ерт секций лап ете тусш, дабырласып севдей согылысты. Кешпел1 елдщ 6ip-6ipiMeH тедесетш 6ip сэт1 осы. BipiH-6ipi ecci3 кимелеп, сапырылыскан ж е л т и жандардьщ кайсысы ipi, кайсысы э л аз , соры кайнаган кембагал, оны бинп болмайды, квздер1 шекесшен шыгып, жуздер1алабуртып, тестерш кагып, ел1рш ай-шайга карар емес. Бэр1 аруактанып, дуниенщ бар-жопян, кем-KeTiriH, кам-кайгысын, шашты агартар таукы- метш мулде естершен шыгарган. Бар мад у да шу... гу де гу! — Эне, эне, ещ ске кулады! — Эл1 тутас келедь 112

— Жазыкда карай тартты! — Шоже аксакалды кара! Kepin тургандай тыпыршуын кара! — He6ip итке коз 6epin, кезге кушк кылган кудай! Кей­ де тарсьщ гой. Тарсьщ! Швжедей дулдул кеюрекке иненщ жасуындай рана шырак кимаган, э, кем дуние! Шоженщ сак кулагы ту сыртынан айтылган бу сезд1 шалып калды. Сокыр кылды коз!мл1 кермесin деп, Жамандыктын соцына ермесш деп!.. — Ж ер дуб1рП О, кайран жер дуб1рП Маган ол бэрш, бэрш сезд1редг Керем мен! Тамашаларьщ тамаша-ак! Ит трл ж тщ куйбещ, ит т!рлжт1ч куйзелкп бЫнбесш! Неткен дуб1р бул, э, Телеубек!— деп Ш вже касында турган улыньщ жещнен тартып-тартып кояды. — Кеп дурмек!— дед1 Телеубек экесшщ сезш куаттай КЫЗЫРЫП. — Шапсын! Шалкысын ачкылдаран ес1ч ел! Шоженщ шешек дары торларан кызыл шырайлы жуз1 нурланды. Он жак езуше кулш ушршдк басын аскак кетерген куш пандана мырс erri. Осы 6ip айбатты кейпшен iplairi, дулей куаты сезищк Касындагы кошеметнн топ оган табына бас изесш кул1мс1ред1. Ж урт Ke3i кызгалдакты айдау жазыкта. Ол алаканынын аясындай-ак кершгенмен жетюзбей дщкеш курткан узак шабыс болды. BipaK, ат дy6ipi жакындай берд1, жакындай бердй — Эне, курен ат! — Эне, Ыкыластын ак бозы! — Екеу1 узенг1 кагысып келедй — Ыкыластын ак бозы алга шыкты! Ж ер дурсищед!, жер т т р е д ь BipiHeH-6ipi калмай егесе с1лтеген аттар дурмеп лап берген топтан судай 6ip сурапыл суспен заулап келедк Аттарра карап шаттанган жандардын eKneci аузына тырылып, журег1 кеудесше сыймады, бэр-бэр! шамырканды, каны басына шапшып, 6ip куаныш, б|р урей устшде калтылдады. Б!реулер1 yiiflepi шыкпай сш ейл, б!реулер1 ат куларында ойнап, камшы ушрген бозбалалардын атын этап, айкайлап жатты. Тобын бузбаган пырактардьщ TeMip туяры кырат жерде тас кашап, от жаркылдатты, езен жагасындагы кек сазды бауырдай турады. Аттардьщ тасыр- тусыр шабысына иен даланы басына кетерген айкай-сурен Косылды. KiM-KiMfli болса да ышкынткан осы 6ip сэтте 6ip Ж1ггг турып: — Ойбай! рулады!— деп ез аузын e3i басты. 113

— Тек! Ж ап яч карыскыр! Аттар К,арашокыдан erri. Сол зам ат сетш еген туб1ттей созаладдаган шаднын ара- арасы агарандап, кара у зш калган аттардын 6ip тобы кер!нд1. Одан 6epipeK ж унден тутшген сазды ч устш де 6ip ак б о з а т жатыр аяктарын cepnin. Мойнын созып умтыла туседа. бексесш кетере алмай шоцкиып, кайта омакасады, жанталаса тыпырлайды жакуар. — О, жасаган! Эл! де толык сейьле коймаган шаднын арасынан акадай ж ерден cypiHe-кабына ж уп р ш келш, жыгылган атын шыр айнала ебектеген жшгг 6ip мезгш де e 3i де жалп е т т кулады. — Ойбай-ау, Ыкылас па мынау? — Ыкылас! — Ой, кулыным-ай! А к б о з атыныд басын кушактап, тундей тунерген Ыкы- ласка елден бурын жупрш эк еа Дукен жеттк К,ырдьщ кызыл кызгал да гыме н тутасып кызыл жалкында- нып кун де уясына батты. А кбоз ат ымырт yftipuie пышакка ш н дь Мамырдын ж упар ле6\\ ж елш ген макпал кепи тамылжып турды. Эудем ж ердеп еск1 бешттерден сункылдаган байгыз- ды н мунды уш е сн л дк Ыкыластыд акбоз аты елд1 деп ауыл адамдарыньщ кабагы катып, ypnnicin калды. Ш еж е бастаган топ Дукеннщ ушне жиналды. Келген конактар курметше мал сойылып, уйге Kipin-шыгып ж урген Д укен акбоз аттыц ж уйрж игш айтып, ею не кучкшдескен жандардыд сездерш ест in: — Мал шыгыны тук ем ес, ж ан аман болсын!— дед! амалы курып. BipaK, Д укен 1штей кан жылады, Ыкыласты улкендермен 6ipre дастарканньщ ш етше отыргызды. М ундай капалы сэтте карияларды ты нда Faн ж аксы. Олардыд аузынан дана сезд ер шыгады. Кен ш арамен кымыз экелген Шэю: — Байдын мьщын кермейдн жарлынын жалгызын кере- до,— д е п кейщь — Е, Ш эю , жан олжа! Садага! Садага!— дед1 Д укен жасы- мауга тырысып. — Э, бэрекелдк Д укен саган кудай беред1 тубшде. Шэю шырагым, о з д щ жалгызычыз ак б о з ат ем ес шыгар, мына дщ аман отырган Ыкыласычыз шыгар?— дед1 Ш еж е. — Ж ан куйзелйп айттырады да, Ш ежеке. С езщ пдщ са- дагасы !— деп Ш эю зорга кул1м а р еп , жуз1 жылыгандай болды. — В есе, Байгозы батырдын кызы осылай ceftneyi керек едд— деп кулш койды Дукен. 114

— Балалардьщ садагасы! Ыдыласым мен Ж анасым аман б о л сы н! С ез орайы ен дь е н д1 ж енш тапты. Б у Fan разы болтан Ш еж е eKi иыгын домдап уша ж енелетш xopi дырандай cuixim n: — К,ыртыз, даз а д 6ip-6ipiMen ж у зд ес е далса: «И з, мал- жаныц аман ба?»— дейдд Ол TipuiLnix болран сон кун xepiciH, от басьщнын амандыгын тш еу. К ундел1кт1 ку т 1рл!кте мал шыгын боп жатады, оны б 1здщ ж ур т «балалардьщ садагасы» дёп коя салады. Э, Ыдыласжан, солай, дане, exi дольщ сау ма, соны айтшы, балам?— дед!. — Сау!— деп жымиды Ыдылас. — К,абагьщ дандай? К,атулы ма?— деп кулд1 Ш еж е. — К,абагым ашыд! — Бопты онда. Кобыз дылын басатын он саусагыц аман болса, саган дуние тугел. Мал кеп. Эрине, жадсы ат ажал болмаса да бейнеттен, дорлыдтан дутдарады. Ат — данатыд! Сен алысда самгайтын ерсщ! Ceniu добызьщньщ ун! алыс- алыс жерлерге жетуге тшс! О, атадны д кор!, дуние десе! К ер аудат, дорынтдан е з Tipnix к!мд1 жасытпайды. М ен даты бузылам кейде. Онсыз да жарыд сэулес! ж од тунгиыд дуние тунжы ратады -ай кеп. Сонда байды д кун! пэрм енм ен, жарлы - ньщ xyHi арманмен деп ah урам. Бул OMip осылай е т т келед!. Рас. Bapi рас! Бупн астындагы жалгыз атьщ елдь Bipax, бар у м т ч алда сепщ . Ырзыгын ше? Ы рзы дсыз пенде жаралмайды! Ш еж е ецсес!н кетере дозгаладтап дойып аталы 6ip эдг!ме айтатындай ьщгайга Keurri. — Bip жолы мен C i6ip мен Таш кент арасында жортуыл жасаган патша эскерше жолбасшы боп, сэры даланы шанда- тып, eaipe бастаган Ерденнщ донагы болдым. Б ул кунде aFa султан — Сандыбайдыц Ерден!! Exi иыгын ж улы п ж еп, Б аубек батырмен TicTecin, бекбауыл елш е з мекен!нен дуып шырып, тып-тыныш eMin отырган кел in тартып алып, оны «Ерден келЬ> дег!зш , соцынан ерген жырыд атасыньщ батыры, мырзасы атанган кекдауыл Ерденш д дэл езП Конадты куту салттагы ic. Сыйлап бадты сабаз. Кдсдыр- дын зымияны аддау ж ас дулынды талмаусыратдан тан алдын- да дуйрыгымен сипап, дагып, танауынан ж алап, алдап-арбап, ебектейд! гой. К екбалад Ерден мен! дудды солай еркелеткень Э , хек 6epi, к ед тарлан. б з ш е м эр тпк пен дангойлы д та дуп жарасдан екен. Ерден менен б!р жылы ле& з eeririci к е л т , зарыдты-ай 6ip. Сонда мен оран: Дуандык, алтай, дарпыд араладым, Тывдадым ел жадсысын, сараладым. KiciHiit MiHi болса бетше айтып, Ат пен ас ажарына дарамадым,— 115

дей 6epin е д м , ш тубш де жатып диырды керетЫ квкжал Ердвн мундай сад, к.азымыр болар ма, кецк-кецк кулген боп жалын шарпыган жанарынан зайары быпнт, дасында отырган баласы Бимеидеге: — К,айран Ш еж екем не десе де б1зден 6ip ат мшетш болды!— деп алдымды орагыта ж енелдд К елш калган сезд1 ыдылыд атып квмекейде устау кандай киямет. Айтар сез1м ж е п м а р ем ес ш , айтылсыншы деп: Кулын бсрсен, сутшен кете алмайды, Тай берсец, жер1м алые жетс алмайды. Кунан берсен. жер1ме жетер едь Куз болса Ticey кунан ет алмайды. Ердеке, не айтарга, не кайтарга, Ещй менде жауап жок кеп айтарга. Баладан байтал болса, С1зден cayipiK, Yflipi Ерден кектщ деп айтарга,— деп д ж етк 1з д 1м. С вз багап , с е з парный 6uiin, 6ip с езд ен влш, 6ip сез- ден TipLnreH ж ур т дау швпке тиген ерттей ду ете TycTi. — Свз-ак! Же™ атасына кетедН — Ерденд\\ мыдтап сындырыпсыз! — Ерденшч дыр соцынан далмайтын свз! Ж ан-жагы на дасдырша шауып журген Ерденшч ecTin мудалып жатданына дуанатын ед1 бул ауыл. Отыргандар бас ш айдасып, дыбы данып, 6ipa3 гулесть Ш вженщ саддыл- даган ашыд, мэнерл! ун1 от басында журген датын-далашда да ecrLiifli. Ол с езш дайта жалгады. — Ерден батыр 6ip жайды ангармады. Мен оны жаца квкдулей, квктарлан, кекбери кекдауыл, кекбалад, квкжал дем е д 1м бе? Кек дегеш м — датыгез тон мойын, диянатшыл, ды сас дасиетш , квк муздай суыд, кек жыландай заЬарлы, уытты сусы н, квк 6erririH айтданым едо. Ол сабаз мешц алдыма басымен алыедан 6ip квк дунанды тартпасы бар ма. Оны ол «Ерден квк» деп атайды деп ойласа керек. Сол квк кунан былтыр дененш де букш Н ура бойын шулатып, дыпшад, мурат, темеш, тшэл1 елдершде еш бэйге бермедь Д э л K33ip бе ст 1. Алшандаган квк айгыр! Арынды, алымды, асыл аргымад. Ертечнен салса кешке озатын жуан тугыр, квк cinip. YcTiHe 6ip дон сац квеем ж у р й к е салып, аршыидап басады . С онда квз1 ж о д Ш вж еге Мекке, М эдинеш ч Te6eci керш гендей болады. в з 1НД1 6ip диял билейд1, бар дуниеге га- шыд дылып, эттеч, не керек, мына ТелеубегЫ гой ж ас, api менен 6ip дадам ж ер уза п шыга алмайды. Колтьжы жазыл- сын, багы ашылсын, алыеда caMFan, талай ж ерге табаны

•исш жануардыц! Ерденнщ бетс1з урылары да сукты кезш (.адайды-ай кеп! Бул к екбеспш енд1 ш ерменде дылмайын, иундай сирек б т м д а дылдуйрыд тудымын 6ip MiHce, Ы ды- ластай боз улан мшсш! Солай болсын, агайын-дарындас! Солай болсын! Кудай тадымыцды дутты дылсын, К,ордыт баба долдай ж урсш , Ыдылас! Ж ур т теб1рендк Bip квздерден MeftipiM нуры лапылдап, 6ip квздерден сызылып дана ж ас квршдь Bipeyaep «эумин» дей жаздады. Толгана сейлеген Ш еж е сэл ipKuiin: — Енд1 осы 6ip квзш ен шырагы жанган кокбеспм ен дыргыз Алатауына 6ip асып керш!. Ч оц-К емин деген ж ер жумагы бар. Сол ж ерде Жантай хан, оныц мырза улы Ш аб- данныц елш де дыл диядты свйлететш К урецкей ес'тр} 6ip дуд!рет бар,— деп ойлана тодтады. — Б1лем, б1лем ол ердц— деп Д у д ен бас и зе дд— Ы дылас - жанды мен де сол Курецкейге сырттай тэнти етш журем. — Солай ма? — Солай, Ш вжеке. Ci3 болган ел, ci3 журген жермен мен де 6ip сапар жур1п втдем. К ергем б эр iи. Курецкейд1 ж адсы еске салдьщыз. Былтыр Ы дыласжан екеум1з Шуды бойлай отырып Т од м од базарына бардыд. К,ыстыц басы болатын. Тодмод пен Чоц-Кеминшц арасы дарга адым жер. Баргымыз- а д келд1 Курецкейге. Б1рад, сол елдщ базаршыларынан бивднс, Курецкей тау асып, Ыстыдкелдщ жагасына кетптп. Кейде мал дамымен сонда дыстайды еден, Ш вжеке. ¥зы н ардау, кец тусау eMip емес пе, солай ж у зд ес е алмадыд! — Курецкей... Курецкей,— деп Ш вж е адырын куб!рледк— Сол К урецкейд1 6ip, керсец, Ыдылас! Ыдыластыц квзше ой тунды. Баганалы 6epi тугырында далгыган даршыгадай сел т етпей ж урт сезш ужпз тыцдаган Алтынбек дуадылана сейлейтш ^ д ет 1мен: — Бугш табам, дур сад то д , ал ертец ж о д . К,айта табам. Э , Ш вжеке, Kocincie, нэсшЫз ем есш з. Мына тарамыс долды б т е д а ^курт. Осы долым аман болса, тарыга дой- маспыз. Bip ат влсе, орнына 6ip ат келдь Ыдыласымныц жолы кесиш ес, Ш вжеке. К,анагат... myxipmuiiK. Бар TiaeyiM осы. Дуден де сол тшекпен келедь Ыдылас та сол тшекпен румыр кеш едь Е, Байгозы батырдыц ж иеш , ен д 1 сен добы зы ц- ды ал! Ш вжекеце сен д е б1рдеме де!— деп кул1м с1рей сынай дарады. Ш вже де 6ip аягы кврде, 6ip аягы ж ерде, эб ден кэрш ж мецдетш , буг!нде бугж ш п, 6ypicin ж ук тубш ен мыдтап орын алып, 6ip дадым ж ер басуы муц боп отыр.ган Алтынбек дарттыц бул свзш ен кеш еп алапат Tipaix и есш щ аруадты 117

касиетш сонгы сэтш е дейш мойымайтын, бсрюпейтш куатын, врш1ч у м т н ганыды. 0 , бул лагылдап жасаган 6ip камшысы ymiH уш р-уж р жылкы ал ran, 6ip 83i жок-ж укана шака аулы- ныд ырысы болган кеш еп атакты зергер, уста Алтынбек Кой! ЦДркшнщ кею р еп эл1 де кумб1рлеп турган ж ок па? Ж ур т назары енд1 Ыкыласка ауды. Ыкылас эл1 де болса api-capi сез1м кушагында едь Тврде отырран Ш вжеге 6ip, атасы Алтынбекке 6ip ж алт-ж улт етш карап алды да, кобызды б1рден буркыраган кушпен ыскышты осып-осып Ж1бердг К,обызы зар куш нде едк Ол ещ д кезш сэл ж ум а 6epin, е ю бетш щ ушында кан ойнап, саусактары майыса былкылдап, 6ip агы ндаган эуещ д сызылтып твпеп ала ж ен ел дь Бвгет бузы п, ала у мтылган топан су. Ж о-ж ок, ол балю м , eKniHi емен жыгар кара дауыл, не долы боран. Ж о-ж ок, муныц 6ipi де ем ес, куйде ондай галамат су с жок- Ыкы- ласты д дал осы 6ip carreri ж урек луп1шн елден бурын Ш еж е, в з aKeci Дукен, улы атасы Алтынбек, дуниеш оймен шалып т е з адгаратын К,азы шешен, ж у р еп секемш ш, сергек укип А манж ол шым-шымдап сезгендей халде едк — Т1лейтии ерю ндж , а? К ендж , а?!— дед1 Ш вже. — А дсауы адсау-ак!— деп К,азы шешен толкыды. Боларывда болып вт, Боз жоргадай желт вт!— деп атасы Алтынбек ж елтндь Ш ад басты, шу басты даланы... — Толасы жок, токтауы ж ок, кайда барады зымырап?! — Элде атылган ж ез жебе? — Ж ебе уш а бере ме? Ол кас кагым сэттж емес пе? К уй устем елеп-устемелеп твпедь Сары даланыд ак тоза- дын шыгара кашып, толкып жаткан сагым дариясына ж у - тылган киж... Ж ездей кызгылт сэры киж. К еп киж боп эл'декайда шыгандап, шыркап кетш барады, кетш барады. — Дуние неткен кед едц дуние неткен тар едь Пенде цпркш к ед epicTi вздер1 тарылтып, езд1-ез1 сыйыспай, шарк урады ecTin, а?!— дед1 Ш еж е кызынып.— Г<4ына екпшмен кайда токтайды Ыкылас? Кайда сыяды? — Аскактады Ыкыласыдыз! — вршеленген неткен тшек бул?! — Эне, 6ip кылы тагы шарт кет-ri! Уз1пдь — Ж етш ип кыл уз1пдь — Э, Байгозы батырдыд ж иеш , сен!д кез алдыдда куйгыт- кан ж е з ки1к ем ес, Айкумш шыгар, карасын узш , мысыдды курткан. Сол гой, сол! Ж ур т бул с е зге дал болды. Не деп отыр, Алтынбек

аксакал? Ж е з кш п не? А йкумю дам? Ыкыластьщ K03i тунып Kerri мулде! Ол енд! kuit {рдалгендей б егел е 6epin , ш ли тарта тына калган дауы лдай бэсец сш , ыск.ышты баппен созып, 6ip-eKi рет окыс ж елд1рм елетш , кобы зды эн кайырмасын ш ерткен дом бы ра сек 1пд1 «Уа, дарига, осылай д а осылай болган екен!» дегендей сункылдата сейлетш , ерекшген ж ур екп кеудеге лыксыта тыгып 6ip-aK токтады. Б1разга дейш ешдам лэм -м им дем едк — Терледщ бе?— деп калды Ш вже. Бул свзге саскалактаган Ыкылас: — Ж о-ж ок ,— дед1 миыгынан кулш. — Х ас жуйрйстщ TepiH у с а к шабыс кургатар болар! Бул сезге тацгалыскан ж урт оны куб1рлесе, дуылдаса коштап, К,азы ш еш ен, 6api-63pi бас изесть — Свз-ак кой!— деп Алтынбек аксакал Ш еж еге разы боп оты рды,— С вз ем е с — алтын. Алтынныц не екенш бш ем мен! Ш еж ен щ ж ел т н м п басылар ем ес. Ыкылас оган KipniK какпай кадалды. — Tin... кызыл ты дэрменслз боп, с е з тыйылып калганда бул тэц1р куйдк кобы зды 6epinTi адамга! Бул — акку ундк акку мусщда кобыз! Ыкылас — кобы з! К,обыз — Ыкылас! Еке- уш щ айтар c e 3i 6ip-aK свз! А дсауы , арманы, кш эратсыз ты егш караныз, ердаидж екен ол! Б асы ж ум ы р п енде атаулы ты ейтш ердандж! Ж анагы куш маган солай деп ун катты. Мен оны солай тусйдам. Солай! Ш арыктап кер, Ы кыласжан! CypiHin те багарсьщ. Тулпар да сурш едь Тулпар влсе бэйге жолында... ¥л ы шабыста вледа,— де п Ш вж е тагы 6ip туш щ ц ойга Tipefli. ШвженГц киялында взш щ Kenieri жалын Ke3i аласапы ран дуние болып сапырылысты. Ыкыласты булдыр сагым кеу- кеулеп, ж етел еп бара ж аткандай гаж айы п 6ip ел ее ем ек- ciiri. — Ы кылас,— дед! кул!мс!реген Ш в ж е ,— уда таккан ж ерщ бар ма, балам? Ыкылас кысылды. Экес! Lain экетш: — Э , Ш вж е, 6ip нэсш бар рой. К,удай каласа болады ол. Т ек жазм ы ш тьщ тетенш е iciHeH сактасы н,— деда уш flip bm en . — Кыррыз елш , кыррыз ж ерщ , оны ц К урецкейдей куш ш еш текке айтып отыррам жок. Ыкыластай балрын ерге тэдар ИШ, кыррыздардын 6ip ботагвз! кез болар. С ейтш , б!зд» кыр- рыздарра карсы куда кылып кояр. Р а ж а п ем ес кой ол, э!— деп Ш вже ракаттана кулш алды. Б эр -бэр ш коте ре 6LaeTiH ппрдан ел! Д уш м журттыц enceci тускен. Ыкыластыд кедал тукп!р!нде Ум!т шырагы жанрандай. М уд сейипп оты рган ж андарды м еш -

piM нуры аялады. T eri, адамдарга кереп осы ем ес пе? Дуние: осынысымен дуние! Ык,ылас уйш деп бул жиын кеп кунге дейш гу-гу с ез болып жатты. И э, сырт кезге сонша кораш кершетш жупыны тана! шаха мен ды рыдбойдад аулы Ш еж е келгел1 6epi аруадтанып, керин-долач отырган ipLai-усакты ауылдарды аузына 6ip даратты. «К,озы Керпеш — Баян сулу» жырын толгай-толгай 6ip e 3i сэры дала боп сарнаган Ш еж е де елдщ шекдаз алгысын алып, «Жырла, Ш еж еке, жырла Баянды!» деген Ш одан сынды кемедгер ерд1ч аманатын естш -естш орындай берермш дешм сау бол са, деп ез1 де 6ip ceprin, 6ip ж асап калды. Жаца таныстары е ж ел п сырластарындай баурап, тары да 6ipa3 кун умытылмас с удбат етю здь Адыры К екшесш е кайтатын кун д е жеттк Ел Ш еж ем ен кимай коштасты. Ал, Ыдылас кыррыз елш е кызыкты. Оныц Курецкейдей куйипсш кору 6ip беймаза арман боп жолра камданып журдь ЕК1НШ1 Б9Л1М Т ун дустары алуан унмен куйкылжытып, езек талдыра сайрап жатты. Айдын да толыдсыган, толган шары еда. Ол жыландай ирелендеп, 6ip сарынмен гурищеп, томен дарай буктетш е ж енкш ген Ч он-К емин сардырамаларын кумютей жардыратады. Т ау езеш ш ч салдын леб1мен хош HicTi шептер- fliH кек1рек аш дан жупары андиды. Сай-саланы мелтщдеген маржан шыд басдан. Мангаз тау толассыз гуршдеген езен уш не HciHin, тым-тырыс мулгш, улы TipiumiK дым-дуыт ш удан арылып, дел-сал боп балбырай далрып, манаурап, уйы- ган тыныштыд сэтш е енген. Кдйран тыныштыд! Тек осы кеч дун ие тарлыд дылган беймаза адам дар рана ояу. Б1рак, ты- ныштыдда дандай зар олар! Ай далдыган тыныд тунд1 т е р б е т т , элдедайдан ансаулы ж уректщ эш ecTuiefli eMic-eMic. Бул Ч он-Кеминдег! манап улы Ш абданныч Тарсудагы жайлауынын жанына кеп донран Ж антай ханныц аулы. Са- рыбарыш е л Ы ч тутдасы! Bip кезде оны ел ж ай рана би дейтш -дь Таш танбектщ нагыз дер шагы. К егетще отыратын-ды. Bip жолы ол уйж щ алдындары тебенщ устш де турады. Bip ж ал- ры з атты эйел келед1 де, уш не xipin, кеп узамай атына MiHin дайтып кете барады. Таш танбек ешгшде журген Ж 1гтн

цакырмп алып: «Бул нерылFan эйел?»— дейдк XCiriT турып: (Батыр, ол Kici Кдрабек агамыздын уйш деп келнОДз. Б ее к урай к е л т т к ,— дейдь «Т ез барып токтат. Y iire дайта алып ел!»— деп OMip етед1 Таштанбек. Осы Чод-Кеминд1 жайларан туган inici К,арабект1ц эйелш е, 1Э, пушпагы канамаган к е л ш т е Таш танбек б е с к т е п баласын щгертш шыгарып салады. Сол бала — осы Ж антай едь Пенде катанда пенде. Кейш агайында Таш танбек пен К,арабек араздасты. Bip- iipme жауыдты. Bip жайлаура катар кона алмады. Сол 6ip штыбадан ала ауыз, бакас кундер1 элекедей ж аланган Ж антай 'аштанбек аулына каск,ырша шапты. 0 з экесш 03i талады. Сундердщ кунш де бул эбес ic жанын ж еген К,арабек райы- шн кайтты. К,ол кусырып, агасыньщ алдына калыс агайында- >ын ж умсады . Таш танбек те жумсарып, ишген баска кылыш злтемедь Сол сэтт! пайдаланып, Ж антай 6ip топ Ж1пттермен Гаштанбект!ч уйж е барып, емш -еркш колтыгына Kipin, iap Tipflirke б т е к сыбана араласып, Kerneri кезбастык решш >йдыч i3iH калдырмады. Буран суйш ген Таш танбек кейш 6ip улкен аста Ж антайды душ м журтка хан деп ж ария erri. Улы атасы Атаке батырдан калган ту... орыс патшасы сыйлаган гу Кдрабектщ уйш де болатын, соны кетердк Хан деп тек е з Ы ч сарыбагыштары тана айтады. Ол букш к,ыррыз жиылып, ак ки!зге салып квтерген хан емес. Ж антай жаратылысынаи пысык., зерек, алгыр, батыл, ку боп ecTi. Оныч cecTi боп атка мш ш , елд1ч ж ел вт!не шыруы, lexi Ti3riH, 6ip шылбырды устап, б и л к куруы сол e x i б:рдей эк еа — квкбалак батыр Таштанбек пен К драбекпч аркасы едь Басынан кеп дэурен еткен Жантай бул. K,a3ip оныч жасы жетш сте. Ж етш стег1 талай шал от басында мулгш, екпесш сорып кур жаны отыр. Ж антай болса, кеше рана алпауыт ж1г1ттерге 6eprici3 жойкын эрекетт! бастап кеп Ж1берген-дь Т ау imiHe сыймай тыпыршыды-ау сонда! Оныч сучгыла ойы неш кексеп ep.il Heni? Иэ, ол Kim i-Кем ин, Ч оч-Кеминш ч койнауына сыймай б у л - кынды. Нуры тайып бара жаткан сырыр K03i токтаусы з агылран замана кешш е кадалды. М ундай кырары, секемнмл болар ма. «Ой, бул кандай мезгш боп барады?»— д е п кепи ауран К,окан хандырыньщ мушкш халш xepin, катты шошыды. Бакса, хан ордасыныч шыркы бузы лган, ак кш зге салып элпеш теген ханы бугш бар да, ертеч жок. Орда iiui ырылдаскан очш еч канды кез квкжал топ. Таланган ел. Ханнан бакыт таярда касиеттен журдай боп караша журтпен кас болады екен. Ханньщ mipireH ордасына кыррыздыч exi улкен 6eri — ¥л ы Урз1р Алымбек датка мен Маррулан уэлаятыныч 6eri Алымкул oipirin кол салып кеп калды. Малла хан елт1ршдь Х ансы з 121

калган орданы Алымбек датка билед!. Осы кезде орыс пат- | шасы оны мэмлеге шакырды. Алымбек датка Tepic карады. Зарыккан ел зарыккан калпынан eui оналмады. Ел езида, ; алым-салык титыктатты. Ж ур т орда жалмауыздарынын та- магын тыгындаумен эбден зыкысы шыкты. Мансап ушш огнмге бас т1ккен Алымкул ойда жокта Алымбек датканьщ кезш жойды. С ейтш , Жед1гердщ ел туткасы Алымкул бектщ заманы туды. Ол хандыкты коргаштап Малла ханнын он exi ж асар улы С у л т а н -С е й гп хан гып кетердк Орыс патшасы тагы да Алымкул бекке с е з салдырды. Ол да кегерш, кырын карап турып алды. Х ан ордасы н Алымкул да ж ондей алмады. К,ара кыргыз- дар эр ж ерге койран К,окан бектерше барынудан бас тартып, сес корсете бастады. Бектщ орнын бек басты, ic онымен де тузелм едь Ел тарыкты. Ж ол айрыкка келгенде буралкы иттщ басы катады. Жантай да састы. Кара халык сустанып, колдарына кара шокпар устады. Х ан ордасы Ж антай сияк- ты ыкпалды манаптарды, кобалжыган едш ец тобан аяк кедей- кепппктерд! ептеп-септеп, алдап-сулап устай турсын деп оныц мырза улы Шабданды Туркютанга бек етш койды. Амал не, ш-ipireH орда 6 api6ip сыкыр-сыкыр eTin каусап, кулаура ай- налды. Ж антайдан маза кетть Ол 6ip кулагын Кркан орда- сына, 6ip кулагын орыстар жакка Typin, шарадай басы шакша- дай боп калтылдады. Ш абданныц Туркютан 6eri болуы оран ж убаны ш бола алмады. Таулыктар тез1мнен Kerri, козгалды, ж а н к е п т т1рлжтерге барды. С ары езен — Шудыц ipici Байтйс Ш шпектщ 6 e ri Рахматулланы 6ip топ некер1мен 6ip тунде Кызыл ала кан кылып бауыздады да тастады. Бул кыргынды макул керген Ж антай Б айтж exeyi 6ip xici боп, жантала- са астыртын эрекетке кешть «Орыстардьщ карамарына етем1з» деп Верныйра арнайы xici шаптырды. Бул жайды естш калган Ш абдан Турш станнан кашып шырып елге ж егп . 1864 жылдыц 13 май куш Верный б екш сш ен шыккан полковник Черняев бастаган орыс acKepi К дскелец асуынан 6ip-ax асып, К оды р жайлауыньщ усим ен Сарыезен — Шу ещ рш е cay етш тусе калды. Келген бойда Токмокда т1релш, м ун да еш каут-к атерге, окыс кастандыкка, кырсыкка кездес- пей уш кун аялдады да, ine 6eKiHic салуга KipicTi. К,ыргыздар «Э, атацньщ Kepi, К,окан хандыгы б1ткен екен!»— деп куанды. Сол 6ip ак туйенщ карыны жарылган м эз кундер1 езш щ Тынай атасыньщ бар ipiciH, бар бетке шыгар манаптарын бас- тап орыс эскерш е кауыштырган, арада жыпылдата с е з бастап, куш апян жайган м м едк м м ? Ж антай едЙ Бурын К,окан бектерш ен тепм Kepin, айласы курыганда кайда тыгыларын бглмей кадралактап «орыстарга косыламыз» деп, одан шын- туайтка келгенде сабындай бузылып, айни беретш тулм булад

ианаптарды, К,¥ТУЯН< Терегелд1 батырларды полковник Чер- яявт!ч алдына апарып туйеше шегерген м м едк юм? Етектег1 кальщ солтоньщ аса ыкпалды 6ip кекшуланы Байтж манапты соцына ерткен KiM ед1, мм? Ж антай едй Мына жары кеше Кодан хандыгыныц азабы н кыргыздармен 6ipre шеккен казак- тын дулат, албан, суан, шапырашты, жалайыр елдерш щ билерк мен мэмше тузеп, кыргыз, казак боп 6ipirin, Ы стык-Атанын ну орманынан бею ш с ушш агаш кесуге кеп кауым ел д1 каптата жумылдырган ю м efli, kim? Ж антай едП Х ош , Токмокка мыктап бею ш с салган орыс эскер1 енд1 Ш шпекке келд1. Б айтж манап бас болтан солтоньщ тэты 6ip манабы — К,оршу. Одан api М ерке жылжытанда сонау Таласка дейш кешш-конып журген Жацгараш би мен Бошкай манаптар да «патша арзамга тш еулесш з» деп косылмады ма?! Байтж манаптан бастап бэр-бэрш щ кезш ашып, орыс патша- сына к е н ш н сещ црген м м еда, м м ? Ж антай едН Сол 6ip кундерде полковник Черняевтен сыйлык ретш де шапан, сагат алран сарыбарыш манаптары кексеген муратына ж еткендей куаныштан кездерш е ж ас алмап па ед1? Ж ан- тайды nip тутпап па efli 6api? Bspi рас едН Жантай сол сапар баласы Шабданды, Байтж манапты алып, орыс эскер1мен Эулиеатага деш н бартан ж ок па? Барды. Байтж тесш е Станислав орденш тагып, жасырын полиция шен1 дэреж есш е ие болды. Ж антайды ц e 3i д е 6ip жапырак кагазга колы жетш, улы Ш абданныц ж узш жаркын етш, оны орыс эмм ш ипгш е ен сешмда манап ретзнде танытты. Орыстар кыррыздыц тау мен даласына' ж азды ц жайм а-ш уа- ры н экелд)'... Енд1, MiHe, сол Ж антай тун кустары эн теккен айлы тун- д е А кмоер сулудыч балдай шырын сэры саумалына балкып, К уречкей киякшыныч кербез «К ер езенш щ » арманды сазын тыцдап, Keiueri 6ip жаннан туньщ црт, тэуекелге бел байлап К,окан ордасынан ж алт бурылып, орыстармен ж араса калган мэмшесше, амал-айласына, патшадан алган алтын медалше, киын carreri кажырына квции толып 6ip кезде аузы мен кус тктеген жойкын кезш, ерттей лаулаган жастык кундерш еске алды. — Тарт,. Куречкей, еткен гумырдыц кад1рл1 елестерш е суйш тт! К урецкейдщ кысык кез1 ж умыла Tycin, коладай жаркыра- ган ж азы к мачдайыныц тамырлары б1деу-б1леу боп, кыякты сол ж ак ш екесш е катты Tipen, ыскышты кед кулаш жайып, соза тартады, алпыс ею тамыр иш, букш дуние сол тш байлаган эуенм ен рана тыныстап ж аткандай уйыды. _Ж антай кос жастыкка кисайып, ж урек д1р1лдеткен кыяк yHiHe ш т ей тамылжиды, ем 1ренед1, xsp i ком регш де пэни 123

жалганда кеп кврген наз-нала, арыз-арман, муц-зардыц мыс- калдай b i калмаган жанша сэби кейпше енедй Акмеердщ шарасы кен каракат K03i кара сазды ц булагындай тунжырайды. Курецкей кущ 6ipiH шалкытады, eKiinuici мэцп оцалмас шер куШгшщ азабын шекэтреда. Ж антай — тор, Акмеор — тоты! Т ор — суык, катал, тар, кызыксыз, тоты — багы байлан- ган муцлык! , Т ун тыныштыгын бузбай теб1ренте манаураткан кен ты- нысты толгау да 6irri. Курецкейдщ квз1 Жантайра Tycin кетш ед1, ол ез-в зш ен жымиып, nemeHeci жазылып, езгеше 6ip нурлы б оп KepiHfli. T eri Ж антайдьщ сочры кездердег1 желщ уше: «Ханымыз бой ж асап журген ж ок па?»— деп танга- латын efli Курецкей. Ж антай бугш де тын. Ш епр квз1 шакиып, кулгенде сэры кузендей шакылдап, мулде кетерЫ п, екшенш, алабуртып к е т е д 1. — А кмеердщ журклн!— дед1 ол Курецкейд! кез!мен жеп. Курецкей кыярын куйге к е л п р т уза к бурады. Imi алау- жалау боп, ж урегш ен кан тамгандай боп: Кара талда кус бар ма. Капа шекксн шагымда, Елщде Моор кыз бар ма?! Кара талда кус кврд1м, Елвде Моор кыз кордам!— деген с езд ер д! кансырап, жылап кайталады. — А кмеердщ журйпн! Ж антайды ц уш SMipni шыкты. Оныц эр ыцгайына жыгыла- жырьгла эбден уйренш алран К урецкей жацары 6ip iurreft cbiHFaH сэтш ен т е з оцалып, кезш ен меш р нуры тегипп, кыякты баппен былкылдата бастады. Журект1 суырып ала жа зда ран т э г и эу ез ак айдында кербез керин-еЦ, сылац кагып, кек толкынмен коса тербелген аккуды тамашалатты да койды. К уй толкытты, толкындатты, толыксытты. Енд1 6ip кайырганда шолпы сыцгыры сезш ш , одан соц ол кумй: ун булак боп сылкылдады. Bip кезде куй билеп Kerri. Жантай кезш ж т с и т л есж тен тун баскан далага, т у п а з туцгиыкка сарыла караган куй! Mi3 бакпай тыцдады. Кдцырыры тутеп, е р ж а з курсшдк Д эл куларыныц тубш де 6ip ызыц: Саудагср отср малменен. Солкылдап жылап барамып. Куарган Жантай шалменен, дей д ь С ол ызыц тары да ж анын жеп: Курык шдщ талменен.

Эуре болдыц малмепсп, Меер кет-ri Жантай шалменен,— десе, коз алдында жылды шетшде ат устшде тедселген Бо- лоттыц co3i де суйегш ен етш , зырырданын дайнатады. Кайшы кулак Карала ат, - Кайта токып мшбедш. Картайгаида Жантайдыц, Кыз аларыи б1тмс;им. Ел аралап отесщ. Апацнан тукан Болотты, Ещретш кайда кетесщ?!— деп зарлап тургандай сол Болот! Ж антай KepiHe квзге талыдсыды. К,уты дашты. Оны дайры басты. Мына Адмвердщ де, Болоттыд да кезш жоюга болар ед1, болар едь Ел ж ур егш деп anri жырды далай дуртарсыд? Кдлай? Ол солай дара тунге коз Tirin меш рейе мэцг1рген далпы 6ipa3 муж ищ ь «Ж етш с... Ж е т т с ... Огыз... отыз exi...» деп унжыргасы тусе iH тубш де бу р к к ен xapi дузенш е эл а р еп бара жатты, — Жэ! Кдлрып KeTin, сел д етш оянган жанш а ел 1м а р ей молиген Ж антай денет дур сшкшдь Одыс дыбысты дулагы шалып далып, ыр ете тусден Kapi арланша: — К,ымыз дуй!— д е д 1 Адмвврге. Т а с мусш дей датдан А дм оордщ аппад редш е Оймадтай болса да дан жуг1рмедь Сазарран, сулыд кейште ол Ж ан- тайга улкен сырлы тостаранмен кшкшдете дымыз усынды. Ж антай оны басына 6ip -ax кетерш, эр ж ерде дылтиган сирек, жирен муртын сипап: — Бара рой уйщ е!— дед1 Куредкейге. К уредкей есж тен ш епнш ектсп шыгып K erri. Ж антай тер Hici бурдыраран б у ж -б у ж кок туды л басын А дм оордщ о д и зе с ш е дойып, унс1з к е з ш ж умды. С элден со д дорылдады. 1ргесш ен дарагайдыд ж ас n ici желгпген он exi канат а д уйдщ imi аю удг1ршдей кудг1рледд А дм оор кэр! арыстанныд басын душадтаран жанша далтырады. Бул урейге тап болгалы он ceri3 жыл! Адм оор безерген хал де xapi арыстан бурген ел1кт1д ларын елестетп. Ал сыртта хан уйш щ тыныштырына к оз салган Ш аб- данныд жан ж к т Байеке запырандай ащы мысдылмен: «Арыс­ тан алганына дуанбайды, шалранына дуанады»,— деп белдеуде байлаулм турран ад боз атына мшдк Ауыл сыртын торып ж урген найзагер жкггтерш 6ip бадылап дояйын деп Ч од- К еминнщ жагасын бойлай тартты. в зе н н щ 6ip e x i шр!мш 125

аиналган кезде кекет он жагынан б1реулердщ куб1рлескен ун! естш дь Bipeyi каттьг ж етелщ шикылдады да калды. Элден сон барып: «УЬ> деда. Вер жакта далыц шок кайын тур. Байске «Булар kim болды екен?»— деп атынан тусе калып тын тындады. — УЬ! О, ку жетел! Э ж ем байгус ж етелгенде: «Айтак! Айтак, Кекжетел!»— деп с е г ш т жатушы еда. Мен де коксау болыппын. УЬ... екпем аузыма тыгылып ушм бнтш... Ел уйкыда, 6i3A>H журю мынау, манап аулын иттей корып. — Кусын, э! Айымханньщ ак тесегш ачсайсын, э? Жатсач foU кушактап, э?! — Сен де онып ж урген шыгарсыч. Сеш н Кунсулуыц болбыраган бос белбеу еркект1Ч езш ойнатып ж 1беретш каны ыстык татт! эйел. У зак танга ол инркш калай шыдайды десейшН Б1здщ Айымхан аузынан с е з 1 тускен бос эйел. Кун- сулудыи желю ш дей желпч ж ок, 6ip буйыгы жан эншейш. К,удай екеу1м !зд1 куп коскаи. — Оттапсьщ. Ондай ундеместерден шыгады пэленщ 6api. Олардыц кылыгы оттан ыстык болады. Сырт кезге момакан керш генмен im-тей тынып, ce3iMi кайнап, махаббаты мысын курта уЫлет)п журед1. Аузьщ салпимай сак бол кел1ншегще. Эйтпесе 6ip куш... — Буыршын кезш сузб есе, бура буйда узбейди Кел, кел, деп туратын Кунсулуьща езщ абай бол! Х а-ха-ха! Ой, шег1м- ай! Ой, 1ш!м-ай!.. Х а-ха-ха-ха! — Эй, кексау, ж ап аузынды! Тш тиг1збе Кунсулуга! К,о- лыцда елем! Ха-ха-ха-ха-ха! Eiceyi косыла кулд1. «Х а-ха-ха-халаган» ун тау жангыртты, койнау-койнауды кеулеп аралап Kerri. Толкын-толкын боп тарап, элдекайда жутылып жатты. С элден сон exeyi тагы созге KipicTi. Тагы да 6ipiH-6ipi uiin-шалып, кутындасып, кутырып сойлейд1. — Х ан болган кандай жаксы, э! — Акмаралдай кершген А кмвердей сулуды кушкын келед1. Енд1 токал алу ойывда бар, зымиян десе... — Ж антай хан Акмеерд1 елу уш жасында алган. — Иэ, басы квк ала боп, сакалына ак юргенде. Из, сога бер. — Мен д е сол кезде алам токалды! Ж антай сиякты жарайсьщ ба? Ж ок, элде сасай болган текедей салактап каласьщ ба? — Алам токалды! Алам!.. Х а-ха-ха-ха!.. Жараймын! Ха- ха-ха-ха-ха! — Кудалыкка меш де апарарсын- Ха-ха-ха-ха!.. EKeyiniH кулы с1 тагы да тау с1пкшд1рдй Бул дуниеде екеу!нен баска ж ан жоктай. 126

I Байеке epiiccia бас шайкап: «Бос киялга мэз болган немелер, сорлы лар»,— деп жыны келш мырс erri. Мына турган Ю роз бен Мамытта Айымхан да жок. Кунсулу да жок. BEKeyi д е кулак кес-ri кул. [ Ж антай Орозды Э улиеата базары нан тапты. К,умырскадай К¥ж ы наган Кан базар ды ч ортасы йда торыз ж а с а р б т к к оз кара бала бет-аузы тЫ м-типм боп, езуш ен кан агып, аюдыц колга уйретшген куцйг1мен к у р ес т ж урдь М ынадай сумдык- ты керм еген Ж ан тай касындагы 6ip м ы рзадан сурап б ищи А ю ды д адам ш а KypeceTiH куцнгш экелген ад а м ит аркасы киянда жаткан сонау Есш бойындары кызылжарлык екен. Оте алые ел, алые ж е р . Ал бала сайда саны, кум да i3i ж ок, базар ды нэпака еткен панасы з ж е и м бала б о п шыкты. К у р ес арасында палуан бала га кызыккан, оны кутыртып, ж е - л ш п р ге н 6ip эулек! ж ан д ар оран нан лакты рады, е т тастайды , бал а бэрш тазы ш а ceKipin, аузы м ен кагып алады . Буран есер ж урт дуылдап кулкедь Бала аюдыч кушк1мен кайта куреседь Ж антай ж т т т е р 1 сол сапары нда Орозды е з д е р 1мен 6ipre ала кайтты. Тары 6ip жолы Ж антай в з некер1мен ыстыкквлдпс кайын ж ур ты саяктардьщ 6ip тойы нан кайтып келе ж аты п, ж о л уетш де буты бутына шалыныекан ыцыршак торы мэстекке мш гескен экел1, балалы мусэшрлерд1 к е зж д р д к Ж а н та й шалга солем 6epin: — К,ай ауы лдансы з?— д е д ь — Сарыбагышпыз,— д е д 1 жыламсыраган шал. — Кдйдаи келеаздер?— деп Ж антай езш е тесш е караган баладан к ез айырмай. — K im i-К ем и н н ен келем1з,— д е п шал e 3i ж а у а п бердь — Онда KiMflepi4i3 бар ед1? — Эр жерде тозып журген сарыбагыштыч басын косатын Ж антай хан бар едк — Хан аулына не тш екпен барып ед1ч!з? — Мына сорлы баланы ханньщ eciriHe салып берсем б е деп е д 1м, мырза. — Хан аулы карсы алды ма? Шал ундем ей ж ерге карады. Бала турып: — Bi3fli иттер карсы алып, иттер шыгарып салды !— дедй Ж антай га б у л е в з м1рд1ч огы ндай тид1. Ол е в зге келмей шал мен баланы аулына алып келдк Сол бала — Мамыт. Ел гулеп, 6ip-6ipiHe сыбыр-сыбыр етш: «Булар кашан катын алады ?»— деседй Бш етш б!реулер: «Олар еркек пе ед1?» Екеуш экелген б ойд а ер к ек тк ш ен айы рды рой!»— д е п ж агалары н уста п , имандары уш рш едь «Кдты ндары на ти м есш дегеш гой!» Б айек еш ч 03i him е д i? 127

Муньщ Ty6i — кыргыз-кыпшак., мекеш Ош жагында, Кара- су деген жер, дара-дарияньщ жагасы. Осы жерде Нусдай eciMfli намысшыл, ер кек1рек api даукес Kici болган. О бастан ел iuiiHeH ш атад, ж анж ал арылмаган. Ж ерге, cyFa, ж еарге таласып дидылдасып, деле ж атдан елдщ 6ip дауында Нусдай 6ip азаматты ел п р ед ь «Муньщ дунына дурымым жетпейдй»— деп Н усдай жалгы з улы Аргынбайды алып, 6ip тунде дезден гайып боп, кешш дурыган. Сонына шырад алып тусден дугын- шылар сарсан боп таба алмай дойган. Нусдай жалгыз туп дурайды далдалаган экд1 дасдырша жортып, 1зш суытып, i буландап отырып — А дсудан асып, Таласда е т т , одан сыр бермей сырдадтап Жыламыштьщ аузындагы солтога деп дум га с1нген судай сщ ш детден. М унда ол солтоньщ 6ip ш онжары Бош дай эулетш пана тутдан. Осы елде Аргынбай- дан Кунтуган атты ул туган. 0Mip аддан судай ете берд1, Аргынбай дэулет жиды. Bip куш эдеш Нусдай дуние сал- ды. Аргынбай енд1 Ж ангараш бидщ данатыныц астын дорга- лады. Баягы 6ip Kici даны мойындарында ж урген бул шрмелер ойда ж одта тагы 6ip copFa тап болды. Солтонын 6ip улден асында декпар тартып, ешшмге дес бермеген Кунтуганды 6ip ы задор сорлы дамшымен тура беттен тартып деп ж 1бермес1 бар ма?! Намысда дуйген Кунтуган узенпсш агытып алып, ана ж Н т п дад мандайдан nepin ж1бердк Элп бейбад дез алдында т1п тартпай кеттк Солтонын imi гулесш жатданда Аргынбай мен Кунтуган зы м-зия ж о д боп тайып отырды. Беталысы Эн;ижан! Ж олда олар 6ip умгг дэмеленд1р1п, Ажыбай датданы арда тутып, Талас бойындагы сэру мен дусшы елдерше тодтады. Б ул бауыры ыстыд, долтЫгы ден, мей!рбан, адьыгой, даналары бар ел басына ic тусден бейбадтарды ес 1рдеп еш дайда ж 1- бермедь Осы елде Аргынбай Kicuiiri артып, и п -ж а дсыларга ж анаса жур1п би болды. KefliH оньщ K63i детден сон Кунтуган жалгы з улы Б айедеге осындагы мунды з руыньщ 6ip дызын алып бердь Б айеде ж !п т т 1н тарланы б оп есть Осы Таласта сарыбагыштыц 6ip аулы отырды. Бадса, 6ip д е зд е бул ар Ж антайдан деп дадды керш, ж ерге де, cyFa да зар дылып ен1рете берген сон, «Э, атанньщ Kepi, дуние, 6ipeyre ден еден сщ , 6ipeyre дем еден с1н!» десш , даны дарайган дариялары «Аслан астынан ултарадтай 6ip жер табылар» деп Талас жакты де зд еп дел1пт!. Арада деп жылдар етден. Ж антайдьщ суй ж и улы Ш абдан мырзанын он сепзге толып булгадтаган шагы. Бул да э дегеннен бой тузеп, сезш мэнерлеп сейлеп, улкендерд1, ipuiepfli уГпрсектеп, 6ipeyre шуа- гын Terin, 6ipeyre пан KepiHin, ел дез1не mirin далган-ды. Ж эн е деп эйел1н1н балалары 6ip т е б е, Ш абдан 6ip тебе 128

боп кецЫ н ecipe бастады. «Болатын ердщ epici кен болуга тик! Сыртты керсш ! Е л -ел дщ кескш -келбетш KepciH!» Ж антай осы оймен Ш абданды эр ж ерге шарыктатып, узаты п ж.1- 6epin, коцшге туйген ырларын ракаттана тьщдап, кенип ecin ж ур ди Енд1 ол Ш абданга е зш щ С а за , Б аян, К ел д ж е деген батырлары мен пысыктарын косып Т алас елш е аттандырды. «03iM i3flin сарыбагыш тарга д а бары ндар. Б ас ж ары лса 6epiK iiuin/ie, дол сынса ж ен ш ш д е децдер, баягы екпеш жасырмай. Ж айлап тамырын басып, кеншдерш андап квр1вдер. Ж уздер1 жылыса квшер 6epi, ал ьщгай бермей сазарса козгамандар. «М аксаттыц улкеш Ш абдан мы рза к,ыз Kepin ж у р » ,— де н д ер д е койындар. Ж антай е з кшэсын 63i бшедй Сарыбагыш аулыньщ Kapi, ж асы Ж антай дьщ ол с е з ш е еш теб1ренбед1. Булар ауыл-ауылды кыдырып, 6ipa3 кун конак боп журш алды. Bip Kyui кусшы елш щ 6ip айтулы манабыньщ Ш ааке ес1мд1 кызына Ш абдан мы рзаньщ K03i тустк У ш - К,ошой жайлауындагы беш берен эулет1 буган м э з болысты. Ш абдан мен Байеке осы елде кызойнак устшде алгаш рет ж у зд ес т ь К,ы зойнак дур ш деп ж атдан ту ш ауыл шет1 ш у е те калды. Талас езенш щ тем ен п сагасындагы казак ауылдары- ньщ барымташылары Tirepre туяк калдырмай куды да кеттк Ел Ж1г1ттер1мен к оса ел ip in Б а ян , К е л д ж е баты рлар да атка конды. Байеке сонда квзге кершдь Bip e3i жан шыдат- пай ж айпап салып, жылкыны кайтарып экелдй Ертещнде- ак казак, кыргыз даналары бас косып, тентектерщ жазалап, ат-шапан айыптарын тартып, кайта жарасты, 6ip жайлауга кыргыз да, казак та сыйды! Ш абдан сол 6ip кундер1 Байекеш ж ан тартып, кеп сыр- ласты. Байеке оган жалгыздыгын, сонау аталарыньщ баягы кшэсын айтты, езш щ кш дж каны тамган ж ер солто елш щ iu ii е кенш м у н гып ш ертти Ш абдан аттанардан 6ip кун бурын Байеке ж ок боп кетш, ертенш де тан азан м ен 6ip yftip жылкыны айдап келш , оган тарту erri. Ш абдан Б айекеге кызыгып: «Б 1збен 6ip re к е ш » .— де д ь «Ж ок, мырза, мен сураусыз жан емеспш . Барсам, келер жылы кектемде ез1м-ак кешш барам»,— дед1 Байеке. С ез осы- мен бить Келер жылы кектемде Байеке сэру мен кусшылардьщ аксакал-карасакалдырыиьщ : «К еш п е, ш ырагым»,— де ге н с в - зш е кулак аспай Чон-Кеминге кешть Ж олда баягы e3i туган жер, асыр салып ойнаган ж ер, солто елшщ сол баягы дабыр- ласкан кенш д! ортасы , е з уйш щ ж ур ты н, орны н Kepin, экесш , аталарын, memeciH еске алган Байеке катты толкыды. Муны байкаган Ж а нгараш б и K63iHin оты , ж у р егш щ ы сты к MeftipiMi 5—460 129

бар жалгы з « ir h r i бауырына тартып, тырп етю збедк «вткен 1C orri, к е гл » ,— деп жан баласына с е з айттырмай Байекеж е з касына кондырып алды. BipaK, Байеке Шабданды есшен шыгармады. Байеке Жантайга: «Менщ Ш абдан мырзага берген уадем уэде. MeHi кад1рлг' Жангараш биден сурап алсын»,— деп сэлем айтты. Ж антай буган ш ала-булЫ п, Шабданды шакырып алып: — К,ум жиылып тас болмайды, кул жиылып бас болмайды. Осы 6ip кангырган немеге сонша неге eciH Kerri?— пер}. Ш абдан е з дегенш ен кайтпай: — Кегалга 6eprici3 такыр болады, манапка 6eprici3 пакыр болады. MeHi ж ан ж т т к е жарытам десещ з, кез тжкешм осы Байеке!— дедь Ж антай улынын с е з нускасын api ойлады, 6epi ойлады. Б айекеж калай алуы керек? Ж ангараш бите жай сезбен асылса да берер едк «Жаманнын жанын сактаганша, жаксы- нын данкын сактайын» деп, е ю карга 6ipiHiH кезш 6ipi шукыр ма efli? Алар ер\\ Ж ангараш биден оп-онай. «Жок» дед! кыргикез Жантай. «Ж ок, кундердщ куншде жамырап жаткан кисапсыз солтонын iuiineH жулкынган 6ip дей шыгып: «К,ан- дыкол кыпшагында кунымыз бар. EpiMi3 кунсыз кетпей- д » , — д е п кикуды салып кеп берсе, осы 6ip кул Байеке уш ш кунга калуым керек пе? Ж ок-ж ок, мен алдымен Бай- екеш ем ес, Ж ангараш бид1 алам! Солтода — Жангараш би мен Байтйс манаптан аскан к1м бар? Он колтыгымда мыц- гырган солто ж атса, сол бушр!мнен турткен бугы не кылады маган! Bspi куйрыгын кысады! Ш абданым еш сескенбей жу- ретш болады!» Ж антай Ш абданды, С аза, Баян, Келдж еш тагы да 6ip сынга салды. «MeHiH жолым — Ш абданнын жолы! Барывдар, Ж ангараш биге! К,ызы бар! Ш абданга куда тус1ндер!»— деп 6ip-aK KecTi. Ш абдан Ж ангараш бидщ Бакдэулет eciMfli келесау кызын алуга амалсыздан-амалсыз ноктага басын 1пд!. Кешн Ж антайды н 03i бас боп, Жангараш бидщ кызын алуга барды. Байекеж ол сонда кердь Байекеге Жангараш би туг1п, кырсау, адуынды Байтж тщ 03i, KiMre болса да «был- жырама, жен1не отыр» деп кекитш онын шарапкумар саудагер iHici О збек, ж ас мырза, сыпа касиет! танылып калган Чол- понкулы 6api ыкыласты екен. Ж ангараш бид1н аулын думандатып жатканда Ш абдан эке- ciH ж еке шыгарып алып: — MeHi к!ммен тен гып койдыныз? A ii-ппа-а, на-ан! деп ш еш есж жулып жаты р Ж ангараш 6HiHi3fliH жарымес сэры балшык кызы. Мен катынсыз етсем де алмаймын. Алмай-

ij мын! Мына сумдыктан куткар меш !— деп ж ер тепмледь Ж антай бул сезд1 куле тывдап: — Э, балам! Сенщ кектНн менщ кектйчме жету ушш ш еш еднен кайта тууын керек! Сен Жацгараштын акымак сэры кызын алып отырган жоксын, мен Ж ангараш бидей кесемш , ipreci 6epiK, елдщ топя дейтш байтак жаткан солтоны, оньщ Б айтж манабындай кек беренш бас Hri3in отырмын. Э, мен осындай куда алып отырмын! К,атын деген не? К,ам- шыныц сабы да! Ак тесегщ талай жангырады элi! Бул соныЦ басы! Басы!— деп 6ip-aK туйдь Булар Бакдаулетд алып кайтар сэтте Жантай Жацрараш биден Байекеш сурады . Ол: — Байеке e3i бшсш,— дедь Байеке макул екенш 6Lnflipfli. Буран куанран Шабдан: — Ал ендк 6ipre ж урелж ,— дедь Байеке турып: — Ж о к мырза, мен1 сеш н катыньщмен 6ipre берген жок! MeHi к уз тускенде, Жел-Аррыньщ ойын б о з кырау шалганда сол жерден кутш ал!— дедь Байеке де, Ш абдан манап та с езд ер ш д е турды. Бул сол — Байеке! Ш абданнан е ю ж ас улкен. Экел1-балалы eKi манаптьщ ж ан жичть Манап эулет1шч мал-жаны, бар Tipniri, жалшылары, Tayi6i, сыныкшылары, молдасы, кожасы — | б эр-бэр1 Байекен1Ц кабарыньщ астында. Б1рде ол тип шырын, ж у р еп ыстык, акылгей, енд1 6 iрде кадалган ж ерш ен кан алатын каской. Ж антай мен Ш абдан ушш ол 6ip наркескен алмас кылыш! К,ылыш д есе кылыш, ж ал т-ж ул т етш ойнап турады. Осы касиетЫ н паркын бшед1 ол. 0 й т е алмаса куш каран. Жантай мен Ш абдан тулю болса, бул оларды тазыша шалады. Жантайдьщ сум K03i Байекеш а з уакыт ш йнде танып бш - дь Bipfle ол Ш абданга: «Балам, MeHi тегш кинамапсьщ, за - мананын солкылдак кеш рЫ н успнде турганымызда кереген болуын керек едь сен сол опымнан шыктын. Оны мына 6ip eciriMi3re келген Байеке деген итщнщ баярыньщ бектершш е ширатылып, б1рде пан, б1рде ж1бектей есш ген токтамды келбетш ен opi зымиян акылынан ангардым»,— деген! бар-ды. Ж антай алты катынынан туган он 6ip ул , уш кызыныч шпнде еч алдымен Ш абданына токтайды, одан кейш п уйып калган адамы осы Байеке! Байеке келгел! 6epi е зн п ч колеч- Keci боп ж уретш Kapi каскырдай ку, айлакер С аза датка мен Баян батыры, К ел д ж ео бугш де Байекешн ауанына карап калды. С аза осы ушш Ж антайга шггей еш . Д эл бугш ... мына тамылжыган айлы тунде баска 6ip Байеке тур е з журег1мен 03i арпалысып. Tan 6ip Баянды ачсаган К,озы, Акмоерд1 ачсаган Болот! А ктуз жакка конин 131

к е т т , ынтыгады, киылады умсынып. Тун жамылып, баспалап барып, ек1 кв31 терт болып зарыкдан кайран Телегейдщ, 6ip кек жасык Kapi к у р т а г а кор болтан Телегейдщ кардай аппак т е с т е мандайын суйеп, аЬылаган ыстык демш 6ip жутар ма едц дарига! Эудем ж ерден эн шыркалды. Б оз мунар жапкан тау кой- науына сыймай би ж эуелеген эн тунп маужыраган тыныш- тыкты тербеп, кенджН тш еп, алыска... тым алыска кулаш жайып созыла т у е й . Тырс еткен этрлж уж бш нбейда, езен шуы да сап тыйылгандай, кустардьщ да эш б!ткен, тау-тас, орман-тогай — 6op-6spi мулиген. Эн жакындап келеда, жакын- дап келед1... Аулына барушы едш-ау даламенен. Эридаш-ай, эридаш-ай, а-а-а-ай! Тускенде сен eciMe, ахоу, беу, карагым, Эридаш-ай. эридаш-ай, а-а-а-ай! «Ж ан дауасын тапкан кайран Бугыбай!»— дед1 ол 6ip елее дун иесш е балкып. Ол 6ip кез — ерт кез1 екен, оттан да, судан да тайынбайтын. Е, онда ол Таласта Ажыбай датканьщ ел] сарудын ш ш д е ж урген-д1. Байеке сарудьщ eerie ж1пт1н бастап сонау Ш удьщ тем ен п сагасын жагалай кыс кыстайтын Сарыарка ел1не барымтага аттанды. Булар ¥ланбелдщ ну жыные, бтк ceKceyLniH с у з т келе жатты. Тун. Шакитан сэры аяз. Ай суттей жарык. Ж уре- ж ур е с ек с еу т сиреп, олар жазы к жалпак алкапка шыкты. А к керпе жамылган тым-тырыс далада ушы-киыры ж ок ки- сапсы з калын жылкыныд уетшен туст1. Булар тастай катып, тьщ тыцдады. Алансыз ел, суттей уйыган ман дала. Ж улдыз би к ен ж ер бет1не шашылгандай жылкылардыц кездер] жылт- жылт етедк Булар ж а т ж ердщ ацысын андап, алыстан баг- дарлап, сактык жасап, мысыкша бугып, мысыкша лыпылдап тец1ректеп кеп ж ур д1. Дабырласкан адам ун1н ести алмай мысы курыды. Не жугенн!ц, не узенгшщ сынгыры, итт1н ypreHi ест]лмейд1. Не icTey керек енд1? TyH ri даланы баста- рыиа кетере куып кеп берсе! Апыр-ай... апыр-ай, тынып калган неткен ел1 тыныштык ед1 бул! Булар иен жаткан жылкыны тары 6ip орап етт1. Ат уетш де кисая ыекырган 6ip жан кезге шалынбады. Байеке кез1не кан толып, журег1 дурс-дурс согып, сол ерекпуш кушпен теж еп, демш imiHeH алып, «Ал, шап!»— деп ж1бере жаздап эреч турган-ды. Bip кезде: Кеш кенде жылкы айдаймын, охоу, аламенен,— деп 6ip тус- тан эн кетершдь Булар селт етш токтай калып, энге кулак турд1. Bip ашык, таза, биж ун шынылтыр а я з кыскан карлы далада 132

гдекайда канат кагып у за п барады . Б айек енщ ж у р е н сы здап, , тоба, куш кеше гана сарудагы 6ip сасык манаптыц сиыр- ыц сынык м уш зш е арзымайтын э к есш н асында шапкан ш ж у з аттыц б а с б эй гесш е TirLnreH уш р-уш р ж ы лкы , неш еме огы зга к оса берген Т ел егей кы зды , оньщ бэйгенг'н мулш cenTi epiKci3 жылай-жы лай кетш бара жатканын... тун ж а - 1ылып 6 ip r e отю зген ep T e ri ду н и есш д ей бакы тты кундер ш йлаганы Heci? К длайш а осы эн е ск е салы п т у р соньщ apiH ? Ол капы да бул1нд1, к е зш е ж а с ipKUifli. Ж у р е п ш ымыр- ады , ecKi дер т ш козгады мы на 6 ip ацсаулы эн . Б асы н Min гулги-ен калпы тур а б е р д 1. К дсы н дапя ж йчттер д е ундер ш 1ыгармады. Арм анды б о п калган екен, ещ ц бш дк Эннщ салындаган ансары оны талыксытты, дем1 6iTin, дуние шыр ебелек айналды. АХоу, ек1-ау жирен, Жалын туйген, Жалганда гашыгымсын-ау жаным суйген! | Эридаш-ай, Эридаш-ай, а-а-а-а-ай!!! Байеке курандь Ол ун -тун аз ат басын кешн бурды. Байеке эр кез Бугыбайга эн салдырып ж урш , казактыц Ьсы 6ip арм анды эн ш м ы ск алдап-м ы скалдап уйретш едк Б ул сол «E xi ж ир ен » 3Hi. Бугы байдьщ yHi у з д к п р е умсы нды ры п, кусалы к е ю р е - rifflH зар -зап ы ран ы н тегш , ем ш ткен , егигткен б а я н сы з назы н зарыктыра жылтылдаган умгг сэулесш дей ойнатып, осыньщ эзш api ж ан азабы , api ж ан ракаты етш ж ок ж ерден 6ip :уынтып, 6ip жандырды. К,обалжыды. Мьщ кубылды. Басы Jenin кеткенде ак ш ымы лды к ш ш д е м у н ш еккен келш ш еп , leciKTeri сэб ш е л е е бе р д ь Б а йек е салбы рап ойга батты. LLIipKiii киял! К,айран арман! Адам о бастан бакытты болуга жаратылган. Кексегеш ко­ сейшей шыкпаса, пешш дуниесш дей элдилеген киялга шомып, :оны дэтке куат санап, дэш м уЫ летш койган арманмен кун сеш етЫ бар. Tanip коскан жарын жатсыну ж ур е-ж уре кез юлды оган. Б угы байды н ж у р ек талды рган куш тар уш 6ipTe-6ipTe алы с- гай берд1, алы стай бердй Эн уза га н сайы н ж а н д у н и ес! >рт болы п, к о з ал ды нда Т е л ег ей д щ нэрк ес ж ан а р ы гарыш та гулдырап, 6ip ж о к болы п, 6ip K opiH ren ж у л д ы зд а й жы м ьщ ;акты. «Т елегеш м ! Т ел егей тегрз1м!»— д е п ацсары ауган соцЫ еркш алып, жегдп, оз!не тартып бара жатты. Байеке кацтарып койгандай какшиьш турган атына мшдк \\.ктуздщ жолына карай бурылды. Bip шакырым ж ер ж ур д1 ie, журмед1 ме, сонау етектен «A-а... А -па-а-а!» деген ун

ат fly6ipi ж ер солкылдатып, me басылды. «A-а... А-па-а-а!> Бул жылау Байекешн жанын турцнкНрдь «Бул нс!»— дег ойлады ол тура калып. Сэлден сон тасты жолда шак-myi еткен ат fly6ipi, одан б1реулердщ сейлескеш ест т д ь Байек< дыбыс шыккан Ж олбулак койнауына карай тартты. Коп жур- ген жок, тары токтады. TinTi жакын кеп калган екен. Айлы тунде ап-анык керш дь Ат устш де 6ipey тур. Ол б и т жар- дын басында карацдаган 6ipeyre: — Не болды, айналайын?— дед!. Анау: — А -па-а!— деп жылайды eruiin. — Аулын кайда? — Неге жалгыз жаяу журсщ? Yh жок. — Жанагы шауып кеткен аттылар юм? Yh жок. — Сен менен корыкпа, айналайын. Мен жолаушымын. Ж ол торыган каныпезер емеспш! T ycuii, айналайын! Не бол­ ды? Айтшы. Tycuii. Жичт адамньщ жалымган жылы леб1зшен ракымшылык сезген ана бейбак flip-flip етш , жардан сыргып т у с т , то- сыркап ш епне берл i. — Аулын кайда, балакан? Корыкпашы, айналайын. — Алыста... — 1мм... — Негып ж аяу калдьщ? — Атымды алып к егп каз!р. — KiM? — Бтмеймш. — 1мм. Солай де. Eiifli не ктейсщ ? Аульща калай жете- ciH? Yh жок. — Кел, алдыма м1н! — Ж ок, ж о-ж ок , агатай! Байеке осынын бэрш Kopin, ecTin турып дал болды. «Кшм1 балан1к1, yni кыз... К,алай?»— дед1 ол. Бул кубылыстын акырын кутть — MiHrec ендеше! Бала кашкактады. Ж |п т турды -турды да атынан TycTi. — Bip белдщ астында ауыл THin тур, эне, Hrrepi ypin жатыр. Естдач бе? Ел гой, ел! MeniH де келе жаткан аулым — осы ауыл. Жет1 тунде кайда барасыч ешн? Каскыр жеп кояды. Адамнын каскыры одан да жаман. MiH, мш, мына атка!— деп ж И т айкай салды. 134

Жыламсыраган бейбак корка-корка атка М1ндь Байеке eiyji атын тебш ш , бул бейтаныс жандардыц алдынан шыкты. Байе- кеш epin жургшш шер де токтай калды. — Ассалаумагалейкум! — Эликумуссалам!— деп кол алысты Байеке. — Ж ол болсын! — Элей болсын! Багытымыз Ч оч-Кемин! К,айыцды аулы! — Онда KiMinis бар ед1? — Куречкей деген агамыз бар. — 03i4i3 кай тугаи боласыз? — Атым — Ыкылас! Ел1М — Сарыаркада... — Ат устш д еп бала KiM? — Жолшыбай кезжть Жантай ханныч аулыньщ тусында тоналды байгус. Уйден бес кадам шыккан пендеш н 6api мусэшр. Ж ол устш де атынан айрылып, же™ тунде жылап турган уст1нен шыктым. Ж ас бол са да сез1 байсалды конагына Байеке жылы ж у з танытып: — Ч оч-Кемин деген1Ч13 осы ж ер. К елд1Н1здер . К ане, ауыл- Fa жур1ч!здер,— деда. Ай узап, жазры тунш ц салкын самалы сокты... Ыкылас шошып оянды. Кос жастык женш е калган, ол сол ж ак кырымен ж урегш астына а л ь т, 6ip езу ш ен сшекеШ арып, катты е з ш п уйыктаган екен. Туншыра бастырырылып, ! дем! б ш п , алкына киналып, у зд а гт кете ж аздап, зорра есш жиды. М унысы калай? Элде ж айсы з туе керд! ме? Ж у р еп атша тулап, 6ipa3ra деш н yhuiefli. Элден со ч барып езш е-ез1 келдь Жастыкты кайта ондап, шалкасынан жатты. Шанырак- тан кок ж у зш е к е з TiKTi. «Эл1 тач алды ма, кудай-ау?»— деп ойлады да элс!з сэуледа болар-болмас жылт-жы лт еткен жулды здарды Kepin. Уйкысы шайдай ашылды. «Айкумк! Ай- . KYMic!»— деп жалына кол созган куй! елеуреп оянганын бшда. Э , туе екен рой. Туе. Адамныч туеш е не мрмейдч одан 6epi б ес жыл еткен ж ок па? Енд! мына Ч оч-Кемин жолында же™ тун 1ш шде бей м ез- rln шакта кез болган бейтаныс бейбактьщ жаутандаран козш кара! «Бул ауылга ммд1 экел д1м мен?»— деп ойлады ол. Сыртта ауыл адамдарыныц дабы р-дубы р сездер1, айкай- уйкайы, сегшген1, балалардыч шуы еетш дь Ж ер дук -дук eTin дуб1рлеп кетть Жел1 басына жылкы келген екен. Ыкы­ лас б!раз унс1з жатты да, сол жагына аунап Tycin, курулы турган шымылдыкка карады. Ак юреуке шымылдыктыч астынан саусактары суйрктей ж ас кайындай ак бшек шырып 13S

жатыр. Ыкыласты жалын шарпып еткендей болды. Ол ойлан- ган куш тез-Тез кишш, тыска шыгып Kerri... Чон-Кемин. Ыкылас мелтш деп жаткан Чон-Кеминнщ жагасында турып шывдары кок TipereH ак басты зангар тауларра уза к карады. К ок T8nipici кыран да ж етпес неткен биж тж бул деп жараты- лыс куд1ретше тан калды. М ачгаз, пан, кербез тау. Алыстан тасты жарып маржандай шашылган булактары кунге шарылысып, ж арк-журк етш, алуан сэуле таратып, бар манайды т э г п эуезге белей жатыр. Етегш ен жогары карай Т1з1пген карарайлар шашын тарап сыланган арудай тш -тж кербез. Мамыр айы енд1 рана тугандай кеч алкан лала гулдермен толкып, бел-белес ерттей жанып коз тундырады. Эл1 де буы буркыраган бауырдай жум сак кара ж ердщ TyriH тартса майы шырып, балбырай тускен. Кек с а зда куйрыктарын шаншып, куйгытып журген кулын-тай. Туны к аспанда тау жаралап калкыран кыран кустар шанкыл- дайды. Эр ж ерден сопан-сопан етш сарышунактар кылтьщ- дайды. К ек тогай ш ш д е тамылжыта сайраран кустар ун1не бута басындагы ызыцдаскан шыбын-ипркейлер yHi косылып, ой мен кырды тербет1П тур. Ч он-К ем и н. Ж ан-жагы н тау кемерлеген алтын алкап. Осы кен алкапты как жарып, кыз аркасынан кулаган жалгыз бурымдай созылып, бейне 6ip кактаран кумюше жаркырап Ч он-Кемин езеш а гады, в зе н н щ сол жагында тау етеп н де отырган, тен1рег!нде мал тугш бейсеубет ж ан ж урмейт1н ек! ауыл бар. Beprici Жантай ханнын, аррысы онын улы Ш абдан манаптын ауылдары. С ол ак б о з уйлер ж ер бет1не улпшдеп кона калган а к т а булттардай езгеш е KepiK, езгеш е салтанат, api сус танытады. Кок алкаптьщ шыгыс тарабы езенн1н ею капталынан эр тебен1н бет1нен будак-будак ак тут1н шыгады. Каптаган« мал да сол жактан та у Fa беттеп epin барады. Кашаран куып 1 кику сала куйрыткан жылкышылар квзге шалынды. Бул — ' Ж антай ханныц иел1гшдег1 жет1 ж у з тутш сарыбагыш ель { Сарыбагыштын ден1 xemeri Орман ханнчн тынымсыз улы Умбеталы манап пен оньщ inici Чаргынныч кол астында. | Олар eKi жарым мыц тутш. Bip кезде Ж антайдьщ улы аталары Атаке батырдьщ тусында ж ер кайыскан сарыбагыш келе-келе осы Ж антайды н а д г а т жулынып шыккан кез1нде мунын TenKici мен куйтыркы кысастыгына шыдас бермей жан-жакка кет1п бас сауралап, е'зге руларга xipMe боп cinreH-fli. Кеше орыстар келгенше 6ip жагы Ко кап бектерше карсы бас кетеру керек болганда, eKi кунн1ч б!рш де мын TyTiHi бар бурынын

Зоронбай манабымен шабысканда канатына корралаган осы sjii аздык, кылран-ды. Орыстар к е л т , кыррыздьщ тауы мен даласындагы дау-ж анж алды су сепкендей басты. Енд1 бул ел буг«н не ертец шабыламыз-ау деп катер кутпейдь Аскар Алатау, кек алкап тып-тыныш, шоп басы тырс етпей, д у н и е т ч 6ip исшген, уйыган шары. Таудын кеч адгарынан К екойрак жайлауы жагынан кею рек ашкан ж упар леп еседь Ыкылас Ч од-К ем ин TeniperiHe кыдырта кез салып турып тунде аман-саулык сураскан кыска эцпм е устш де бу л елдк бул жерд1 6ip шолып eTin, сыр Fbin шерткен Куренкейдщ ce3iH, одан уккан осы жайларды eciHe Tycipfli. — BicciMuifla!— деп Ч оч-К емин суына колын малды, жуынды... Ыкылас К,арауыл тебеш ч етегш дег! к а р а та уйлер TirLnren буйыры ay ыл Fa карай беттедь Куреккейд1ц ею кочыр уш ауылдыч осы е зен ж ак ш етш де Кайычды езеш кемерлеп ететш Д041П4 устш де окшау турган-ды. Ыкыластьщ келе жатканын керш е сж алдында агаш жарып отырган Куречкей: — Канш ай,— дед! уй im iiwe дастаркан камын ж асап ж у р - ген келшшегше. — Иэ, асылым.— Кдншай Куречкейд! осылай атайтын. — Самауырынычды Kipri3e бер. — К,аз1р, каз1р... Ии, айналайындар-ай, канша ж ол журген! Н еш е кун, неше тун! 0здер1 ж а п -ж а с. К,андай алые ел!— деп Кдншай конактарын ecipKen, зыр ж уп р дь К уречкей Ыкыластьщ алдынан ш ы ры п, кол алысып, аман- дасты. EKeyi элден еш куле сейл есш уйге юрдь — Армысыз, жечеше! — Бар больщыз! Бар больщыз, мырза ж ш т!— деп суй- KiMfli аж ар танытты сучгак бойлы, кызыл шырайлы бота кез келш ш ек.— Терлет!ч13, терлетпрз! Ии, э л и бала эл1 уйык- тап жатыр ма? — Ж ата турсын,— дед! Куречкей. Ыкылас терге шырып, ei<i кабаттап салган курак керпеш еге отырды. Сары самауырын exi иыгынан дем алып, божылдап, кайнап тур. Каншай кез! мелд!реп, ак жаркын сынык мш езбен кул!м- деп шай куя бастады. Даладан Куречкейд!ч терт жасар улы Мураталы ак таякты ат кып MiHin, уйге шауып юрдь _— Енечд! урайын турмайды!— деп ол «атын шу-шулеп» кайтадан шьча женелд!. Огыррандар д у кулдь — Э, атацныц кер! десе!— дед1 Куречкей улыныч ерке дыльтына мэз болып. 137

л — Турмай жаткан k'im ол? — деда Ыкьшас та кулш. — Конагымыз да! Bapi тары кулдк Кдншай бет'ш басып: «¥ят-ай! ¥ят-ай!*— дей бер д1, улыньщ боктап сейлегенш е кысылып. — К,ане, дэм ал, Ыкылас. Ыкылас «бкс'|м1пда» деп ак бауырсакты аузына салды. Дастарканда ерж , мей1з, Курт, ipiiviuiiK, ортада сырлы тоста- ганда майы кшкшдеген ып-ыстык балкаймак. — Е, Ыкылас, келетш ж енщ бар ед1 ecTin. Келдщ, аза- матым. Д эл осылай кауышып, ж уздесетш cerri кеп ойлайтын ед1м. К еш е он кабагым тартты дед1м, э, Кдншай? — И э, иэ. — Д укен агамызбен 6ip-aK рет жуздест1м. Ал сенщ дан- кыдды сырттай естумен журмш. Ж узв д ! 6ip керсем деуцй ед1м. — Иэ, иэ. Мырза Ж 1ггт кеп айтатынсьщ. — Бурнагы жылы кыста б1здщ манаптарды Б илж елдеп Жаныстьщ билер1 шакырды. Меш сауык уипн куй шертесщ деп алып журетш эдеть Ар жагынан Саудакент мацыньщ даткасы Шокам деген ipi де келдк Ол да е з елш де 61- раз сайрандатты. Одан кешн Ошактыньщ байлары бэйек боп Kyrri. Сонда «Б уки Кдратау едарк Ш у бойы Ыкылас кобызын кударентш жаты р»,— д е с т тандай ^агыскан журтты кеп кер- Д1м. Ш уды жагалай отырган тама, таракты деген елдерщнщ кыстауларын да онша кашык емес деп сырттай багдарын айтты.-'М анаптардьщ касынан 6ip кадым ж ер шыгып кер. Баргым келд| кыстауларьща. 0 з ердам ез1мде болмай бара алмадым. Окасы ж ок ендк тунде: «Мен Ыкьшас йпдазбш!»— дегенде сасканым сонша, типм курмелш калды. Ж урепм ерекшп, ж узщ е у н а з карай 6epinniH, е з кез!ме ез1м сенбей. Енд1 ж е н сурасалык, Ыкылас. Ж е т 1 атасын бшмеген ол да 6ip текдаз пенде дейд-i кариялар. Куренкей ойлы сауал тастады. Ыкьшас та сезд1 эрвден козгады. — Kimi ж у з ел1нде жет1ру деген ж ет! тармакты журт жатыр. Сонын 6ip тармагы — тама. Ел аузында: Аргы атамды сурасан. KeyicTiH улы Тамамын, Bepri атамды сурасан. Нэржтщ улы Шорамын! Мен Казанга барамын, Мсп Казанга барганша, Кара жерге кар жаусын, Мен Казанга барган сон Кар жаумаса, кан жаусын!— дейтш Ш ора батыр ж енш де жыр бар. Солардыч урпагымыз. Б1здщ ел 6ip кезде Ж осалыны басып, Ш уды бойлап, Ар- 138

KaFa келген жет1 агайынды жшггтен куралыпты. Бул Абылай- дыч заманынан ертерек. Кешн Абылай хан боп, жорык жа- саганда С ецпрбек, Баян, Ж ум а eciMfli батыр аталарымыз кол бастапты. Э биш амбет хан мен Абылай хан Р есей кол астына ез ержтер1мен косылган сон кеп жылгы дурбелен басылды. Б1здщ аталарымыз Абылай ханнан «ел!м1зге кайта- лык» деп и ш п барып руксат сурапты. Х ан бул тш екке катты киналады, толганады. Bip куш ол: «Ж ан-ж акка алактап шарк ypFaH кеш еп 6ip катерл1 кундерде е л д ж кып, ерл1к кып, улкен Демеу, тыныс болган ер коц1лд1 дуылдаскан ж урт ед1ндер, бауыр басып каппын сендерге! Мал емген б ул казакка eiw i ж ер ем1зш, мына 6ip тыныштык орнаган заманда дай-дай болган елдщ суттей уйыган сэтш керсем бе деп е д 1м. Ш а- была-шабыла аз титыктадык па? Аз куйзелдж пе? Огырыц- J дар касымда, Ш уды кыс кыстау етш ж ур ек ен а н д ер , алыч- дар соны! Сарыарканьщ 6ip сулу езеш Сарысудьщ e x i жагын 9 узыннан узак кесипп ж айлай бер!ндер, Балхаш кел iне де иык т р ей д ер , одан api карай Бетпак та ceHiKi, Ш у езеш нщ он- туст!к батысында Саумалкел мен Телжелд! тел емген багана- лылар мен кыпшактарга деш н epic ж айсандар болады!»— а деп аталарымызды ешкайда тырп етм збсп ть Солай десед1 ■кариялар! Таманьщ ш инде ниет1 белш бей алшын, жагалбайлылар журген ecin-ен т . Сол таманын ж еп атасынан кеп бутак тарайды. Bipi б1здщ шагын гана Ш ака аулы. Ш акадан Ж ан- Kicinin Кдрылкас, Ж арылкас, Ж арык eciMfli уш улы туган. Жарыктан Ерназар, Ерназардан улы атам — Алтынбек. Ата- мыз К,ызылжар, Зерендк Болатнай ж эрм енкелерiнде зыр кагып ж ур ю , He6ip кайырымы мол, ж у р е п i3ri ш ебер зергерлердщ [ 6ip ж аз алдын xepin , ул псш алыпты. Ж алпак жаткан Сарыаркадагы кеп елге Сарысу езенш щ басы — Актау, Ортау, Кектщкел! дейтш жер жумагын мекен еткен таракты ел\\ ноктагасы б оп есептелш едь Ш еж1ре солай дейдк MiHe, осы тарактыньщ куты болган экелг-балалы exi батыр — Наймантай мен оныц улы Байгозы кеше халыктыц кез1нен канды жасы агылган ж онгар шапкышылыгы кезш де азаттык курестщ туын кетерш, ел мен жерд1 коргаскан 6ip KyflipeTi зор эулет едь Таракты ел1 атамыздыц нагашы журты. Tipfliri онбай, кисынга келмей койган сон eTi Tipi атамыз Байгозы батырга барып сагалайды. Ел елге, жер жерге Алтын­ бек зергер, Алтынбек кобызшы деген аты сол елде белгЫ бола бастайды. К еле-келе кобы з тартуын мулде кояды. Оган колы да тимейдк Оны айшылык ж ерден ат сабылтып !здеу- инлер, шакырушылар кебейе бередь Байгозы батыр ата- мызды уйлен дф едь Ол перзентт! болады. «М енщ бар ырысым усталык дукеш мде гой»,— деп улыньщ атын Д укен койыпты.

Кеш н ел ортасына кайта к е ш т келшть BipaK, пешенелерше жазы п койгандай ит жокшылык кыр соцдарынан калмайды.! Экем д е кеп уакытка дейш е з бет1мен уйлене алмапты.! Байгозы батырдьщ ел1 буларра тары да канатын жайып, i оларды е з кол астына алады. Экемд1 Шэщ eciMfli кызына уйленд1редь Шэк1 — менщ анам! Адылды, сабырлы, сулу Kici. Окемнщ кобызшылык данкы ел-елге мэшЬур бола баста- ганда тарактыньщ 6ip дана кариясы 6ip куш отырып: «Ер туган жерш е!» деген, елщнщ де 6ip маукын басып, кайта 1 табы ссан болады »,— дейдь Бул сезд1 ест1ген ел аксакалда- j ры дана Kici Кдзы атамызды Байгозы батырдын елше ж1- Сол таракты журтынан Kemin келген жылы мамыр айында j Мунлы-Кулы тауларыньщ иен ж азы к ещ сш де, кектемде кып- кызыл боп тасып, ж а з шитдеде ойдым-ойдым кара су боп узипп, тартылып калатын Бугш езен!н1н жарасында туыппын. I бзйинен кей1н Ж анас деген iHiM бар, байдыц жалшысы, каз1р ол Ш уда ш еп шауып жур. Алтынбек атам картайды. Нэресте кейгпнде... — Дукен агамызды керген сол 6ip кундерде 6i3 дэл осылай 6ip-6ipiMi3fli жакын тартып, ыкылас-пей1л1м1з жарасып, шешше эцгииелесе алмап ед1к. Ж алт еткен 6ip елее дуниес1 секшд1. Агамыздьщ кобызы бабында ма? — Тартады эль — Б1здщ дем, 61зд1н куат, 6i3flin айбар — кобыз бен кыяк! — Ел мен ел койындасып, 6ip Шудын суын 6ipre 1ш1п, ipre- л ес отырмыз, Куреке. Eni ел 6ip-6ipiHin тырс еткен дыбысын б1лед1. Байт1к манап, Байтж батыр flecin жатады 6api. Ш еж е : 6ip жолы Таластагы е з журты сарулардан кайтып келе жатып Байт1кке соры пты. Мактапты оны. Сол сезш е баксам, Байтж батыр, ел корганы, 6ip кеменгер. Осы Байтжт! экем де 6i- летш сиякты. Тосын сауал болса да , Куренкейдщ imi оны сезе койды. ! Ойланды. Ойы эрщ ен шалды. — Э , Ыкылас, 6i3fliH кыргызда «Сонкелдей сулу кел бар ма, солтодай батыр ел бар ма!»— дейдь Бул 63i кен кесьчш, байыркалап, тып-тыныш жаткан ел. Солтонын Кунту, К,улту деген ei<i баласынан ж ер кад1рш б ш т дэн еккен, эншш, думаншыл cepi кеп бутак ep6ireH. К азак катынынан туган e3i мешел, казан бас, талтак Чаадан урпак мол, олардан ел билеген би, манаптар, батырлар шыккан. Солтоньщ жет! кулы дескен тары 6ip жет1 тармакты дуылдаскан журты тарайды. Келе-келе солтоньщ баска аталары осы — Жооча- лыш, Акбура, Асылбаш, Ка Расакал, Бешкерж, Мааке, Чалта балаларымен катты есептескен. Чалтасы, Асылбашы кен кулаш жайган. Буларды кеп солто кул деуге ауыздары бармаган.

;тек-жещ кен осы зор елдщ шйнде Канай деген би болган. Сол Канай би 6ip жолы ел аралап келе жатып: «Канай! С,анай!» деп vPaH салган дауысты естш тура калады. Ма- <айда дурлж кен ешк1м жок. BipaK, кек сазды ц устш де тор- ■акка MiHin алып жарысып келе жаткан 6ip топ баланы tepefli. Сол топтьщ алдында кара ала торпагын кос екпеге •екпшеп, аркан боны алга шыккан бала «Канай!» деп тагы (йкайлайды. Канай би бул тамашага кайран калып, э л и >аланы алдынан шыгып тосып алады. — Оу, батыр, сен м м нщ баласы сы д?— дейдь — Kepin турган жоксыц ба, юмнщ баласы екешмда?! — Кайдаи бшем танымасам? — Таны масад бЫ п кой, мен Канай бидщ улымын! С ол- гомын! — Ш еш ец бар ма? — Бар! — Ол Kici кайда? — Тары орып жур. — Сенщ атыд к!м? — Байтж! Капай би ойлана калып: — вск ен д е к1м боласьщ?— дейдй — Би болам, атадныц Kepi! Ж ур еп уйып сала берген Канай би ундемей женеп кетедк К екиар ш к ен адам дай е з-е зш е н кез! кул1мс1реп, 6ip т э г и киял тербейд1 оны. Кара жолдьщ устш де кыдыр жолыккандай м эз. К е з алдынан кабагы туксиген, кез1 кысык, шашы 6opiHin ж отасы ндай тш рей ген , т у п бетш е шыгып, калыц ерш дур - диген ж уп-ж ум ы р тертбак кара баланьщ езш е кадалган кейш кетпей кояды. «Огтан да, судан да тайынбас» деп алты жасар тас тушн балага ад-тан боп: «Шушр, шушр, кеп бала соды дда ж ур , содында ж ур»,— дейд1 Канай би ем1рене толкып. Байтжтщ ш еш еа Канай бидщ тертшип токалы, Кокан сартыныд кызы — Еренче. Канай би оны д кикым дуниеге Кумар екенш е налып, би атыма Kip келпрш , уятка калдыра- тын Typi бар деп тастаган-ды. С ол тастанды катыннан кыргидай eTKip мына Б айтж деген ул туыпты. А т устш де тедселш: «Кеше гер, алла, кеше гер!»— деп 6ip кездеп катыгездшш, кшэсын ойлап, езш -ез! жазгырады ол. Байтжтщ 6iTiMi оныд ойын неше сакка ж упр тш , мыд кубылады. «Е, Ж адгараш iHiM жалгы з емес екен! Im ci бар екен. Карына ■лер ceMcepi бар екен!»— деп тэд1рдщ б ул 6ip ракымына жаны исшедк Аулына келген сод Канай би ел жаксыларын жиып, бие сойгызып, мэслихат курып, Байтжтей баласы барын айтады. Ел шулап, кэрьжас кездерш е ж ас алып, аксакалдар батасын 141

беред!. Капай бидщ TLneri кабыл боп, 6ip жулдызы жарк,- журк, CTin нур шашкандай кеципн ecipefli. Ал Байтж ri шешешмен кайта Keuiipin экелу улан-асыр; тонга уласады. К,анай бимен 6ip туган Исакожанын Жацгарашы тек e 3i- не гана ем ес, бар ccwiTOFa мерей болран Жангараш би елд! акылга дикан кш Ы пмен калай yftipce, Байтж сол солтоны камшымен уш рген манап бугш де. Орта манап, мырза манап I ем ес, осынын бэрш кушагына кусырган улкен манап! Y m- беталы, Ж антай, Боронбай 6api улкен манап! Бул сондай Байтж! Кундердщ куш нде К,анай би де е т п дуниеден. Келер жылы асы бернцы, езш щ ата-конысы — Алатаудын куйкалы етегшдег1 П асболтекте. Б ул кыррыз, казакка сауын айтылран ас. Аска сенщ Сарыаркацнан енкей 6ip кек пэуескемен меш з ж еп , бие cyWH iuiKen 6ip асыл тукымды алмауыттарды экелдк Сарттар он ceri3 ат, уйгырлар терт ат... барлыгы уш ж у з ат шапкан аламантасыр бэйге. Пасбелтектщ б о з адырларына он eKi мын уй тшшдь Э р уйде терт адам гана кутищь Сол ат б э й ге а н д е Байтжтщ карагер аты ж еке дара келд!. Ж ур т Байтйсп ардактап, оны кан кетере дуылдасып, «аруак! аруак!» д есш жатканда ол атын ж етектеп барып, немере агасы Ж ангараш бидщ алдына тартып: «AFa, атыцыз келд1 бэйгеден !»— деп шылбырын устата береди Ж ангараш би оньщ б ул кергендингше Te6ipeHin: «EKi Ti3riH, 6ip шылбырды мен де берд1м саган. Ендпч билж сенжН С е н ш , Байтж!»— дейд1. Оны буки! ел коштайды. Сол сэтте акын Ш еже: Ассалаумагалейкум, Кара Байтж, Аркадам Ц1оже келд| олен айтып. Жауышер бабан Солто батыр ед1, Аксункар сол сыкылды перзент едщ, Орныц кутты болсын, батыр, виде Берн атак одан 6epi Tineyoepfli, Артымам TLriey6cpfli торт ул ердь Жет1 атаннан билйпц арымаган, Саулаган тула бойын акыл еде Teric шыкты суйржтен. Кврмегеи багын калмады, Жаздын аткан тацындай Ерег1скен душпаннын, Ецсесш узда! жасылдай. Келбет1 келген сункарсын, Болатты кескен асылдай Аркадан келген Швженщ Айтар евз! осындай!— 142

ten кок несер жырын тегш -тегш ж1берген. Хош, Сарыаркада бастаган жырын кырпяз Алатауына 6ip- »К ж е т м зш , eKi елд1 тел емген Ш еж е осы Сары озен — Л у щрше тагы 6ip келсш. Т ау imi. Байтжтщ Шуцгыршак жайлауы... • Байтжтщ аулында атакты манасшы Балык бар болатын. Цеженщ !здеп келгеш сол Балык едк — Балык?— деп елец erri баганалы 6epi бул эн гiMere !ар ынытасын салган Ы кьиас.— Экеммен 6ipre куй тартыскан 5алык па? — Иэ, сол Балык! К,ыргыздыц кез келген акыны куй де иерткен. Балык. Оныц шын аты — Бекмурат. Ерш конектей жайын ауыз юлган сон Балык атаныпты. d ice d К,умар кон шокайлы седей. 0 3 i Таласта Ажы бай датканыц ел\\ — сарулардыц ара- :ында туып, сонда кун кешкен. Байга жалданы п, малый 5аккан. Кокан хандырыньщ зекет1 елд1 титыктатып турган сез. Наманганга базарга мал айдаскан ж ас epiM Балык ж олда Манастьщ кумбез1не токтапты. Сол ж ерде эп-сэтте кок жуз1нде >улт ойнап, носерлетш куйып кеп бередк Ж алш ьиар кум безге гыгылады. С элден с о н бойлары жылып, бэр! корылдап турып уйыктайды. Балык 6ip гажайып т\\с кередь Тус1нде Ер Манас кырык ж1г1т1н epTin кел1п Балыкка 6ip K03i ойнакшыган [кунан беред1 д е , «М анасты» айт дейд1. Балык сол сапарында Наманган K,ym6eriHin алдында тун- |гыш рет «Манасты» жырлапты!.. Бул — Балыктын туе!! Бугснде бул — аныз! Балыкты 6ip ты ндау Ш еж егс арман екен. Шуцгыршак жан-жагын тау шындары коршаган, масаты- дай кулпырган, алаканныц аясындай 6ip шуцкыр жер. Сан- сы з кум к булак ун! тау !ш1н 6ip эсем эу езг е белейд! де жатады. Сол ж азд а Балык е з уЙ1н Байтжтщ уш нен жогарырак Ti- rinTi. Бул Байтжке жакпайды. Сонау Таластан 03i шакырып экелген соц еш теме д е й алмай Балыктьщ бул iciHe нитей тынады да журед1. Ш еж е де кас кылгандай тура Балыктьщ ушне тускен. Букш казак сахарасын жырмен тербеген Ш е- ж едей жыршы келген с о ц ол елд1 жиып кун!-тун1 «М а­ насты» жырлайды. Сонда жыны кел1п, акындардыц бу л т1рлiri озш корлагандай корщш, зыгырданы каина Faн Б айтж кылы- шын жаркылдатып, 03i отырган де н ге Балыкты шакыртып алып: — KyHi кеше гана саруды ц жуындысын im in, соган кек1р- ген тш ж табан Балык ауыз! Оу, сен м енщ «Манасымды» к1мге айтып отырсыц?— деп тулданады. 143

— Ж ок, батыр, мен оларга Ф здщ «М анасты» айткан жок- пын, баска «Манасты» айттым!— дейд1 Балык. Сол жолы Б а й т к Ш еж еш м ена н б ей дх Kici катары сыйлап уй1нен дэм д е татырмайды. Буган катты тарынган Швже: «Ет1м казак болса да, су й еп м кыргыз емес пе е д 1?!»_деп каны карайып, налып, кайтып бара жаткан сапарында: деген екен. MiHe, Ыкылас, бул екшнп Байтж! Оныц екшнп кыры, екшнп 6eTi. Мьщ кубылган баягы 6ip Б айтж ол! Тау же- белеген айлалы 6epi! Экен Д укен д е сол Байтж тш алдын кердь Балык пен Б айтж кайта табы скандай боп ж ур екен сол 6ip кундерЬ Балыкты Ж ацгараш би, Байтисп ез бэйбш еФ Афар жаксы кврген. К,алткысыз сыйлаган. Байтж те кеш еп кврген кокайын, ж еген опыгын 6yriH умытып ж ур е беретш 6ip касиет бар. Онысы кулын, тайды ер^елетш, танауынан жалап турып, 6ip кезде алкымынан тусетш арланга уксайтын касиет ед1. Б айтж тер мен Ж антайлар куда. Байт1к Ж антайды конак- ка шакырды. Баягы сол Ш унгыршак жайлауы!.. К арагай Hici... жабайы каракат пен булд1рген, итмурын, жалбыз nici... О, тау койнауыньщ жупары! Сансыз жулдыз жымындаскан тып-тынык тун. Айдын да жана туган шапл ед1. Т ау етег1нен тарам-тарам боп кулап, сылдар-сылдар еткен булактар маржандай жылтылдайды. К,арауыта калгыган шын- куздар... Ты нбай сайраган тун кустарыньщ кэусар уш. ¥лы табигат бар сулулыгын Байт1к манаптыц осы Шунгыршак жайлауына Hin бере салган. Ш унгыршактын маужыраган кун! мен салкын самалды тунш кврген де арманда, кермеген де арманда! Bip жаннат дуние Tepi ол! Байт1к ез1н1н бак-дэулет1н, сэн-салтанатын, мырзалыгын дэй1м осы Ш унгыршактын тамылжыган ж азы нда кврсетет1н- д1. Бул ж ерге бейсеубет еш пенде аяк баспайды. Сондыктан, ол сырт квзге ер теп элем1ндей Kepi»in, тангалтып жатады. Ж антай хан мен Ш абдан... экел1-балалы exi ip i манап Ж ангараш би мен Байтж ке байтах ж ур т солто уилн асылса бул ар да сарыбагыштын е н д И алпауыты, деп оларга кол кусыра кош емет кврсетуге жан-тэн1мен кулыкты. Б ул жакын- дык сырт елге улкен айбар да. 144

Байтжтщ тем1р ш ецгелжде flipuiflen, суеты кабарыньщ астында жоргалагаи солто журты буларды ecTepi калмай аягынан TiK турып куттк тау ш ш д е 6ipneiue кунге созы л- FaH осы салтанаттьщ д y6ipi ж ер жаргандай дуршдед1 дейс1з! Кудалар C03i жарастыкты кисын тауып, риясыз кецшдщ ыкыласы тогш п , ортак сырлар актарылды, энпм е-дукен, акса- калдар, и п жаксылар мэслихаты есте каларлык 6ip кад>рл1 сукбат боп... ауык-ауык куш лдесе дуылдасып, кунд13 xim i бесш кезшде ак орда алдына ак сырмактар жайылып, 6api маужыр тыныштыкта кымызга елтш отырып палуандарды курест1рд1, тары б1рде манасшыларды тындап, енегел 1 елдщ орелi салтын жасап-ак бакты. Сол KyHri тун де сондай кызыкты туннщ 6ipi едь Байтж тасыды. Шалкыды. Мацдайы жазылып, е з аулын м эре-сэре eTin, Шуцгыршак, жайлауы думанды ж эрменкеге айналды. Жантай мен ж ас токалы Акмеер сулу, Ш абдан да келш- lueri Бакдэулетпен, Ж анга раш би бэйб1шес1мен, Б айтж пен 6an6im eci Афар ж эне Байтж тщ iHici 0 зб е к зайыбымен... Бай- еке, аксакалдар, Hri жаксылар — бэр-бэр! оцаша т 1гш ген он exi канат ак ордада. Оларга ж ш -ж т «Манасты» жырлап Балык та шарыктата ун салып, одан 6ip езгеш е сарынды куй толгап Д укен агамыз отырды. Ол Kici де баягы Ш еж е сиядты Балыкты !здеп к ел т , конак боп ж ур екен. Байтж Балык екеуш улкендердщ алдынан 6ip eai ж1берген жок. Манаптардьщ уетше шакырусыз бару кайда. Аккудьщ унш дей 6ip сулу эу ез шыгады сызылып. Алыстан умсындырады, беймаза куйге туареди Казак кобызын талай тындап ед1м, ал мына 6ip кобы з ерекше. «LLIipKiH, дуние! Ж ур еп неден рана жаралды екен бул ердщ »,— деп imiM ерт боп, киял деген элдекайда самгап, мысым курып, вз-оз!мнен теб1ренд1м. Б 13 болсак, Байтж аулыныц эннп, куйндлершщ , ел1рген ж ас манасшылардыц 1ш шде е д ж . Бул д а 6ip шацырарынан жал тайный жарыгы керш ген он ею канат ак орда, ipreci TypUin тасталган. Кыргыздыц тамашасы «Манастан» басталады. «Манассыз» кыргыз ж ур ег1 шеиплмейдИ 0 за р а кудалык эзш -калжьщ мен с е з кагысып, екеу-екеу купия Ky6ipaecin, 6ip-6ipiH e ыкыласты, с у ш к и ж андар ушкын аткан кездер!мен, ынтык декпмен урысып, кымыз iuilnin, ет ж елЫ п , енд1 6ipTe-6ipTe ду-д у саябырлап, 6ipey ж ай рана ыцылдап, 6ipey комыз ш ертш койып, жастардьщ делебес1 козайын дедь — «Манасты» жырла!— дед1 6ipey. — Кане, ал Fa шык! — Бастай бер! Баста! 145

031 де зорга шыдап отырлан 6ip ж ап-ж ас манасшы алла умтыла шабынып, шарт ж у г ш т , ею буМрш таянып: «Л-а!» дей берд1 де, аузы анырайлан куш е ю кез1 шарасынан шыга тутыгып, тип байланып, алаклады да кадды. Ж урт ду кулш ж1берд1. Д у ете тускен кулю пышак кескендей сап тыйылды. EciK жакка ж алт карадым. К,ос жактаулы кен, жарма ecik- Tin алдында Балык, манасшы Балык тур! К,олында комызы. Ж астар ер е турегелди Ею жакка сырылып орын бердь Балык терге шыкты. Ол отырлан жандарды кыдырта карап e rr i де, сол жалындалы жутынлан ж ас манасшыла бурылды. г— Неле токтадын, баты р?— дед! жылы ун катып. — «Манастын» е з Heci келлен сон,— деп уяла кумшжвд — Алла разы болсын, айналайын! — Ата, «Манастан» 6ip толлап койьщызшы! Улкендер алдында армансыз жырладыцыз. — Ж ен , ж е н ,— дед! карсылык кылмалан Балык. — Манастын келбет!н! — Кдныкеймен жаткан аллашкы тун!н! — Т эйт эрН.. Ой, курлырлар!— деп Балык кэр1 кеудес! селкш деп окыс кулсе д е , ракаттана жастарла Кызыла карады. Балык жыр тш еп, ерк1нд1к т1пеп келд1. — «М анас», «М анас» дейс!ндер 6apiH- Осы ыкыластарыц- ныц кулы болсак болмай ма?! «М анасты» келер урпак тап сендер дей кад|рлесе, жырланлан сайын 6ip аунап Tycin, жет! кат жер астында разы боп жатар едж. — Ата, Манастын келбетш айтыныз! — Батырлык келбет1н! Балык Kipniri flipui калып, кез1 жумылып, арабтыц сопы- ларынша буыркана куб1рлеп, ак сэры ж узш е кан теуш, шай- кала 6epfli. EKi жалында отырлан ж андар толкындай жапыры- лып, eKi жакка ылыса туст!. Ол сол куб!рлелен Kyfli жалпак epiHflepi 6ip ашылып, 6ip жабылып, басын шалкак к етер т, керш in 6ipa3 кайнап отырды да, ж ел тенселткен Kapi емен- дей ьщырана ауыр козлалып, eKi буш рш таянйп, ушделен 6ip сарынла басты. Bip кезде eKi Ke3i жарк eTin, колын окыс сермеп калып, каИарлы унмен «Манасты» жырлай ж е- Аспандагы Ай-Кунн1н Жаркылынан бЬкендей! Корк! суду, кез> тпс, Сез сейлесе св31 тк, Жолбарыс журек, тас бшек, 146

Жорыгына карап бак! Балык «Манасты» ардактап агылта бердк Bip кезде EciK ага келш, Балык пен маган карап: — С13дерд1 улкендер шакырып жаты р,— дедь Куренкей осылай дед! де, 6ipa3 т у й ш п отырды. Ыкылас эк есЫ ч сол 6ip сапарын эрш м-эрмм нен ем к-ем к: ecTireH-fli. BipaK Ыкыластьщ е з ж е ол ж енш де лэм -мим демейтш . Ал Ыкыластьщ 6Lnrici келетш. Курецкейдщ у зак anriMeci енд1 соран ж етел есе екен деп т1лед1 ол. К уренкей 6ip KypciHin койып, аспай-саспай с езш кайта жалгастырды. — БайтЬгпн он ек1 канат ак ордасы. Б пдщ орын кашанда дастарканньщ ш еть К,олы колдарына \\ жукпай сыпылдаран даяшы жичттер казы-карта, жал-жаяны i жаркырата турап, кею рек жарган сэры кымызды аспандата I сапырады. Байтктен жогары отырган Ж ангараш би Балыкка ку- | л1мс1рей к ез токтатып: — 8 , солтоньщ epKeci, Балыгым! Еркелетсем Балык аузым! Картайдым дейс1н, бекер айтасьщ, ел1 ж уш н T ycin , кайта тулеп к е л е а н сен. Ж анагы 6ip шыркауьщ 6i3re емш -еркш I ж етш жатты,— деп мэнерл1, биязы уш мен элпеш теп, сипалап сейледь — 8 , би, солто елдщ торы деп журм13 рой орталарьщыз- да. Ел неге жаман болсын. Ел — кашанда ел! Ел жаксы! Ал бар шатак жаманшылык — жеке адамнан! — С1здщ куатыдыз сол солто am!— деп Байтктсн вте сак, с е з 1мтал, врел1 бэйбниеш А фар Бальщтыч келш калган сезш кемекеш не Tipen тастагандай боп , ойын б о л т ж |бер дь — Куренкей, «Кдмбарханды!»— дед1 Ж антай Балыктыч co3in шорт кесш. Мен комызымныд кулак куйш келт1ре бастады м. Не кулары босаран, н е ш е к созылган. Бэлю м, ком ызрэ кун тиш , кадсыды элде кулагым ж е н д 1 устай алмай отыр. К,о- мыздыч уш iuieri уш турл1 ун катып, е з д 1- е з 1 даурыга шулаган бэтуасы з ж уртты ц гу-гуш дей урылды. Осы 6ip киналысты сэтте к е з1м Ш абдан мы рзадан том ен отырган Д укен кобы з- шыра TycTi. Басы нда ecKipin саррыш тарткан кундыз бер ю , уст!нде кочыркай камзолы, жырык балак ши баркыт шалбары, аярында тумсыгы кайкы к ен етоз eTiri бар, отырысы вз1н секшд! сыпа м ш ез танытады. Т ула бойы нда 6ip кырым артык е т ж ок, кыр мурны, eni жары сопакш а бггкен, eKi шекес! батычкылау, 6ipaK с енд ей кызыл шырайлы ак куба енд1 ем ес, ipi су й ек п , каткан кара сур Kici екен. Ж енге келмей кинаган комызыма щарасы кеч кара кез1нен езгеш е 6ip ч ур куйылгандай с эл ецкейш , eruie карап кальшты.

Неге кысылдым, бкпмеймш. 8 л д е Дукен агамыздын сусы басты ма? Сол кобалжаулы кон1пмен кыргыз куrtinin атасы — «Кдмбарханды» тарттым. К уй бггкенде ж урт унсмз шытынган Ж антайга кездерш щ астымен жалтад-жалтак, ка- расып отыр екен. Ал А кмеер найза xipnixTepi сэл басылган- дай боп, xe3i с у зЫ п , шытырман ойга енген шаршаулы ж андай акырын Faна: — Ш ертЫ знп,— дед1 Балыкка. Балык ойланды. Ж антай Акмеердщ сезш е селт етпедк Шабданныд xo3i ж ерге кадалды. Б айт1х сазарды. Байехе бэрш xe3inin асты­ м ен бадты. Ж ангараш бидщ кальщ кабагы Tycin Kerri. Духен агамыз да е з ойымен 03i элек. — Ш ертейш, Адмвер, шертейш. 0Mipi ж ак аш пайтын, ашылмайтын сап-салхын Акмвор: — М узоокенщ «Мунды» xyfli,— дедк — Э , болады, болсын, А кмеер, болсын! Балык комызыньщ кулак куйш келтзре бастады... Музооке! Ол Балыктан тогыз ж ас кinii болатын. Балык оны кыргыз куйшщ енднт nipi дейтш-дк Солай да едь М узооке Сары езен-Ш у, Нарын ешршде, езш щ акдала Курткасы нда хуйден алдына ж ан салмады. Ол (Из уннн 6ip аскар шьщ секицй керш дь «Манасты» да талмай жыр- лады. Эл1 д е тугырынан тускен жок-ты. Ж антайдьщ уысына тутылып, шерменде болган Акмеорге кайгырып, 6ip кездер1 заманага тарынып, адамдарга шагы- нып, зулымдык атаулыга кылар дзрмеш болмай xyiiiiiin, «Муцды» куш мен С оцхел мен Ыстыккелдз шарлап, кеп на- лып, хвп мукалган-ды. 0 з басына тускен эд 1л етс1зд 1к Kacipe- TiH ол А кмеердщ тагдырынан кврген-д1. Акмеерге газиз Болоттьщ колы калай жетпей ацыраса, 03i де Д е р б ш кызы Kimixere зар боп: деп кущ ренте шерткен кыргызды жылаткан «Мунды» куйш! А кмеерге тагы 6ip кез1м Tycin Kerri. Ол бейне 6ip кел бетш д е калкыган акку. ¥ з а к толганган Балык комызын адам унш дей конырла- тып тереннен козгады. А кмеердщ узын xipniriHiH астынан келенке тартылды. К уй сыздады. 148

Акмеер мидай даладары еж елп кулпытастай меф рейт сулазыды. Ай нурындай ак куба жуз1 кукыл тартып, гей- [•ейлеген сарын е цсесш баса Tycin, су зек бозарткандай салдырады. Куйдщ саргайта сорралаган тусы Ж антайдыц жанына THfli ме, кысьщ к е з1 ш ушреш п, онсыз да турымтайдай юш екене жан 6ip уыс боп 6ypicin, е л 1м с1реп куты кашты, ж удедь Бэлк1м, ол келедке басы ауран беймаза OMipimH ымырты yftipLne бастаранына кайрырды. А рсы з пенде жара- тылмайды, 6ip кезде е з колымен туншыктырран ары оянып, кеп к ш е налып, 03iH-o3i жазрырып, ерте солдырран А кмеер- дщ назасы ура ма деп коркатын да шырар. Ж антай езш дь Жантай каусады. К уйде шек жоктай. Куй узады. Акмверге тары да урлана зер салдым. Ж ур ек талдыр- FaH мына шерл1 куй OFaH 6ip ж а н ракаты, ж ан л эззаты , ж ан тынысы, ж ан дауасы! Балык ырабайсыз жал пак ернш жымкыра т1степ, казбалап, казымырлана тартты. К,омыз кан- сыратты, канжылатты. Балыктыц кегерген жш -жщ ппке тарамыс саусактары тал- мады. Ботасынан айрылран аруандай туншыга боздаган куй ещ рете созыла тускенде, кенет астыцры imeK шарт кетт1. Балыктын саусагы ycTiHri eKi imeKTi куалап тыпыршыды. Куйд1н терен шымырлайтын nipiMi енд1 кеп калды-ау де - генде, Балык касында кобызын устап отырран Д укен aFa- мызга жыларандай жалына, кинала карады. К уй сазы y3i- лер-узш м ес жанталас устш де, комыз 6ipinuii (шекте ко- цырларан сэтте, о, ражап, Д укен оны кобы збен мамырлата жалгастырып экете берд1. Огыррандар 6ip-6ipiHe елец eTicin карап калды. Балык буран риза боп, езш баккан ж андарга, бар улы TipmuiiKKe ер кеудемен с ес керсеткендей М узоокенщ Сонквлд! жагалай «О, кайран. су ду А кмеер» деп, Ж ан- тайдын Kepi лебш е туншыккан Акмеврдей асыл аруды ж октап мун теккен куй1н каз калпында сол куЙ1кт1 сарынымен зарлата ж енелген Дукен!Йн кобызына масаттанды. А км еер талмаусырап, кукыл peni мэрмэрдай агарып, найза KipniKTepi ж айлап тем ен жырыла бердь Ж антай миырынан кулд1. Шуч1рек кез1нен енд1 ыза сез!лд1. Жанкараш жергс баткан кара тастай мыжылды. Афар бэйб1ше «Ой, кудайым-ай!» деп айласы курыды. Байт!кт1н iHici,— дун иеш суш а кеш1п, суш а шашып ж урген 0збект1ч ез! агасыньщ бузылран ойын бшш, оны назалы кезбен атты. — К,омыз бен кобыздьщ c e3 i с ез-а к !— дед! Ж антай.

Бай-пк K63i канталап Ж антайга карады. Ол унс1з жымиып, j бас изедь Бул — «негылсан да еркщ» деген!. i Бай-пк e3iniп кас-кабагын калт ж1бермей уры тазыдай лыпылдап турган Есж aFara сазара квз TiKTi. O.i да оньщ imKi дайн тусждь — О зд е р конак, уйге ж урМ здер! Есш ага Балык пен Дукенд! тыска алып шыкты. С элден сон Байтш тщ кара ж урек ж1пттер! медареу тунда жаркырата жалындатып алау жакты. Ортасынан как белжген комыз бен кобызды отка тастап, екеуш туртш, желкелеп ала жвнелд1. Шиыршык ата жиырылып, шыжылдап куйген 1шектер от басында кызыл ала кан болып жаткан Балык пен Дукен- Hin жан даусындай ызындады. К уредкей муцга батты. Ыкылас кеюрегшен де ауыр леп шыкты. Eneyi у н о з саргайды. Сол сэтте уйдщ мацайында иттер таласып, бала-шага дурю рей жупр1сш , шуласып ке-гп. Сырттан: «Э, ж ер тарт- кыр жугермек! Манаптыц жуындысына тойынган екенсщ! Кап, сен1 ме?!»— дескен 6ip эйелд1ч шанк-шунк еткен даусы ecTuifli. К урецкейдщ кабагы туш лдь «Сенщ кунын кер тазы! К ер тазы!»— дед! э л п долы катын элдедамге шаптыга сей- леп. Ертеде Жантайдьщ Ж аубасар деген атасы Таластапя сарулардын 6ip даткасына 6ip жыл ж у п р и щ з деп кер тазы сы н бередь Bip кундер1 кер тазы жогалып кетедь Ж аубасар мен Таш танбек келш саруларга ойран салады. Амалы курьи-ан сарулар кер тазынын куны уинн 6ipneme тутш жалшыларын бередь Солардын ш ш д е Куредасейдщ д е аталары болган деседк Э л п эйелдщ туспалдай титдегеш осы 6ip ж ай едь Бул свзге намыстанган Куренкей сурланды. С ейткенш е болган ж о к уйге cypiH e-кабы ны п бет-аузы сатпак-сатпак боп Мураталы ж упр ш кipfli де , экесшщ артына тыгылды. Алкына ырсылдап: — Ененд1 урайын!— дед1 ол. — Оу, батыр! Оу, мен саган уйге ж упрш кфме деп неш е рет айтам, а? Ж у п р ш к1рме! Ж аман болады! Мураталы бул сезд1 кулагына да кыстырган ж ок, танауы делдш п, мурнын ж е дамен 6ip суйкеп койып, дастаркан ше- тш е 6ip и зе р л е п отырып экесш щ алдындагы кымызды асы- гып-аптыгып кылкылдата жуты п, Ыкыласка карады. Ыкылас OFan кызыккан куш: — Комыз ш ертесщ бе, батыр?— ц,ея\\ эл> кениш з халде, — Ш ертем, ененд! урайын!. — Кыяк ше? — Оны да! ЕненД! урайын! — О, сен улкен куйпн болдын гой онда! 150