И. Жақанов. Ықылас

дагы кобызды бар пэрмешмен Teyin кеп ж 1берд|. Кобыз Алтынбектщ как мандайына сарт ете Tycri. Ею кабактыц арасынан кан акты. — Ой, кергеназ! Ата кврмеген ит! — Енд! сен кел!— деп старшын атын кос вкпеге тепюлеп Казы шешенге умтыла 6epfli. Дукен омырауларан аттыц сокканына карамай старшынныц жагасына жармасты. EKi жактан кеп сабаларан ауылнай мен поштабайдыц камшысы Дукенге жанбырдай жауды. — Эке! — Аратайлар! Ы кы лас пен Ж анас ойнактаган уш аттыц ортасында шыр- квбелек боп безек какты. Старшын Дукенд1 олай суйредь булай суйред1, карыскан колды жаза алмай жанталасты. — Эй! EKi ит! Сэтбек! Ауылнай Дукеннщ мойнына кыл шылбырды салып кеп калып, шалкалай тартты. Ы кылас пен Ж ан ас енд1 ауылнайга жабыса тусть Кылгына квз1 аларран Дукен ею езу1 кебжтенш , кырылдап, ею колы арбацдап, гурс етга кулады. К ез ш е кан толып жулкынран старшын еш кимылсыз, ecci3 серейш жаткан Дукещц бастан камшымен тартып erri. Ж ур т куйын сорып еткендей ecTepi шырып, бейберекет болып дуылдасып жатканда ауылнай мен поштабай ею бота мен кара нарды шыкпырта куып, квзден таса болды. — Су! Су экел1цдер! Meri кемсецдеп зорга жеткен оташы Акыш кем ш р eKi колы калтырап, 6 ipece букш ш п унс!з отырган Алтынбект1, 6 ipece сулы к жаткан Дукещ й сумей, тузбен ушыктады. — Атаньщ назасы урсы н, нэлетшер! Y hci3 тырылып, кор болып жылаган ш еш есж щ квз жасын cypTin, Ы кылас пен Ж ан ас боп-боз боп ею босагада сшейдь Ш1лде де шыкты. Мыцбулактыц коцыр салкын самалы бинндк Ауыл шет1нде т у т Ы т ут Ы н е жалгасып |ргелес конган Алдаш байдьщ уйше б1раздан 6epi сыралры кецьлдеа сонау Талас бойындары торт ата ошактыныц мырзасы С а п а к келдь Араларында ал ы к -б ер Н бар е ю бай ею -уш кун езд!-вз1 шуш р- келест1, 0 уыл аксакалдарынан тек К азы шешенд1 рана шакы- рып, онда дабыр жасамай томага туйык, тып-тыныш мэслихат курды. Б ул елдщ Hri ж аксысы , тэу1рлер1 Эулиеатара сапар шексе, жолшыбай осы Сапактыц аулына сокпай кетпейдь Бул сондай Сапак! Ж е л т ж урш ж ер танитын, 6epin ж ур ш ел танитын Сапак! Эцг1ме-дукен сан-сала боп ерб!генде адам паркын ацдагыш Казы шешен Сапакты ц сергек ойлы, акылды, кец алымды, врел1 Ж1п т екенш таныды. Орныкты, токтамды

с е з ж е иланды. Сапак элсш -элсш домбыра шертщ отырды. Т эгпм беттщ , Токанын шертпелерш б1пед1 екен. 0 3 i Kici ceaiH бап>т сейлейтш i3eTTi де. Соцына ерткен xcirirrepi де эрнеш ауык-ауык емш -еркш сейлесш кетш жатты. .Осыньщ бэрш К,азы шешен ш т е й багып, оган жылы пейит 6uiAipin отырды. TaFbi 6ip ж е л а з мулпген кочыр кеш еда. Булар уйдан келенкесш де ак сырмак, шэй1 керпешенщ устш де ак мамык жастыкты шынтактап, кымыз iiuin, эр килы эцп м еш ц басын кайырды. Сапак 6ip орайлы сэтте: — Алдеке, кецмпмнщ аланы бар. И э-иэ, аланы емес, ка- лауы бар,— дедь Алдаш сэл дагдарып: — Айты ны з,— дед! 6ip турл! окыс кылп етш. — Б !зд щ ел Алтынбектщ кобызын о бастан бшедь Дукен- н1н onepiHe де тэнт!. И э , Алтынбектщ алкасы, сыргасы, 6ine3i- ri б!зд1ч елге сондай тачсы к. Ол вз1нше 6ip эцпме. Алдаш басын изеп, сез акырын кутт1. К,азы шешен де Сапактын м!нез1не ойлана ден койды. — Былтыр кыс боны Тал ас ел1 бул эулеттщ тагы 6ip перзент! Ы кы лас деген кобызшы баланьщ куларын шулатумен болды. Мынаны карадыз, сол каршадай Ыкыластьщ атын ырым гып ошакты, дулат елш щ жара туран нэрестелер!не коя бастапты. Таласты , Ш уды жагалап 6ip журщ'|31ш сол ауылдар- ра Tycin, сонда оз сез1мнщ растыгына кезнрз жетед1. Жэне кобызга эуес балалар кеп-ак. Муны не деуге болады, Алдеке? К азеке? С о л Ыкыласты 6ip керсем бе деп ед1м. Сапакты н сабырлы, уян ушнен киыла т1лек еткецдал сезш - дь Алдаш ынгайсыздана кипактады. Свзге К,азы шешен араласты. — Ж е н , ж вн. С апак ж ан , шын кещлщнщ туйткш н айттын. B ip сез щ кате ем ес. Э рю м нщ жанатын ез жулдызы бар. С ен Ы кыластыц жулдызына кызыгады екенсщ . KicuiirinHin 6ip кад1рл! жер1 осы екен. Ракм ет, Сапакжан! Ал, Алдеке, Сапакжанньщ кенш калауын табыныз. Ыкы ласты алдырыныз!— деп К,азы шешен Алдашты билей сейлед!. Алдаш та езж ш е сез кисынын келлрдь — Keu ieri 6ip «карашыгын...»— деп !рк1лд| ол. Басын шайкап, кабагын шыта сез!н кайта жалгады. — Бардьщ аты — бар. Bi3 онша тарыла коймаймыз оган. Ж октьщ аты -ж ок. Ол Hecin беред1? Е л басында журген эуле- кш ер сол ж ок-ж уканага кыргидай тид1. Б!разын жылатты, каныратты. А раш ага тусе алмай калдык. К,олы узын агайын деп (мзге жалтактайды 6api. BipaK кайсысына дэнекер бола бересщ . Алтекене тип тид1, колы тида. Дукен таяк жедь Ба рынан айрылып, Keiwipi к е сЫ п , жерге карап калды байгустар. К,азы шешенге бул келг!рс!ген сез унамады. 52

— Еаркейтш пенде ж о к, Алдеке! К,¥Дай ecipKeciH дещз! Ыкылас келсш. б з ш е кецип тускен Сапакжанды KepciH. Bipey- fli ж1берннз!— деп К,азы шешен Алдаштьщ ce3iH шорт кест1! — K,a3ip-K,a3ip,— деп Алдаш та орнынан турды. К ун дып-кызыл боп кырдан асты. Сэлден сон Ы дылас келдк К,олында кобызы. Отырган мсшермен кымсына сэлемдесть — Ы кы ласжан, отыр. К,ымыз ал !— дед1 Алдаш баурап. — 1ш, балам!— дед1 К,азы шешен. Ыкылас уяла бас изедь Тостаранды колына алып, куш боны тас буладта турран тастай салкын кымыздан 6ip-eKi рет мешрлене урттады. Е м шекесшен м уздай тер бурк ете TycTi. И э, Алдаш та, К,азы шешен де «Кдрашыгын» лацын кврдь Алдаш одан саскан ж о к. К,азы шешен елмен 6ipre кушп, aai куйзелш жур. Ыкылас муны анык сездк Атасы , э кео — eKeyi б1рдей тесек тартып жатыр. Э л сш -эл сш бастарын кетерш, б!рдеме ш к ен болады. Кайтадан ancipen, суп -сул к боп квздерш жум ы п, кыбыр етпейдк К е ч Ы н сурап келгендер унс13 турып- турып уйден жыламсырап шыгады. Е кеуш щ де тэш жаралы, жаны жаралы. Ыкьшастьщ енсесш езш бара жаткан осы хал. Ы кы лас ш т ей бем н ш , канша ширарысы келсе де, жанын жегщей жеген уайымын сешлте алмай журген-дк Д э л каз1р де ол м рбщ кабак танытып, взше ушршген мсьлерге селкос карайды. К ец 1Л1ндег1 наланы мына езш е ыкыласы ауган конак кайдан бшсш. — Атад дэмге карады м а?— дед1 К,азы ш еш ен,— бугш бара алмаганым. — А здап сорпа iiirri. — Экед ше? — Басы м дей береди Б уп н е м рет кусты. К,азы шешен Ы кы ласка сарыла карап, ауыр курсшдй — Сапак!— дед! Алдаш эцпмеш кшт езгер тм а келш,— кудай каласа биыл да Атбасарга ат басын п р е й сщ foi”i ? — Солай бола м а?— деп, бвгелд1 Сапак . — Солай ет! К,°яндыны керд!м. — Атбасардьщ базары да жетедк Алдеке К,оянды алые. Будан эр« евз op6ireH жок- Оны Алдаш Сапактьщ Ы кы ласка кезкарасынан ацрарды. — Бул Ыкылас деген Ым1з болды ма?! Ж аксы ... жаксы. Кергешме куэныштымын,— деп С а п ак жы лы леб1з 6biflipfli,— Амал не, кещ лщ нщ 6ip ж уд еп журген тусына тап келд1м. Келгел! 6epi ecTin, б ш п жатырмын, айналайын. Жокшылык ж омарт ердщ колын кеседь М ен де сол жокшылыкты корг1м келмей 6ipfli-eKi, екнн-терт кылып дегендей электенумен ж ур- MiH, айналайын. Б1здщ тхрлйстщ мураты сол боп барады. CoHFbi сезге Алдаштьщ ж у р е н елж1редк

Кундеайтадтыч жотасына асылып ай туды. К,азы шешеннщ бар деш Ы дыласта едь — С апад ж ан , кергщ келген Ы ды ласжан осы ,— дед1 о л ; 6ip сез Mini келгендв. — Ой, дудай-ай, б1здщ сез тек малдан, базардан кайыры- латын эдет1,— деп Алдаш кенкшдеп кеп кулдь — Былтыр кыста еш рет!н таппадым. Сапарда болдым, Ы ды ласж ан, сени* кобызьщды тындаган ел аузынан тас- тамайды. Ы ды лас Сападты ц езш е деген ашыд дабагын кврдь Жуз1 жылыды. — К,ордыгтан — деп далды Алдаш. — «К,ордыт сарыны» деп кобызшы бггкеннщ 6spi тартады. Талайы н тыцдадым, С а пад ж ан . Сол сарынныц 6spi-6api ез- геш е-езгеш е сары н. К,ордыттан улы атасы Алтынбек дозгайды. j0 з э к е а Дукеннщ К,ордыты болекше куй. Соныц 6api бул Ыкыластыи кулагына бесжте жатканнан шалынды. Бугшде Ы кы ластьщ «К,оркыты» бар ,— дед1 К,азы шешен ойлы жузбен орагыта толгап. С ап ад бул сезд! уйып тындады. К,азы шешеннщ сезш ен ишарат лебш сезш , Ы кы лас кобы- j зын долга алды. Кобызды сол ж ад шекесше Tipen, б1рден | тем енп сагага саусагын дадап, ысдышты асыдпай кере тартты. ] Ж урек шымырлап, 6ip сарын шыцыраудан ышдынды. Ыдылас eKi кезш таре жумы п, узад мулпдд — 0 з «К,ордыты» б у л , езгертш, досып, дубылтып отыр дэл даз1р. К,оянды жэрменкесшде тартыпты. Оны э к е а Дукен | айтады. Онысын тындап ж ур едш, енд1 дарацыз, 6ip тосын ернектер беруш ,— деп К азы шешен С ападда жай гана сы - ! бырлады. К уй кейде булдынып кеп далады. Ыдылас сол кезш I ж ум ган куй! тктене тенселедк К ей жершде дурыедан денеш j жазылады, бойын тузеп, радаттана балбыратады. Сонда Ыды- j ластьщ кез1... K03i 6ip ж ад ут, ж ал т-ж ул т етедк С ап ад арбалды. EKi кезш Ыдыластан тайдырар емес. Куйд1ц 6ip т э гп тусы ecTi алды. . — Кордыттьщ yMiTi ме екен осы ж ер!— деп К,азы шешен дызыдты. Алдаш та ужпз мелшидь Ы ды лас осы сэт ысдышты шым-шымдап женш тартып, тунг1 далага кез салды. Бестауды н аласа-аласа дыраттары . тым-тырыс. Ол оны бейне 6ip тербетш отыргандай сезшдк Ол узад толгады. «Кордыттан» кейш Ы ды лас енд1 тунжыраудан дашты. К,имылсыз датып, сезден тыйылган жандарды желшнтуд1 ой- лады . Ол Teri д уш м ж ур т алдында куйд1 осылайша тартуды

жаны суйетш-дс — «Акку»,— дед1 К,азы шешен де Ыкыластын ойынан ШЫРЫП. Э , бул да ежелг1 куй. Ыкылас Коянды жэрменкесшен кайткан сон бул куйд1 де кызыкты етш тартып журдь Су- сылдаган кус канаты, Д1к ете тусетш ж ебе, журект! тглетш аны рау... тындаган жан баягы 6ip еск1 ацыз окигасына енш кететш-дй Айлы тунде «Акку» куш де шарыктады. — MiHe, бул — Ыкыластын ез «Аккуы». С ап ак пен Алдаш К,азы шешеннщ сезш тек коштай бердг — Ыкыласта тары 6ip куй бар. Ол атасы да, э к е а де тарткан куй емес. Ол — ез куш «Каскыр» деп аталады. — «Каскы р»,— деп тацыркай карады С ап ак К,азы ш еш ен ге. Казы шешен: — И э,— дед!. Ыкылас томсырайып отырды-отырды д а, саусапян жорарры сага га тиг1зе 6epin, томен карай кыл 1шект1 езе сырып сол бойдан тиекке дей!н жетт!. С э л к!д1ре улытып, кер! сыр- рыды, одан !ле тары да кулдилай бастады . Кобыз улыды. Ыкылас сазара тусть Япыр-ау, бул не? ¥лыган боран ба, каскыр м а? К,ыл !шек конырлап улыды. Ы кыластын денес! кус еттен1п, ол ершелене тартты ыскышты. Bip кезде иттер абалап, OKipin сиырлар ушып турегелдь Жылкылар KiciHecin, бар манай кым-куыт ш у, азан-казан боп дурл!кт1. — Кет! Не боп кетп мына пэлелерге. Кет! EKi-уш ж1г!т иттерд! куалады. Ал кобыз каскыр болып улыды. К уй тынранда иттерд!ч де ун! вшт1. Ж а с тайдын ет1 де жел!нд1. Тары да кымыз келд1. Ай да би!ктед1. Ел жата конактар орындарынан турды. Казы шешен мен Алдаш элденен! куб!рлест жеке калды. С ап ак Ыкыласты ертш, ж уре с е й л е с т , бой cepriTin, ауылдан аулагырак шыкты. Ы кылас Сапактын езж ен жет1-сепз ж ас улкен екен!н бшетш-д!. Оный байлыгын, беренд1г!н, ракымдылыгын сырттай естит!н. Кейде ез экес! мактап отыратын. Bipeyaep: «Бар болсан, сен де мырзасы н»,— дейт!н. С он да экеск «Ж о-ок , бул Сапактын 6iTiMi белек. Парыксы з сасыран бай ем ес ол, онда мэрттж, KicLnix, зерде бар. 03i домбыра тартады »,— деп корраштайтын. MiHe, бул — сол С апак! — Аркага жылда келем, Ыкылас. — Бкзем. — М ал сатып алам. Б!здщ кэс1п сол. Ыкылас унс i3 тыцдап келед!. Энд! суйем , куйд1 суйем. BipaK 6i3fliKi кен!л алданышы

гана. Куйап болу ол да 6ip бак. Ол да конатын адамына конады. Ыкылас салкын гана жымиды. в зш тен санап сыр шерткен Сапакты ш т ей жакын тартты. Оган сап етш 6ip тосын ой! келдк Сол заматта: — Мал айдайтын ж 1гтц1з нешеу?— дед! ол. — A? С епз. — C i3re кемекпл керек емес пе? — Кемекпл?— деп анырды Сапак. — Енд1 куз де туседа. К,арлы жацбырга малшынып Шуга карай ел кешедк Kemeri «К,арашып>1нды» естщщ1з. Tirepre туягымыз жок- Сапак с е з ыцгайын ту а н д ь 1штей киналды. «Кдбыргасы ерте катайыпты-ау!»— деп аяды. — Bi3 екеум1з. 1шм бар. Менен пысык. К езш ашкалы мал сонында. Сапак не дерш бш мей ойланды. — Малыцызды айдасайык. — Ой, Ыкыласжан, сонау ит елген жер. Жассындар... ж эне ол кандай бейнет! — Талай журген жолымыз ол. — Шын айтып турсьщ ба, Ыкыласжан?— дед1 Сапак тацыркап. Ыкыластыц KypciHicTi демш ен жалыныш сезш ц . Ы кы ласка Сапактьщ кецип ауы п-ак калды. Екеуш щ арасындагы сол эцпмеден кейш С апак К,азы шешендк Алдашты epTin Алтынбек пен Дукенге сэлем бердь К е ц ш н сурады . Ошакты елш щ мырзасыныц бул !зетше журт суйсшдь С ез арасында Дукен Сапактыц Ыкыласпен жасаган мэмклесш бшетйпн ангартты. Соган разылык белпсш бш- flipin, шле сейлеп: — К о з ашкалы жанымды ж алдап, зейнетшен бейнет1 аскан ку прлйстщ uiHiH калай келтчрсем екен деп кун Kemin келе ж аткан пендем1з, м ы рза,— дедь С ап ак та Дукенге yftipLne ыкылас танытып: — Д у к е, мен1 тек С а п ак десещ з болды,— деп кулдь — Ыкыласым ecTi. Ж анасы м жолда калдырмайды. Ж а - рамды. Т е к eKeyi де ж а с. Ондай балалар ауылда эке-шеше масылы боп текке ойнап ж у р . 1шкеш м ае, ж егеш ток. Солай Сапакжан! Bip сэт канатьщмен коргалап квр балапандарым- ды. Елге жаккан Сапак едщ! KeciMfli сез ж е ш осылай болды. ...С ап акты ц келжтер1 отыкты. Иман ж узд 1 Ж у сш баста- ган жет1 ж н - т олар да тыныкты. К,остарын арткан ею туйеге 56

Алдаш та гы ек1 туйе косты. Сапактьщ ез!не жумы рткадай гана ак боз уй бердь Bip туйеде ш етш тамагы, ыдыс-аягы. Ж олга шыгардан 6ip кун бурын С а п ак Ы кылас пен Ж а - насты шакырып алды. Кдсында Ж усш отырды. Сапак Ыкылас - ты кергеи сэтте: — Ж уреинз бе, Ы кы л ас?— дед1 аш ы к-жаркы н унмен. — Bi3 дайынбыз. — Кобызьщ да сайлы болсын! Ыкылас куле макулдап бас изедь — MiHe, Ж усш , ек1 ж йтг алдыца келди Ыкылас! Ж анас! EKeyi тек е з касыцда болсын. А р жагы TyciHiKTi гой. Сапак мизам шуагы тусе Атбасардьщ сатуке базары кай- дасын деп тарта женелдк ЦШрюн, алтын Арка! Сарыарка! Булар а к селеу1 кунге шагылысып кумютей жылтыраган иен ж азы к далада келе ж аты р. Сапакты н астында каздай калкыган кара жорга ат. Ж орга ж ай гана тербейд1 оны. Ол элденеге ш тей суш нш , кул1мареп, киялга батады. Соган мэз. . „. — Ж у сш ,— деид1 ол ерге кисаиынкырап отырып взшше мулгден куш. — Айтьщыз, ага! — А на 6ip энщ дк.. Ж усш 1рк1л м ейд1. Сары белден саргайып тан атады, а-хоу!... Бшк, шьщылтыр таза уннен э дегеннен лэззатка бвлеп, шексмз кещ стж ке канат ж аяды . K yftflipin, жандырып узай береди ¥ за п барып тагы 6ip кайырылганда: деп кумар кещлд1 беймаза куйге Tycipefli. С ап ак бул оннен кешн созден тыйылды. К,асындагылар да лэм-мим демейдь Б1раздан кешн гана Сапак кен тыныс ала 6ip дем шыгарады. Сонан соц жуз1 жылып: — Э н е, булак! Токтайы к!— дейдп Токтайды. Bapi аттарынан туседь Булакка беттерш жуады. К.ымыз iuiefli. — Аттар шалсын 6ipa3... Тебелершен канаттары сымпылдап ауык-ауык акку, каздар ушады. Ыкылас олардан квз алмай карайды. 9п-сэтте акша булттармен араласып квзден гайып болады. — Аккудьщ yni!— дейд1 С а п а к ез ойымен e3i боп. Ыкылас тусшед1 кещ л д т н . Барып канжыгадагы дорбасын алады. — Bip шалып койшы!— деп Сапак шынтактап кисайып жатады. 57

Ы кы лас добызынан адку у т т э гп эуез боп желпид! К е д т д щ хошын келтчрш cepriTefli, серпштедк — Ал кетпк! Bapi дурю реп атка конады. Кершген как жазык кал бетшдей толдиды. Кейде булардыд алдынан кып-кызыл дала кернедк Bapi тадралыса токтап: — Бул не? Ж ез бе жылтылдаран?— деп дал болады. Ы ды лас пен Ж ан ас оныд не екенш бшедк E xeyi каз дершщ асты мен 6ip-6ipiHe езу тарты п карап кояды. — Ж е з дала, а! С ол сэтте «ж ез дала» козгалады, жыбырлап кетедд толди ды, кезд1 аш ы п-жумранш а ерттей каулап, сарымдай кубылып, зымырайды 6ip. Сонда алраш рет Ы дылас журег1 ерекпш: — Ж езкш к!— деп калды. К,асындарылар да 6ip унмен: — Ж езкш к! Ж езкш к!— деп шуласты. Ыкылас журегшде була сез!м булдынды. Осы 6ip Kynnepi С а п ак жолшыбай талай ауылра TycTi. Олардьщ 6api жылда ат басын -прейтж Алдаш бай сиякты КЭД1рлес1. Сон ы д бэршде С а п а к Ыдыласты касы нан 6ip сэт калдырмады. Х о ш , булар куандык, тшэлд темеш елдершде тодтай-ток- тай Атбасарра да жеттк Атбасар. Сатуке базары! Байдыц i<yni пэрменмен, кедейдщ к у11i арманмен етедк Б азар шуын кергенде Сападты д журег1 лушлдеп турып сокты. Ж ады лм апты . Биыл К,ояндыра мал апармаган елдердщ жай- жапсары н сырттан сурап бипп едк С о л рас болып шыкты. Ж ер кайысдан кой кора-кора, лек-лек болып келш жатыр, кетin ж аты р. Б азар нарды да Сападты д айдарынан ж ел еепрдь Кер1лген мырза С ап ак кез алдарында кубылып, дуылдаран 6ip дуниеге араласты да Kerri. BaFa арзан. Сапактыд тше- геш осы едк Оныд бапяна сезш щ жели колыныд e6i бар 6LniKTi делдалдар кезжтк Сапактыд колы журш кеп бердк в д к ей аркардай асау , ipi ад ауыз койдан аркасын басып- басып бес мыдын алды. — Х о ш , Сатуке базары! Разымын!— деп С апак ат басын елге бурды. TaFbi да жасыл белес, квк адыр. Кек жазыд кесш п, узад ж ол басталды. Ж ане ол койдыд мимырт аяды. Bip мыд кой Ы кы лас пен Ж анасты д алдында. И зед-изед журю. К ун ш д дызуы дайтпаран-ды, эл1 ыстык, мамыр айындай м аужы рап win турды . Ж ел кет ер Ы п, не 6ip тамшы жауын ж аум ады . Теп-тегю квк ж асы л алкап бозторрай унше уйып, сагымдана толкып жатты. B ip кун1 тустен кейш алдарынан 6ip мунарта созылган

то гай керждк Ыкылас тошрекке коз тастап: — Е, бул Кудайменде озеш гой!— дедк— Эне 6ip аттылар 6epi карай бурылды. Булардьщ артынан желе жортып жеткен Ж усш : — Осы взенге кщ!рем1з 6ipa3. Мал шаршады. Ш ы жы п турган куп мынау. Ыкы лас, сендер анау жаркыраган nipiMre токтандар, 6i3 spipe.K кетем1з. Косты осы од жагалауга TireMi3. Арамы з 6ip-6ip шакырымнан аспайды. С а п а к агай бугш осы ауылга кона к ,— дедк — Бул кай ауыл? — Коцыр твренщ аулы. — Коцыр торе!— деп ойланды Ы кы л ас,— иэ, улкендер айтып отыратын. — Анау уш атты сол К,оцыр твренщ жн-птери Бурнагы Kyui темештерде конып жатканда сол ауылдьщ 6ip ж йтп н шантырганды. Х аб ар берген-дь С а п ак агамыз К,оцыр теремен таныс екен, сыйлас екен. Жус-in осылай дед! де, артта келе жаткан С апакка барып косылды. У ш жоргага мшген уш лйпт Ыкыластардыц тусы- нан заулатып вте шыкты. Булар 1дбш ж уре бердь Сэлден сон Жанас: — Э н е, С апак К °ны р твренщ аулына тартты!— дед!. Ыкылас езеннщ ар жаплидагы ак боз уйлерге коз тжть Ауыл теч!рег!нде бейсеубет мал ж ок. Он шакты ак боз уй окшау тур. Bip канатта сиыр м ут зд ен е тшсчген коп тут!н. Уй-уйдщ арасында шуп!рлеген бала-шага, абалаган ит- тер, куйрыктарын шаншып 6e3in журген торпактар. К атар- катар ж ел! кезге шалынды. Б улар взенге жакындай бердь Бастарын жерден кетермей, Tuiflepi салактап, 6ipiHin коленке- cine 6ipi тыгылып сылбыр аявдаган мал езен салкынын сез|'п, суга карай андыздап лап берд1. Ы кылас взенге бурый ж е т л . Атынан Tycin, айыл тартпасын босатып, бвктерген коржынын алып, т!зг!н-шылбырын ту р т бос коя бере салды, енкейш cyFa колын малды. — Ж ып-жы лы сы н-ай!— дед! ол ж аны cyftciHin. Ж анас жапырлап су imin жаткан малдыц шет1нде атын терен жалдатып, ж ан-ж агы на барлай карап турды . Б аска койшылар булардан epipeK озынкырап в т т барады шубырып. Карындары тырсиып суга* канган мал ьщырана козгалып, жагалаудан кырга шыгып, топ-топ болып уйлыгып, жатканы жатып, турганы турып, тырп етпей мулпп байыз тапты. Ж усады . Енд1 cyFa шомылып, кунге кыздырынып, бел шешш отырып, дем алуга болады. — Жанас! — Ау! — Туе аттан. S9

— K.a3ip. ...Тубш е тенге тастаса керж етж мелд!р судан екеу'| мулде шыккысы жок- Олар 6ipece сучгда, 6ipece ж уздк 6ipiHe- bipi су шашты, алысты, ойларына не келсе соны icTen ойнак салды. Bip кезде 6ip тустан ду -д у кулк1 естивд. Eneyi елен eTin, тына калды. Тын тындап, тец1рекке кулак турдк — Эне!— де д | Ж анас сонау етек жакты нускап. — Кыздар. 0 зен жагасына ак шагаладай кезд1 арбап ак кейлекп кыздар келдк Ш уласа кулклп, шешше бастады. — Барайык, Ыкылас, а? Судын irniMeH. Биадрмей, а? Терен1ц кыздары! — ¥ я т болады. — С ен е зщ еркексщ 6е осы, а? Бетщнен бет монша- гыч твгшед! де турады. Ыкылас Ж анастьщ басын суга тыгып кеп ж 1берд1. Жанас шашала сейлеп: — С у журек!— деп ыржалактап тура кашты. — Ж э, iui каскыр болып шулады. Шыгайык. Eneyi мамык кегалга малдастарын курып, коржынды ор- тага койды. Bip басынан ет, бауырсак, 6ip басынан кымыз nici KOKipeK жарган жанторсык алды. Тамактанды. Э лсж - элсш мойындарын созып кыздар жакка кез салды. «Ар жактарына ел конган сон» аяк-колдарын созып, шалкасынан ж ата KeTicTi. Шыцылтыр кымыз маужыратты. Ж анас к езж ж ум ды , Ыкылас ш еш мдей булты ж о к зечпр кокке ойлана кадалды. Эне ж ерде 6ip, мына ж ерде 6ip кос канаты Aipui каккан бозторгай шырылдайды. Бозторгайлардын шырын эуез1 Ыкыласты елпсйрдк Bipi тына калып, 6ipi безектеп, алма-кезек куйкылжытады. Ыкылас шамырканды, ж уperi лутлдедк — Кобызды экелкй, Жанас! — Ka3ip, таксыр! К обы з колына тигенде Ыкылас кул1мареп, елж1реп озгеше 6ip хош кенищщ х ал ж к е и т . 6 з-е зж е н тандана басын шайкады. — Не болды ?— деп ацырды Ж анас. — Унше караты!.. — Туу!— дед1 Ж анас енж ар гана колын сиггеп. Бозторгайлар тамылжыта соргалатты. Шыкылыктата кайыратын ж ерш багып отырган Ыкылас ыскышты мелд|рете д1р1лдегп. К!лт токтай калып, берш е тындап, та гы ш есе ж енелдк К,ыл imeK ысылдамай тап-таза нэзж ун тек-ri..Orati меш рлене кызыккан Ыкылас eKi коз!н жумып, тербеле 6epai, тербеле бердь Ол кастарына келген бейтаныс аттылыны сезбед!. Сэлден 60

сон 6ip топ кыз келдь шуласа ж упр ш . Ол оны да сезбедк К екте де бозторгай, жерде де бозторгай. Ж анас Ыкыластьщ шынтагынан туртть — А?— дед1 ол калгып кеткен жанша ан-тан болып. Ол сонда гана езш кездер1мен ж еп, тадыркай карага н жандарды корд!. — TaFbi 6ip кайыршы, iHiM! Ат устшде кырыкты кусырган 6ip жуз1 сабырлы жан отыр. Ыкылас саскалактап кул!марей бас изедк — Тагы тартьщызшы! Ыкылас басын жайлап катерди — Ойбай, кипе!— деп Ж анас ушып турегелдь Ыкылас селт етпедь Ыкылас талдырмаш кана бота коз кыздын ез!не кадалып турганын кордь Оныд eKi самайында ширатылган балапан шашын кордь Он жак 6eTi f y c Kepin жымиган сэбиш е yfiipi- лш, д 1рш кагып турганын корд!. 9 p i уян. нэркес жанарынан тараган нурды керд!. — Тартьщызшы! Баска 6ip кыз tui каткан жок. Кенет алыстан ат fly6ipi естш д!. Айкай шыкты. Тым- тыракай ки1ктер безд!. К,ырдыц ycTi аппак шач болып б у р - кырады. — А-ей! — Ба-а-ас! Ерс!л!-карсылы далактап шапкан бес-алты аттылы шацныц йшшен ербец-ербен eTin шыга-шыга келд!. Буларды Kepin кыздар шу ете т у е й . BipiH-6ipi ж ендер!нен тарткылап, 6ipiH- 6ipi туртпектеп тура кашты. BipaK Ыкыласка т1л каткан кыз козгалмады. Ыкылас ыекышты кере тарта бергенде: — Бозторгайды!— дед! кыз. Ыкылас 6eri дуы лдап, ез!н-вз! умытты. К,ыл !шекке сау- сагы тид! ме, тим ед1 ме б!лмед1. Ыскыш eKi imeKTi алма- кезек fliplnfleTin жатты. BipaK 6ip тосын дуреш кещлш б у з- ды. Бул не дурсьп? Сол сэтте элг1 аттылар да жагара кел!п токтады. Ыкылас тамылжытып отырган э у ен 1нен жэнылрысы ж ок. тек ж алт eTin оларга кв31н1ц астымен 6ip карап койып, есе берд!. — Ей, болды!— дед! 6ip кезде даусы кырылдаган 6ipey. Ыкылас токтады. — Менщ катыным ба мына турган? Элг! карк-карк кулд!. К,ыз бет1н басып тура жуг!рдк Аттылар да !ле тайып отырды. Ыкылас та, Ж анас та тукке ту с 1нбей томсырайды. — Ш |рк!н-ай, э!— дед! баганалы 6epi ат устш де турган Kici,— мына корлыкты . карацыз. Ж анагы 6ip карлыгаштай

рана суйюмдо кыз анау ак б о з уйлердщ Heci К,оцыр теренщ 1 н ем ер еа. Аты — Айкумю. — Ал, анау ше? Жынды ма е з 1?— дед1 Ж анас буртиып. Я — Ж ынды болмаса сейте ме? Айкумкже атастырган. Алые Я жакты ц Tepeci кершедь Кдйран Айкумю! Ыкылас та ш т е й «Айкумю» деп кайталады. К,оцыр салкын кеш TycTi. Ыкылас пен Ж анас кос Tirin, ж ер ошак казды, мосы шдк Байыркалап жайылран мал жерден басын кетерер емес. Ею ат езеннщ бал курагын бырт-бырт узедь Ауыл тутЫ е зен уст1не жайылып барады. Ыкыластьщ к е д Ы алай-дулей. Баганагы ыржактаган арсыз aciriT кейш, оныц «М енщ катыным ба?» деген ce3i журегш уйытты. в зш е унс1з кадалран кыз жанары... Ол кандай тун- риык ж анар едН Ертегрнде Kiuii 6eciH кез1нде Ж усш пен Смайыл деген тел ен п т жюгг Ыкыласты К,оцыр теренщ уйш е алып келдй Он е ю канат ак боз уй. Т ерде Салак отыр. Ею жагында бейтаные аксакалдар. Олардан темешрек К,оныр тере. Т ук- : сиген кальщ кабагыньщ астымен: — Кел, кел, балам. Ыкылас деген Ж1г т ш з осы ж1г!Т болды рой!— д е д 1 сабырмен рана,— бул тамаларды бшем. Ерте араластык- Э кес1 Д укещ р кан базарларда кеп керд1м. «Сол Д укен кобыз тартуды коя бастапты. Жолын Ыкылас деген баласына 6epinTi» деген сезд! де кулагымыз шалды. Е , айналайын, ж узщ де иман бар бала екенещ. Отыр, отыр! Ыкылас колындагы кобызын керегеге суйеп, дастаркан ш етш ен орын алды. К,ымыз iiuLufli. Эцпм енщ 6ip тусында К,оныр тере Сапакка кайырылып: — Адамнын 6ip асыл касиею — ракымдылык. Тэщ р оны саган жарасымды Fbin, келю и рып 6epinTi. Оны мына каршадай Ыкыласка уй1р1лген ж урегщ нен сезд1м. Е, ойра мына 6ip ж айдын туске1нн кара, Сапак?— деп К,одыр тере ойлы жузбен жымиды,— Шу бойында Кдзанрап деген тау бар. — Бар, тере. — Ол 6ip эулие ж ан е д 1 жарыктык, кеп таманын ж епеш ен тарайтын кедей деген атаньщ бел баласы. Сол Кдзанрап | аталары дэулетш з ем ес едь Кдзанрап оран токм ейш ам едр шарк урып, бейнет iuerin, еш байы з таппады. Ел керем, ж ер керем деп байлардын KipeciH тартып, улкен шаНарларды кездг Кебше Таласты , Ш уды жайлаган уйсш , дулат байларынын мальш айдасып, жалга ж урдй ¥ з а к жолда шокайы тозып, табаны тинндь С ол тйннген табанды аттын кылымен Tirin отырранын- да дулаттьщ байы ж у р еп езш е Te6ipeHin: «К,азаным-ай! Казан- рабым-ай! К,удай саран 6epefli тубш де»,— дептк Акыры сол К,азанрапка бак конды, дэул ет дарыды. BipaK, еле-елгенше

жарлы-жакыбайларга ракымды болып erri. Кейш ел оныц Шудан Аркага, Аркадан Шуга кешкенде кеп токтайтын жер! : болган сон Ш удыц бойындагы сол е ж ел п 6ip буйрек тауды Кдзангап тауы деп атайды Fofl. Жаксынын аты солай калады! Салак, сенщ журегщ Кдзангаптын журегшдей межрл1 екен. Саган селбескен мына Ыкыласка Кдзангап атасыныц зейнетж 6epciH, алла! Сапакка бул с е з жакты. Мандайы жазылып, К,оцыр тереж ц ар сезш е бас изед1 де отырды. Ыкылас болса сонау 6ip жылдары сол Кдзангап тауына конып жаткан ызылдаган караша туш и, кврген TyciH еске алды. TLni майда, i3eTi мол К.оныр твреге тацгала карай бердь К.оцыр торе де буп н езш е-ез1 разы едь Мына Салак мырзанын келу1 ж вн-ак болды. Енд1 к е кеж ндеп 6ip flixi алдынан шыкты. Opici кен, колы узын К,оныр торе Эулиеата, Ташкент тарабына жолы туссе, Таласта Салак мырза бар. К,оныр тере кандай 6ip онды, с э т д ic ж асаса да, к е н ш - нен жалгыздыпл кетпейтш-дк Ата-бабалары ертеде калыц каракесек ш ш д е карсен, керейлермен 6ipre гумыр кешкен. Кейш катты араздасып, 6ip барымта кез1нде 3a6ip xepin, куандык елшен пана тапкан. Ж асынан бiреуд iн жылы каба- гына зар болып ескен Конырбай келе-келе 6LniKri, зерделр кеше/ii т1рл1пмен ел сыйлайтын К,оныр тере атанды. © зшщ алаган колы береген де. MiHe, к е р м ей о з бе, алые елдщ мырзасына жайылып тесек болып, iuiKe тарта баурап, оны 6ip ж ан тынысы санап отыр. Отырган жандардын э ч п м е а сан жакка ж у п р дь Bip-eni рет Ыкыластыц кобызын тындады. Гу-гу с е з кайта epic жайды. Bip уакытта тел енпт Смайыл келш К,оцыр теренщ кулагына сыбыр етт1. — Е, келсш, келсш, ботам !— дед1 ол басын изеп. EKi 6eTi гулдей дуылдап, аягын ж еп -ж ен ж кымсына басып уйге Айкумн: К1рд|. Келд1 д е атасынын со л жагына отыра — Балам, 6ip куй шалшы,— дед1 К,оныр тере Ыкыласка салгырт кана карал. Салак Ыкыласка «тарт» деп ым какты. Ыкылас ойланды. Ш еинле алмай 6ipa3 туйшдй Pepi бозарды . «Мынау сол Айкумк пе?»— дед1 ш ш ен. Басын ж айлап катере 6epin efli, eaiHe тесш е караган кыз жанарынан кайда тыгыларын бш медк — Тарт! Тарт, балам! К,обыз бозторгай болып шырылдады. А йкумктщ квзше мунар тунды. — Пэл1, не деп барады, мына кобы з?— деп К,оцыр тере epiKci3 мойын бурды ,— шыкылыктаганы Heci, а? — Торгай. 63

— Бозторгай! Ыкылас козш жумып, бар дуниеш умытты. Тегште сай- раган бозторгай уш не елтш, орнынан сырп>т, жортактап Kerri. Отыргандар т 1пдер1 байланып, тек унс1з бас шайкасады. Айкумктщ ак ж узш де кан калмаган, куарып, танауы кусыры- лып, дем!и iuiiHeH алып, Kipniri какылмады. — 0 -ой, экеднщ аузы!.. Ыкылас кlit токтады. 1ргелес турган ак б о з уйде барана-' лы 6epi вдш ед ж 1пт-ж елед отырран-ды. Олар да ездерш ше м эз ед1. Мына окыс ун бэрш е л ед е тм зд ь К,одыр теренщ да-! лиган ксудеЫ курысып, exi иыры 6ypice Tycri. Ke3i калыд кабактыд астында калды. Бэр! 1штен тынды. — 0 -о й , экед... М енщ катынымды экел! Айкумк ynci3 мелшидк Ш у лып басылды. Кдйтадан кулк! j е с т 1лд1. Ыдыластыд жаны турш ктк «Сол... Сол! Соныд даусы!» ! Т ел ец п т Смайыл кел1п, К,одыр твреге тары сыбырлады. К,одыр торе: — Е, б1зге б1ткен куйеу еркелеу болады. Макул, солай е т ,— деп зорра жымиып, е з д 1- е з 1 элденеге келютк Ыкылас рухы кашып томсарды. С элден с о д конактар тыска шыкты. Екеу-екеу куб1рлесш уйден узай бердк Сапак Ыкылас exeyi одаш а турып сей- — Сумдык екен,— деп Сапак 6ipa3 туйкпд1,— К,одыр тере I сей л есе л еб 1зш ен бал тамады. Ж ада кандай керемет свздер i айтты, даналар толгайтын е м 1р л к мысалдардан козгады рой. Бул К,одыр теренщ не icTen отырганын бш есщ бе сен? Ыкылас селт етпей тыцдады. — KiM? — Атастырган нем есж айтам. Ж адагы шуды естдад. в п з - дей exipin сыбап жаткан сол. Айкумкт1 кара! Ypin ауызга салрандай 6ip бейкунэ nepiurre! Ана малгунды 6ipey он алтыда д е п сыкылыктайды, 6ipey жиырмада дейдк К,аншара келсе I д е торгайдыд миындай миы ж о к 6ip келесау. Ыкыласта ун жок. К о з алдында жалрыз FaHa 6ip бейне — бозторгай унш тыддаран Айкумк! — Элг! жыпылдаган т е л е д г т Смайылдан бшд1м. К,одыр теренщ кудасы Сырымбет жагынан екен. T y 6i сонау Орын- бордагы торелерден дей дь Ш ыдрыс тере Кокшетаура ояз болып келгенде, соны жан тартып келштк 03 i дэулегп неме екен. Ш ыдрыс торенщ 6 ip ырысы болып отырран керщедк К ердщ бе , К,одыр тере узы н курыгын сол кудасыныд басынан асырып Ш ыдрыс твреге салган! Кудасыныд ту сыртында Ш ыдрыс тереж бел тутып, айбар Kepin, кеш еп кетккен каракесекке де, ортасында еркен ж айып-ак отырран куандык

елше де д у р д и л донайбат керсетш , iiuiiicH шыккан А йкумк- тей пэк перзентш ана жындыга киып отыр. Салак калшылдап сейледь Эрине, Ыкылас ani ж ас. Коп нэрсеге opeci ж ете ме, жетпей ме, oipaK мына ж ай Сапактык iiuiHe сыяр емес, куйшди — 0-о й , экечнщ!.. Та гы шу шыкты. Дабырласкан ж1пттердщ 6ipeyi: — Оу, Сэке! Соямыз кулынды!— дейд! meri ката кулш. — 0 -о й , мынауыц кой Fofi! Экет! Сол сол-ак екен К,оныр теренщ куйеу баласы: — Мен... мен,— дел уйден жулына mbiFa келдй К,олында жаца гама сойылган койдын саны. К,аны co p ­ raлап жур. Оныц содында exi-yiu Ж1п т жагаласа шыркебелек болып ж уп р ш л , не icTepiu бшмей дал болады. К уйеу бала койдьщ санымен ананы 6ip, мынаны 6ip былш-былш етю зш , бэр!н дурюретш айнала куды. — Маган кулын сой! Салак езш е бас шайкады. Ыкылас журегш де Айкумш тындаган бозторгай енд1 жылап турды. Кеу-кеулеген карулы жЫ ттер «Сэке... Сэке»,— дел жалына, бэйек болып куйеу баланы итермелеп, туртпсктеп уйге кайта Kipri3fli. Д у -ду кулк1 кайта басталды. Сол куш конактардьщ у зак сонар эцпмес! 6ipa3 ж ерге барды. Баганагы сумдыкка басы катдан Ыкылас К,оцыр теренщ ж узш сн еш кобалжу коре алмады. Ол кул1мареп отырып б 1рсыдыргы мэнер.'й унмен айткан кслic ii эцпмесш еп еш жанылмады. Кешн Ыкылас сол сапар койдын аядымен у зак ж ол устшде мулпп келе жатып ойланды, одан Мьщбулактагы о з аулына 6ipa3 аялдады, онда да жабыркап кана тацгалды, ал 6ip кундер! Сапактыц елш е де жеттк Ыкылас Сапак- тан аласысын алып, коципн 6ip демдедк Соныц бэрш де Ай- кум ктщ хал1 к оз алдынан кетпей койды. Ол еш нэрсеге тусшбедк Салак Ыкылас пен Ж анастыц алдына 6ip кора кой салып 6epin, ракметш айтып, шын тихектестж пешлш керсетш , Шуга карай бег тузеп турганда: — Кдскырдыц да каскыры бар. Адамньщ да адамы бар! Каскырдыц коркауы оз куллгш ж еп кояды екен. Ал адамныч каскыры одан да жаман болады екен. Ыкыласжан, TOiiipiM сен! сондай коркаулардын кезшен, заЬарынан, азуынан сак- тасын!— деди Осы сэт Ыкылас зар токкен бозторрайлар унш е кулак Typin, коз алды булдыр сагым боп ойнады.

Мезг1п Keiui Lnrepi жылжи бердь Ыкылас он алтыга толды. вткен жылгы к,ыстыч элеп естен тандырды. Ш у бойына кар кальщ туст1. Аркадан соккан Кызыл шунак ycKipiK буйрат-буйрат ыктасында кум iiuiH кеулей куып, калтырата карып, 6ip сынбай жалап турып алды. Бугш жауган кары ертец жш сш , кальщ ескен баялыштан майда малдьщ жотасы керш бейтш куйкалы К,ызылойда кадцмп «ак коян» ж у т болды. Э бден Kenaipi к есш п калжыраган мал ажырыгы, курагы сьщсыган Куаралга жылжып конганда да онала коймады. Бойында ептеген коды бар мал атаулы Шудьщ нар камысын паналап, копаньщ тубш KeMipin, д!рдектеп, тэл'пректеп квк- темге зорга 1л!кт1. Тарыккан елдщ б1разы кетеремш суйретт Бетбактьщ безерген ш елшен эутр1м деп eTin, Муцлы-К,улыньщ етегше, Бестауга эрен жетть Шака мен кырыкбойдак ауылдары Бугш взеншщ жагасына жылдагы вз журттарына кеп конды. Ел Б угш де 6ipa3 ес жиган сон Д укен К дратвбедеп теле­ ген аулыньщ байы Жунд1байдьщ щресше бас болып, К,ызыл- жарга карай тартып кетть Мамыр айыньщ.аяк кез1нде Жунд1бай К,очыр тереш конак- ка шакырды. Т ер т ата телегенш н кож аназар бутагынан Кдбан би, MycipKen, Берий, Жарылгап туады. Жарылгапка мол дэу- л ет 6iTin, дурш деп турганда дуние салып, улы Жущрбайы жалгы з калды, ж е а р iueuieci мал-ж анга ие бола алмады. К а­ бан бщин тогыз улы оларды каскырша талады. Bip кезде Ж а- рылгаппен ж екж ат боп жагысып, сыйласып журген К,°чыр тере К дбан бид1ч балаларынан корлык керген жес1р-жет1мд1 касына KOiuipin алды. Ж унддбай eeri, пысык болып шыгып, терен1н ыкыласына белендр отау Tirin, уй болды. К,оныр тере оган енип 6epin, елЫ н ортасына кайта экелш косты. Ж ущ йбайга К,оныр тореш н осындай Kaflipi бар едь К,очыр тере кеп нвкер ертш , ыргалып-жыргалып келдь Алаган колы береген Ж ущ цбай терелер эулетш е барын салып кош емет к е р с е т т бакты. Елд1ч Hri жаксылары, аксакалдары- мен кунде жиын, кунде мэжийс, кунде сойыс. Жушйбайдыч уйш де молдас аулыньщ eH iiiici Ш алабай, е з жакыны Шопан акын, шака аулынан Ыкылас кезек-кезек эн шыркап, жыр айтып, куй толгаумен болды. Сол жолы К,очыр тереге тартылган мол сыйлыктьщ iuuh- де ак кум1с жапкан 6ip м с е , сабы с е п з кырлы rayhap тас- тармен эшекейленген, epiMi жыланньщ тупндей мап-майда эсем камшы тан-тамаша калдырды. Бул Алтынбекэтн колынан шыккан дуниелер едь «KiceciHe Букар кшемш жапкан нар,

ал к,амшысына ак боз айгыры бар 6ip уй'Р жылкы бер д1м»,— деп кушлдед1 Ж ушибай. Коныр таре Hi К,азы шешен де к утп . Бул жолры энг1ме- дукеннщ ара-арасында аксакалдар кебш е Ыкылас кобызын тыцдады. Ауылдагы кыз-келшшектердщ алка-шолпылары, сырга-б1л е з1ктер1 тек Алтынбектщ колынан шыккан-ды. К,оцыр теренщ коцЫ кеткен 6ip енер осы едь Ол 6ip св з рет1 кел- генде Алтынбект1 уш ре сейлеп: — К,олыцыздан тас гулдейд! екен, Алтеке. Ол да болса алланьщ берген 6ip сыбагасы болар. Елдщ дуты е к ен а з, 6ipep куш щ зд1 киыцыз маран,— деп киылды. — Баяры куат жок, тор е,— д е д 1 Алтынбек онша кет epi болмай,— 6ip кундж жолра каусаймыз да каламыз. — Биыл 6ip немеремд1 узатам , Алтеке. — Кажытпас тере, Алтеке,— деп К,азы шешен акырын рана колдай Kerri. — Бопты, торе. К,олдан келгещи аямаспын. Мына Ыкыла- сым — жан тынысым. в з 1ммен 6ipre ала ж уреш н. — Свз1ц1зге кулдык, Алтеке! Ыкылас атасы eKeyi а з куннен кешн К,удайменде езенш жайлап отырран К,оцыр теренщ аулына келдь Коныр тере буларды телецпттершщ арасына экелш, бас- тарына жеке уй Tirin бердь Iiuin-ж ем ш , сусынын мол рып бердь Алтынбект1ч бар дукеш — аспабын салган кобдиша ж эне ж ам ау-ж аскаумен журген ecKi KepiK. Шанырагы шошайган караша уйде ертеликеш тык-тык, шык-шык еткен балга yni 6ip тынбады. Ыкыластьщ колындагы ecKi KepiK дамылсыз уш- дедк Bip KyHi алтын сырга, 6 ip жолы rayhap тастар кондыр- ган алка, KyMic шолпы керген жанныц кезш жеп, тамсанды- рып, б 1реулердщ взегщ ертеп жатты. К,оцыр теренщ Ыкылас бш етщ теленгга Смайыл eKi кун- н1н б 1ршде к е л т дайын болган буйымдарды алып кетед!. Бейнепм кундер ете берди Атасыньщ K63i талады, Ыкыластьщ KepiK баскан колы талады. EKeyi 6ip сэт дем алып, е зд ь в з! ойра шомып отырады. Ыкылас iurrefr «Айкумгс, Айкум!с» дейдь К урсщ едь Ана 6ip жылгы кыз бейнеш квз алдында кубылады да турады. Бул сол Айкумю пе? К,айда ол? Келгел1 кезш е керш бей койды РОЙ. Ыкылас осы ойра камалып ж у р т б1рде: — А га, c i3 осы К°цы р теренщ немересш керд1ч1з б е ? — дедк — Е, керд!м. Аты — Айкумю екен. — Кашан?

— Ой, кудай-ай, мына б1здщ акшелек келпр кашпады ма ауылга. — Е, ол анада Foft. — С ен оны 1здеп жер-кект1 кезбедщ бе? Сол куш... — Иэ. , — Мойнын, бьлегш керд1м. Саусагын керд1м. К езш д еп уайымын да керд1м. Ел c e 3i ж аман, 6ip с1ц1рл1 бай куда болыпты. Баратын адамы келесау деседь Б удан api с е з болмайды. Eneyi кайтадан у н -ту н а з icKe Kipicefli. KepiK уищ ейдь Бал Fa шыкылдайды. Алтынбектщ алдында сэры, Кызыл, кок тастар жайнайды сэуле шашып. Бу- ларга кызыгып жабыктан, 1ргеден теЫлген кездер жыл- тындайды. М аужыраган тамыз куш келдк К,оныр торе eKi белдщ астындагы шыбынсыз кек сазда отырып буларга ен болмаса 6ip рет те бас керсеткен жок- К,ызыл im p ушрше Ыкылас eciKTiH алдына текем егп жайып ж1берш, 6ip тостаган м уздай кымызды ciMipin алып, касында ш уйкедей боп 6ypicin отырган атасын мулгпзп, 6ip узак сарынды ыцыраита туптен козгайды. К,обыздыц унш кулагы шалган ж ур т жиналып келш у н а з тьщдайды. — Ой, колыцнан айналайын! — Адамньщ шерш козгайды екен. — Ерте есейген ж ас, кердщ бе, кешрегш де б1рдене бар. Соны Terin, актарып отыр, жазган бала! К,араша ж урт когадай жапырылып камыгады естш . К ек ь periH вкс1к кыскан кейб1р бейбактарды серпштккп келш Ыкылас кубыла калады. Ж ана гы 6ip сэтте кайгылы куймен какырай т 1л!нген кеюрек емдi л езде ак несер шайып еткен дуниедей жайнайды, тамылжиды. — Неткен алацсыз жас! Мунсыз жан! — О, кеш еп сэулел1 кундер. — Булбулы сайраган гул багы ма, тэшр-ау! — Булак па сылк-сылк кулген? Ж ел ме гулеп кеткен? ■— Элде сымпылдаган акку канаты! Не кел толкыды!.. Т ел ецпттер ду-ду боп, тандай кагысып, коздершен ушкын атып, кешлдер1 тасып, б ебеу каккан Ыкылас кобызыньщ унш е елтидь Бул с эт — олар уш ж е м 1рдщ таукы метаз, кайгы- сы з, камсыз бакытты сеть Ол кас какканша ете шыкса да , тэж рден дэш м 6ip кексеп тикй тш ж ан тынысы, жан л эззаты . Ыкылас кейютт ж уздер дщ жадырап, мун келенке- c i уялаган кабактардын ашылганын Kepin шалки бередк шалки бередь Акыры ол Айкумклз осындай 6ip маужыр кеште куй тындаган теленгггтер арасынан кердь Айкумк nipniK какпай кадалып efli сонда. «Торе кызы теленпттерд1ч 1иннде негып 68

отыр?» Осы оймен Ыкылас кыз ж узш е урлана кез тастап дойган-ды. Айкумктщ жаркылы мол каракат кез1 ж алт ете калган. Одан бш н ген арманды жанныц iurre булыккан щкэр- лкш сезшгендей болган. Ел аузына мм какпак болган, осы ауылга келгелк «Ондай келесауга кор болганша елгеш артык!», «Ит болсын, макулык болсын ол да 6ip теренщ мырзасы...» «Сырымбетке жылай-жылай кете барады А йкум к »,— десю оны неше сакка жупрткен каику соз эл1 басылган жок-ты. Ж урт C03i санасына согып еткен сайын ол кобызды ызалы cepniiiMCH, кылыш сермегендей долдана есть Ж эне 03i ол келесауды керд1 де гой. Айкумк тагы 6ip кез т у й к ^ р е калганда оган осыдан 6ipep кун бурын ауылдыц етек жагында Кудайменде езеш нщ кед жайылып, терец кара су боп жайбаракат жататын тусында жалгыз жартас тубш де тунык айдынга жабыркаулы бейнесш Tycipin, муцды энд1 сызылткан кыз елее бердь Ыкылас одан сэл темешрек атын суарып турып сол эн д1 анык естщк Бул энд1 Ыкылас бш етш -дь Б1ржан сал сонау К екш етаудан соцгы рет келгенш де осы энш К,уланетпес, Нура бойындагы мурат, тока, темеш, тш аю елдерш де 6ipa3 шыркапты деп ест!- ген-дь Кейш Ыкылас оны со л елдерден уйренш алып, айтып журген-дь Ke6iHe оны кобы збен зарлатып, дщ кеш курткан ауыр сэрыц етш тартатын. Ж урегш де наз-нала, арыз-арманы бар жандар оны тыцдаганда катты бузылып, бар да а р ет ш еске алатын opi кусалы кеюректщ rnepi таркап, 6ip ж ецш деп калатын-ды. Не деуий едь сол эн? Дарига-ай, бул дуплете неге келд!м, Кедам де 6ip жемтжтщ содына ердЫ. Сене алмай, сендцн дерге жан таба алман, Екешн пэнн жалган енд| 51лд1м! «Э, осылай ед1, сол 6ip эн! Сол энд1 жалгыз жартас тубш де эндеткен мунлык менмш, Ыкылас! Мен сол баягы о зщ керген, мазак отына куйген Айкумкпш! Бозторгайынды тыцдаган Айкумкпш!» деген кыз кезш ен сыр уккандай Ыкылас «Эрине, сен сол Айкумксщ!» Ж ан бауырым Ж анас укпаган бозторгай унш е сен уйып калып ец! Содан 6epi данша жыл... Bip сэтке е с 1мнен шыдтын ба, А йкумк! Адамньщ каекырына жем. болды гой деп ойлап ем. Бар екенещ, Айкумк! TaF- дырдыд бул ракымына да ризамын!» Ыкылас осы оймен арпалысты. Ертедш де кеште Ыкылас кобызын тагы долга алды. Т олен- riTTep тагы жиналды. Айкумк те келд1 кыз-кыркынымен. Айкумк ушшнй куш де жапырлаган теленгггтермен 6ipre отырып, Ыкылас кобызын Mi3 бадпай тыцдады. Т ун карацгылыгында кеп кездер ж аутацдайды . Ыкылас со - 69

лардыц imiHeH А й к ум к п ч сыр тунган жанарын ап-анык кередь Р ас, алгашкы кундер1 ол тере кызы Foil, деп Айкумктен тартынды, имендь Енд1 оньщ эр Keaici, кез карасы ерйстен тыс беймаза куйге Tycipfli. «Адамга кандай гана кез б!тед), T34ip-ay!»— дейд1 ншнен. Айкумютщ кабагында кейде мун к ел е ч к е а карауытады, кейде ол еш ойсыз айдалага кадала- ды, кейде сол кулазыган тунгиык imiHeH умгг оты жылт- жылт етедь сэбидей пэкт1п сезш ш , не тагдырлы ж ан екен!н м ол д1реген бейкунэ калпынан б1лшед1 де турады. Сол ymiHmi куш Ыкылас Б'фжан салдьщ anri «Рашыгым» энш уза к соргалатты. H e6ip кездерден ып-ыстык, тамшылар KipniKKe ипнш, узш ш Tycin жатты. Bip караса Айкумк те cepi- пн ен к е з ж азган мунды акку секицц басын Hin, мулпп калган екен. Бул 6ip хал е здь езш ш е булшш , ерекшген е м дудэмал KOHWfliH yHci3, т ш а з урыныскан 6ip естен кетпес тылсым сэтш дей кершдь — Тарт... тарт осы сарынды!— дейд1 о ч жагында кисайып жаткан атасы. Ыкылас энд! тары 6ip тереднен кайыргысы к е л т сыздата тарта бергенде: «АЬ!» деген Айкумш бетш баса жылаган куш эп-сэтте капас карангылыкка е н т , квзден гайып болды. Ж урт ypnnicin, ун -тун оз тарай бердс Ж ат д есе жаты п, тур де се туратын телецгптер ертен'нде Ыкылас кушн тьщдаура 6ipfle-6ipi шыкпады. Ыкылас бшдь Оларга тыйым салынды. Ыкыластьщ к е з алдында тек кана Айкумю. — Ата, мен Айкумкт1 таниды екем. — Оны маран Ж анас айткан. Ол К,оцыр тереш ч кызы болса, сен Байгазы батырдыч жиешЫч! Мен де б т е м б1рде- Атасыныц тагдырга кыр керсеткен жанш а кажап айткан осы 6ip ce3i намыс отын тутандырып, кайрай TycTi. Ай- KyMic зарыктырды. Bip т т д е с е р ме едк ннркш! BipaK ол киямет ic секйщь К,обалжытты, урейленд1рдк И ш п , жасып барып кайта тузелдк Ертецнен кара кешке дейш атасыныч тынымсыз 6ip сарын­ ды шыкылында толас ж ок. Ж алактап Смайыл ж етш келт: — Аксакал, тездет!— дейд1 джищеп. — Кдйтып тездетем ш ?— деп myfiuiefli оган атасы. — Уакыт кысып барады. Аз кундс кудалар келед1,— деп тыпыршиды Смайыл. — Б тем бэрш . Илей салатын нан ба екен бул? Смайыл сезд ен тосылады. У йден шыгып бара жатып: — Т ездет!— деп куцк1лдейд1 айласы курып. — К,ызталактар! Буларга 6api жечш! Очайын,— дейд1 ата­ сы ренжш .

Кундгз KepiK басып турып, Ыкылас мезгит-мезпл к,иялдап кетедк атасыпын «Токта... болды... ж етедь.. бас!» деген с е з- дерш ест1мей калып, е з ойымен e 3i лагатынды шыгарды. К ем р егш де ж ур епн уйыткан 6ip сырлы эуез шымырлайды. К е з алды жарк-ж урк еткен алтын сэуле, гажайып елее. Б1рде ол Айкумют! айдалада, айлы тунде оиаша Т1г\\лген ак отауда, ак к1реуке шымылдык ш ш д е ак тесекке кара ормандай жайкалган кара шашын жайып салып, каракат к е зш е у зи д а р е сарыла кутш отырган халде кередь Б1рде Айкумш ак б о з аттын уетшде, Ыкылас оны ж ай гана жетектеп келе жатады. К е з алды тагы 6ip булдырап кеткенде К,удайменденщ желЫз тунг1 жай гана flipui каккан айдынында ак тесш айга шагылыс- тырып, шалкалап аккуша калкыган Айкумкже тад-тамаш а боп eci кетедк К ейде Айкумй: акша бул т боп алыстай бередк К,иялы тэттк К,иялы коркынышты. Т ерелер ездерш аксуйек тукым санайды. Карага кыз бер- мейдк карадан кыз алмайды. К,ыз туса оган сен!м ж ок, ол ойдагы жерш е узатылганша баскан i3iн от алып аддумен болады. 0 з ерк1мен, е з ж урек эм1р1мен ж ар таддау ж ар сую, е з махаббатыны д кызыгын, лэззаты н керу e c u кыз- дардыд кол ж етпес киямет арманы. А лда-ж алда е з багы ушш «шешшген Судан тайынбаган» от ж уректр ер м ш езд1 кыздар коб1не муратына ж ете алмай кааретке ушыраган. Keft6ipi каргыс аткыр осы 6ip тэртшке т е зб ей а ж ал аузына 63i барган. Т ер е кызына дамел i азам ат аксуйек эулетзнен болмай шык- са, ол да осы катыгез канды салттыд азабы н тартып, зардабын шеккен. Ыкылас бул сумдыкты бш етш -дь Осыны ойлаганда бейуакытта журепне умгг отын жагып, эр килы куйге сала бастаган Айкумк: б!рде к е з алдында жаркырап, 6ipAe калыц туманга жутылып, дщ кесш куртады. О, тоба, мына нуры аз, э л а з ж анарымен сыгырайып, сыксиып отырып лагыл тас кашап, купле бш езш , алтын сыргага ернек т1зген атасы: «Сен иен даланы д Tanipici киш куып желш упд е д , э, ол киш киш пе саган! С еш кыздырмалап, ceHi emiKTipin, ж етк!збей зымырайтын 6ip кишке енд: кезш тщ , Байгозы ба- тырдыд жиенй»— деп каплтады. Еш уакытта ол буйтш суйшш, б у й тт дал боп, жаксылык пен жамандыктыд арасын елш еп кермеген едй К,одыр тереш д уйплд сыртынан ж уруге хакысы болмай, оган жалданып бейнет керш жаткан Ыкыласка мы д 6ip тун ертеп еш щ 6ip гажайып бакытты сэтш экелгендей бул А йкумю кандай жолга бастагалы жур? «Кой, м эдпрм е, дур ешкш, Байгозы баты рдыд жиенИ Енедд1 урайын! Бутынан тартсад бура д а кулайды!»— дейд1 атасы.

Майда шынжырларын Tiain шыгу эбден киямет-кайым I болып 6ip кун1 алтын алка да 6iTxi. Текемет устшде сэры г кузде узипп тускен кайьщньщ сэры жапырагындай жылтырап 1 жаткан алтын алканы Kepin, таре т е л е ч г т Смайыл: — Б т т ч гой,— деп енкейе бергенде: — Ж ок!— деп атасы колынан жулып алды,— Айкумктщ — Айкумгс? — Айкум1с! — Не-ме-не-е? — 0 зше елшеймш! Смайы л ач-тан боп Myflipin турды да, ундемей тайып отырды. А л , сэлден со н ... Батые ж ак алаулап жалынды кызыл iHip yftipuifli. Сочы нда каздай калкып шубатылган кыз-кыркы- ны, кос етек ак шэш кейлепшн етеп жер сызып, жузшен нур Terin А й к у м к келдь К е з 1 тана жылтырап, бет-аузы кара куйе боп турган Ыкылас ьщгайсызданып, журеп орекпш, ез1н коярга ж ер таппады. А й ку м к кезше коз т у й к Н р т 6ip кадалып e rri де, уйге Kipfli. Ы кы лас uiece юрдь — Сендер 6apin малтыкпай былай турычдар!— деп атасы кыз-кыркынныч алдын бегеп, оларды сыртта калдырды да, eciKTi Tycipfli. EciKTin алдындагы куманды алып, ышкырын устап бугжеч- деп торпактар жайылып журген езекке Tycin Kerri. К,ыздар бетш басып, 6 ip-6 ipin шымшып, жуздер1 ортенд1. Y iiд i айнала берд|. —¥ят бар ма мына шалда? — Кыштап бара ж атса, сен де... А л iurre... уйде А й к у м к текемет устшде кустыч кос кана- тындай жайылган алтын алкага 6ip, Ы кыласка 6ip карады. Ж ур еп кеудесше сыймай тулады. — Т ак ендк атасыныч баласы! Ы кы лас абдырап, кулана шын ете т у е й . К,ызарып кегп. А йкумк мырс erri. Кетер алканы! Ы кы лас тула бойы ерттей дуылдап, алтын алканы сычгыр- лата кетере бердк «Тэлкек кып, ойнап тур, тере кызы!» Неткен ызтарлы ой бул! — Так, TopeHiH Topeci! — К,олым куйе, А й к у м к ,— деп жаны толкып ун катты ол кыз леб1зшен eci шыгып. — 0з1чнен атач батыр екен! Неден тартынып турсыч? 1здеген!м алтын алка ма efli? Н е уш ш келд!м мен? — Б1лем, А й к у м к . Бш ем бэрш . К е з еш нэрсеж жасыр- майды. К,¥ДайменДен'Н жагасындагы баягы бозторгай ун1... жалгыз ж артас... Ол журепмде мешн- ¥мыткам жок. Кез байланган т а к т а ... Сол жерде!

— Сол жерде! BipiniH леб1 6ipiH жалындай шарпыды. — А йкумк!— деп ертещи Ыкылас. — Ы кы лас!— деп д 1ршдед1 А й ку м к . — Бул алка бггкен ж о к эль.. — Бггкен жок! А й ку м к уйден шыгып журе бердь Уйд|ц ipreciHeH, ужлген тезектщ туб1нен, жабыктан Ky6ip- лесш тантала кара ган теленпттер, acipece, соз гулеткен ка- тындар ан-тач- Не халде, не ойда А йкумк? Мыча ж у р ю не ж у р к ? Т у н ... К,ыз касындай кияктанып ай туып, тас карангы тун пердес1 ашыла бердь Ыкылас жалгыз жартаска суйенш узак турды. К,алын жыныс, кек тал, сэры ш ш к iuii тым-тырыс. Тек анда-санда шолп етш ак шабак шоршиды. Элдекайдан «Эуп! Эуп!» деген эут л дект щ шаршаулы yHi келед1 кулакка. Ты ны м - сыз кырылдаган курбака уш ... А йкумк кеипкть Ы кы лас тыкыршыды. Алан болган конин He6ip суык ойлар- га жетеледй «Терелерд1ч курсауынан шыга алм ады »,— деп 6 ip KypciHe кал са,— «Ж ок , А й ку м к келедИ»— деп езш-ез1 ж уб а- тып, кайта ширады. Ш алкалап жузген ж ана туган ай сэ ск е л к туска келгенде «Ел уйкыга баткан шак» деп мазасызданып мысы курыды. Тагы 6 ip суы к ой желпш етш «Элде торе кызыныч мазагы ма бул?»— деп тунжырады салы суга кетш. Ы кылас кеч1Л1 алау-ж ал ау... Кенет жасыл курак сусы лдап, ая к тыкыры естищ1. Сол сол-ак екен, ак кейлеп агарандап А йкумк кершдь Айкумк! Ыкылас жартастыч тубшен шыгып, Айкумкке карсы жур- дь Сайрап жаткан тун кустарыньщ ушн ол енд1 гана ес- игендей болды. Ай да нур шаша карады буларга! — Келд1м, Ы кы лас... E xeyi сэл у н с й муд1рдь Коздерден ж ар к -ж ур к eTin най- загай ойнады. Ы п-ыстык кан тулаган ем коюректе журектер дурсшдедь Ж уздер! албырап ду-ду етть «Ж аны м!» деу1 6 ip киямет сем лдь Ы кы лас дем1 ж ш леп, коз алдында оз1не умсына д1р|'лдеген А й к у м к ™ ш ап 6epin куш а ж аздап эреч ... эреч тур. Ту сыртында талдыч imi сытырлап, ат пыскырды. — Ой!— деп А йкумк селк eTin Ыкыласты кушактай алды. К,ос кушак кауышып, exeyi де кездерш ж ум а домдер! 6iTin, тамыр-тамырында тепсш ген кызулы кан 6ip -6ipine ку- йылып, тарап жаткандай катты да калды. Д э л осы 6 ip сэ т ... улы т1рш ш кт щ бары-жогын умытып, б э р -б э р т тэрк етш, exi журект1ч 6ip журектей согуы ecci3 с у й с щ щ р т , орттей жандырып, epiKTi алып, тиад байлады « 9 ч бе, туе пе, бул?» Ы кылас эл! де ex i удай болган оз кончине 03i сенбей эуел 73

бастан коп толкыткан б»р кудок, 6ip с е т и арасында узйлмей койган кыл усН нде кылтылдады. — Бмгем, Ы кы лас, ерд1ч колын не байлайтынын б1дем,— Дед! .Айкумгс мацдайын Ыкыластын т е сж е баскан куйц— KOHwi4 коркак, секемшш ол! К е з щ батыл, унщ батыл! Ы кылас AiiKyMicTi унс!з ынтыгып куша тусть — Терелердщ соры кыздарында! А ппак суйепн 6i3 корлай- ды екенб1з. — М ен сиякты кедейге тисец! — деп Ыкылас Kypcine жал- гастырды Айкумгстщ капалы сезш. — Н е деш н, Ы кы лас, кектеп Айра кол созран 6ip сэбисщ сен. Кдйтсек болады? Сенде не кайран бар?— деп Айкукпс жайлап ыцылдады. Ы кылас курсшдк Мурнын 6ipece Айкумгстщ уыз тамарына, 6ipece ж уп ар леб1 ацкыран куларыньщ тубш е мешрлене тыкпа- лады. — Дуниеге келген ж аксы , келмеген одан да жаксы! К,о- бызыцнан, кобызьщныц уншен, ecci3 т1легщнен айналдым, Ы кы лас! К,ольщнан тук келмесе, К,удайменденщ мына кара суына батыр да кете баршы! Мен де тынайын, сен де жок жерден элекке туспе! Бэлы м , ceHi сор амдап келген шыгар? Н еге рана коршдщ кез1ме, Ыкылас?! Тал inii тысырлады. А т пыскырды. Б1реудщ тушюршген даусы ecTuifli. — Бул сол... сол Смайыл!— деп Айкумгс ушып Ыкылас­ тын кушарынан босаны п, калтырап, шегшшектей бердк— Ер- — Ыкылас киыла кол созган куш турды да калды. Айкумгс ак кейлег1 агарандап елее сиякты заматта кезден райып болды. К,удаймендешн саздауыт жагасы ат дуб1р1мен дункшдеп кетт1. К ек жузш ен 6ip жулды з агып тустк А спан зечш , кун шыжып турды. Лып еткен леп ж ок. Кдпырык. KopiKTi акырын-акырын басып отырган Ыкыластын журег1 кобалжулы . Т in ушында А йкумгспц «Ертен... ертен...» деген эм ыстык, эм урейл! ce3i тур. ByriHri тунда елестетп. K,an-Kapai;Fbi тас тунек 1ыпнде агарандайды 6ip сэуле. Дымы куры п, соран умсы нады . Бар дуниеш умытып, жанын суйш т- кен лэззатка 6erin, унйз киылады. — Б ас... бас, балам!

Ыкылас селк етш ояпгандай, корж и желшлдетш, катты- катты басады. — Е , Смайылдын сум кез1 шалып калды де. — А й ку м к 6Lnefli оньщ ж ypiciH. Ыкылас атасыныц жузш ен абыржыган сыдай ангарды. К ундеп куакы c e 3i ж о к. Ж о к жердей желш нтш 6ip кетер|п тастап, кым-кигаш куцг1рт ойды сеш л н п ж1беретш. Бугш Kapi кеудесд курысып, сезден тыйылып, касы суйы к ашык кабагынан уайым табы б ш н ш , ш т ен тынып ж ур. — Ж э , кер ж дем алсын 6ipa3... Атасы 6ip сэт тукшиып ойга батып, терде кызыл ш у- беректщ усннде жаткан кос к у м к б ш е зж и алып, оны сауса- гыныц ушымен сипалады да отырды. Сонан сод оны ас- тындагы кап-катты ак сырмакка ж анш и басып ыскылай ж е - нелдк Бул кос бш езж кыз жасауы ньщ сонгы буйымы едк — М э ,— деп бйпезжич 6ipeyiH Ы кы ласка устата салды. Ыкылас та ыскылай бастады. 0cTin отырганда сыпылдап Смайыл жетш келдк Ол эдетш- ше кез1 ойнакшып: — B irri м е?— дедк — Атаднын басы! — Йемене? — Kopin турган жоксын ба? — Неш? — Т ес пси! — TeciK? — Сен щ ан ау ... тесж ! Т1мккшеген ит десе! — Э й , шал! Алтынбек керж ин ак кул боп се н т бара жаткан шоры- нан icTiK TeMipni ала салып: — Осымен кезпип агызар м а ед1 езщ нщ !— деп ш анк ете т у сп ,— Жанымды куырма менщ! — TeciriH не? — ГауЬар тас кондыратын тесж ! Х й к у м к т щ а к бйпегше KepiK беретш rayhap тас ол! К ер еищ н керм ейсщ , кермейинд1 KopeciHl А й к у м к и ж1бер! — Айкумки? — Тастарды тандасын! Смайыл муд1рш калды. Айтарга сез ж ок. — Бопты! 9 — Токта! Сен т ел ечгк К,оныр тереге кул болсан, езщ кулсыд, 61лд1ч бе? М еш н мына балам тел ецп т емес! Бар! Сезге келген жок. Смайыл елее сиякты жокалды. Ж ай кеткен ж о к сыбагасын алып к ет п . Ы кы лас атасына карады, атасы Ы кы ласка карады. Эуел1 eKeyi де ж ай рана жымиды, одан б1рте-б1рте ез-езш ен селкшдеп, 6ipa3 булыгып, 6ip кезде

сакылдап турып кулдь EKeyi iuieri туйшгенше кулдь Алкынып зорра токтады. Атасы ani кул1м с1реген калпы кобдиынан 6ip- дем еш i3flen, 6 ip кш кен е кодыр калтаны алды да: ; — Т аст ар осыныц шпнде!— дедь C e ih r i де колына куманын алып тыска шыкты, К е п узам ай кос етек ак кейлег1 жер сызып Айкумш келдь Рещ куп-ку. Кдбагында юрбщ бар. — Айкум!с! А й к у м к сэбише езу тартты. Ы кы лас оньщ ак бшегшен устай алды. Т у л а бойы дуыл- д ап , т ш курмелдь К езге-кез маталды, демге-дем шарпылды.: А йкумю тщ узын Kipniri жайлап кулай бердь Ы цылас оны[ ecci3 кызу куштарлыкпен кушты. Bip сэтке екеушщ де дем1 шыкпай калды. Кездер жумы лды . Т э н ысыды. А йкуш стщ каршыга тесш деп тып-тыгыз кос анары ез ш п , от-жалын болып лаулаган кушакта ж аны и с ш т , Ыкыластьщ тер айгызда- ран куйелеш бетше бетш басып, tui байлар тылсым сэттщ лэззатын кердь — Жаным! — А йкум 1с1м! Алтын айым! — Атан мын жасасын! — Мыд жасасын! — М ундай сэтт! тэщрде бермес 6i3re! Берсе, кане? Ба- рымды байлап, opFa айдар ма ед1?! — Кез1чнен сенщ! Ы кы лас кезш ж ум а аймалап, курсше ем1рендь — Ж урегщ нен... бозторгайыннан... кобызыцнан сенщ! Отты сездер орт леб^мен узж-узйс айтылды. — Б1рдеме денн, Ы кылас! — Bip алы с-алы с жакка!..Э кетем ! Экетем, жаным! — К,айда? j — Озендерден отем1з, таулардан асамыз, Бетбактын шелш басам ы з... одан api Ш у дариясы! О , нар камысы онын! Сол нар камыска ю рем1з де кетем!з, жаным! — Солай етнн, Ыкылас! EKeyi 6ipa3 унс1з мулгщь — Б тезж ке тас танда, жаным! — Адыра калсын ол! Сырттан ат д y6ipi естьпдь К анк етш ит урдь К,ос кушак жазылмады. — Э й, шал! Кос журек д!р ете тусть Смайыл! См айы л ат устш де ентелеп к е л т , 6ip-6 ipiH кушкан Ы к ы ­ лас пен Айкумкгп корд!... 76

Ертецшде Ыдылас атасы eKeyi К,оныр теренщ алдында тырды. Толецпт Смайы л буларга кезнпц астымен карап ,ымыз усынды. — Ж э , кец ш д еп 6 ip шаруа б г т , кария. Ж ат журтда <аратылган 6ip карлыгашымыздын дамы ед1 ол. К ез майьщыз аусылмасын, дольщызга дудай дуат 6epciH! К,ол мрецаз фзыдты болсын дэййм. К.азы шешеннщ 6ip ауыз c©3iHin ададасы деп 6ipa3 кун бейнет шектщ1здер. С1здерге алла- 1ын радымы жаусы н!— дед! К,оныр таре. Т о л е ц г т мысыдша лыпып, ушып т ур егел т, 6ip бидасап иапанды атасына, 6ipeyiH Ыдыластыц иыгына жапты. К,оцыр теренщ сап-салдын боп, ыдылассыз муттэш мсш , .щыранып зорга ceiineyi Ыдыластыц тебесшен жай туар ген- !ен б1рдей болды. Онын дез алды туманданып, туда бойы ауздап доя бердк «К,ош, Айкум1с!» деген сез езепн ертеп, iuii- 1ен дан жылап, ж ердей басын кетеру1 м ун болып е з в д ! >л. Дун-дуние дулазыды. Кулагы дыцылдап, Айкумю тн зарлы fniH естй-ендей, KOKiperi даре айрылып, ж ур еп типнш бара датты. Т ед'рек тунердь Ж ы лт еткен ym it с э у л е а дайда? )л Kemeri аддан жулды з ба efli? Ол неге кершбейд! енд1? 4еге? — К,ымыз алыцыз, дария... Бала-шагацы зды ц Heci6eci деп с,ылдуйрыдтан 6ip yfiip малды алдьщызга салып отырмыз. ’ азы болыцыз, дария. Мына Смайы л дастарыцызга eKi жйчт с,осып беред1‘. С 1здерд1 жетк1зш салады. Коцыр тере !рк1ле ойланып, у н а з туйшдь — Т е р е ,— дед1 Алты нбек,— буйымтай сурасаты н тек пен- Fe ем есш з ci3 бен 6i3. Н е тш еп ф з бар десеш з болар едк Сэл ацырып, тосылып калган К,оцыр тере кул1мареген оп: , — Ж ен сез... Ж ен се з,— деп басын изед1 амалсыз. I — Немерец1з‘ д1 жадсы керед1 ек е н а з , тере. Менде де неме- ре бар, ол мына — Ы ды лас. Осы батыр 6 ip куй шалып бер- сем ,— деп отыр, радым е й щ з , тере! — Е , ж ен... ж е н ...— дед1 сулыд дана. Ы дылас ойлана и ш п он жагында жатдан добызын алды. Атасыньщ бул тарлМне тачгалып, добызыныц дулагын жайлап бурай бастады. «К уш neci? Б ул не сез?» K e 3i сагым ойнаган Налага дадалды. А д дуба peni куара Tycin, д ем ш iuiKe тартып, ганауы дусырылып, б1рден ауыр ойга ж аны куйзелш , добыз- цьщ жогарды сагасы нда донырлата боздатып, б!раз шешгле алмай узад толгатты. К,оныр теренщ дайдая тш рей ген далын м сы д 1рищеп, дез! жыпыдтап, м азасы кетть B ip орнынан гапжылмай журен сыздатдан сарын денет теменп сагага

бф-ак, ceicipm, Ы кыластыч саусары тиген жерден iiuiH тарта ж ы лап, ек а г е н жаннын э л а з дем1 бинндь Ыкылас оны узш , i у з т кайырды. Енд1 6ip сэтте ыскышты аяусыз ыскылай женелгенде как ж узш де ш ар к ур а сункылдап, сьщарын 1здеген ак,ку ун1 аза бойды каза eTTi. Коцыр теренщ кабарган кара су р ж у з 1 жыбырлап, колдары калтырады. — Ж э! Ж э! Ж етедП— дедь K3pi бурадай uierin, басын катере алматан К,оцьф таре.— Болды! TLneriHfli айттьщ! Ол... ол сен уинн опат болтан тшек! Ы кы лас мещрейгеннен мещрешп кас какканша кыр асып ж оталган kh iktI, ж ез жебедей атылтан жез кшкт1 елестеттк.. «Кош , кош, Айкумк! Т ад алдында жарк етш санген Шол- пан жулды зы м менщ! Тачгаж айы п тустей тербеп, арман мен ум 1тке мэз кылган... бакыт не, сую не, су й ж ™ болу кандай... кайты дэм ш де таткызып улг1рген эм шаттырым, эм сорым, ecln Айкумф1м, кош, кош енди.» Содан 6epi арада уш жыл етть Онда ол Айкумшпен ерте коштасыпты. Асырыс кошта- сыпты. 0 н мен туе арасында не болранын байымдап бйлмей де калыпты. Ж эн е э/н бел! де б е м м е г т , еш дэрмен ете алмапты. Коныр теренщ ею каскай Ж1г т булардын аяк- колын жерге типзбей дедектетш алып кете барыпты. Каты гез тагдыр ойыны оны тал шыбыктай оп-онай иш, те з сындырды. BipaK, тез ecefirri де! Былтыр улан-байтак Сырыарканы каталаткан пнлдеде экес1 eKeyi Коянды жэрменкесшен Kipe тартып келе жатып, шел- деген со н Кудайменде азе Hiне ат басын бурган-ды. 0 зен жагасы на келш он ceri3 туйеш uierepin, жуктерш шешш, белдерш босаты п, суары п, отка койды. Эп-сэтте костарын Tirin, м оська шайнек w in, 6ip мезет каз шырымын алды. Ш ай кайнатан сон терлеп-тетш п шай iiuin отырды. Ыкылас елге жакындаганына куанып: Шелдесе шай кайнатар мосыменеи,— деп еж ел п 6ip ecKi эн д1 ынылдап, тунжы р ойра видь Олар Kiiui бесш кезшде жуктерш артып, азешн жаталап ж у р т бердк Bip кезде он жатынан 6ip боз тебелердщ арасынан жан ушырган урейл1 айкай, айкай ем ес, жер мен какт1 калтыратып бакырган эйел даусы шыкты. Анырып токтай калысты. Турды- турды да туйелерд! бос тастай салып, Ы кы лас экес1 eKeyi тек1ректете шауып денге кетершдт Келес! 6ip деннщ басында анадайдан сорайып KepinreH жалгыз кулпытасты кушактап, аныраган а к кайлектк шашы жалбыраган эйелд1 е м ж Н т ж улкы лап жатыр. Мына сумдыкты Kapin шыдау м уммн емес едк Олар ecKi бейгг басына келдк

Бшектерш сыбанып алган е м жнчттщ бет-аузы жосадай кан, кейлектершщ жагасы дар-дар айрылган. Кун ж еп, жел м у ж 1ген б о з кулпытасты кушып, е м р г е н ж ас эйелдщ б е т - аузы Kerepin, кос етек ак бэтес кейлегш щ парша-парш асы ш ы ккан. BLneKTepi, балтырларына ды з етш тиш, шоктай куй- flipin, осып жаткан камшы !зш ен кан шапшыды. — Ыкылас, тур, Ыкылас! Заматта квз'алды тунек боп, дуние шыр кебелек айнала 6epin, Ыкылас аттан кулап тусть.. Ыкылас кезш аш канда батм с ж а к кан Кызыл боп ер- xenin, кун де уясына батыпты. Э к еа басын кетерш, ебектей кушактап, yHci3 тунерш отыр. — Сол, сол А йкум к !— дед1 ол т|'л1- курмелш. Б е к А йкум к арудьщ бул дуниел1к болмай калганын Ыкы­ лас сонда Faна бш дь А йкум к пен шын кош тасу, м э н п кош - тасу сол жолы гана болды. Уа, терм дуние, бейопа тагдыр! Тасбауыр мезгш! А йкум к зары Ыкылас ж у р еп н е ш емен болып катты. Даланьщ 6ip KacipeTi — жут! Ел уш жылдай е с жиып калган е д 1. Е нд1 тары 6ip ж у т согып OTTi. Ел KOHiH суйретш Аркага тагы да зорга ж еткен-дк Биыл Ы кыластыц аулы ecKi жайлауы Акбастауга токтаган. Кектен нур куйылып, жер иш турса да ж урт кабагы катулы едь Кектас езенш де отырган кырыкбойдак аулы осында келе сала барымта сорына тап болды , колдарына ноктасын гана устап калган к у ш н ш т журт: «Еш ю м ем ес, Е рденнен келд< бул сумдык! К,ыстагы ланын тагы еске салып, ж алактай бастады !»— деп ж ер тепкш едй Bip-eKi белдщ астында Ак- тебе, Кецкияк, Косагалыга кедей аулы конган. Седпрбектер Кртыр-куртпай, Шатага барган. Сонау окалар жайлаган Боз- кел, Жьщгылдыкел, Сарысу езенш щ табаны Ш убыракелге дейш тама, жагалбайлы, алшын ауылдары созылып жатыр. Бэр-бэршде гу-гу сез. Ауыл-ауылдыч бас квтерер аксакалдары, и п жаксылары жел етш де, ж ау шетш де журетш атпал батыр азаматтары сестен!п, аш у-азасы шектен шыгып, дуркш -дуркш бас косып, бэтуалы с е зд щ туйш ж 1зд ей д ь Сарсылткан ойлары Омбыга т1реле береди Ыкылас муньщ бэрш к ерш , б 1лin, ecTin журдк Сондай 6ip дел-сал жабыркаулы кундерде Ыкыластын Уй'не тагы 6ip мэслихаттан кайткан К,азы ш еш ен, Ерубай би, Кдзангаптьщ Бапагы келди

— Е, ду-д ум ен бастарын катты ма, туге? Б!р сэлем бе- ретш кездерщ де келген екен. Ж ен -ж ен деп Алтынбек куанып калды,— ал, Дукен, 6ip козынды жэукемдей бер енди Шакыр: элп Жанасты, соган тавдат. К озы да сойылды. Ж ен-ж еш м ен с е з кисыны да табылып жатты. — Осы Ерденнен сыбыс болмай кеткен ед1,— дед1 Алтын­ бек е з с е зж е e 3i мулгш. — 1н1не Kipin жатып алган ж о к па?!— деп мырс erri Бапак. — 0кк1 каскырлар свйтедН— дед1 Алтынбек,— Е, парны аш кан сон шыкты ма екен ол пэле? Отыргандар бул с езге селкос кана жымиысып койды. — Болыстарыц не кайран корсетпекин? Кднатынын астын- дагы ел к'м коршгенге ж ем бола бере ме екен? — Е, Хангелд1 ме? Оньщ вз ойы езш де. Ерденмен куда. С ецпрбекке уйыткы ана болган К,аратоты Ерден эулетш'щ кызы емес пе? Хангелд1 акымак емес, ол сол жакындык- тан аса алар ма екен?! — Ел1 жылаган болыстын куны 6ip-aK тиын!— деп бурк ете TycTi Бапак,— Хангелдш! бетке устауымыз керек. Б1р1ц!з батпайсыз сотан. — Оган айтылган с о з ж ет!м ,— дед1 К,азы шешен. Ерубай би де сол созд1 коштап бас изед1 муцайып. — Bapiwia Ерден, Ерден деп гулесем13. KiM устап алды екен сол Ерденд1?— деп Кдзы шешен ойлантып тастады. Уйге Ж анас кеп Kipai. 0 к е с ж е элденеш сыбырлады. — К,айып па?— дед1 ол жулып алрандай,— Е, шрмей ме уйге? — 0 л п поштабай ма?— деп Алтынбек те елен erri.— Б еи к у й т ж ур гой пэтшарардьщ. KipciH! Айтсын, неге келд1 екен, корешк! К,ипактап, коз1 алактаган К,айып 6ocaFa жакка отыра) Kerri. — Ж ай ма?— дед1 Д укен суык ж узбен. — А кмоладан хабар келди — Айта бер! — Ага султанымыз Ыбырай... — Иэ. — О.мбыра журед1 екен. Улкен жнын болады екен. Ж ер- чгрден акын-эннл, куйшглер бас косады екен. Ыкыласты сол . 'нынра шакыртып,— деп м 1чпрледк Bspi TyciHiKTi болды. — KiM ж1берд1 ceHi? Хангелд1 ме? — Иэ. 03i апарам дейдь

Буда ii кейш отырран ж андар у зак толганды. Ыбырайдьщ бул елге K03i тузу екенд1г1, онын мына Бапакпен, Ж у н д л бай баймен жен ушынан жалгасып жургещйг1 еш букпешз айтылып ж эне онын Ыкыласка назары тускеш iurrepiH ж ы - лытты. . — Ж аксы жолга шыккалы отырсьщ, Ы кылас,— д е д 1 К,азы шешен кабаля жазыла тусш ,— бул — азамат болгандыгыцныц б е л г 1сь — Ж узден ж уй р к , мьщнан тулпар тандалады. Елд1пм1з- д 1Ч 6ip келбет1 сен]'ч кобызыцнан коршед1, Ыкылас!— деп Ерубай би сойледь — Бозкаска! Бозкаска!— деп Алтынбек атасы козш е жас алды. Дукен уншз TeoipeHfli. Ыкыластын коз алдында неше турл1 еле е д у н и еа кубылды. Эрнеш тез ойлап, те з шешетш Бапак 1штей алабуртып, о з ойын 03i макулдаган жанш а суш нш катты сейлейтш э д е т 1мен: — Иэ, жон-ак! Абыройлы сапар. Ыкылас барады Омбьюа. BipaK, муны Хангелд! болыс ем ес, мен оз1м апарам! 031м!— деп д к етшздь Бул созге ойланып калган К,азы шешен: — Бапеке, icTiH ишш ewtf таптык-ау дейм ш . Д урью с е з айттыныз. Омбы е з ша!1арыныз, баяры кызыл уй!н>з бар. Ол — Ыбырай тусет!н уй. Ыбыраймен сол уйде ж у зд есем !з. Бэрш -бэрш айтасыз Ыбырайга. Ауыл арасындагы болымсыз кункшден не шырады? Ж эне Ш окан мырза бар. Энеб1р жылы даладагы билер сотый казак турмысына еч эдш за ч санап, сол ушш ж ар кулагы жастыкка тимей болыс-болыстан «положение» ж и наганда тама елш щ атынан 6ip «положениеш » 03iH жазы п бергеш ч Ш оканнын есш де болар,— дед! баппен орарыта кайырып. — Элбетте! Хангелд! болыстыктан сол кезде ш ошыды foh. — Ж э, о л жарын коя рой, Бапак. — IaiTeri алауыздык — сорды ч KOKeci сол!— деп Ерубай би 6ip туш п койды. — Ерденищ жынын Омбыда бас, Бапак,— д е д 1 Алтынбек. Сонры созге 6api д у eTin к у л т ж 1берд1. Ел тшегш К,азангап, иэ, ана 6ip жылы К,оныр тор е жыр рып айткан К,азанраптьщ иен дэулет1 Апак, Сапак, Бапак деген уш улында калран-ды. Сол ырзык орта туспедь Уш улы уш берен болып жаксы керкейдк С ол э у л е гл и 6ip жуан турыры, алып та, шалып та жьюатын, о з 1 де , C03i де батылы осы Бапак едк Бапактын epiciH кенейткен — сауда. Кдроеткелде, Омбыда yfti бар, К,азы ш еш енж ч кызыл уй деп отырганы — кызыл карагайдан салдырран уй. Ел ара-

сындагы 6ip ж анж ал кезш де Ыкылыс осы Бападтыд: «Эй, Хангелдк Елд! белм е. Анау элда, анау нашар деме. Мен бузы лмайы н, мен бузы лсам сенщ парга берген алпауытта- рьщ еткен ж ерден, менщ тайым-ак етедь Елд! кшингщмен баскар. Сен кеш еп Абылайхаи сенген С енпрбек батырдын тукымысьщ! С уй еп ц д1 корламай ж ур»,— деп жумган аузын аш ырмаган-ды. Сол Бапак енд1 Омбыга бастагалы отыр. Ыкы- ластын киялы ш артарапда канат какты. Ол оймен шолып, керипп аккан EpTicTi корда. Шокан мырзаны елестетть К,у- лагыида эн мен куй шуы дуылдап жатты. А з куннен кейш Бапак пен Ыкылас мшген кок тарантас Омбыга да жеттк ШаБардьщ кун батыс жагында Ертктщ оц жагалауында К држас аулы бар. Акмола, Баянауыл, Кекшетау уездершщ ел билеген эк 1мдер1, сут бетш д еп каймагы осы К држ ас аулында токайласып ж атады екен. бскенбайды н К,унанбайы, Шорман- ны д М усасы , Ж абыктайдьщ Ыбырайы, Кдркаралыдары К ус- бек тор е, кедей болысы Ж анбота, Шоканиьщ SKeci Шыцгыс тор е — бэр-бэрш щ бас-басы нда 6ip-6ip уй бар. К,онак уй! Б апак уйд1 кешшрек салдырыпты. Ауылдын тогайга т1релген ш ет жагы. T e 6eciH шатырлаган eerie белм ел! уй. Ерльзайыпты Фазыл, Мунира деген татар кутуцплер1 бар екен, булар ке- л 1а м е н оларга керейдщ 6ip кымызшы келш ш еп ж эне осы К,аржас аулыныц аспазшы juirhi косылды. Фазылдыц 03i касапшы, эйел1 Tirimni. Ыкылас осы жолы гана 6vmi, Бапак басы артык бегде с о зге ж ок, ойы дэл, алапат и р лж тщ , мол кажырдын Heci екен. KemipiH алмады, неше ку н п уза к ж олда божыны Ыкылас e x ey i кезек-кезек устады . • Y йкысы кус уйкысындай сергек, с эл мызгыса ширап сала б еред1 ж эн е кимылы шапшац. Келген куннщ ертеданде Бапак Ыкыласты алып Ыбырай- дыц токтаган уш не келдь — Ассалаумагалейкум, Ыбеке! — Э , Б апеке, кел, кел! А т-к ел ш н аман ба, Бапеке! Шар- шамай жетт1н1здер ме?— деп Ыбырай Бапакты шынтагынан устап торге ж етел едь — Е, бул ж к т м 1 з — Д укеннщ Ыкыласы ма?! С ен д е терлет, айналайын! Булар емш -еркш жайрасып отырды. — Ж ол да узак, ш арш атады,— дед1 Ыбырай Бапактьщ ж у зш е ойлана карап. — Ж ол узак - Тэн шаршауы кайтер дейсщ , Ыбеке, баска шаршауды айтьщыз. Ал, менщ келет™мд1 кайдан бйдщ13? — Хангелдщен естццм. — Ол 03i келем деп е д 1 рой. — Кдйтарып ж !бер д1м. — Хангелд! келгенде болатын еда.

Ыбырай Бапактын тунжырай туйш геншен секем алып, uie: — в н ерпаздар дьщ да е ч тандаулысы {рйстелш шадырыл- ды ,— д е п Ы ды ласда к вз диыгын салып e ir i. Бурын Бапад Ыбырайга Хангелд1 ж енш де шагым болмаса да, 6ipa3 с в з айтдан е д ь Ы барай сол с е зд е н Б апакты н Х ан- гелдЫ жадтырмайтынын сезген. Ж еме-ж емге келгенде бо- лыстыкка таласатын ьщгайы барын байдаган. Эз1рше ол Х ан- гел дМ д е туртпекке алмай, анда -са н да 6ipi б у р а тартса, бар айласы н тауы п, екеуш уйш е шадырып, 6ip -6ipine деген с уы д райдан дайтары п, у э ж ге к ели ретш . EKeyi де Ы бырайга ырыс. 0KKi ойга мыгым Ы бырай Б ападтьщ б у л ж урил тегш ж ур ю ем е с екеш н Х ангелдщ ен толы д бш ген с о ч , 6api6ip бул тасыр м!нез Бападпен далайда сезге келерш е де еш шубэ келирмедг — Э, Бапеке, кел-кел! Ыдылас куйннге кенар болып келген екенФц. С енщ к ец ш в д е де б1рдеме бар шыгар. Оны да айтарсьщ. Ел сыбысы дулагыма жетш жатады. Куйш сец, ол в з басьщ ны ч Kyftiri е м е с, елй р н ч муч ы шыгар. Дем1ч- нен, квз1чнен соны с е зе м ,— д е п Ы бы рай ж у д е й свйл еп, 6ip a3 унс13 том сарды . Бапад: «EKi отты ч ортасы нда шырылдауын! У статды сы келм ей дд нагы з ж у а с даш аган!»— дед! imiHeH. Тагы д а б ей м а за оймен «Бар сезден бурын айтылатын жачалыдты неге сонша б у гш отыр?»— д е п диналды. Оган а дыры T03iMi ж етп ед ь — Ш а Барда 6ip ж ачал ы д ecTifliM б е ? — д е д 1 Б а п а д Ы бы ­ райга тура дарап. — Ж арым патшачыз келш, жарым патшачыз кетш ж а- тыр,— дед! Ыбырай енж ар унм ен,— мынасы дуырып барады. Гасфорттыч кезш деи салтанат ж од, оныц жиыны мен сауыгы Омбыныч кешелерщде, Ерткт1ч кеч жагасында втетш. Оган жер дайысдан ж урт датысатын. Ал бул жиын губернатор сарайы нда га на е т е д 1 дей д ь Ыбырай осы созд! к езЫ ч асты кшкшдей салбырап, ею и|ш т у с т , даж ы п отырып айтты. Ол imiHen: « 0 , Б а п а д, 6i3- Д'Ч дентин д е не болары н б ш м ейм ш . К,ай кун!, дай ж е р д е ауады , ол?»— д е п таусы лган сьщ ай ачгар тдандай 6ip сэтке босап барады. — M eitni, к!м келсе — ол келсш , Ы беке, е з!ч !з ам ан б о - льщыз. Ci3 аман болсады з, б!зд1ч сез!м !з д е ж ерде далмас. Ж е тер ж ары м патш а дулагына! C ohfm ж ы лдарды б ш е а з , елдщ кещнрщ кескен дутсы з жылдар болды. Ж утадыд. Ж ут ж ет1 агайынды екен. Ж ш к майымыз таусылган шадта баягы алакул!к Ерден деген аузын баса бастады. — Сол Ердешн осында жур. — А?

— Анада Атбасар округшде сайлау... — Ал... — Ерден еоган дэмель — А? Бапакка бул с е з окыс тидк Tlni икемге келмей калды. Лок eTin басталган с е з лок, етш токтады. — Солай, Бапеке. Тагы 6ip умс!зд!к кинады. — Акындардан э з Ш еж е, Орынбай, эншщен Б1ржан сал, баскалары... оларын биш еймш , е, Сырымбеттен Тулак куйин- нщ улы Телепберген, Шыцгыс теренщ iHici Кангожа бар бЫем. Бгзден мына Ыкылас... Бапакка бул с е з шыбынныц ызыцындай есллдк Оган сел т етпедк «Bip сенгеш м сен едщ Ыбырай! Сен де калтыл- даган кайыктын устш де тургандай урсйлкщ гой!»— дед1 Бапак тущ лген оймен. Оньщ зымиян к ец ш с е з т улпрдк Bip улык келед|, оньщ е з тэр л бк е з саясаты бар. Ол тэртш пен саясатты ж ур п зетш е з адамы болуга THic. Ыбырайдыц да сана- мен саргаятын ж еш бар. Бул — ем1рдщ ыркы. Бэр-бэрш е унс13 ден койган Ыкылас 6ipa3 жайды осы отырыстан-ак укты. Э цпм е соцында Ыбырай: — Бапеке, ел уцпн ж у р а з . Сэл мурсат бервдз. Жарым патшамыздыц анысын андап керелж . Б1зге кабагы тузу болса 6api ж ен ш е келеди Bip Ердендж кайрат табармыз. Жалгыз тш епм , басымнан асырып шагым ж асай керме, Бапеке! Онда Шыцгыс теренщ жолын кушам,— дедь Ыбырай Бапактыц у м т н кесе сейледь Тагы да ацырган Бапак: — Шыцгыс тереге не болды ?— деп куцк ете тусть — Мына Есшдщ бойында калып койган баганалыныц ею -уш ата ел! бар. Солар ж ерге сыймай койды. Bip.ie керейге, б1рде атыгай, карауылга ауыз салды. Жайлауына таласады. Олардыц ту сыртынан Ерден керЫ п калады. Шыцгыс тере тек серк устщ де. K,a3ip 63i осы Омбыда! — Шокан мырза ше? — Ол да осында. Кении сынык. Атбасар окрупндеп сай- лауга катысады. — Рас сез бе? — Рас. — Ж арым патшамыз к1м болды, Ыбеке? — Дюгамель! Г асф орт сиякты бул да нем к. Бул келгел1 елкемгздщ улыгы Ф ридрихе пен оныц алаяк хатшысы Кури Шыцгыс тереге б1рден жабысты. Толып жаткан жаца шагым 6ip буркырап келсе, жауып тастаган ecx i шагымдарды да кайта кобырагып, дабыра гып, шулатты да яйбердь Соныц 84

бэрiне пара алды гой. Ж утды нш агьш ан талай дуние otti тон инркшдердщ! Ерденнщ 63i Омбы да ж у р . Б айул ы деген 6ip дасдыр iHici Ф ридрихе пен К уридщ алдынан шыдпайды дейдь Оларды пристаньнан кутш алып, тарантаспен серуендеп xeTin бара жатканын о з кез1ммен керд1м. Ш ьщ гы с торе тугш Ш оканга киын кун туып т ур , Бапеке! Ш о дан аркылы Г а с - фортка коп жайды Tyciiiflipymi е д к e6in тауы п. Дю гамелпй з тыдыр... Бапад катты тосылды. — Бул дуние не болып барады, Ыбеке? Ыбырай уайым mere бас шулгыды. — Ж ерд щ уст1мен келш , асты мен кайтатын болды д па Ыбеке? — Мен десещз елдщ шатагын кетермей тура турьщыз!— дед1 Ы бы рай жалынгандай киылып. — Эри не, 6ip ci3 ymiH, Ы беке! — М ш е, бул KicLnix сез! — Тубш де ккнлк сезд! азден де кутем1з, Ы беке! А л , 6ipax, ел1м, даным, намысым уш ш !.. — Иэ... — Ж ан болып жаратылганым рас болса, ойда 6ip кпм бар, соны 1стейм1н. — Айтьщыз, Бапеке?— деп Ыбырай тагы да кылп ете тусть — Ерден осында дедпрз. — Иэ. — Оньщ тап даз1р меиен Heci арты д? 03 ip эю м ем ес. Мен онымен бетпе-бет сейлесем! Ол кок болса, менде де 6ipa3 екш н бар. Ел щ де со з 1М ж о д , е з о д е co3iM бар дейм ш . EKi иыгывды жулып жеп дутырма деймш. Ж ан-жагы нды tic- телеме деймш. Ол далтасына сенсе, менде де далта бар. Осыны ескертем. Бет керсе ж уз! уялады, бэлмм, ез1 де, езге а де тыншыгар. Ш у бойы жетер 6spiMi3re. Сойлесем Ерденмен! Бул энпме осымен тынды. Ек1 куннен кейш Б апад Ерденге с е з салды раты н далыс адам 1здедк О л да табылды. О л букш елге ая н — кош ебе керей Тш ен дажы едк Тьлен кеш еп Зш гара ага султанньщ екшин дазысы, одан оныц улы Мусаныц, кешн Шьщгыстыц дазы сы боп аса икемда дызмет еткен ы едаяд ж а н . Оньщ суйенгеш — Тэбей, Турлыбек, Есенейлер болды да, бетшен дайтпады. Параны да дылгытып бадты. Осекпл мен урыны ж ек кердь Зорлыдшыл мен барымташыларды б и л к уетшде тырп етм збей ж ьты п 6epin отырды. Зш гара сол уш ш оны — ku itim деген. Озшде артыд дэулет болмаган, барын донадда салган, C8IW KHiHin, кербез ж урген. Ш ьщ гы с терем ен дабагы еш 85

келюпей, оньщ жес!р дауындагы 6ip TepeairiH уш рет бузганы бар. Омбыныц бар кштипанын бшетш жорга т и щ , ымырашыл Т |л е а д Б апак бшетш еда. Омбыда улы к ауысып жатканда Т Ь е н де Кекшетауда отыра алмапты. \"Плен де Бапакты б!рден т у с т д к Ерденмен жуздесу онын iHici Байулынын конак уйшде болды. С ол туш Ы кы лас Бапакты тынышсыздана куTin квп уакыт- ка дей!н кез шмель Т ун ортасынан а уганда гана мызгып кеткен едь Ол шошып оянды. У й ш пндеп жандар api-6epi жупрймп жур. — Бул не? Не шу? Ы кы лас flip-flip етш Tepri бвлмеге erri. — Су! — Ж о к , сут!— дед! кез1 аларып, exipe кусып жаткан Бапак. Тш ен Бапактыч басын суйеп отыр. Кутушшер1 Фазыл мен Мунира аягыньщ ушымен зыр кагып, 6ipece су , 6ipece сут беред!, Бапак eHTirin, лакылдата жутады . Лакылдатып кайта кусады. А к шара тотияйындай уйыган кекпецбек сут. — Экел! — 1шйпз! — О , жа-ны -ы м !— дейд1 кулдей бозарган Бапак ерши Ticreft киналып. — 1ш щ 1з! У ш ш ара кусы к тегшдь Бапакка эл Kipfli. Басын кетер- дь К,асында эбпрж1ген Т!лен кажыга мырс еткендей боп: — Ерден ж аксылап турып сыйлады. Тшеке! Кердадаз гой. Bip шаранын кымызы бал да болады екен, у да болады екен. — У !— деда K03i шарасынан шыккан Ы кы лас. — И э , Ы кы ласж ан, • eMip осы!— К ерер кызыгьщ алда ani, yh! — С ум д ы к екен мына Ерден! Талай каскейда Kepin ед1м, бул взгеше екен!— flefli Тш ен кажы жагасын устап. — Ерден батыр жанылысты, Тш еке. Ш у бойында у корга- сын деген кызгылт нэзж гул еседь К,ыргыздар сонын керемет касиетш бшедь С о л гулд1 ж еп вскен адамга у дарымайды екен. Ж а с кез!мде мен де оны квп жед1м. Ci3re разымын, Тш е­ ке. C i3 Ерденге обырлык пен ю с ш ж exi дуние» дедвдз. в л д 1 Ерден! С о л сезден кейш маган KyfliMcipen кымыз усынды. Е , тан да бозарып келедь 1Шркш, TipuiiniK, жарык дуние! Кейде таннын атуы да киямет екен. Танга да ш ж пм . Боз- торгай шырьшдады. К,ане, турайыншы! Б ап ак турегеле бере сы лк етш кайта отыра Kerri. — Шаршадым, жатайын. Б ап ак жаты п калды. Ол езше-ез1 келгенде:

Ы кы л ас, e iw r i с е з сешкИ С е ш ю , айналайы н!— дед1 YHi дтршдеп. Бапак ертедшде де тура алмады. YiuiH iui куш TinTi нэр сы збады . Кетшнде ыстыгы квтериг- дь У Ы л еп, санды рактап, взш коярга ж ер таггпай децбекш щ к Iuii-бауыры ты ры сы п, epHi Kerepin, ауык-ауык, талыксыды. Ту н н щ 6ip уагында eciH ж иы п, су т iurri. BipaK ку са алмай аласурды . Ф азы лды д эйел1 6ip дэр1 бердь Сэлд ен со д ж узш е шырай Kipin, мандайы Tepulifli, iiuiH бурген ауру басылды. Ы кы ласка кул1мс1рей карап: — EHfliri с е з ceHiKi!— дед1 тары да. C e fir r i де балбырап ж аты п кв31 ипндь А л Ы кы ластан уйкы кашты. Бапактыд жацапя 6ip сезш тусш дь Бала емес- сщ , азаматсыд дегень Азамат! Елдщ ахуалын бшмейд! емес, бигедк А л бигсш. К,олдан келер не кайраны болм ак? Бапак, та Ерден сиядты кекбереннщ 6ipi ед1 рой. Алымды, ш а- лы мды , куаты зор адам ем ес пе ед1? Ара султан Ы бы рай- мен тед сойлескенш керд1 де, Ы кы л ас бэрш ойлады . Ш о - кан мырзаны кара, езш ен сег13-ак ж а с улкен. Б у л дуниенщ даулы fly6ipiHe Ш о кан араласкалы каш ан! Е щ д ол экесщ дей адам Ерденмен бакталас. Bip мансап уш ш жулкысады, тала- сады екеун К,алай? К,алай тез есейген Ш о к ан ?! Ш о к а н тек каракан басыныд кызмгын ойлап журген ж о к шырар. Ш о - канды ел суйедь Э , ел утшн ж аны н отка салады ол! Ыкылас кедипнде осы свз сайрап жатты. Ол да елдщ apFbi-6epri тарихы н зама на сы рынан, бзр1н керген коне к е з - дерден кеп ecTin, зердесш е квп токы ган-ды . 0 з ел1 кептен 6epi тосын дурл1гуден ам ан ед1, аладсы з едк Оны д ойы киырра самгады. Ертеде агайындарымен екпелесш , таманыд твм енп елшдегт ат тебелвдей К,ызылкурт аулы Телш ел-Тата, К ызы л- Ж ы дрыл, Байгана деген куйкалы ж ерге барып табан тлред!. К о п жыл сонда орнырып, етшимнен туртщ кврмей, 03i де еш ю м н щ ж е р ж е квз алартпай, ар ж а п >1 С ы р елтмен койы ндасы п, бер жары А рка ел1мен жалрасьпт, вз1мен-ез1 тьпт-тыныш OMip кеш ш жаткан-ды. Ш удыд бул твменп куйылысыныд кед алкабын Ащ ыкол, Тел1квл дейдь Телщ елге сонау Улы тау, К1тштаудан, К ец п р бойы нан ыргалы п-жы рралы п ба Faналы ел щ щ квп аулы кулайды . Ш уд ы д ну кам ы сы , сы дсы ган курагы , ж а л -ж а л кумныд тунып туратын кара оты малга да, жанра да жан са я , мол нэпака бо п, кыс кундерщ де 6ip-6ipiM eH т у т Ы ар ала- сы п, 1ргелес отырран ел ci3-6i3 д есш , ш акы ры сы п, 6ip омырт- каны бвл1сш ж еп, 6ip-6ipiMen куда-ж екж ат боп, кун жылт ете А рка Fa турите квш ерде 6ip-6ipiMeH ж ы л ап анырылысатын

Будан кеп жыл бурын осы Ащыкел, Тел'желге баганалыныц карабала, тврткара, саргалдак, кызылтаз ел1 взд1-в 31 сыйыспай, жер таласы басталды. Бул жерде кайта-кайта билер соты в т т , мал шырыны, адам шыгыны болды. Акыры букш баганалы дайтадан бэтуага келш, езд1-вз1 6ixicin, енд1 сонау Уланбелдщ иырына дешн Ш уды ц арнасын тып-тыныш коныс етш отырган тама ауылдарыныц жайылымына баса кектеп Kipe берген-дк А к кар, как м уз аяусы з сойылган барымта малымен кан ж о са болган. Bipece тама таланды, 6ipece баганалы таланды. Сонда баганалы елш устап турган терт босага — сэры руынан К,адыр би, ибеске атасынан Бабыр дана, актаз руыныц асылы Illerip би, жы ры к эулетшен Сандыбай батыр 6api тыгырыкка т1релген елге басалкы боп, вз елш деп комагай ашквздерге тыйым салган-ды. Там а мен баганалы кайта жаса- рып, Бетпактын шедшей олай-булай 6ipre в т т , куаныш пен кайгыны 6ipre б ел гст , арадагы кежбастык умытылып кала берген-дь Солай ед! еткен кун. Ещ ц мына еткен кыста, «сен елеен ел, ез1м елмейш» деп баганалыньщ обыр байлары кырыла бастаган кисапсыз малый кызылкурт пен элш ауылдарына, одан жогары отырган ж е п ауылдарына каптатты да ж1бердк Онсыз да селтиген кылтанакка зар боп, ж ер т!степ, ашыккан малды аман сактау м уч болган ел тыпыр-тыпыр етш , еш дэрмен кыла алмады. Q cipece, Ерден, Дузен эулетшщ мьщгырган малы жер-кекке сыймай жыландай жалады. Е л ашынды. Тзлт1ректеген арык- турыгын кайда паналатарын бшмедк Ж урт кергендерш, иок- таларын суйретш, ездер1 де арып-ашып квктемге зорга ипкть Ел дщ Hri жаксылары Ерденге TiciH кайрады. EcKi егес кайта быксыды. Ерден ел сезш ен еш ыкпады. С ол Ерденнщ мына канкуйлы iciH кара! Ыкылас еткен куннщ бэрш ой елепнен етшздь Енд1 ол кешеп кырык- бойдак аулындагы барымта да Ерденнщ ойраны екенше еш кудж келт1рмедь Ол тун карангылыгына тесию карап, сол куш К ектас езенж е ж угенш устап барганын, осы ауылдыц жылкысына уш р болган атынын барымтага 1л!г1п, колды бол- ганын, содан айдалада сенделш, сол жалгыз аяк жолмен Kepi кайтканын, шелдеген1н, шаршаганын еске алды. 1шжен «Ж ал ­ гыз а я к - жалгыз аяк» деп кайталай бердь Тагы 6ip тавды уйкысыз атырды... Дю гамельдщ алдында болатын жиыннан ем -у ш кун бурын Ы кы лас губернатор сарайындагы эз1рлжке катысты. Мунда ол ел-елден шакырылган энш1, куйип, акындарды кердь

Ж иы рма шакты оперла 1дыц iiuincii танитыны Ш о ж е , Б1ржан сал ж эне атын бш меее де К,оянды ж эрм енкесш де д у т м журтты тангалдыра билейтт шаншар елшщ 6ip билп Ж 1гт. Ш ож е мен Б1ржан салды да алгаш рет ол Коянды ж эр- м ен кест д е керд1 гой. Одан 6epi жет1 жыл етш тк Ы кы лас дабырласкан жандардыд к е б т танымайды екен. Bipa3 тосыр- канкырап турды. Ж урт назары Б1ржан салда. «Кдндай сэулет! Кдндай кер1к!» дед1 iuimen Ы кы л ас, одан коз айы рмай. Б а - сында су сар 6epiK, у с т т д е т1к ж ага а к ш э т кейлек, квк баркыт камзол, жырык балак шалбар, тумсыгы кайкы биж вкше квк етж , озге жандардан бойы енсел1, ж ай гана ку л!м ар еп, Ш еж ен ш сезш е разы кещлмен бас изейдк — Эр патшаныц кез!нде 6ip суркылтай, бул жарыктыкты да керешк, не кайраны, не жаксылыгы бар екен,— дейд| сыкылыктаган Ш ож е. — Тсс! Ш вж еке, осы думанга жауапты адам келе жатыр. — KiM ед! ол? — Ориенталист!— дед| булардын свзш тыддап турган татар т1лмаш. — Ол не деген се з ?— дед1 Ш вж е. — Галым... биимпаз!— деген свз. — 03i орыс па? — О ры с. К,азакш а судай б1ледк — Е , байкап свйле,— десейил дел кулд| Ш ож е. — Бул жжгг Ш оканыцыздыд досы. Ж аз болса Сырымбет, Бурабайга барады. К,азактьщ кызойнагын, лйлдеханасы н, бета- шарын король Асын, тойын кереди Эш н, жырын кагазга туар едь Баксылар мен дэур!штерд1 де катты кадагалайды. Ж ыл санаушыларды, адшыларды коп тындап, энпм елерт жазы п алым ж уредь — Онда адам екен, тишашым. А л, оныц мынадай тар жерге nipreni Heci? Г асф о р т жары кты кты ц тусы нд а, иэ, кун! кеше гана Ерт1ст1д квк орманы ньщ iuiim te дуб1рлетуин едж кой, жалганды жангыртып, а? — Ж ана тэртш солай болып тур. Ы кы лас б1рте-б1рте б э р-бар ж е кез1 уй ренш е р к т а д й Дуылдасып келш турган топка салем бердь — Ассалаумагалейк-ум! — Е , кай баласы д, шырагым? — дед! кольт алган Ш о ж е. — Сарысу бойынан. Ыкыласпын! — Токта, токта, батыр! Сен алп Дукеннщ Ы кыласы- сын ба? — Иэ! — Э , солай м а?— дел Б ф ж ан сал да yftiplae к е г п , колын кысып. Бэрекелд1! Бойыц ecTi ме, Ы кы лас? Ол кезде бала едщ . — 0CTi,— дел жымиды Ыкылас. 8Q

Хангожа!— дед1 Ш еже. — Иэ, Шежеке! — Э л п Т елепбергенщ кайда? — Осындамын, Ш ежеке. — Екеущ ею кобызшым мына Ыкылас деген ж о т т ц тур-турпатына мыктап карап алыцдар. Мен сендерге бул ж М т ж еш нд е Сырымбетте кеп айткам. — Ес1М13де,— дед1 бойы тга-тйс 93i суеты, кыран кабак Хангожа. Ыкылас оны д тула бойынан сыпалык, тазалыкты, эм тэкап- парлыкты сезгендей болды. Сол куш кешке дейш ду-ду басылмады. Ориенталист бэр- бэрш ж еке-ж еке тындады. Ол Ыкыласка ерекше кызыгып: — C i3fli алгаш рет Kepin отырмын. С у й сш тт ^ З . Мына м еш ер дщ бэрш бш етш ед1м,— деп ете биязы сейлед1,— ci3 ю м нен кешн шыгатыныцызды еендзге сактадыз. Тартатын куй1н1зд 1 айтыдызшы. — «Жалгызаяк» Ориенталист жазы п отырып, сэл тангалып: — «Ж алгызаяк» д е й а з бе?— деп кайта сурады. — «Жалгызаяк»! — Жаксы. Сол туш д е Ыкылас у н а з сулык жаткан Бапактыц касы- нан 6ip ел1 кетпей оган анда-санда су урттатып, сарсац ой Fa камалды да отырды. Т ерезеш айкара ашып тастады. Ертктщ салкын самалы карагайдыд жупар шеш желпда де турды. Ол тагы да К ектас езенш елестегп. Ж ал газ аяк ж олда ж угенш суйретш м эдпрш келе жатыр. Аты кайда? К,улап>1 шыд ете тусть «Барымта! Барымта!» Осы с е з ку- лагын жарып ж1бере ж аздады . Ыкылас куреш е коз in жумды. К,олында кобызы ж ок болса да , саусагы тем ен и сагада ексж зарын д1ршдет1п тургандай ж у р ен типнш бара жатты. Талык- сыды. KeKiperi толган шер. Булдырап М удлы тауы тур. Ете- гш де егшген ел!. «Ерден... Ерден! Соган карай шабыддар!» Ыкылас салбырады, басы иLain, шш ту ей . — Уай, Ерден! Ыкылас селк ете калды. Бапакка ж алт карады. Ол кез1 жум улы , TiciH шыкыр-шыкыр кайрайды. Ыкылас жайлап орны- нан турьш келш, оган у н а з у д1лд!. — С ен Ерден... сен Ерден, Д у зе н болсад... Ппм... Мен Апак, Бапак, Сапакпын! Bip сендш дэрмешм бар! Бмдщ бе? Азуым бар! Басамын мен де азуды! Мойныдды узем! Бапак алкынды. Ж айлап демш басты. — Ш ам жак, Ыкылас!— дед! ол ejripin. — Жанып тур ,— дед! оган урейл! кезбен тадгала кадалып. — Сандырак па бул? Ж о-ок! EciMfli жигам. Тек кеудемд!...

Будан хеши Бапак ундемедь Ыкылас тунгиык тундей ауыр са зб ен калжырады. Ол таил да е л ее дун и есш е ендк Мунлыньщ етепн де кек кыраттар сап-сары боп кулазыды. «Жок! Жок!» деп ол ызалана басын шайкады. Талдырып уЫлеткен куйрек куй окыс буркап к етп дауылдап. Ыкылас тктендк К е з т е н ушкын атып, ею кары тас туйш боп, тула бойы ысып, аласурган асау с е з1мм ен арпалысты. Ол куаттанды, ж1гер оты жалы ндап, м улде ipuieHin, с естен ш Kerri. Омбы шаИары кек орм анга малынып тур. Шыныдай шыцылтыр аспанга ауык-ауык акша булттар дурм еп келедь Ол кун кезш жауып, дур е т ш зл куйып етедк Ж ер бусанып, дуние жаркырап турып ашылады. EpTic ycTi шацкылдаган шагала. Н айзагай оты ндай ж а л т- ж у л т етш , кекке атылады, калыктайды, ойнак салады . К,ай- тадан су бетш е ш уйЫ п ш абак 1педа. Ж а л -ж а л толкынды лык- сыта тшген кемелер. Ж ага толган кайык. Ыкылас осыньщ бэрше паром усп и де зер салып келе жатты. Кдсы нда Ы бырайдыц приставы алпам садай оры с ж>- riTi бар. Ол Ы кыласка буры лып, и ег1м ен ж агалауды нускады . Ыпл-жыгы журт. — Бурын шаЬарда болып па едщ ?— дед1 казакша муд1ре сейлеп. — Волгам. — К,ай шаЬарда. — Э улиеатада, ГПшпекте. — Пристаньда адасы п калма! Паром сыргып кеп жагалауга токтады. К ундеп сапыры- лыскан m ahap TipuiLniri. в зг е ш е 6ip дулы салтанат ж ок. Тарантастар, фаэтондар агылган. Онда аукатты мырзалар, кепестер кетш барады. Ею децгелекп сыкырлауык арбасына жеккеш' ш абан м эстек, бакалш ы келе ж аты р к еп ш ш д е ж а й ui6in. Т уйеге, атка мш ген кыр адамы д а топ-топ б оп к езге шалынды. 0 з д 1- е з 1 дуы лдаса с ейл ескен ж андар. — Сен естдач бе? — HeHi? — ByriH губ1рнатр сарайы нда улкен ж иы н. Э н е, ана кек тарантастарда ж ан-ж актан келген эюм-улыктар отыр. — Е, жаца губ1рнаторга тагзым етед1 де! Н еу м ен жарыл- кар екен ол? — Буры нидсы жарылкап па еда? Ыкылас бул сездерд1 ап-анык естщь Бес|н туст1. Батыс-Об1р генерал губернаторы Дю гамельдщ курметше ел енерпаздарыньщ думаны басталды. 91

Е деж нщ езш ен адамны д ж у з1 KepiHin, жулдыздай жар- кыраган кеп шырактыд с эу л еа м ен езгеш е сэулет таныткан Te6eci бш к алтынмен аптаган оюы, эш е к ет кез тундырган залдьщ терш де генерал-губернатор Дюгамель, од жагында кызы, сол жагында эйел1, олардыд ту сыртында губернатор Ф ридрихе, губернатордыд секретары Кури, адъютанты Вран­ гель, баска да зиялы адам дар, офицерлер отыр. Залдьщ 6ip капталында округтерден келген ага султандар екппш капталында графтар. галымдар. Залдьщ 6ip б у й р ш д е п кос жактаулы кальщ емен есж - тен ел енерпаздары кершедь Ориенталист ортага шыкты. Ец алдымен ол тер д еп генерал- губернатор Дюгамельге б а с иin, одан ею жакта турган зиялы- ларга 1зет керсетть Сонан с о д садкылдаган жаркын унмен: — Аса мэртебел1 генерал-губернатор! Мадам! Мырзалар! СЛздер Батые Ci6ip елкесш жайлаган елдер екерпаздарыныц этнографиялык концертш тамашалайсыздар!— деп бастай бергеш сол едь Дюгамель колын кетерш белп бердь Ориенталист ipKuie токтап, ce3i амалсыз кесицц де 6ip сэт Дюгамельге жалтак-жалтак карады. Отырган некерлер1, ага султандар 6ap-6api а д -та д боп, 6ip-6ipine кездерш щ астымен урлана карасты. — Мунысы Heci?— д е д 1 мына жайды туеше алмаган Bip- — Ж ада T3pTi6i шыгар,— деп мырс етт1 Ыкыластыц жа- нында турган Х ангож а,— тыкыр деп естдак кой. Сонысын керсетш -ак тастады бул жарыктык. Ориенталист сыпайы гана салкын кул1мареп: — Акын Ш оже! Лиро-эпос «Козы Корпеш — Баян суду» д ед! кургак кана. Ш еже кдардь — Ж ен сеш ю ед1 гой, Б1ржан?— дед! ол,— Кеше солай келгсш ед ж кой?! — Ш ыгыдыз да тегнр з, Ш еж еке! Bapi козбе-кез езгерш жатыр. Болыдыз! — Шыга берейш бе? CypiHin кетп ей м т бе? — Суршбейсга? — Ж арым патшага дейш неше кадам? — Отыз кадам. Ш еж е eciKTeH шыга бере жырды тепеп, кобызын адыра- тып бастай ж енел дь К озы мен Баян келед1 дегенде ж ан- дары калмай алтын уыкты ак орданы Tirin жаткан кырык 6ip катынныд карбалас этрлнчн, уй жасауын сипаттап н е- серлете текть Ш еж е айткан сайын ж елЫ п, н э р а з шуд1рек к езш щ ж ан-ж агы тершш, шыктай жылтырап, ж у зш тер жуып, кобызын адд а-санда 6ip шалып, еш муд1рмедь Дюгамель

Ш -е зш ен тырысып, Ш еж енщ саулаган Tepin керш тыжырын- ы. Ш еж е булкынып алFa ¥ мтыла TYCT'- Д ю гамель колын этердк Ж ир ен мурты flip-flip етш: — Айтынызшы, ориенталист мырза, бул неге сонша узак оэма?— дед). Ш еже зорга токтады. Ориенталист кдарген жок: — Даланы ц «Р ом ео мен Дж ульеттасы !» Бул тек у з 1нд1 »на!— дедь — Енд1 канша уакыт керек оган? — Кеште бастаса танга дейш бггпейдь Пушкин суйген оэма бул! — Бтрщ>з! Ориенталист амалы курып, Ш еженщ касына келд1 де, ган алденеш сыбырлады. Ш еж е тусш дь Дю гамельге 6ip- Ki ады м жакындап унЫ з басы н идь Ж у р т ду eTin кол окты. Ш еж е ш егш е бердй — Ориенталист мырза, ci3 маган орындалган шыгарманы yciHflipin отырьщыз! — Солай етем, аса мэртебел1 мырза! — Атакты энпй Б1ржан сал! Б1ржан сал да э дегеннен укйн дом бы расы н булгактатып: Баласы Кожагулдыл Б1ржан салмын, еп пан кек1рекпен керигге шыркады. Домбыраны кеудесш е катты кысып, кушырлана, азалана iepTTi. Ш арасы кен етш р кезш ен жалын шарпыды. Залда нс1з тынран эю м-улы ктарга, графтарга к езек -к езек буры лып, ор алапат куатпен шыгандата, бш ктете самгатканда шам бгг- ен самал желш гендей flipui какты. Ол сол еркш серш лткен уш Дюгамельдщ алдына келш: Басымнан душпан сез! асып кетсе, Сен тупл патшаца да бас урмаймын!— ken домбыраны ycTi-ycTiHe coFbin, айбат inerin токтады. Ориенталист Дю гам ельдщ кабагын андып турган-ды . 1ле касына ж етш барды. — Кдндай эн бул? — Эн mi e 3i туралы айтты, аса мэртебел1 мырза! — Неге ашулы? Дюгамельдщ ту сыртында турган Ф ридрихе басын шайкап: — Ci3 тындамайтын эн, аса мэртебел1 мырза!— деп ориен­ талист! ала к е з1м ен атты. — Н е дейд1 бул эн? Ориенталист суп-сур болып кетп. 93

1 — Ориенталист мырза, c i3 дысылманыз,. байдаймын, эн унамады. CesiMfli толы к жетк13Щ13. C i3 кшзлы е м е са з, мырза Солай ет1щз! Бул энд1 эншипк, адьшдыд, азаматтык арымдь аякка басдысы келген болыстардан бастап Keuieri аса марте- бел1 Гасф ортда «Сен ту п л патшаца да бас урмаймын!»— деп айтдам. Ориенталист эр сезш динала сабадтап, зорга айтты Д ю гамель ynci3 бас изедь IUerip дезш ен заЬары бшнд$ Салдын тана е зу тартты. | Орта Fa Х ангож а шыдты. «Ел аирылранды» тартты. Азалы дуй у за д созылды. Зал iuii тунжырады, там уд дуниеф боп мук басты. Ориенталист турып: — Аса мэртебел1 мырза! Бул елкешц.басынан талай траге­ дия еткен. Шабылган, тоналган,— дед!. — Bip денйлд! нэрсе ойнасыншы!.. Хангожа басын шайдады. — Аса мэртебел1 мырза!— деп ориенталист шын састы. — Айта берщ 1з! — TaFbi 6ip добызшы бар. в т е виртуоз! — Жадсы. ; Ханрожа иы ры салбырап залдан шыга бердй К е зед Ы дыласда келдк Ол сергед кецм м ен аспай-саспай отырды да, кобызды сол ж а д ш едесше адырын FaHa ти г а щ тем енг1 с арада ысдышты сыздыдтата созды . Тагы солай 6ip e rr i де б!рден ащы екакпеи кеудеш дысты. К уй iuiiH тарта басылып бара жатдан дауыл седицц узпс-узнс боп жогала бере денет тас-талдан боп тепсЫ п, ширыга агындады, дамылсыэ еФлген дылдан оттьщ быдсыган nici ш ы рып, дыл шарт-шурч стш узпле бастады . Ы дылас жанталаса сиггедь Exi жагынг дезек те неел in, бойын жазы п, а сдад адамньщ багынбайтын жецппмейтж пан дасиетш танытты. Ы дылас бггхенде зал iuji 6ipa3Fa дейш селт етпедх — Кызыд. К ш кентай рана добы з. Тары да не айтты бул добыз? Бул да азалы. Ориенталист Ыдыласда бурылды. — Адмола охругше дарайтын Сарысу езенш жайлап жат­ дан елм1з. Даналарымыз, бил ер1м!з, батырымыз бар. Уранда г 613 де шыгар е д1к егеске. I Ориенталист ж узш томен салып эр сезд1 ауыр болса да, дэл ж етк1зш турды. Дюгамель дабад шыта абыржыг ть щ д а д ы . — KiM элда, сол талап ж еп жатыр. Ж ут, алым-салыд «Кдрашыгын», барымта. Менщ журтым осы дорлыдтьщ дур- сауында зар тогш , oxciii отыр. — Не деп аталады жапагы пьеса? — «Жалгызаяк!» дед1 Ы дьипс ориенталистде дарап.



— «Жалгызаяк,»— деп кайталады ориенталист. — Неге олай аталган? — Ба рымта Fa кеткен атымнан айрылып, сэры далада жал- гыз аяк ж олмен келе жатып жылаган елд! керш ем ,— дед1 Ы кылас,— ол жылауды м м кореда? KiM тыцдайды? Ж ан- жагымыз кан камау... Дюгамель iurreft т уй ш п ундемедь Ж иында тагы да эн мен куй алмасып жатты. BipaK ол думанга уксамады. Ал кешшде Ыкылас Кдзангаптьщ уйш е конакка келдЬ Х ангож а пейьл те п л , ш еш Ы п коп куй тартты. «Алабайрак», «Таргыл бука», «Тэщр», «К,ыз жылаткан», «Сура Kerri ер К,отан»... OMipi Ыкылас ecTin кермеген куйлер. Хангожа эцпм енщ 6ip тусында е з кушн, одан баганалы Балакай баксы толгауын, «Коркыт сарынын» с о з етш , кей ж ерш узш-шалып Ыкыласты ерекше штипатпен баурады. Булар Шока иды кутп. Ыкылас Хангожаныц атын сырттай ест1ген-д1. Хангожа Шьщгыс теренщ туган iHici, Сырымбетте турады. Осында келгел1 6epi Ыкылас «Бакыт менЫ , онер ХангожаныкЬ деген Шьщгыс торе с езш е журттьщ тэнт1 екенш ацгарды. Tyci, суык, сабырлы ж ан болганымен, iminapa тш десе, сырласа келе Хангожаньщ ккипк келбет!не ол табына карады. EKeyi бугш й жиынды к у л л те, кущренш те еске алды. Коп узам ай Шокан келдк Устшде аппак мундир. Рещ суп-сур. Ж уз1 шаршаулы. Ыкыласка т е с л е карап амандасты. Х ангожа таныстырды. — EcTifliM, б л ш кеп отырмын,— нет Шокан. Ш окан торге е г п . Эб1ржш дастаркандагы казыга кол созды . К,ымыз iuiTi. — ЦПркш, уакыт! Осыньщ зарын тартып-ак келем. Тама ел1не 6ip барсам деймш . BipaK ол 33ip болатын емес. Бул Ыкылас деген ш!м1здщ елш де жаксы адамдар бар. Билер!, шешендер! бар. Мен ана жылы казактьщ билер сотый зерт- теген!мде осы Ыкыластын елш ен Верден, Бапак деген еы зиялы дан 6ip тамаша «положение» алып е д 1М. Сол газиз адам дар ам ан -есен бе, Ыкылас?— дед1 Шокан ала куйын ойларга шырмала толганып. — Bapi дш аман, Ш окан ага. — Ел iu ii калай? Тыныш па? Ыкылас камыга курйндь — Ci3 бл ет ш Бапак мырза осында. — Осында?— дед! Шокан елец етш. — Наукас. — Калай? Неден? — Елд! сурады цыз. Ел тынышсыз. Тыныштыгын алган Ерден! Бапакты сурады цыз. Ел уппн кам жеп келш еда.

Ерден де осында екен. Сейлесш efli бетпе-бет. Дамш 6epin, уын да коса ш юзш ть — Не дейд1?— дед1 Шокан жаны Typiuirin.— К,ай ж ерде? — Ерденш ч inici Байулыньщ ушнде. — Бапак кайда каз1р? — Уйде жатыр. KyTyiuuiepi бар. 0зщ1зд1 керд1м, Шокан ага. С1зге ел тш ектес, 6i3 де бнраз эцг1м е ествдк. — 1мм... Солай де, iHiM. Б угш п жиынды суканым суйм ед1, бармадым. BipaK толык хабардармын. Бэр1н>зге разымын. Ориенталист досыма разымын. Елдщ зары, ахуалын осылай аян eTTi Дюгамельге. Ага султан Ыбырайыц кан жылап шыкты дед1 кергендер. Ол е з каракан басыныц куйть Enfliri кушм не болады деп жылауы. Жыласын! Ж ут, алым-салык, барымта, элдшщ э л а з д ! тэлкек eTyi, жеу1 — сен е з куйщ де осыны айтыпсыц. Ж ен! Мен тап каз1‘р сол достарымньщ ортасынан келд1м. Bipa3 эцг1ме айтылды. Ш окан Ыкылас кушн тындады. Сол ойлы-кушн Te6ipeHic устшде: — Т ун iuii. Тун... Окасы ж ок. К ел ж бар. Бапактьщ ж узш керген емесп1н. Барайын. Селем берейш ,— дед! Ш окан.— Ж ок, келжтщ кажет! жок. Ж аяу журем1з. Ыкылас Х ангожам ен коштасып, Ш окан eKeyi тыска шык­ ты. Макпал тун. Тыныштык. «Тула бойы акыл мен !зет!»— деп тацгалды Ыкылас Ш о- каннын ер сезш е мен 6epin. — Петерборда exi жылдай турдым. Шулы кала. Онда да едбег! еш болып, езш ген ж урт. Енздщ далада ол е з п exi есе. Султандар мен байлар сорып жаты р кылгытып. Б !здщ ел M i уйкыда. К,арацгылык курсауында. 9л д!м деуге тип жоктай азап ноктасына басын 1де бередк унш шыгармайды. Шокан бегел!п, унс!з курсшш, сезш кайта жалгай бердь — Кдшкар сапарынан оралган соч Петерборда болган exi жылым кеп жайга кез жетш здь Bipax, денсаулыгым ол каланьщ дымкыл ауасын кетермед!. Замана сыры е н д ь енд! ашыла бастап едп Амал не, елге келмеаме болмады. Туган жерд!ч ауасы дэрП Тен дауасы, тен шипасы табылар. Ж ан дауасы, жан шипасы не болады ? Бар мачай тучгиык. К,арачгы. К,алай сейигед1? К,айтсек екен, Ыкылас iHiM! Бэлю м , Бipжaн салдьщ эш, сен ip куш ч оятар уйкы баскан даланы? Элде шен алып, шекпен киш улык болсам ба екен? Петербор жакпады маган. Кашкарды 6ip кездеп ем , елш1 болсам , сонда турсам деп, ол е з басымныч куй™ екен. К,алды ол ойым. Енд1п ойым — сырт Караганда ж ым-жырт болганмен imi ip in-m ipin жаткан бул далага б1рдеме ж асауым керек! Б1рдемеге ж арауым керек! Колыма exi т1зпн, 6ip шылбыр — б шик керек! Б илЫ Ел

талагаи Ерден алганша, тисе, сол бил!кт! мен алсам деймш! Bip биютЬпм — мен кеп дауыс алам! 0 pi султандык тепм бар! Петербор колдайды меж! А тбасар oKpyri колга 6ip тисе, ен алдымен ел санасына шырак, жагам, сэуле берем! Кдрангылык пердесш ашам! Кулык-сумдыкты, эюмдер, улыктар алатын паранын жолын кесем,' Элда эл«1зд1 езбейтш болады! Солай етем. Бул — эд1л- Д1к! Эд1пджке бас т1гем! Ш оканныц кез1 осы сэт жулды здай ж арк-ж урк erri. Ол колын сермеп, мулде куаттанып кетть — Г асф орт, Дюгамель, Фридрихе, Курилердщ талайы ке- лш , талайы кеткен. Б13ДЩ суык, катал елкем1з булардьщ бэрш е жып-жылы мекен болтан. Ал, есш ел калтырап отыр алдамшы салкын назар астында. Будан кейш Шокан ундемедк Bip кешеш айнала бере б и ж кек какпаньщ алдына кеп токтады. Ш ам сенбеген. Exeyi 1шке Kipfli. Ф азыл мен Мунира колдарын кусырып, шле карсы алды. — Мырза ani т1лге келген ж ок. — Б1рмеде iu iTi ме? Фазыл муная бас шайкады. Ыкылас бастап Tepri бел- меге етт1. Шокан Бапактьщ сулк ж у зш е карады. EKeyi турды- турды да, ун-туHci3 тунерш кайта шыкты. — Кдлайда елге ж е т м зу керек, Ыкылас!— дед1 Шокан. — Солай ма?— деп саскалактады ол. — Кдлайда! Ерденмен алыскан ж ан жолда калмауы ™ic! Tycinmm бе? Ж ол камынан корыкпа. кемектесем. Кдсында дэрй-ер болады. Ыкыластьщ кез1не кьлкитдеп ж ас толды. Куанды ма, корык- ты ма б 1лмед1. Ж ол. У зак ж ол . Неше кун ж урдь Ыкылас куннен шатасты. Бапактьщ касында ж ап-ж ас дэрп-ер жйтг. К ек куйме иен ж азы кта зыргыды да отырды. Булар кез келген ауылга ту ей . Елге жетуге exi кун калды. Кдлыц темеш ел1 кастарына ж 1пт-ж елендер ж косып шыгарып салып отырды. Сол темеш елш де Бапак 03iH e-e3i х е дж , eciH жиды, 6eTi 6epi карады, нэр татты. Тш катты. Ыкылас куанып, жаны калмай бэрш TyciHflipfli, бэрш айтты. Бапак дэрж ер яигггтен хезш алмай, Heri кемсендеп: — О, тэщр! Аман кыла гер Шокан мырзаны!— деп e.vi колы калтырап, балаша еп лш жылады,— керетш кызыням кеп екен адН О, сэби кечивд пенделер, ертещ не боларын бшсейшН Ыкылас Бапакты елге жетшздк Бапак ceprin, жузш де нур

ойнап, уйш е ел иг-i жаксыларын дурюн-дуркш жиып, мэслихат КУРДЫ- Кудэйы ж асады. Ал 6ip куш уйыктап жатып, оянбай койды. Тынды, 6iTTi, 6ip беймаза eMip! Ыкылас Омбыдан келгел! 6epi кай ж ерде аксакалдар м эс- лихаты болса, сол ортага шакырылды. Онын «Жалгызаяк» куй1н1к хикаясы да езш ш е э д п м е боп ш ер тш п жатты. Сондай 6ip отырыс Кектас езеш нщ жарасында К.азы ше- шенищ уйш де болды. Тамыздыд тымырсык кепи едь ¥ зы н бойлы, жауырыны какпактай, с у й еп ipi, артык е т1 ж ок, араб ш шш дес, кыран мурын, кыран кабак ак сэры xici кезж жыпыктатып сейлейтш эдепмен: — Ыкыласжан, узак сапардан оралдыц. Жаца келген жа- рым патшамыздын алдында ж у зд ен жуйрис шыккан санлактар енер керсет1пт1. Ж ен! солай. Ата-баба apyaFbi колдап кара кобызьщмен ел зарын айтыпсьщ. Болысымыз, ага султанымыз- дыд т ш бармайтын кекейдег! сез!м13Д1 6LnflipinciH. «Ж алгы з- аяк» куйщ сондай куй екен. Ханрожа сынды ipini де керш - сщ . Ана жолы тарттын, сол куй калай е д 1? — дедь Ыкылас К,азы шешеннщ св з теркшш. укты. Елдщ кедш ш кетеруд1 жон кердь — Ол куйд1 Ханрожа баганалы Балакай баксынын куй1 — «К,оркыт сарыны» деп тартады, ата. — Оу, Ыкыласжан, е зщ де, Д у к е д д е «К,оркыт сарыны» деп тартушы едщ дер Foft?— деп калды отырран жандарды д 6ipi. — Ж ок, бул сарын — баска сарын!— деп сыпайы рана кулш койды Ыкылас. К,азы шешен: — Тарт, Ы кыласжан, шалкытып тарт!— дед! басын изеп, томен тукиган куйк Ыкылас артына бурылып, iprere суйеул! турран кобызын алды. К,ылын 6ipa3 ыскылап, куларын бурап, шадырактан ашыкг аспанга, жаркыраран жулды здарра коз салды. Ж айлап кыл iuieKTi д 1р!лдете басты. Шраз кодырлатып, кенет б1рден шал­ кытып э к етп . К,обызды 6ipece о д ш екес!не, 6ipece сол ш екесш е коз шеспес жылдамдыкпен лып-лып етм зш ауыстырып, коз! ку-йм кагып, кудды 6ip ш айкактай ж елген ж елм аядай заулатты да отырды. Bip кезде сырттан ат дуб!р1 естицц. — Оу, бул не боп к етп?— деп Берд! кез1 шакшиып орны- нан атып турды. Куй шорт узшдк «Кербалак атты ер Ш ошта-а-ан!» Уй сыртынан тасырлата шауып еткен аттылы осылай деп айкай салды.

Ыдылас та ушып турегелдь Ел состиды. Bapi уйдыдан шошып оянгандай ypnm cin, уш шыгар емес. Тэн муздады. «Кербалад атты ер Ш оштан-а-ан!» деген ун тагы естшдь Коргалап ай туган. — Ат-та-а-ан! — Ж ау!— деп адырды Bepfli дамалган арыстандай жулынып. — Жау! — ЭкеттП Э к е гп жылдыны! К,атындар ацырады. — О, мал кврмег1р! — Елге ере алмай журтта далгыр! — О, е з малый ез!не буйырмагыр налет!! Kici малый багып дал, дул боп етк1р нэлетй — Ерши — адда, тадымьщ — атда тимесш! Ж аяу от, иттей боп! — Кудай, бар болсан, адтыч киесш е ушырат! — Бала-ш ага н е а б ес ш даддан даргыс атдыр-лар-р! Ел с1лейдь Ел сынды. Азалы ун дара тунд1 т т р е н т п ... Ж утан ж аз етть Ж айсы з кундерш алып дуан куз де ж етть Енд1 6ipa3 дуннен кейш тарадты, тама, баганалы елдер1 Шуга, дыс дыстауына дарай Т1збед-т1збек боп шубыра кошель Мучлы-Кулыньщ е тегш д еп ж е п ауылдары тагы шабылды. Ел тагы дадырады. Дала тагы азынады. Тагы да «Кербалад атты ер Ш оштан!» деген с е з ж урт иманын ушрдк Ел дел-сал. Ел гу-гу боп, дурш десе' далып, дайта жым-жырт боп, ш ш тартдан дауы лдай тынды. Малды ауыл атанган кедей, сенпрбек, кезей, келгеншн ipici Жунд1бай, олдастыч дуты Ж идебай балалары, а з ауыл шот, ш ажа, 6epfli — 6api-6api таланды. Bapi урпшстк Ел жумылды. Т ас ту й ж боп бек1ндй Кек байланды журекке. Ел ашынды. Омбыдан да дуй зелтден хабар келдк К еп дауыс алса да, Ш одаи мырзаны А тбасар aFa султандыгына сайламапты. Ш о- дан мырза сырдат кершед1 деседк Сандыбайдыч Ердеш — ага султан! Ерден! Енд1 Атбасар ж адтан ызгар согады. Булис басталады. К,аны дарайган ел Ерденнщ сол сусынан да ыгар емес. Енд1 не болмад? Кун1решскен ел делдей шайдалып, кеп толдыды. Шамыр- данды. Сестендь Кдрашаныц ызылы сезш е бастаган куш ел д1Н Hri жадсылары, билер!, батырлары К,азы шешеннщ уйше 100