И. Жақанов. Ықылас

— Куйин болам, енещм урайын! — Хан баласы хан болам дейдь Манап баласы манап юлам дейдь Базаршыньщ баласы базаршы болам дейдь (иданныц баласы дидан болам дейдь Манасшыньщ баласы ланасшы болам дейдь К ейде осыныц мэнш ойлап, басым сдтады, Ыдылас. К ердщ гой, естщ щ гой, бул Мураталы батыр- дыц не деп турганын. Х ан баласы , манап баласы он exi канат ак ордада, а д тесек уст1нде бойына дылау жуктырмай улпшдеп, ш кеш мае, ж егеш ток боп масайрап отыр. М ура- галыкыц «ак ордасы» мына жапырайьан ш урк-шурк Tecix караша уй. Т унде жыртырынан ж улды з керш едь М енщ ырзырым — куй, Ыкылас. К у дуние кейде науадай- а д куйылады. BipaK, бугш бар, ертеч ж ок. Осы ж ады нда гана додан зекетш ш ернчч алегшен дутылдыд. К,одан демекнй к1мдер efli олар? Элде б1здщ елге жат, дас б1реулер ме? Ж о-од. С ол К,оданды дыррыздьщ ipmepi-ад биледь Олар afrreyip хан тудымы деп не жасы жетпеген, не ж асы ж еткен 6ipeyaepfli хан е т т сайлап дойып, бар б и л й т 03flepi ж у р п зе берген. Н узш , М усылмандул, Алымдул. Булардьщ дылышынан дан тамды. Х ан уш ш алым- салыд 6ip титыдтатса, оньщ бектер! де 6ip сыпырып етедь Одан оз ханымыз — Ж антай мен оньщ улы Ш абдан манап. Ал, менщ мына батырым куйин болам дейдь — 0 й , сен манап болам деп неге айтпайсьщ агана?— деп Куренкей баласына дарап epixeis кулдь Бул с е зге Мураталы ойланран да ж о д . Bip ышдырына асырын, 6ip ышдырына бауы рсад тырып, э к есЫ ц алды нда- Fbi дымызга тары да бас дойды. К уренкей мен Ыдылас тары д а у ж н з тосылды. Далада жаца рана балалармен те б е лес in келген М ура­ талы сыртда шырура батылы бармай, 6ip аярын табалдырыд- I да салып, e x i босараны exi долымен устап, б1реулерге: «CeHi... ата-жотанды!»— деп айдайлап дояды . Анау жадтан I ез!м ен-ез1 шапылдаган зйел: «Э, жер тартдыр! Э, жасамай рана далгыр!»— д е п даргап жатыр. К дсында ладш а бады р- ган баласы. - - EcixTi керме, жам ан болады! Ауылды басына котерген бейапар эйел енд! вз баласын , шырдырата сабап: «OniriHfli гана керейш , кел1мсек д е - се!»— деп 6epi карай жады ндай 6epin е.щ, ecixTi xepin туркан Мураталы тапыр-тупыр eTin экесш щ артына тырыл- ды. Буран Курецксй мен Ыдылас iiueri дата x yaicin алды. Куле сойлеген Куренкей: — Тырп етпей жат! Ол датын xepin далса болды , мен1 де басымнан одтаумен тачд eTKiein, сеш аярьщнан суйретш 151

А ктесш щ алдына апарып тастайды. Ол cem 6ip-an асайды EHflirapi баласына тиме!— дедй — Атацныц Kepi, 031 сакамды бермей! — Евдр тебел ессец, сол Шук1рбектщ Актесш е ез1м апа­ рып тастаймын! — Койдым! — Боктауды коясыц ба? — Коям. — Бопты. Тып-тыныш жат!.. Курецкей мен Ыкылас осмлайша сейлесш отырып, eKeyi конак уйдщ жабырынан сыгалап турран балаларды Kepin бастарын шайкап, тары кулкть Осы кезде Курецкейдщ келш ш еп д е бие сауып, жел\\ басынан келе жатып, конак уйдщ мацындары шушрлеген балаларга: «Эй, не бар, сен- дерге? Ойнацдар эрН»— деп зекш калды. Сонан со д eai д е жайлап басып келш, сэл-пэл тьщ-тындады. Одан есжтщ жактауынан iujKe узак уцшда. Bip колымен бет1н шымшыды. Ац-тац боп, кайта сыралады. О з-езш ен басын шайкаган куш, адырган халде уйге карай журдк — И з,— д е д 1 К урецкей,— 6ipa3 айналдыц рой? — О, коки десе!— деп Каншай шелегш торсыктыц алды­ на коя салды. — Е, не болды?— дед1 Курецкей. — Б ул калай, коки д есе? — деп дастарканныц шетше Ti3eciH 6yrin отыра Kerri. — Айтасацшы, жазган-ау! — Кыз! — Кыз? — Ж о-ж ок , мырза ж йтгтщ келш ш еп,— деп ол саскалак- тап Ыкыласка кадалды. Сыпайы рана жымиган Ыкылас не терю демедк не кош- тамады. — Кызы Heci? — Кыз!— деп ол Ыкыластан к е з алмады. — К е зщ е б1рдеме керш ген шыгар, Teri. — Керд1м анык. — Басы нда булрын 6epKi, устш де как камзол, кызыл белбеу, бутында балагы жырык кок шалбар, аягында ж ез- де н зерлеген бшк екше ётж , кез1 баданадай бала жйзт емес пе едк тунде? — И з, и з, т ж ж ага ак шэш KOiuieri бар устшде. Ал, шашы... — Шашы? — К ос буры м... Meiii жынды кылма, Курецкей, мен ес1мнен танган жокпын. К ос бурымы кос шынардай! ¥ш ы ж ерде жатыр жыландай ирелеццеп! 152

— Мыкыны ше? — К,ойшы Куренкей! ¥яттагы! — Ж узш кердщ бе? — Кереге басына денгелек айнасын кыстырып койып шашын тарап турды. — Bepi бурылган ж ок па? — Bip рет карады. — Мына жер1 ш е?— деп К уренкей eKi колымен е з т е с т корсетп. — Бет1м! Кылыкты, иазды келжш ектщ жамалы алмадай кызарып, к ум к кулкк) сыцплрлай тогивд. К,аласы тузу ак маржан TicTepiH жаркыратып: — К,ыз! К,ыз!— дед) е м кез! ж акуттай ж алт-ж улт eTin. Ыкылас окыс мырс етт1. — Ой, тоба! Енд) кайттым? — Жуынып па ез1? — Жуынганга уксайды, таранганына Караганда. — 0CTin ац-тац боп отырасьщ ба? Бар да тш дес, конак кой. Ж айы н кыл. Ол орнынан тура бере К урецкейдщ артында етпет1нен жатып корылдай бастаган Мураталыны керш кап: — Е, coFbicbin-coFbicbin кеп кулаган ба мынау?— де д).— Шалкасынан аудар, жасты к берей1н. К уренкей кел)ншег1 эперген жастыкты iprere тастап, мацдайы, танауы тершш, аузынан су аккан Мураталыны сол колынан кетерш, жастыкка жаткызды. Мураталы оянып кетш, кез1н ашып, м ец -зец боп уйкьшы-ояу шацыракка карал кыцкылдады. Басын касыды, бет)н укалады, ес1нед). Б ет1н тыржитып «а-а-а-п-ппа» деп жылады. К уренкей оны иыгыиан какты. Ол 6ip ece олай аунады, 6ip ece булай аунады. Тары кыцкылдады. — Ш ала уйкы болды. K,a3ip... каз)р... С ен карама буган. Конарьща бар ,— дед) Куренкей келшшегше. Келшшек конак уйге кетт). Мураталы кезш аш ып-жумып, cipKeci су кетермей м аза- сыздана берд). Куренкей он жагында керегеге суйеул) комызын алып, куларын босатып бурай бастады. — Бул батырдын не тш еп жатканын б идам. Маран «Бо- тойды», тарт дегенП OMipi кушт1 мунын. Ш ертпесем оз)мд) боктайды бул. Уйыкта, уйыкта, акымагым. — Gain акымак! — О, коки, ботам* ботаканым! Ыкылас Мураталынын еркел)г)не жымиып кана кулш 153

Курецкей комыз iiueriH у стщ п сагактан былкылдата басып, маклалдай жумсак, баяу, уян эуещц сабырмен, манауратты. Куй кей ж ерш де уищеп, «ой, ботам... ой, ботам» деп сейлегендей болады. Курецкейдщ ойлантанда кунг1рттен1п кететш козш ен шуакты сэуле тарады. Куй эуеш мен жука ерш болар-болмас д|р1лдеп, e3i 6ip гажайып сулу дуниеге елтшен, емше суктанган эсершш жанша ко­ тадай тербелдк CaycaFbi iiueKTi сипап кана OTin, «Ботам... Ботаканым, бота да уйыктады, кезш жумып. Сен де уйыкта, ботам менщ! О, uirepri еткен заманда, 6ip шалдын ак ж геш болыпты. Ол 6ip куш ак бота туыпты. Бота ул- пцлдеген ак булттай ете суйк1м д1 екен. Bip куш ол бузык- тык ж асап, енесш щ айтканына кенбей адасып кеттть Eneci бозд ап кеп жылапты. Шал ботаны 1здеп тауып алыпты. Сонда eHeci билеп куаныпты. Ботасын ем1зшт1, ботасынын акылы Kipin, Ke3iH жумып уйыктапты.» Куй ж1бек самал боп желпщй Мураталыныц тЫ рейген Kipniri flipbi кагып айкаса бердь Курецкей бул тамашага жаны исшш, куйдщ аягын баяулата, баяулата узата бэсецдетш , irueKKe саусагы анда-санда тиш, талдыра узивдрш 6iTipfli. Улыныц уйыктаганын керш: . — Э бден уйренген. Ертек айтасыц, калгытып куй шерте- c in естш , маужырауын карашы. Э лп ацыз атадан балага жалтасып келедк Бул кыртыздыц б е е к жыры! Эр куйцпшц в з «Кдмбарханы» болтаны сиякты о з экем Белектщ, Му- зоокенщ «Ботойлары» болтан. Музоокелермен замандас Тш ендш щ , Тойтож а, Кдратурап... булардан баска да He6ip ерен куйшшерд! берд1 той замана! Солардыц бэр-бэрш щ е з «Ботойы» болтан. Мен де жаца е з «Ботойымды» тарттым. Bip куйшшер тынып калган келдей керштсе, б1реулер1 тамылжытып, ойнактатып, билетш ж1береди Кдйтып шертсе д е кыртыз баласы со л «Ботоймен» балбырап, кез Lain, т э т п дуниенщ кушатына енедь MiHe, жатыр 61зд: .1 батыр, 6eciKKe белеп койтандай... Ботой... Ботакан! Батанадан 6epri эцг1ме устш е К урецкей Ыкыластыц сал- макты, байсалды мш езш KicLak келбеттщ 6ip керш екен- ay деп ойлады. K ici ce3iHe ден коя бш удщ e3i екшщ б ipгиде кездеспейтш i3eT, сыпа касиет екен-ау деп тэты ойлады. Адамныц жан сыры, кею регш деп арыз-арманы шертшетш адамта шертигедь Бул п р л ж т е дэм дес, сапарлас болатын пенделер кеп-ак. Курецкей оларды кеп кердь К еш е сонау Ы стыккелдщ жарасындагы Талдыбулак.С арыка- мыш бойында керш ген манаптыц жалшысы боп, кой соцын- да безектеп, кезш ен сорасы арып,. аятына т к е н Kipin, ернж кун куырып, жалак eTin, ак тесекке бел шешш 6ip кун



жатуы мун боп ж ургенде де муныц бейшара халш керш, мацдайынан сипагандар кемде-кем еда. Сонда ол iiuTeri зарын шагатын ж ан таппай зарыгатын-ды. Элмегайып, 6ip пш рл ес ж ан керш се iund дертш кек запыран гып актарып салатын. Ж ецш деп, ceprin калатын. Кейш Жантайдыц дана- тына келш коргалап, ел катарына косылып, комыз, кыяк, чоорымен ж ур т алдына шыгып, курмет Kepin, ес жиды, коныр тебел дэулет курап, билер мен бектердщ, манаптар мен байлардьщ асы мен жиын-тойында, кудалык салтында, ж ай отырыс, мэж ш с-м эсл ихаты нда куймен кец1л аулады. Bip кулкынныц камы женделед1 екен. Ал, ж урек сырын KiM тьщдайды? Арыз-арманынды к!мге айта аласыц? Курец- кей кеципнщ кеж ш м ей келе жаткан 6ip кал ayы осы еда. Алраш рет ж узд есш , енд1 гана тищесш отырган Ыкылас оган ом1рл1к узецгш ес ж олдас, кияметтж до с секшдк К ець лш е раушан гулдеп, калткысыз сыр козгады, 6ip жазылып кал ды . Ыкылас бай болса, мырза, тере, улык болса, Жантай хан мен Ш абдан манаптьщ уйш е тусер еда. Буйтш жалгыз жарым ж урм ес те efli, тун катып, алые жолдан арып- ашып, ол жайнаган некерлерд атдосшыларымен дуб1рлетш, сэн-салтанатын тузеп, анадайдан с у с танытып келер еда. Оньщ курметже Жантай ханньщ иелшшдеп душм журт т ж котеринп, ише кызмет етш , булпнп, дурлжш калар е д ь Ом1рдщ ол багын жазбапты Д укенге де, Ыкыласда да. Б адса Куренкейлермен ол ж е т 1 атасынан тагдырлас жан боп шыдты. Солай екен. Сырттан: «Бейшараньщ тыртысуын караты. Ажал лебш ce3in келедд жануар. Айда! Итер! Куйрыгынан HTepin ж1бер- mi!» деген с оздер угылды. Т ертбак кысык коз ж1г1т жэне 6ip ж ас бала екеулеп суйрей тартып eciK алдына аркардай Tin-TiK, куйрыгы тегенедей, тадтайдай жоны жылтылдап, кез1 шоктай жанган коцыр тебел iceKTi экелш, бата тшеп, колдарын жайды. Курецкей д е колын жайып: — Кане, Ы кылас!— деда. — Эумин!— деп бата берд1 Ыкылас. — Эумин!— деп кайталады Курецкей. Ж лпттер iceKTi жетелеп, кете барды. Сонан с о д Курец­ кей сапырып тапл 6ip рет кымыз куйды. Ол ойланып отырды да: — Т ун д е мен ж е н сурасып, сусын 1шкен кас кагым сэтте 6ip ж айга тац калдым. С екемш ш ку ж урек flip ете тус- кендей болды . Ер балаша кишген жазганныц кыз е к ен » тунде-ак сезгем -fli. Ойда ж окта ж азатайым атьщан айрылып- ты. Т ун кезген кара ниет каракдиылар атын Tycipin альтты 156

еген с езщ е журег!м езинп, K03i ж аутач каккан елистщ [агындай урей кушагында д1рЫдеген кыз, о, тоба, маган iip турлi А кмеердей керш геж . Бул 6ip. Екшшщен, жатуга йналганда ж ечген маган ымдады, «Т есек-ri кайда са- им ?»— деп. Мен саскалактап: «К,онак уйге сал!»— дед1м. Ген кызга 6ip, 6i3re 6ip карай берд1н ынгайсызданып. l(Hci3 тымырайган кыз карсылык еткен ж ок. «Э, осыныц OHici калай, Ыкылас»,— дегендей сауалды козгады. Ыкылас б1разга д е т и уидей алмады. — А к м еерге дейЫ з б е ? — дед1 Ы к ы л ас 6 ip турл1 калгы п teTin, к ай та оя н ган ж а н ш а ацы ры п. — Ио, Акмеерге уксайды. EKeyi ш т е й езд1-ез1 эр килы ойга K erri. — Аты колды болды де, Ыкылас. Ыкылас к е н ш а з гана бас изедь — Алыстан кандай жау келед!? Тоба! Ниет1 арам 6ipey- aiH канды ш едгелш ен кудай сактапты бейшараны. Эйтпесе ж елеп желмлдеп турган бойжеткен. Элден соч Ыкылас: — Эл! тшге келгем1з ж ок ,— дедь — Атты алган налет! элде ж алгы з болды ма? — Солай да шыгар. Не м еш ц келш калган 4y6ipiMfli е стд а элде ат колыиа тиген со ч сол олж а деп тартып женелдк — Колыда кус кондырган шыгарсьщ?— деп окыс сурап калды, осы ceaiHe e3i ычгайсызданган К уредкей. — Ж ок, Куреке!— деп жымиды Ыкылас. Сырттай б|реуд1ч даудырласа куле сейлеген yHi естищ ь — Э, Бугыбай екен гой,— дед! К уречкей куанып,— Ш аб- данныч ж И ть Жылкышы. Сол сэтте: — Ассалаумагалейкум!— деп е м иыгына eKi Kici мш - гендей ipi б т м д к кара торы, жылы ж узд ! ж йзт Kipin Эуел! ол !зет жолымен терде отырган коиак Ыкыласка кол бердк одан Куречкеймен амандасты. Куречкей: — Есен ж ур ан бе, Бугыбай?— деп ж ен сурасты. — К удай га ш уюр, К уреке!— дед! ол дастаркан ш етш е отырып жатып. — Н е т!л бар? — Бетен сез жок. — Малый ит-кустан аман ба? — Аман. — Кекойрокка кашан шыккалы жатырсындар? 157

— Х ан тапжылар ем ес, Ш абдан эл: Верныйда. Bipaa- дан 6epi ат жаратып журм1з. — Иэ, иэ. Жантай ойсыз емес. — К екойрокха каксал биелер каша бастады. — Ж ердщ отын б\\лец\\ де жануарлар. — У ш -терт кун болды, шннде с в д щ е м курен бие бар, 6ip yftip жылкыны Кекойроктан зорга кайырып келдж. — К,оцы калай екен екеушщ? — Аска соям деп едадаз, солай рой? — деп Бугыбай кайта сурады. — И э, иэ... Кдтарынан eKi жыл кулындамай ж ур exeyi де. — Болмайды,— деп басын шайкады Бурыбай,— eKeyi де союга жарамайды. К,азан ат сиякты exeyi де артык кон жимаган октаудай ку бедеудщ дэл езк Тек жайнандатып MiHin ж ур се, сулу, ж узж тщ кезш ен етед1 кургырлар. Куренкей л езд е сынды. М унайды. Муны сезген Бугыбай: — М енде карны ж ер сызган ала бие бар. 0 3 i коренде мал, таи каз1р е м елщ ен кем шыкпайды казысы. Бурнары жылы бугылардын тойында курестен алган 6ip yfiip жылкым бар ед1 гой, оны ханга коскан «косымшам» деп 6ip-aK жылда куртыппын. Ханымыз Верныймен exi арада тынбай шапкылаганда 6i3re де онай тид1 ме, берд:к кой аузымыздан жырып. Сол жылкыдан калган тобан аяк 6ip кур ат бар. 0 зщ 1з «туйедей ipi екен» деп тандана беретiH кызыл ат, сол екеуш сойьщыз. Ол жен1нен кам ж ем еш з!— деда. Куренкей муцайган Kyfii басын изеп разылырын бшд!рд1. — Б аяп>1 Байт1кт1н уЙ1ндег1 болган окиганы бшесщ. — Б1чгенде кандай! — С ол Д укен агамыздыч улы — Ыкылас iHiMie келш отыр. — Е, улкен конак екен бул Kici. Улкен конак!— деп Бугыбай Ыкыласка кул1мсЧреп карады. — Ыкылас кобызшы! EKeyiH замандассын. — Ж аксы, жаксы. Сарыаркаданбыз ден1з. — К,ашан келд1 бу л Kici? — Тунде. — Зам андас Ыка! — Ы кылас,— дей 6epiHi3,— дед1 Ыкылас та жылы шырай танытып, бул 6ip комей1нен кун кершген ашык, тура сезд1 ж!г1тт1ч K icuik келбетш е кызырып. — Ж ок , эз1рше Ыка дей1ншй Апыр-ай, неше кун ж ур- Д1Н13? — К,она-кона жарты ай журшш н. — Асыкпай? — И э, асыкпай. Ж алгы з вз!м кайда асыгам?

— Дегенмен, мыдты екен атыдыз. Бел1 6epiK, ciHipjii, уздщ малы да жануар,— дед! Бурыбай жылды баласына ызыддыш далпын адгартып. — Умытпасам, тунде 6ip с езж д е Ш еж е сыйлаган ат е д т бе?— дед1 Куредкей. — И э,— дед! Ыдылас. — Ш еж е?— деп дайта сурады Бурыбай.— Кай Ш еж е? — Акын Ш еже! — Иэ, иэ... 0 з Ш еже! Солай дед!з! Аруакты адамныд 1Кыласын Kepinci3, Ыка. TeriH болмадыдыз! Ж адсы ырым, садсы ырым! — Куреке, осы Ш еж енщ тупк! атасын анада 6ip таратып :Д1Н13,— деп Бурыбай Куредкейге бурылды. — Ш еж енщ Heri3i Таластагы (издщ сарулар. Сарудыд ш ж де дасдатабан! 1лгер!нде Абылайдыд мына етектеп Жайылда жасаган 6ip шапдыншылып>шда д е п тут!н дыргыз >лжага т у с т кете барган. Есту!мше, К екш етаудан басталып, 'арыарданыд езегш дей, жулынындай боп тутасып, 6ip-6ipi- |мен уштасып, сонау Улытаура дей!н созылып жатдан ел »!шше таратып, орналастырыпты дыррыздарды. К еле-келе :ол дыргыздарга Абылайдыд кеды! толып, оларра имандай сенш eTinTi дейд!. Сол эр елге, эр руга сщген дыррыздыд 6ipi «Абыгай дыргызбыз», екшшкп «Куандыд дызрызбыз» не «Каракесек дыргызбыз» дейд1 екен. Ал, осы дырдыздардыд |!аздаган бол ir i жалайырдыд андас руына ciflinTi. Ана жылы [осы елге Ш одан мырза келгенде сол дыррыздардыд нобайы 1ек1 болыс ел дед!. I Yuieyi 6ipa3Fa дей!н унс!з далды. У н а здж т ! ауылдыд бар ит!н абалатдан ат fly6ipi бузды . Сиыр муй!зден!п, д е д - Iгелене донган ауыл у-ш у болды . Итпен коса бала-шаганыд шулап доя беретш эдет!. К уредкей мен Бугыбай едксй1п ip- геден бэрж кердд Басында шолтаддаган дысда нодтасы бар 6ip дулын niuiiHfli сем !з торы дасда ат булты д-булты д eTin ж ам - басынан бурылып, eKi жадынан б iрдей дусырмалап дуран ек! ж!г!тт!д эбден мысын дуртты. Агып бара жаты п, к1чт тодтай далады flip-flip eTin, даладтаган eKi ж!ггг агы ндаган б е тж д е ете шырып, бодтап, аттарын кос екпеге тепкшеп, дамшыларын yfli- pin, дурыдтарын ербеддетш дайта дайырылып дуып кеп бередь Ауыл imi ош ад басында шашылып бурдыраран кулден дара боран боп бурдырап Kerri. Торы дасда ат eKi уйдщ арасын- да сум ад дадты. — Ой, мына екеуП— деп тктенд! Бурыбай. — Ороз бен Мамыт кой мыналар,— дед! К у р едк ей,— HeFbin шырдыратып дуып ж ур бул LuipKiHfli? Ыдылас та !ргеден далага кез салды. 159

Тан алдында бул екеу| маган: «Тунде кашып бар» жаткан мал е к е н » ,- д е п э к е л т косып ед! буп ат дед1 Бурыбай. — Калай, калай?— дед1 Куренкей. — Кай ж ерден устап алранын б и м е д 1м. К,оскан заматт^ жылкыдан белек жайылды. Танертен оган Сазаныц кез1 кадалды. — 1мм... Сазанын? Куренкей туда бойы кус еттенш мына сезд ен секем алып Ыкыласка карады. Ыкылас лэм-мим дей алмай, Куреч- кейд1ч езш е кадалды. Куренкей: — Бурыбай, токтатшы мыналарды!— дед! кобалжыган Калай токта деймщ . K erri, эне... Акыры ауылдан Куып шыкты. KeTTi. Куренкей отырып: — Конагым тек Ыкылас кана емес. Тары 6ip бойжеткеш- Mi3 ба р ,— дед1 эр с езш тереннен тарткандай, суырпак- тап, кинала сейлеп. — И э,— деп Бурыбай да селт етш зейш койды. — Ол 6ip жолаушы кыз. — Иэ. — Т унде Ж олбулакты д жолында атын аударып алып... — Атын? — И э, Ар жарынан келе жатып Ыкылас шыркырап жы- лаган кыздыч уст1нен тускен. Бер жагынан Актузге жорт- кан Б эйеке д е к ез1гк т. — 1мм... Кы з кайда?— деп Бурыбай Ыкыласка 6ip, Ку- рецкейге 6ip мазасы здана карады. — Конак уйде жатыр. Эл1 дурыстап т1пдескем1з де | жок. А н-тач боп отырмыз Ыкылас екеум1з. К ай елдщ кызы, | оны д а б1лмейм1з. Т у н ортасы ауа келдк байгус бала жы- лап-сы ктап enciKTi боп , ypeani боп калыпты. б зш щ ж урег1 ауыра ма, Tyci кулдей бозарып, талыксыранын сезд1рмеген боп киналды 6ipa3. — MiHreHi кандай ат екен? — Айттым рой, aai с езге келген жокпыз. Тунде 6ip тостаган кымыз iurri м е, iumefli м е, капалы жуз1Н керш 1штей тындык, ертен кудайдыч кун1 бар рой деп. Енд1 т1вдесерм1з. Ж енгеч бш ер мэн-жайын. BipeyfliH асау тайдай булрактатып, була гып ecipreH баласына уксайды. Казак, кыррызда улга зарыккан ж аидар ырым рып, кызын ер балаш а KHiiiflipeTin эдет1 бар емес пе?! 0 3 i ер балаша кишген. — Мен каз1р келем,— деп Бурыбай тыска шырып кетть — Б ул батыр кайда тартты? Ойланып калды гой,— деп 160

,'цкей ецкейш iprefleH сыртка коз салды. >¥гыбай жел1 басында шуылдаскан эйелдерге карай бара ,ip. Ол желire барды. Курецкейдщ эйел1мен сейлесть ■нет кадала сурады, басын изедь Bepi карай бурылды, а барып б1рдеме десш, тез-тез басып, элденеге басын кап, уйге келдк - Иэ, ж ай ма?— дед1 Курецкей, жузшен iurreri аласапы- кобалжуы сез Laген Бугыбайга барлай карап. - Е, ол жедгей екеум1здщ 6ip купиямыз, эншейш,— деп :бай зорга-зорга кулген болды. .уредкей оган кымыз усынды. Бугыбай epHiH рана ти- де сулык, енжар куйде: - Жаксы, Куреке. Алыстан ат терлетш келген конак •ыз а зд щ рана конарыцыз емес, елдщ конагы. Мен оз!м м т аг а,— деп орнынан турды.— Ыкылас шаршап келдк алсын 6ipa3. Ар жанян ез!м1з бшем!з. Бурыбай колын кемрегш е басып, шегшшектеп уйден шы- кетть К,ыз кос жастыкты кушактай кыскан куш узак eKcifli. :шай айласы курып не дерш бшмедь Не деп жубатады? ; 1штей eruiin, кез1 жасаурап, кызды шашынан, иырынан шп кояды. Bip кезде оны не куд'рет билед1, ол еркш, ыл сойлеп KeTTi. - Мен де сендей болгам. К,ыз тьпеп сыртта. Кудай ба- I ды ашсын,— дед!. К,ыз жас жуып албыраган алма жузш Кдншайга жалт 1зш, кос жастыкты кушырлана кыса Tycin екс i/pi, уЫгседь зшай саскалактап алдындары кесеш алды, суып калган чын тегш, кайта куйды. - Ж ылама, айналайын! Тещщц тауыпсьщ! Мырза жйчт и мунда ел таппай, жер таппай экелген жок, айналайын! оеу кандас боп туысып жатады. Курецкей мен Ыкылас- : ниет! 6ip жан. Сонау Сарыаркадан ш ы ры п, ез1нд1 тауып, .парды б1здщ уйге экеп тастауы тегш бе, айналайын? ыркама. Ж атсынба 6i3fli. К,азак, кыррыз о бастан 6ip ан! Кыз: — А? Сарыаркадан?— деп жастыктан басын жулып алып ншайра жас толы к ез1мен т е с т е карады, гулдей улб1реп, ■iciHKipereH ерш болар-болмас flip-flip етедь - Иэ, Сарыаркадан,— деп кыздыц ертеп бара жаткан ■нарынан тайсалып, кезш тайдырып томен карап шай куя Pfli,— шай immi, айналайын. К,ыз енд1 кос жастыкты е м жарына сыргыта салды, селкос

тунжы рап, алдындапл кесеж алып 6ipa3 отырды да. 6ip-eKii рет урттады. — 1р1М1шктен, бауырсактан ал, айналайын, узак жол шар-| шаткан да шыгар. Кыздыц басы шынылдады, ею шекеЫ солкылдап, eKi кезшщ xy6i тартты. Ол дагдарды. Ke3ine Ыкыластын кескш-кслбетз булыцгыр елее боп кершдь «Же-ri тунде кайда барасын? К,аскыр жеп кояды. Ж эне адамнын каекыры одан да жаман. j Мш! MiH, атка!» Бул Ыкыластын жалынышты уш едь Ж урен дуре-дуре согып кыз нитей толкып: «Ыкылас... Ыкылас»,— дедь Тунде катар салынган ею тесектщ 6ipiH Ыкылас уйд1ч 6ip ж ак ipreciHe суйреп белек апарып салды, Кдншай eKeyi сыбырласты. К,аншай ж уripe басып уй1нен барып шымьидык экеп тартты. Шымылдык imiHfle кобалжып, коркып кеп отырды. Одан уйыктамай койды... Ыкылас: «¥йыктадыч ба?»— дед!. Оган ун катпады. KipniK имей какшиып, тан салкыны бшш- генде гана талып уйыктап Kerri. Осыныц 6ap-6api кез алдынан 1 eTin жатты. Ол тары да «Ыкылас» деген сезд11штей кайталады. j К,ыз жуз1 жылыды. — Атын к1м, айналайын?— дед! Кдншай да енд! мулде epKincin. — Кемен? — О, коки, бул жерд1 де Кемен дейд! мына кегендж казактар. Ал, 6i3 Кемин дейм1з... Е, айналайын, эке-шешен I бар ма? Кыз курешдь Каншай кипактады. Сауалына жауап бол- мады. 1лекерге кеп калган энпмеш y3in алмайын деп саскалак- таган Каншай: — Елin кай жерде, efli?— дед!. — Кеген жагында. — Е, алые болмады. К.аркара жайлауын коян-колтык жайлайтын казак ауылдар екен гой. Ыкьиасыц азамат! Сары- аркадан Кдркарага аскан кандай ер! Кемен басын жайлап кетерд!. Шарасы кен кара кезшен ептеп м уч сейид!. Ж узшен рауандап аткан тан нуры тара- гандай боп: — Женеше!— дедк— маган 6ip тостаган кымыз 6epini3mi! — Е, айналайын, каз!р. Каншай артына жалт бурьиып, бетш ак дэкемен жапкан мэймшдеген шараны алдына алып сапырып-сапырып, буй1рл1 улкен сырлы тостаганга куйып, жаны калмай ыкьиастанып кымыз усынды. Кемен тостаганды мелтидете устап, кымыз- ды сыздыктата, ун!н шыгармай, асыкпай iurri. Бос тоста- ■\"•ы Каншайга 6epin жатып: — Солай, женеше! Енд1 бул бала кейшндеп шолжын 160

ызга к.ыздыц дейлегш эделщ1з!— дедь — О, доди, садага жаным. Садага! Зедетщ болайын. Зеке- |ц | К,аз1р ,— деп К,аншай шымылдыдтьщ тер ж ад басына nin койган турл1 туст1 ад саррыш шэш кейлекп алып, Ке- сеннщ алдына жайып керсете бастады,— Келш боп тускенде >сы кейлекпен делin ем, айналайын. Ырым рып тырып дой- ■ам. Дэл сенщ жасывда диш ед1м. Ол кезде мына дызыл, ,ек, жасыл гулдеpi жайнап, дулпырып туратын. Содан 6epi юше жыл. Тозды. Тозбайтын, рещ бузылмайтын не бар. де тозады, тэн де тозады, жер де тозады. Осыны дне ур, айналайын, ертен кейлед тнспрш берем. Осында Разад деген жер-дуниеш дуртдан сусылдад базар- иы бар. Кездеме, шай-дант экеп берем деп бием1зд1 ал­ ан. Эне, м1не, деп аягына отыррызбай жур. Кездемеш содан ■лам. Кдлайда алам. Ен болмаса ез дызына эз1рлеп жур- •еш бар uiMFbip. К,олы алтын Сэбира абысыным бар, кейлект1 сол Kicire ткк1зем. Адмеерд1ц бар кшм1 сол кюшщ долынан ш ырып жатады. I Солай, айналайын, дане, диш дерни. Кемен орнынан турып, дейледи бойына елшеп керш, жы- мьщ eTin шымылдыдтьщ iujiHe Kipfli. — К,алай еден, айналайын? — Дурыс. — Мен де 6ip дезде дэл сендей талдырмаш ед1м. — Жедеше. — Иэ, айналайын. — С13 сулусыз, э? — Мен бе? — К,ой,— деп Кдншай дудды 6ip айнаньщ алдында ез бейнесш e3i керш шаттанып тургандай езгеше 6ip назды унмен дысыла кулдк — Жецеше, айнаны бере турыцызшы. — Кайда ед1? Е, дерегенщ басында тур еден. Мше. Кемен шымылдыдтьщ шетшен жалт eTin 6ip керщш, айнаны алды да узад таранды. К,аншай: «Ыдылас алып дашып делгенге удсайды»,— деп ез ойын ез1 мадулдады. «Жод, бул тегш журю емес. EKeyi де тед еден, тэщр досдандай. I■Алып дашып келш отыр». К,аншай жуз1 кул1мс1реп, тэтт1 диялга берищк б зш щ жас дез1н, осындай 6ip сэтш есде алды. Кемен шымылдыдтан сызылып дана шыдты. Тацгалраны сонша, Каншай «Мше, мен осындай жанмын!» дегендей езше мелд1рей дадалган уыз бойжеткенд1 дез1мен iuiin-жеп барады. К,ос етед ад capFbiui гулд1 дейлед. Кенетоздыпл сезш ю йдь аягыньщ ушына дейш тегшш, б!лектей жуан дос 163

бурымы тобыгын кемш тур. EKi самайында балапан шашы улпшдеи ширатылып, од жад бетшдеН eri3 мед мэрмэрдей алоырагад реши ашып, улб1реген хас сулудыд дасиетш та-; нытты. К,ыздыд Тула бойыдад раушан гулдщ жупары аддыды.! Кемед дастаркад шетше дайта отырды. Каншай да отырды. — Ж едеше, Ж адтай шал деше жаста? — Жетшсте. О, поди, шал деме, айдалайыд,— деп Каншай 03 аузыд e3i басып жан-жагына жалтадтай дарады, 6ipey-' Mipey ecTin турган жод па дегендей. — Адмеер ше? — Отыз екще. Кемед кез дуры шыдыраудан жылтыраган буладтай те- реддей Tycin: Соц-Квлдун башы салменеи, Солкулдап ыйлап баратам-ой, Солуган Жантай чал менен,— деп сызылта эн салды. — Ии, доди, айдалайыд, айтпа бул энд1. Айтпаганыд жадсы. Кемед энд1 созбады. — Эке-шешед дай жастагы адамдар?— дед1 К,аншай. — Ж од,— дед1 Кемед. KexipeKTeri лыксыган xypciHic б1р-ад лад ете тускендей болды. Каншай twih TicTen алгысы келд1. Ацдамай сейлеген1не дысылды. Калай андасын, б1реудщ зарын 6ipey далай бшед1? I' К,алай? Бул дел-сал дуйзел1ст1 сэт екеуш тагы динады. — Нагашы эжем осы Чод-Кеминде дуние салган. — Нагашы эжед? Осы Чод-Кеминде? Осы ауылда ма? — Осы ауылда. — 0з1д алые болмадыд гой, айналайын, дурыстап жешнд1 . айтшы,— деп жалына ун датты Каншай. — Батма эжем!.. — Т эу т... сыныдшы Батма эже ме? — Иэ, жедеше. Шешем меш осы ауылда туыпты! — Ии, Батма эженщ дызынад тудым де. Е, айналайын, Батма эжен! к1м бшмейд1, 6api б1лед1 осы елдщ. «Мен1д долым емес, Умай ананыд долы»,— деп толгад дысып, динал- ган эйелдерд>д денес1не долы тисе болды, аруапл долдап аман-есен босанатын. Жарыдтыд ауырмай-сыздамай б!р тунде кез жумды. 0зш !д сэуегейл1к дасиет1 де бар екен. Кун райын айдыд туысынан 6Lnin, жулдыз санап, жаз далай, дыс дайтед1 — бэр-бэрш айтып 6epin отырады екен. Bip кезде бул Kici шалымен exeyi Талдыбулад жагында ханныд малый баддан жатадтар екен. 164

— HaFauibi атам боранда малмен 6ipre ыгып елшть — Ии, айналайын, 6ip eMip foi”i е к с т п етш жатдан, эн- — Сонан сон Ж антай шал эжемд! осында xeiuipin экелштк Гешемнщ аты — Тоты! — Ии, бул ауыл Батма эженщ Адтотысы дегда ылги. ул Kicuiepfli б!зд!ц уйдеп агац жадсы бшедь Мен тускел1 ; он eid жылдыц жуз! болыпты. Батма эже дайтыс бол- шда менщ жада тускен кез1м. К,азасына бара алмадым. оп у-шу болдан жод дейд1 улкендер. Кызы, куйеу баласы eaim i деп естщж. Мше, содан 6epi Батма эже Hi еипйм ;одтаган жод. влд1, eurri. Е, айналайын, сол кгсшердщ жур- агымын, калган жалгыз туягымын де. Сырттан 6ip эйел Kipin, К,аншайдыц Кулагина элденеш ыбырлады. К,аншай оган: «K,a3ip... даз1р»,— дедь — Сэл дисайып демал, айналайын. Уй Tipfliri гой. Мен ip айналып келейш,— деп Кдншай киыла OTiHin тыска шыкты. Кеменд1 ой басты. Ел шалдыган шалгыны мол Кардара жайлауына ке л л .онганды. Кемен онда жетже толган-ды. Ж урт бие байлап, к боз уйлер TiKTi, дунде ойын, дунде сауыд дурып, «О, (.ардара! К,айран К,ардара!» д е с т дуртреп жатдан-ды. Экес1 Пса 6ip KyHi: «Мен Кемешм ушш Тодмодда барам. Онда (улкен базар бар. Кемешме койлек экелем! ETiK, ер- гокым рделем!»— деп Kerri де далды. f*Keci 6ipa3 кешжть Кемен сагынды. Ауыл ipreciHfleri Шалт >беге шыгып алып, узын дара жолга, Ш айтансай жадда сарыла дез TiKTi. Ulemeci Де шггей мазасызданып аландап журдь Кеш батады. Тун KepneciH дымтайды. Кемен коз шмейдд Шеше-ci де ояу. «Е, жасаган, от басын аман дыла гор»,— дейд1 элс!н-элс!н. Кемен yHci3 жатдан куш диялга бершедь «Ага, маган не экелдщ?» «О, дулыным, саган Тодмод базарын тугел Komipin экелд1м!» «Керсетпл.» «Сусар берж, алда, шолпы, дос етек кейлек, сырга!» «Мен дыз ем естн рой!» «Е, дулыным, онда муныц бэр1н Мусаньщ сэры дызына 5ерем1з!» «Бер!» «Саган домбыра, дамшы, дыргыз epiH экелд1м». «KyMic ер ме?» «KyMic ер». «Ертте, дасда тайга», «О, дулыным, грттейш, ерттешн. Каеда тай асау емес пе? Жыгып кетед! гой». «Ертте! Жыгып KepciH, атацныц Kepi!» «Кыргызша бод- гаганынды дашан доясьщ осы!» «Нагашым дыргыз да!» «Е, Атаке батырдыц жиеш екенещ гой жецшмейтш! Койдым, дой­ ным!» «Экел, дасда тайды! Т арт алдыма!» «Е, хан мен батырдыц жиеш, дулдыд!» «Каеда тай даяр», «Экел, дамшыны!» «Кайда гарттыц, батыр?» «Айга тарттым, атацныц Kepi!» «Айда не бар, дулыным, онда ештеме жод дой!» «Айда айдан сулу дыз бар!» кЭ, солай ма?» «Айсулу дыз бар! Каеда таймен ушып барам 165

да, алып келем Айсулуды! Айсулу болады келшшепм!* « кулыным-ау, тойга не соямыз?* «Алдында жатыр гой, тау сыймай шуркырап! Байдын жылкысын соясын!» «О , кулыны! тарт ендеше Айга!» «Кетпм!» Каска тай K63i жайнап, KiciHen ж1берт аспанга 6ip-a атылды. Ею колтыгындагы ею канаты жазыла бередц жазьи береди ' Кемен сэл басы айналгандай боп кезш жумады. Далад ат fly6ipi естиюдц ит уреди «Агам! Агам келдП»— деп Кеме устшдеп KepneHi лактырып тастап, тура умтылады eciKK карай. LUeuieci де cypiHe-кабына коса турегеледи Ekeyi ан-та боп 6ipa3 турады. Тым-тырыс тун. Ешюм жок. Есжтщ алдынд Мусаныц шокандаган аксак аты. Кемен KG3i жасаурап курсшедй Illemeci желкесшен тскеп аркасынан кагып, Кулагын, бетш сипалап, KOKiperiHe кысып кысып кайта жаткызады. Шацырактан енд1 Ай да KepiH6ei калады. Тек, тек сонау тунжыр кокте 6ip жулдыз, eki жулды: жылт-жылт етедй Кейде ол кершбейдй Кемен кезш укалап кек жузше кайта кадалады. Ж улдыздар жылтылдайды. — Уйыктадьщ ба, кулыным? — ЭЬе, уйыктадым. Уйыктап жатырмын, апа! IUeuieci epiKci3 жымиып, макпалдай жумсак, уян унмен: — Кенколдун Кызылжарыменсн, Кербендср втвт малменен. Кейиште кетш баратам-ой, Кемшсйген Жантай чалменен,— деп тынык тунд! мунды энмен тербейди Шешесшщ баяу сызылткан энше манаурап калгып бара жаткан Кемен селк етш: — Апа, Жантай жаман шал, э?— дейди— Мен оны каска таймен суйретш, Койкаптагы айдайардыц алдына апарып тастаймын. Куйрыгынан кагып, 6ipece жымиып, 6ipece камыга ьщыл- даган шешесшщ осы 6ip таусылмайтын узак энше экесшщ домбыра ызыцы косылгандай боп, Кемен 6ipa3 уназ тыншып, кайта децбекш т, одан шэп 6epin шешесшщ кос емшегш кос колдап устап, оган тумсыгын тыгып, кезш жума мешрлене иккейдй Балбыраган ып-ыстык емшек екйрентт: — Апа, ем1зшП— дейди LLIeuieci емшепн аузына сала кояды. Кемен тырс еткен дыбыска кулак Typin елендейд1 де жатады. — Аг^м тартатын энд1 айт, апа!— дейд1 емшектен аузын алмай былдырлап. — Ай да батты. Ж улдыз кершбей калды. Аслан уйыктады. 166

г калгыды. Ботакан кулыншак кэлрыды... Бэр-бэр! уйык- [ы, сен'де уйыкта, кезпцп жума койшы, кулыным. — Af3m тартатын энд1 айт! Kipniri KipniriHe шалыныскан uieuieci шаршаулы куй!мен: — Алдей-алдей, кулунум, Капсалакда туулдун. Бай-манапка кор болду Сенин тууган уругун,— п y3uiflipe береди Кемен кошаканга уксап шешесшщ емшегш тумсырымен р т т кояды. Бул «айта бер» дегенк — Алдей-алдей, куулунум, Армандуу кунде туулдун. Акмактарга кор болду, Сенин тууган уругун. Алдей-алдей, ак бобок, Эмчек соруп кыйнабай, Уктап калчы жат, бобок! Кемен кунде осьшай калжырап уйыктайды. Тары 6ip ымырт уй!р!л!п, кызыл жалкынданып кун батты. Кемен кундепсшше Шалтебеге шырып карауыткан алкапка арыла карап отырды. Б ip кезде дурмектелш 6 ip топ аттылы лыга келдь Кемен Шалтебеден жуг1ре Tycin: «Ага! А-ка-а!»— реп кушарын жая умытылды, Экесм келдк 0Keci жаны калмай компаддап ала коржыныньщ аузын шггы. Bip басында те б е а кызыл баркыт сусар 6epiK, кумк: дг.сырмасы жалтылдаган жецслз кызыл макпал камзол, кос :гек ак шаш кейлек, кумк: алка, кум к шолпы, cipici жезбен фнектелген бшк екше кызыл ет!к. — Екннш басын аш!— дед! журесшен отырып эм!рш жур- 1зген Кемен. Экес! коржынныд екшил басын ашты. — Бул апацньщ кшмй Кемен ушып турды да, езше экелген базарлыкты колымен ■ускап: — Мен кыз емесгин! Мусаныц мурынбок жылауык сэры -ызына бер!— дед!.— Маган не экелдщ? — О , батыр, токта! Токта! Сенщ базарлырьщ мунда!— ien снд! улкен капшыктьщ аузын шеше бастады.— Мше, ен!к!! 167

У зе н п а сынгырлап, кактаган ак KYMici ай нурына шагы- лыскан кш-юшкене кумю ер-токым. Кемен ер-токымга кызыга карап, кенет ек 1 колын шапалактап семрдк Bipece экесшщ, 6ipece шешесЫ ц бетшен алма-кезек ебед1 кеп. О, батыр, сэл коя тур ендь Мына 6 ip сандыкшаныц imiH ашшы!— дед1 экеси Ан-тац болтан Кемен сыртын былгарымен каптаган сан- дыкшаны жайлап ашты. Домбыра! — Бул домбыра ма? — Kepin турсыц гой! Мен неге кешйспм, бш есщ бе? Токмоктан api Эулиеата базарына бардым гой! — Бул неге сынык? — Ж аксылап кара, батыр. Куаныштан ж уреп лешрген Кемен сандыкшаны жерге коя салып, домбыраны алды. Шанагы 6ip белек, сагасы 6ip белек. Тагы ац-тац. — Мына ж ез б тезйсп,— деп экс а буктемел! домбыраны 6ipiKTipin курастырды да, тура тем енп саганагынан жез бше- 3iKTi сыргытып э к е л т тап киылыскан жерше мыктап беюттд Узындыгы кыргыздьщ комызындай epix агашынан ойып шапкан жеп-жецш кызыл коцыр домбыраныц imerme сау- сагы тиген! сол, ол зьщ ете туей. — Хош, кумштелген кыргыз epi, домбырасы бар. Ещц не керек? — Камшы! К,аптыц тубшен сабы кшк лагынын ак сирагынан жасал- ган, лагыл тастармен зерленген жылапдай жш-жщпике камшы да табылды. Кеменнщ кез! жайнап кетть IUeuieci мэз. Экесшде Кемен камшыны ширата булгап: — Атацныц Kepi! К,а'ска таймен Айга ушам! Айсулуды экелем!— деп терт канат коныр уйдщ ш ш де api-6epi ал тайрачда. — Оу, батыр, Ж антай шалды кайтем!з? — Атацныц Kepi, оны каска тайдыц куйрыгына байлап, Койкаптыц уцпрш деп айдаИарга суйретш апарып тастаймын! — Акмеерд! ше? — Ол Соц-Келдщ аккуы! Соц-Келге апарып коя берем! Оган euiKiMfli типзбеймш! Кеменнщ э к е а терт аягы б!рдей ак, мацдайы ай каска, ту п кыжымдай жалт-ж улт етш кунге шагылыскан, кекип укщей улпглдеп, ойнакшып, билей басып, кез1 аларып ше- кес1нен оскыра карап, кулынша юсшеген куше унда ерке тайга кыргыз ердд ерттедк омырауына KyMic eMUiflipiriH жар- кыратып, шашакты куйысканын салды. 168

— Тулпар тукымы адамга yftip болады. Жуас болады. Кел, кулыным! К,ане, аягынды сал узедг1ге! Эп, бкмш да!— деп 8Keci колтыпянан демеп мшпздь — Е, кулыным, такымыц кутты болсын!— дед1 meuieci де кезше жас yfiipinin, колына камшысын устатып жатып. 0 x e c i тайдыц сулыгынан устап ауыл шетше жатектеп шыгарды да, 6ipece e3i жупре тартып, ел1рте алшандатты, 6ipece ойкастата, келендете ж у р п з т, шылбырын коя бере салып кызыгып, мактанып карады да турды. Ляды жоргага 6eprici3 кайыктай сыррыган каска тайдьщ жуастыгына кез! жеткен сод Кемен ерге сэл кисайьщкырап, узын жолдыд устшде кымызра балкып, киялра шомган мырзаларша жай рана сипай камшылап, изгш ш анда-санда 6ip карып койып 6ip кесем ж урюке салды. К,аска тай торпактан да, иттен де, уйшген тезектерден де уриспедь Эуел1 Мусаныд Уркиясы, одан кешн кызыл кейлеки уш-терт бала шуылдаса к ел т, каска тайды тамашалап, о жак, бу жарына шырып жуг!рюш журдь Б1рте-б1рте ауылдыц топ баласы жиналды. Кемен каска тайдьщ устжен кешке дешн тускен жок. Кецннде улкен шатак басталды. Гргелес отырран Муса аратайыньщ Уркиясы ал кеп 6ip адырасын. Кезшен жасы, быттиган шикиг сэры бетшен Kip жосылып, мурнынан 6 ofm агып: «Маган ер-токым э-пе-е-ер!»— деп есжтщ алдыиа оты- рып алып жер тепкшедь Кемен Муса агатайы мен екесшщ eri3 екенш бшетш. Кейде ол ез екем деп Муса агатайын кушактап алатын. Муса агатайы жуз1 жылы, кеп сейлемейтш, мшез1 туйык 6ip кодыр жан еда. Келе-келе Кемен екеуш тек ктм ш ен рана ажырататын болды. Bip жолы уйше кеп Kici келдь К,ой сойылды. Ет асылды. Кемен есж алдында балалармен ойнап журген-дк BecTeri Ke3i. Шешес1 оны: «Селима апад- нан ожау сурап экеле койшы»,— деп жумсараны. Селима апасы да ошак басында курт кайнатып отыр екен. «Апам ожау берсш, деп жатыр»,— дед1 Кемен,—«Ме!»—деп казанда буркылдаган куртты сапырран кушнде ожауды бас жагынан устата салды. Кемен шар ете калып, ыстык ожауды тастай бере уйге тура кашты. «Ойпыр-ай, ойпыр-ай, не болды жазган-ау?»— деп Селимара жетш барды шеmeci. «Шаян шагып алган ж ок па?» «Ана ожау рой» ,— дед1 Селима тук болмарандай безер т. LLIeuieci тип курмелш, айтарра сез таппа- ды. «Э, Селима... Селима»,— деп басын шайкап турып калды. Кеменнщ шыркыраганын, кып-кызыл боп кулд1реп куйген алаканын керш, конактар абыржыды, eKeci куййпп жер-кекке сыймады. Сол кун1 Кемен тушмен шошып, уйыктай алмады. Тун- нщ кай м езгш екенш бишейдь 6ip оянып кеткен сэтшде 169

экес-i мен uieuieci акырын сейлесш жатыр екен. — Осы уйге Kiri келсе жыны устайды Сэлиманыд. — Бэрщ эйелац. Эйелдйс пендешийктер1Ч жыннан кем емес. Мен жокта сен де б1рдеме дейтш шыгарсьщ. — Тун жамылып жатырмын, Иса, осыган 6ip ауыз сез айтам ба екем? Шамам келсе, жогын сезд1рг1м келмей, 6ip- демеш 6epin, бэйек боп кеципн табуга тырысам. Алганда кедип кел, Tuii шырын. — Муса ушш кенем!з, амал жок. — Из, 6ip Муса ушш. Кудай айырмаган eKeyitvii 6i3 айыра- мыз ба? — Елден де уят. Ауыл шетш шулыган кылады да жатады — Ж урт киш жаткан кейлектч мен де кием кейде жацар- тып, Сэлимага сол кушк! Ортамызда жаткан мынау куйж. — Ж э, болды. Куйд1рп екеш рас. Бэрш тере берме. Ж аксы адам жаксы, жаман адам жаман боп туады. К,удай езнпч кешрегше туйсж, акыл бермесе ы м . тузетед1 оны? Мусаныч соры да! Акымак ¥ркияны койшы, дэлдуц бала гой 33ip. — Сэлиманьщ т1л1 жаман, Иса. Осы сезд1 ук та кой. TLnre KOKTeri булт та азады дейд1. — Оз апач foh! Екеу'щ де сарыбагыштын кызысыц. Ty6in 6ip. Ty6i 6ip белше ме, кетке ме? К,удай берген мшез оран. Салима болмаса саган кез1гер ме едш? Кен. Кене бер. Кеч бол. Кеч болтан кем болмайды. Мусаныч менен жарты сагаттык улкещпп бар гой. Улкен ол. Сыйлауымыз керек. — Ж ок, Муса,— деп мырс e rri Тоты.— Екшдп туган бала улкен. Сен улкенан! — К,алай? — Баланыч калай жататынын iueiueci бшетш шыгар,— деп сылкылдап кулд1 Тоты. — Ал... — Екший TyFaH — сен! Жатырдын тубше жаткан бала улкен болады. Biphuiii жаралган ceHciK, Иса! — Есебш тауып Сэлимадан улкен болпян келед1 гой сенщ. — Койшы, Иса, улкендк™ соган-ак берд1м, улкендкш 6Lnin журсе. — Мусаныч газиз басы ушш... Сол ушш сыйла! — Баска амал жок. BipaK, мен сенен де коркам. Эйел C03in эйел котерер. Затымыз 6ip Fofi. Ал сен котере алмай каласыд ба деп кауштенем. — Ж э, жэ! Мен де елен кылмай, ест^меген боп алдап- сулап журмш гой тезш. Муса кешмесш. Мусаныч сагы сын- басын! по

— Кеменнщ журег! осыдан бастап муздаган-ды, Жек пе­ ред! Солиманы. К,оркады одан. Сол жылы ж аз ортасында Шайтансайда отырган кыргыз ауылдармнда кен алдапда сыймаган галамат кокпар болды. Кекпаршылар KeminTi гой десш ауыл адамдары елепздь Кемен Шалтобеге шыгып алып, коз байланып карадгылык тускенше тагатсыз кутп. Алаулап ауыл оттары жанды. LLIeuieci Кеменд!- уйге зорга кайырды. Кайтпайтын едд «Жантай шал экетш далады»,— деп дордытты. LUeincci оган кымыз ш ю здд Ыстыд нан мен май жепзд! ептеп. Сонан сон аяк-долын жуып, эдесЫ ч узын шапанына орап ecinTin алдындагы туладда корпеше салып, соган шокитып отыргызып дойды да, 03i ет аса бастады. К,ымызга бой алдыр- ган Кемен есшеп калгиын дедь Кдлгыды. Ауыл уст1н ат дy6ipi естинп, кекпаршылар да келд|’. Са­ лима да ошак басында журген-дь Кемен дабырласа сей- лескен, каркылдай кулюкен уншн 6apiH ecrifli, б!рак ол онЪт туе екен деп ойлады. Kipniri nipniriHe матасып, уйды ж е ц т бара жатты. Тун баласына оянып кетш, оянып кетш, шешееннч ад мамасына долын салып, аймаласып жататын эдетд Кемен KeHiai ояу, коз! уйдыда долымен сипалап ш еш еаж н тесш !здеп, емшекде долы тигеш сол, долы жулынып кете жаздады. «А-а-п-а!» деуге тин келдд YHi бп-in, к е ге р т талды да далды. Элден сон YHi шид етш шин тарта: «Ко-о-о-лы-ым! А-па-а!»— деп шалажансар ьщырсыды. «Жат, сумырай!» Кемен кем- сендеп, K03in ашты. Шанырадда дарады. «Б1зд]'н шанырак емес!»— деп ан-тач болды. К урандь «Ж ат тыныш! Сумырай десе!» Кемен евдц бшд!, eiifli таныды Сэлиманьщ даусын. flip-flip eTin жатты да, «А-па-а!»— деп шырылдап ушып ту- регелш, тура дашты. «Ой, жасамай далгыр!» «Апа, апалаган» Кемен eni уш рет омадаса дулап, ез ушне ж у п р т Kipfli. Тас дарацгы Menipey тун. Ynci3 уй. EciKTeH торге дешн, терден есжке дешн сипалады. Билим жод. Салынган тесек те жод. — Апа! Ага!.. К,олында шырагы бар, бугжен-бугжен eTin Зэуре кемшр Kipin келдь — Айналайын, айналайын... К,оя гой, доя гой,— дед1 ол Кемешпн дасына отырып, ардасынан дагып.— Адан да, апач да ауылда. Анау уйде ет жеп отыр, даз1р келедь Кемен доймай жылады. Зэуре кемшр куйбендеп журш шам жадты. Уй imi жарыд болган сон Кемен жылауын дойып, тек KOKiperi дысылып екси 6epfli. Кемшр 03inme б1рдемен! куб1рлеп, хыеда шыгып кепч де, дасында Салима бар дайта Kipfli.

— Сумырай десе! К,арашы турш! To6eciH ояр ма ед1 езшщ! Не, 6ipey шагып алды ма с е т? Кемен кемп1рге тырыл а туей. К,ой, Салима, шырарым. Бала неме шошып оянып. — Мундай неме эулие болады, кудайдан сурап алгандай! — Сен сейлейтш сез емес, шырарым. Салима, кудайга кушршинк кылма. Иса мен Тотыньщ мойнына буршак салып журш-ак, кудайдан тигеп алран баласы. Кезшщ агы мен карасы. Осы мусэшрдщ езш кеп кермей-ак койдык, шырарым. Зеюме балага! 0з1нде де бала бар! Аруакты сыйла! Казак 6ocaFa- сын сенен бурын керген жанмын мен. Келген елщнщ ынты- магына, б1рл1гше кара, шырарым! — Агам... апам! Кемен Сэлимадан коркып, коз жасына булырып, кеудеа кеуш Kerri, журег1 дурс-дурс сорып. — Эже! Арама... апама апар! — K,a3ip... каз1р келедй айналайын,— деп Зэуре кемшр Кемещи кушарына кысты. — Тырп етпей отыр, yniimi emipin! Салима сегшген куш шырып кетть Зэуре кемп1р Кемешй етЫз арык KeKiperiHe кыскан куй1 туйе уетшде изеддеп келе жаткандай шайкап, э л аз сырылдаган уш мен кыргыз жылкы- шыларыньщ тунг1 энш ыцылдады. Конок тоого бутконде, Кошо чыккан шырылдац. Тару ташка бутконде, Жылкычы меиен коюндаш. Жанаша чыккан шырылдац. Бул энд1 де lueuieci кунде уйыктар алдында айтатын. «Аран да айтып жур, а, жылкы шпнде» дейтш meuieci танауы- нан 6ip шскеп койып. Кемен осыны еске алып жыламсы- рады. Ж урек дуреш н сезш отырган Зэуре кемп1р энш жалрай берд1. Шырылдан биздин шайкыбыз, Тунде келет уйкубуз. Аман болсо жылкыбыз, Эртсн канар уйкубуз. Шырылдан айтып жургондо. Конок менен тарууну, Жсп кетпесин жылкыбыз. Ана султан шырылдан. Мына султан шыралдан. Шып-шырылдац шыр экен, Жылкычынын ыры экен.

Зэуре кемшр Кемещ ц осы энмен сол т у т узак тербедь Т а нертен оянганда осы 6ip MempiMfli кемшрдщ ыстык, ку- шагында отыр екен. С ол кун1 кешшде уй ш щ алдына жапырлаган коп аттылы келш , торт ж1пт кере тартып турган кшемнщ устш ен экесш KOTepin алды. LLIeiueci де солармен коса аттан тусть — AFa! А п-а-а! — Кулы ны м!— дед! шалкалап жаткан экеск кул1мс1реген боп. С он да бицц, кеше кекпарда экеЫ аттан ж ы ры лы пты . 0K eci 6ipa3 куннен кейш атка кайта конды. Ж ылкыга шыкты. Кем ен Салим а апасы ж еш нд е Tie жары п tui каткан ж ок. Содан 6epi eKi жыл етй . Каска тай денен болды. | Тапл 6ip жолы той болды. Каптаган кеп аттынын ара- сында Кемен каска денен!н бултын-бултьщ ойнактатып, экей- Hin 6ipece он жагы на, 6ipece сол жагына шыгып, к е ц ш осе шаттанды. К,ыргыз аулында болган той кызыгын дуылда- са сез кылып, 6ipiH-6ipi аркадан кага мактаныекан жандардын тау-тасты жангыртып, тушч даланы йлкпицрген кулкшерше тан калды. Кекпарш ы лар Санташ тьщ уетш е шыгып алып кыргыз ауылдарына карай ж ел т г ен самалга тамы лжы та, шьщ- кузды ерлетш, эуелете калкыткан эндёрш косып, Талдысу озен1н1н тастай суына аттарын суары п, Кдркарага салтанатты шерумен кайтты. Булар ауылдьщ оты кор!нгенде эркайсысы жен-жеш м ен | ез уйлерше карай ат басын бурды. Кемен экей мен М уса агатайыньщ ортасында келе жаткан-ды. Ауыл шетшен шан- шун айкай еейлдй — Э , кайран б1здщ долы!— деп М у са агатайы ah ура курйнд ь— Тары KiMHin шанын кагып жаты р екен? Кеменн!н экей ундемедр Курйндк — вл1гщд1 FaHa кореш н, жалм ауы з кар! Булар анадайдан керш келедк eKi уйдщ ошагында от лаулайды, жалыны ж ал ац -ж ал ан етш . ETeri даландап eKi ошактьщ ортасында api-6epi ж ер TenciHin журген Салим а екен. Ош ак басында тамагы кырылдап, кокке карап ¥ркия боздап отыр. — Ж агьщ карысып, ж асамай калгыр десе! Обалын экене. Экене! Ж уртта калган иттей улытып койран экене. Экене! — Э , кебж ауыз Сэлима! М уса аратайынын каны карайып, yHi э л й з , ж асы п шыкты. — Барган жагынан кайтпасын экен! Обалын экене! Б улар ат басын уйге й р ей бергенде М у са агатайы: — К,ой, Сэли м а, сен каргаганмен мен елгем ж о к . Н е боп калды тары?— дед! унш кетерш. 173

Сэлиманыц колында солкылдаран ж ас шыбык. Сезге кона к берген ж о к, «а-а-а» деп жы лап, уш 6iTyre ай налган Уркияны долданып ура бастады. Сорлы кыз шыр-шыр eTin шалкасынан тустй — Сэлима! М у са агата йыныд даусы садк e rri. Ол Сэлиманыд колынан шыбыкты жулы п алды да, Уркияны орнынан котерш: «Ай- налайын Уркияшым, айналайын, айтшы маган бэрш ютешн, бэрш тауып береш н»,— деп бауырына кыса ушне шрдд Сэлима ош ак басында эл1 шапылдап, 031мен-ез1 жулынып, басылар емес. — Тапкан екенсщ отьщмен ойнап, кулщмен шыкканды! Тоты киед1 панбаркытты! Тоты жамылады ж1бек салыны! Тоты салады кумю бшезж! Тусында калы кшемй Панбаркыт менщ сынымды буза ма? Ж1бек салыга колыц жетпей ме? KyM ic бшезнс колымнан Tycin калып па ед|? Калы кшемд1 влгенде гана бет1ме жабасы д ба? Кеменнщ uieuieci дастаркан жайып, кымыз сапырып отыр, кезшде мелт-мелт еткен маржан тамшы д|р1я какты. Экес1 тостаганына уд1лген куш басын котере алмады. — М еш жарытпаган жалмауыз коймай жалгыз кызыцды корынтып, кершген немешд шуберепне жаутаддатып... шубе- peri... кейлеп адыра калсын, ез канымыз, вз жанымыздан жа- ралган бул адырап калгыр жанауыз кар, ана етек астынан пай- да болган Кем ен тэтудей болмады гой. 0 , елш дш гана кореши десе! Кем ен экесше жалт карады. Тостаганды енд1 гана аузына апара берген aKeci колы калтырап, ернш жымкыра бурш, танауы Keyin, eKi шыкшыты жиырыла Tycin, K03i жумылып: — У ай !— деп тостаганды есж ке карай атып урды. Орнынан барысша атылып 6ip-aK каргыды далага. — О й, ж асаган-ай!— деп iueiueci Кеменд1 кушактай алып, ж ук тщ тубше отыргыза салып, 03i ine тыска шыкты. Кем ен де i.aece ж уп рд к У й мадында ат аягы дурсшдеп Kerri. 0Keci атка MiHin алган. М у са агатайыныд eciri алдыд- да ат ойнатып: — Э й , М уса! М ен еститш сез бе eai, бул! Шыгар! Шыгар берГ сур жыланыдды!— деп айкай салды. — О у , не болды, айналайындар?! — Т ш ге, Tuire келщдер! — Сабы р , И с а , сабыр кыл! — Ой, кудайым-ой! — Ой, Сэлима-ай!— дескен ауыл адамдары эп-сэтте жи- нала калды flyp.iirin. Экес1 камшы yftipin, аты шыр кобелек айналды, тун шпн- де 6ipey отынга cypiHin, кулап, 6ipey ошакка Tycin кетп.

аяктап аспанга шапшыган аттан дашып ел шулады. I ер абалап, сиырлар еюрдй Ж алш ы лар аулы Kspi-жасы на I ypmxicin, ат устш де адырган экесш 6ipfle-6ipi тодтата ||ад ы . М у са агатайы унс1з калган куй1 уйден шыдпады. - Ел-ay, ж урт-ау, токтатыцдаршы!— деп шешеЫ жылап Iлнгенге жалынды. I Bip кезде: ] — Е , кара бет, ал шыктым! Бетщ болса, у р ... ур!— дед1 ла темректеп, ж ер тепсшген аттын алдына кеудесш Сур жылан! Экесш щ даусы жылаган адамньщ даусындай ащы ызамен кынып, кара тунд1 каре айырды. flip -flip етш шегшшекте- н Te6iHin, умтылып кеп калды. Сэлиманы тап желке ган кос колдап шап берд1 де, тулы п кетерген адамдай Hrire mipcHin, шалкая тартты, солай 6ipa3 cipecin, yHiH рылдата кылгындырып, он бшегше 6ip куш ак кобыраган лац шашын орап ж1берш, дырылдатып суйрей женелдь 0лт1рдП 0лт1рдй 0лд1 гой байгус! Оу, жарандар, жандарьщ аши ма? Жарандар?! К,албактап не icTepiH бшмеген ж ур т каекыр тиген койша ркхредк 0Keci eKi ошадтыц ортасында кулд1 буркылдатып, занды тецкерш , т е з е х т кулатып, uxerin жаткан туйелерд! >KiTin, абалаган HTTi, мец1реп жулкынган бузау, торпадты — >р-бэрш азан-казан дылып, жанына еш ю м д! жолатпай, жан ткеннщ зэресш алып, Сэлиманы олай суйредг былай суйредь т1рлж yHi б ш н б ей су куйган мес сиякты хркшдеп, •зыла туеш , жансы з суйретихе бердд. — Ага... агатай!— деп шыцгырды Кемен. — Иса!— деп Тотыньщ жан даусы шыкты. 0K eci efli денедей салаццаран Сэлиманы ез yftiHin алдына e.iin, атын ойнадшытып турып: — Адам тугих кудайдан ж аза ш ексёй де, енд! арманым од1— деп сылд eTKi3in тастай салды. Тыпыршыран аттын устшде экесшщ кезшен от жар- хлдады. — У ай , Б екет?— дед1 ол дайарлы унмен. — И э ,— дед! топ iuimeH 6ip жи-гг алга шыгып. — Ш экф , сен бармысын? — И э ,— дед1 екшхш 6ipey. — Ж ыгындар мына моланы!!! — Иса!.. — Исажан! — Иса шырагым! Bip ашуыцды бер! Иса! 0K eci жалына ун катып, шылбырына жармасдан пенденщ 175

6ipAe-6ipiH тыддамады. А т уст1нде жулкы нган бойы: I — Ж ы к мына моланы!— деп атына камшы басып, аспанра I I шапшытты. I Неткен сурапыл тун ед1 сол тун! А уы л дауыл coFbin вткендей дурлшш, адамы д а, ит1 де шулап кала бердк ею туйеш боздата булкшдетш, дара тун- н1ч койнына cinin кете барды. Уакыт етш жатты. Булар жарыктык нагашы эж ес1 Батма турран Сарыкамыш деген ж ерге токтады. ЭкеЫ келдйс саяктардын 1ргел1 байы Байбаланыч жылкысын багатын болды. Кеменшц ую байдыд бшк дуалды кеч корасыныч тубшде ж алгыз отырган-ды. Б у л 6ip гажайы п су л у 041р . EciKTi4 алдында турып Кем ен тау ж акк а карайды, оньщ иен жал пак енкп, сай-салара белшген боз адырлары сагымга белешп, да- риядай толкиды, К ем ен сол толкынды кушкысы келш, карлы- рашша канатын жайып, кегиирр сагым ойнаган тау етегше карай xcyripin ала женеледй 0Kneci сорып, аузын ашып, cuie- кейше шашалып, алкына токтайды. Сэл демйчн баскан соч ею 6yftipiH таянып, ш аш ы жалбы рап, шыр квбелек айналып билеп кетедь Билеп-билеп ш арш ап, талып жыгылады. Е ю аяры, ею колын жазы п ж1берш, зедпр кекте ак тубптей улб1реп шубатыл- ран акш а булттардан узак уакыт кез алмайды. Vшып барып сол булттардьщ уст iне жаты п алрысы келедк 0 к п е сш буран ыстык тер басылран со ч ж аткан жер^н^ч шацын бурк eTKi3in, канатын каккыларан торгайша атып турады . Енд1 ол кар жамылран ак даладай мулг1ген, ушы-киырына коз ж етю аз тунып турран калы ч ак шиге енед1 де кетедь Аттылы адам кершбейтш калы к шид1ч im i тып-тыныш, самал ж ел пш етсе болды, кулы нньщ кекЫ н дей ж елюлдеген шашагы 6ip-6ipiHe тиш, су- сы лдап зьщ -зы ч eTin, 6ip тэтт1 эуез шыгарады. Ш и 1шшде ез-езш ен мэз болып: «Ко-кек! Ке-кек! М ен кайдамын, апа! А л, тап... !зде, мен кайдамын, a-Fa-a-a!»— деп сею рш, билеп, айкай салады . B ip кезде ecine кез1 шакырайган Ж антай шал... AKMoepfli «урлап» экеткен Ж антай ш ал туседь Кем ен 6ip сэт ойланып, унс1з тымырайып турып калады да, журег1 дурс- дурс coFbin, уйге карай ж уп ред к С о л без м ен шид1ч шет1не 6ip-aK шыгады. Урейленш артына карап-карап кояды. BipaK, енд1 коркатын ештеме ж о к , ши б1ткен ж ер 03 уш ... — А па, су бер! — EHTiriHfli бассайш ы ... Е -ей , кулдырандаган кулыным-ай, кара терге TycinciH гой эбден. К,ане, 6epi келий, бет1чД1 суртейш. LUeiueci оны куш актай алып кезш ен, мачдайынан, тама- рынан су й ш , и е г Ы ч асты н, кулагыныч тубш ш скеп, кушырлана кы сы п-кы сы п, ад сап табы скан жандарш а 6ip-6ipiH аймаласып, 176

удын басысып, жайнаган н р ш ш к к е ынтызар ке Hiлмен sa ­ il, ракаттанып отырысады. Кемен сонау етекке дез тастайды. >гшд1р дызнялт ж олад тартылган су айдынында алтын сэуле 1нап, балкыган доргасындай жардырап Ы сты д кел кершедь Байбаланыц кеп жылкысы кiiui 6eciH кезшде адырдан •л жагасындагы дара cyFa дарай дулайды. М ундай сэтте емен уйде отырсын ба! Т у с-ту ст ан шубырран жылдыныц чалацдаган шацынын ж ел жагында экес1 eseyi датар деле атады. Астындагы дасда денеш шыбындап, басын шулрып 1сы п, экес1 м1нген дуйрыд жалы суйы д e cis пен тердей ын, мойны сырыдтай, ду дурсад дызыл аттан далгысы елмей аршындап сЬтгейдь Кейде лод-лод eTin, алды аяндап, рты желедь Э к е а sipniri дагылмай 6ip шынырау оймен рбелш, анда-санда адырын курсшедь жылдылардыц алды апырласа дара сура бас дойып, одан долге етш , терен салдап барып, дуйрыдтарымен су шабынады. Ж1бед тулымы •елшлдеп дел жагалай дуйрытдан дулындар дуладтарын ж ы м - итып, тутамдай дуйрыдтарын шаншып, сол зымыраган куш Кура думп-думп бередь А спанга кумгс тамшылар шашырап, |>л алуан туспен дубылады. Б у л 6ip тамаша! \\ К,ара судан ыцырана данып шыддан жылдылар пысдырып, (голдындай ыргалып, майысдан ж асы л дурадда, май догага kipin жондары дундыздай жылтылдап, бытырап жайылады. BeciH ауа тау устш деп жалдынданран дуннен дызрылт касыд нур тарайды. Ж1бек самал сипап еткенде майда тол- 1дын шымырлап, ол алуан тусде боялы п, дел 6 eri молтиь деп, Кеменд! 6ip елпсйредь 03iHe тартады. К ем ен SKeci eKeyi ат суарып турып, келдщ осы 6ip маужыр сэтш , суман даддан ад шабадтардьщ семсердей ж ард етш, cesipin ойнаганын гамашалайды. Сонан сон Кемен ат устшде тыпыршып: — Сура тусем, ара!— дейдь — Т у е . Bipas жиедтен epi узам а. Кел тартып кетедП— дейд) здесь 0 K eci eseyi ж агага келш , аттарынан туседь К ем ен дас­ да доненд1 басынан душ адтап, жарын жагына THri3in, м еш р- лене дысып-дысып, кекш н тарап, кезж щ айналасын сипап, дулагынын т убш дасы п, 6ipa3 ерделетш, шылбырын бо с тастай салып, 63i шенпне бастайды . К,асда денен ж у а с , дашпайды , желйчп тура шаппайды. TypFaH ж ерш е ардандап дойрандай онша узамайды да. Экесн де атын бос ж1беред1 де, e3i анадай жерге барып, esi долын артына устап, су ш ш д е esi аярын шалпылдатып, esi долын алма-дезек дулаштап сермеп жузген болып, б'град жатдан ж ерш ен 6ip дарыс жы л- жы май, senipreH Ke6isTi душдан Кеменге умсы на елж!реп, кулйишреп дарайды да турады . К ем ен басын сэл кетере бере сунпп далып, су астында кезш ашады. К ел табаны жайнаган 177

6ip элем. Дем1 бп-кенше кайсысын аларын б1лмей, турл1 xycxi тастарга KipniK какпай кадалады. Акыры 6ipeyin бас салады. А к Ke6iuTi буркылдата ушып турегел т, уыстаган тасын керсетл: — ГауЬар!— деп айкайлайды. — Т ам аш а !— дейд1 aneci де мэз болып. Кем ен шашы жалбырап 6ip-eKi рет cexipefli де, exi колын алга созып, суга гурс eTin кулайды. Алуан туспен кулпыр- ган тастарды тары да уыстап кеп калады. Суршш-кабынып ыкылык ата су жуты п, шашы жалбырап кайта турып: — Меруерт!— дейд1 колын кетерш. — KepfliM , кулыным!— деп aKeci тацгалган жанша басын шайдап кулед1. Кем ен тары сунгидь Судан кун кактаран аркасы жылтырап керЫ п жатады. — Алтын!— деп Кем ен колын шапактап Судан малтыга жуг1рш шыгып, 6ip уы с сап-сары малта тастарды экесшщ алаканына салып, келге кайта койып кетедх 0K eci Кеменнщ осы 6ip кылыгына ж ур еп жарыла жаздап, 6ip шуакты сез 1м нуры аялагандай суйсш едь шаттанады. «Б ол ... бол ендЬ>,— деп асыктырмайды. Жалыкпайды да. К е з 1- нен м еш р1м леб1 б ш н ш , келд! жагалайды да журедк Бугш де солай. С у iuiiHfle курбакаша тарбиып «курр-курр» деп ун салып ойнап жаткан Кемен: — Ара, таура карашы, таура!— дедь 0K eci артына бурылды. К елдщ батыс жап.ш кемкерген квг1лд1р таура карады. 0ркеш -еркеш а к басты шьщдарын Кы­ зыл нурра малып, алаулап батып бара жаткан куннщ жартысы таудьщ ар жагына жасырынып кезден таса болган. Ж ел де тынран. С у бетшде э л а з flipiл бар. К вл айдыны кола тустес жы лт-жы лт етедь Кеменнщ тымырсып турган кызыл арайлы кешке кызыгатын эдеть • — 0 н е , эне, акырын рана Tycin барады,— дейд1 Кемен. 0K eci eKeyi дэш м куши ecTin куанышпен шыгарып салады. Квтмалды жактан 6ip топ ж ур п ш ш KepiHfli. Аттарын желд1рш, суыт ж ур ш келед1. Олар лезде жакындады. Yui аттылы Kici, жетегшде тенкиген тещ бар, маймандаган eKi туйе. — А га, 6ipey.iep келедь — Kepin турмын, кулыным. — Bipeyi кемп1р, ак кимешег1 бар. — Bipeyi шал. 0не-мш е дегенше, бейтаныс жолаушылар квл жагалап, булардын касына кел1п токтады.

— А ссалау магалейку м!— деп экес! токпак жал кара каска гтьщ устшде отырган сусар 6epiKTi, ак су р шапаны узеч- iciH жапкан тырсиган толык ак сэры косе карияньщ колын лды. — Эликумуссалам, яйпт! Экес! одан сон карны жер сызган, жалы шубатылып чзесше тускен ак боз биеге мшген а к кимешект! ак куба >эйб1шемеи амандасты. Ол KiciMeH катар туйе жетектеп тур- ан xtfriT курен атын Te6iHin Ж1берш колын созды. — Ж олдарьщыз болсын! — С оч -К е лд ен келегдз, шырагым,— д ед1 yHi сынык ка- )ия,— Сарыкамышка ж етйк-ау деймш. Бул юмш ч жылкысы? — Байбалажю. — Е , вз1м1зд!н Саяктьщ Байбаласы де. Анау кершген с,ыстауы болар, солай м а?— деп кария ши жакты нускады. — И э, аксакал. Бай К,ашкарда. — Кдшкарда де. — Иэ, базаршылап кеткен. — Ж ен, жен. 0Keci мен кария естш сейлесш турганда ак кимешект! сулу енд! бэйбипе су йшнде басы рана кылтиып, кез1 ж ай - наган Кем енд1 кере салы п, оран селт етпей кадалды да калды. К езш е кез1 туш сть К ем еннщ де Kipniri кагылмады. Б э й б ш ен щ етк1р к ез 1 Кем еннщ ар ж а к , бер жарынан етш куырып жеп барады. Б эйбш е 6ipTe-6ipTe тунжырай бердь Кемен не icTepin, кайда тырыларын бшмедк Одан кезш ала кашты. 6м !рш де ениим буйтш караран ем ес-Ti. Кем ен коркайын дед!. Дфш дедк Ж уperi луп-луп сокты. Оныч зэрес1 ушы п, урей билед!. С у астына кумп 6epin, керш бей калрысы келда. 0K eci он колын сермеп, боз адырларды керсетш , карияра элденеш TyciHflipin тур. BipaK олардьщ 6ip се з ж уклады. Кемен жайлап кейш шегшдь Ж иектен акырын рана узайьш дедь Б эй бш ен щ кез1 оны ешкайда ж!берер ем ес. Ke3 i куалады. Кеменнщ: — A-a-a-Fa-al— деген даусы 6ip-aK шыкты. Судан ушып турегеле бере омакаса кулады. С у жутып, шашалып-какалып кайта турып: — A -a-Fa!— дед! тары да. Саскалактап, анырып калган экеш Кеменшч сурше-жырыла »згае карай куш ак жайганын Kepin, жацагы 6ip ышкынган ■ кан даусынан калш -калш ет ш , сура ки!м-мш м!мен койып cerri. Келд1 де Кеменд! т к KOTepin, кушагына кысып жиекке »лып шыкты. T ic i TiciHe тимей сакылдап, экес!н мойнынан >йкара кысып, басын HeriHiH астына ты ры п: — К езй .. Ke-e-3i... ж а-а-м ан... aFa,— деп безектедь 0Keci ештемеге тусшбедк

— Кой ш ы , койшы, кулыным!— дед1 жалацаш денесше ыстык алаканын басып, олай-булай сы лап-сипап,— не болды, кулыным? М уньщ не? Тоддыц ба? — Н еге буйтеда, бул бал а?— деда ад-тан болган кария. — О , тэдар! Б ул окыс унге, бэр! ж алт парады. Элденеш айткысы келш , 6ipaK Heri кемсендеп, Tlni курмелген бэйб1ше ат устшде eni колын калтылдата созып: — Келий, шырагым! Акм оор.. Ак,меер1м гой, аумаган. К,алай уксайды мына бала!— деп ацырады. Кем ен экесш щ кушагына тыгыла туст1. — О , тэдар! Е н бо лм аса... ец болмаса маддайынан 6ip шскетий, шырагым! Кез1ме оттай басылды гой мына бала. О, тоба! — Ой, тэдар жарылкагыр! Кдйдагыны кайдан шыгарып турсы д? К,ой, э р!,— дед! шал. Олар туйелерш бакыртып ж урш кеттй — О у , Акм еор-ау! А км оор!м -ау!— деп сай суйект! сыркы- раткан зарлы ун 6ipTe-6ipTe алыстай берди С ол куш тунн!ч кай мезгип екен!н кайдан б т сш , Кемен оянып кетт1. Эдеттег!ше шешес!н!н ем ш епн устап жатыр екен, тырп етпей, уж й з калгыды. Bip кезде тагы квз!н ашты. Ky6ip-Ky6ip сез. — Жылкы ш ш д е журе алмадым. — Кем ен шошыды. К,аз1р гана K03i ийнди Н е болды колде? Н еден, к т н е н корыкты? «K o 3i... K03i»,— дей береди — Э , Тоты, кайда барып кун керем!з? Кайда? — Элде тагы б!реумен жанжалдасып калцыц ба? Шыныц- ды айтшы, кудай упйн! . — А км 0врд!ч эке-шешес!н корд!м. Б ул и олар Сарыка- мышта конып жатыр. Акм0врд!ч uieuieci Кемешй коре сала «AKMeopiM гой аумаган!»— деп... — О , тоба... — Йемене? — Осы баланы ж ур т Акмоорге тана береди Кем ен жаты п-жаты п тагы калгыды. Кдндай мазасыз тун ед1 сол тун! Кем ен тагы 6ip оянып кетш , ем ш екл сипала- FaH колы ш еш есш щ бетше тидй Ы п-ы сты к ж а с. Кем ен колын тартып ала койды. Ш еш есш щ неге жылап жатканына зер- fleci жетпед!. Сарыкамы штагы кундер оте берди Бул елде ас коп, той коп. — О, Иса кокпаршы!

— Исанын торы каскасы! Кел бойындагы ж урт осылайша гулестк Торы касканыц :тшде yKici булгактаган Кеменге де сукты кездер кадала 1стады. Саяктарда тагы 6ip шулы той e rri. С ол куш торы каска эйгеден келдк Теш ректеп кешлцес ж1г1ттер HcaFa кутты олсын айтысып, 6ip козысын сойгызып, кымызга балкып, )й кызырын дуылдаса сез кылып отырды. Т ам ы з айыныд улпген коныр салкын кепи болатын. j Bip кезде сырттан ит урдо. — Барш ы, Кем ен, 6ipey келд|-ау дейм ш ,— дед1 экесь Кемен лып етш тыска шыкты. EciK алдында бейтаныс Ki аттылы тур. Bipi eciK пен тердей узын кара аттыц устш де усар 6epiKTi. кара су р Kici. ExiHiiiici куйрыры шолак кер эстекке мшген шуйкедей кысык коз жидт. Кемен сэл тосыр- ай каран турды да, 1ле уйге юрди Конактарды axeci аттан Tycipin: — Y йде отырган жылкышы Ж1г1ттер е р е ту р еге л д ь С элем - ecTi. К,онактар терге шыгып жайгасы п, кыска FaHa жен урасты. — Шырагым И с а, сен меш керген жоксьщ . B ipaK, мен eHi б ш п кел in отырмын. Сырттай езщ е де, торы каска тына да каныкпын. Х о-ош , ел меш Саза датка дейдр шыра- •ым,— деп кария сэл ipKinfli. 0Keci елен етш , бипаздап сейлеген кари яга кез токтата карады. — Ci3fli де сырттай естим ш , датка! К ел щ !з, кутты конарым 5олыныз! — Мен Чон-Кеминнен келе жатырмын, шыратым. — С1здер Ж антай ханм ен 6ipre Бейшекеде ем есазд ер ие? — Биыл Ш абдан манап экес1н TapcyFa ез жаны иа кон- тырган. Бэр1м1з сол жердем1з каз1р. М ен ханымыздын шаруа кдмымен ж ур м ш . Ж олш ы бай мына 6ip Ж1г1тке кез болдым. Ел кермеген, ж ер кермеген мусэш р ж ан екен байгус. С а з а осылай дед1 де, мысыктьщ кезш дей жылтыраран Jierip коз1н ж ум ы п, yHci3 тушлдь Yft iuii ж ы м -ж ы рт, ecKi эешттей мулгидк Ж1г1ттер де тынып, С азаны н сонгы сезш ен су рсЫ с леб1 сезш дь Соны анрарды 6api. — Иса шырарым, келденен келген кек аттынын ce3i екен ten корынып калма. М ы на бейбак айтатын сез ед1. ЭкеЫ козгалактады. Бейтаныс жйчтке 6ip, Сазага 6ip калтак-жалтак назар саяды. fler6ipi кашып сипактап: — Айтьщыз, аксакал,— деген сезге т ш зорга келдь — М уса... М уса аман ба? — Катар ескен кос шынардыц 6ipi кулады, шырагым.

Т у б ф м е н , тамырымен кулады. Б е м н ... берж бол, айналайын. М ундай ж ат , суы к хабармен келетш ж ан емес ед1м. Мешк! пендеш ш ж парыз! П арыз! Тш Ы з ж ау — сел жалмады бауырычды. — Н е боп кеттц т э-Hip-a-ay!.. IU euieci кегерш , талып кисая бердь — Бау-ы-ре-ем! Э к е сш щ вз KexiperiH 03i ж улы п аныраган yHi даланы m i - ретт1. Б уларды ц жылауын кун кезш булт ж ауы п, карауыта сазарган дала Faна тычдады. Байбаланы ч а к ш ш ш н iue6i катайып, T0 4 iperi куан тартты. К ем еннщ yfti ж ур т ауыстырып, квлге жакы н конамыз деп твсек-орны н буы п-туш п отырган-ды. У й д 1д куйбед! де таусыл- майды. IU euieci сы ркат, ж уperi ауырады. Б(рак 6ip тынбайды, бозары п, уЬшей бередь К ур ак курап, керпеше Tirin, кез майын тауысып кдлжырап калады. Туе ауган шак едь — Экенд1 шакы р, кулыным, сусын iuiciH!— дед1 iueuieci шаршаулы у имен. К ем ен ты ска шыкканда жылкы шетшде турган экесше уш аттылы адамньщ амандысып жатканын кердь ¥зы н кара аттыч уетш деп боз шапанды, су сар 6epiKTi Kicini жобалады. Олар ж уре сейлескен к у т уйге жакындай бергенде, Кемен жыга таныды. Саза! Кемен уйге шрдк — А п а, Kicuiep келдй.. — Е , келсш , балам, келсш!.. Кемен терге керпе салды. Ж асты к тастады. — Е , И саж ан, кешемш де квлге карай. Оныч да жен екен. Ж ур т ы ч тозы пты ,— деп С а за уйге свйлей видк— Э , сэлемет п е, Тоты шырагым! Деш -карны н сау ма? Оу, жиен батыр, улкейд1н бе? Саза сезш ен м е т р т е г т , еме-жаркын сей л ест, ежелп сыралгы жандардай буларды 1шке тартып, ез1мсше epKiHcin, баурай, аялай келдй К,асындагы eKi ж Ы г п н 6ipi касы тук- сиген, бет1 калын, кысык кез, тертбак, eKiHUiici epHi кенек- тей ж ал пак , сэры , кез1 туздай nierip. EKeyi 6ipiH-6ipi туртш Кеменге ыржия карап кояды. — Е , И саж ан, ана 6ip жолы уйще жайсыз хабар жетмзш ем. Ол да жазмыштын ici. Терт кубыласы тугел ешюмд| кере алмадым. B ipi кем дуние дейд1 бурынгылар. Кудай ешр ездер1че гумыр береш . 0здер1н аман болыцдар, шырагым. Illeiu eci дастаркан ж айы п, кымыз куя бердь

— Сарыкамышкд согып келе жатырмын, И саж ан ,— деп -аза сэл ipKine токтады. К,ымыз iurri. Y й мацы дурсищеп, жылкы кгсшедь С ей т- ;енше болган ж о к каска домен жын кугандай шауып кеп pan eciK алдында элдекайда кулагын T irin , куйрыгын шаншып, сек ш тЫ рей ш , окыранып тура калганы. К,улын niuiiiifli ж а- iyap! С а з а каска дененге узак карады. — Байбала бас иец гой, Исажан. Э кесш щ T y c i суы ды. Онысын сезд1рмеген боп: — Аксакал, Байбаланы мал neci дещз. Рас, бупн мен )ган тэуелд! жанмын. Ж алшы сы мы н. TipfliriMe оцды боп, эз1ме K63i тузу болса, кер аукаттьщ ыркымен журе берем м а- !|ын багып. А л киянатын, кысымшылыпян керсем, мунда 6ip сун де турмаймын. Б1здщ OMip со л, ж ол айрыкка келгенде басы (ататын буралкы иттей тыгырыкка этрелсек те кенгенб^з iy бейнет, ку таукыметке. Б ар сенер1м — табан акы , мацдай гер. К,ыска ж н т курмеуге келт1ру оцай ем ес, аксакал. Сазаны ц uierip Kosi шыцырауда жылтыраган алшз шырак- гай жымыц-жымьщ erri. — К е ц ш щ зд е 6ip д т щ з бар, аксакал, ipiKneHi3. Саза тамапян кенеп, жайлап сэз тиепн агыта бастады. — Байбаланыц вз малы болса, езщ бшесщ, дуниенщ алды-артына карамайтын эулие Kici, кецш жыкпайды. — Айтыцыз... — Мацдайында жулдызы жанган жанагы 6ip жануарга торы каска дененге ана жолы назарым тусш едь Оган кыл- куйрык затын танитын ку коз1м кшэлы болса айып етпе, Исаж ан. Bip жагыц ойсырап, 6ip тугырыц опат боп, жан- жагыца жалтактап, мусэшр боп калдыц, И саж ан. Bip ат, эрине, ат болганда да жеЫрлйс ат кай к е м т т ц д 1 бут1ндейд1? Осыны ойлап... — А ксак ал,— дед! э к е а эрец кул1мс1реп, 1зет сакта п.— Мына 6ip тентепм1зд!ч 6acipeci ед1 ол. Туксиген кара жичт куж ете тусть — Ж аксы аттыц багы байланбасын дейд1 саган! — Т егш сурап отырган жок! К,унын, телеуш бередь С ойы с малы керек-ак сол трлш щ е. С а з а т ш н ен ani бал ем !зш отыр. Э кесш щ жыны келдо. ТуйЫ п-туйип п бурк ететш эдеть Кем ен ж ук тубш е тыгыла тусть LUeiueci у н а з , сулы к мещрешп калган, колындагы о ж ау- ын шарадагы кымызга малган куйь — 0 з кунын айт! E ki есе телеймш! Сазаныц уш зищендк E ki бет! жыбыр-жыбыр е тп . Кемен корыкты. — Аксакал... — Сейле! 183

0K eci ойланып: — Кинамацыз MeHi,— дед! сабырмен. — Сейле! — Bip KyHiMi3 eTin келеда, аксакал, кем-кетчпкш каска дененмен тузелмей-ак койсын. К,улынынан аузын ypin, аялап ecipin , ырым гып, мына 6ip баланыц TUieri уипн... Иэ, сол ттек-п кеск1м келмейд1, аксакал! — 1мм... М ен с е т кем тутпай, тен турып адамша свз салып отырмын. Сен былжырап, тердеп басымды есшке суй- регендей боп, mipernn, сы здап... Э , тобан аяк кедешм, кабыр- гана калайша шыр 6iTTi сенщ ? Текке сурап отыргам жок, бул дененда лайыкты адамына бер. в з агасын агалай алмай, Kici eciriH жагалаган неме, санана Kipe ме бул сез? — БеришейдП Саза сылк-сылк кулдь — Ендеше куда болайык, батыр, тен болмасак та! Акмеер- ге тарткан кызыц бар екен! Кдркылдаган Сазага ею дулей ж птгтщ арсыз к у лкк1 косыл- ды. Кем ен жаны Typmirin memeciHe карады. Ulem eci epHi Kerepin, K03i шарасынан шыта ыкыл ык атып, Tyci куарып, аяк-колы cepeftin кулап бара жатты. — Су! Э к е а айкай салды. Одан кейпз не болды? Н е керд! Кемен? Е с ж алдында октаудай жарау узын кара аттьщ уст!нде миыгынан кулш С аза тур. К,ысык квз дэу кара каска дененд! ойнакшытып, жетекке алып ол тур. Ж алпак сэры ыржиып Кеменге квз кысады. Талы п memeci жатыр. Eni шекес1н кос колдап сыгымдай кысып, cipecin калган э к еа кенет: — У а й , экеннщ аузы!— деп ес1кке барысша атылды. EciK алды бурк ете тусть Э кес!н тас-талкан болган ошак- тыд к\\л1 K9Min тастады. Иттер шулап, карк-карк кулк! ecTi т а н д ы р д ы .. . Дуние тарылып кетт1. Н ар сызбай неше кун жылап жатканы Кеменн!н ес1нде ж о к . Bip 6uireHi m emeci ептеп басын к ет ер т m6in Kipin- шыгуга жараган. Бар карекеттен айрылган aiceci сулык. Ай- далага карап е с к алдында MaHripin, туцгиык ойга батып отырады. Кемен тун баласына KipniK 1лмейд1. Экес1н ойлайды. Акыры 6ip KyHi ол намаздыгер намазшам арасында жутынган 6ip сул1ктей кара бедеуге мшд1 де: — Корыкпандар! Келем!— деп Чон-Кеминге тусет!н Кал- мак асуына карай тарта женелдй Тавд ы танга урган терт кун e rri. Мундай узак, атпайтын тан болар ма? Кемен жалгыздыктын, жарлылыктын таксырет1н сонда б\\ла,и Шешес1 eneyi TyHi бойы шырак жагып, тунерген

тунге кез Tirin, тырс еткен дыбыска еледдеук тыц-тындап, журектер1 дуре-дуре согып, сэт сайын урей курсауынан айыга алмады. Бесшнл куш тад саз бере eKeyi 6ip-6ipiHe иык суйеп мызгып кеткен екен, кенет шошып оянды. Ж ы лкы ккпнегендей болды. Кемен сурше-кабына далаFa ж уп р е шыкты. Тацгы са ­ мая ж елш п, бута-бута тубш ен пыр-пыр е т т бозторгайлар ушып жатыр. Соларды д дыбысы. Кемен тым-тырыс жаткан боз адырларга, тауга кетершген ак ирек жолга ад-тад боп мелие карап турды да, тула бойы турипгш, flip-flip е т т уйге кайта Kipfli. EKi иыгы 6ypicin, м улип, отырган ш еш есш щ алдына кисайып жата Kerri. IU eiueci уст1не шапан жапты . Кемен тары калгыды. B ip кезде ат fly6ipi еетшдй Уйкылы ояу еседг!реген шешес!: — А? Бул не? Келе жатыр м а?— деп ез-езшен сейлей турегелдк— КеледН — А -па-а!— деп Кемен де сурше кабына умтылды. — О , тэц1р! О , жасаган! — Апа! Каск.а денен! Агам! А-рам! Каска дененй Ол да буларды таныды ма, уш кумютей cbiHFbipan кгсшеп-кюшеп ж ф ердь Кем ен ж уп р ш барып токтап, енкейе берген экесш жабыса кушактай алды. EKeyi 6ip- 6ipiH аймалап, axeci оньщ мурныныд ушынан, мандайынан суй ш , куларыныц тубш ен, ж елкесж ен игскеп: — Б олды ... болды ,— дей/и уЫлеп; — Корыктык. К еш ж тщ ,— дейд1 Кемен. Экес1 корына, кинала жылады. Э к есш щ осы 6ip куйзелкп мусэшр кейш оныц аза бойын каза ет п . Кемен жаска малшынган кезш жещмен 6ip-ax тартты. 03iH-a3i кыштап мэз бола кулгкп келдй К улдь 0Keci де 6ip кезш кысып кулгендей болды. Кемен еши бтлдк экесш щ 04 K03i жумылып кеткен. Ол иманы у ш р ш п , 6ipaK оны сезд1рмеуге тырысып: — AFa, шылбырды бернй!— дедь 0Keci ауыр козгалып, ердщ касына ораган, шылбырды зорга uiernin 6epfli. Кем ен каска двнешд ойнактата ж елд1рт уйге карай тартты. Uleuieci eciK алдында кур сулдео турран-ды. Каска двнен- fli Kepin, сэл гана кул1мс1реп: — Ececi3 кыла гер, алла! Ececi3 кыл!— деп, одан эбден КУ курсак боп ж ндш керш , алкымын, мойнын, сауырын ак сор ж апкан, аягын тэлт1ректеп зорга басы п, дщ келеп, арыган кара бедеудщ сулыгынан устап, ун -т ун аз aKecine карады. EKi HJHi тусш , туртш ж!берсе кулайын деп тедселш , мэдг1рген aKeci 6ip кезш ашып, жумып сузш е карады. Тап осы сэтте Кеменнщ ж уг'Р'п кеп axeciH устай алганы ... — Ж асаган -ау, не болган? Н е кылган саган ?— дед1 uieuieci кемседдеп.

Э кес! тврде шалкасынан жатыр. А як . колын козгалтуы м уч. T u i ж о к. Алкымы сауыс-сауы с кан. Ею кулагы баттаскан кан. Саусактары ньщ арасы ... басы кан... кейлегшщ жагасы жулынран, кара бешпентл дал-дал айрылран, 6ip жец1 жок. Ш албары epiM-epiM, ею т1зе пышакпен т1лгендей тш м -тйд о... акырын ьщырсиды. — Ж асаган-ау! Н е ктей ш ? Н е айла кылайын, айтшы... ай т ш ы .. . LUeuieci кезшен ж ас шыкпай егшдк Кемен д1р-д1р е т т кур жаны тур. — Ой, И са-ай , И с а ... Иланбай-ак койдыц-ay свз1ме. Осы 6ip жамандаткыр! К,ырсыкка кездескен карынган мал артык болды ма жаныцнан? Э кесш е унс13 кадалган Кеменнщ кезшен ешц ж ас copFa- лады. Мацайда ел ж о к. Б оз адырларда Т1рлж уш бшшбейдк Т е к анда-санда куйын yftipuiefli. Малмен кыж-кы ж кайнап жататын ши iiui ел1 дуниедей тып-тыныш. У й ipreciime квлец- кеде басын жерге салран ит екеш ит те сулы к. К аск а денен бурынрысынша ойнактап кутырмайды, квз1 былшыктанып, та- науынан боры арып, желич басылып калган. Белдеуде бай- лаусы з бос турган кара бедеумен ж анаса бас TyfticTipin, кыбыр етпей мулгидь Кем ен uueuieci exeyi 6ip Т1рлжке колы бармады. Ш ай да кайнатылмады. Екеу! экешшц аузына су тамызды да отырды. iiiip ympLae квл ж ак карауыта тутасып жел сокты, 6ip шуыл естшдь Кем ен сездй Дауылдыц е к п Ы , жауыннын элегй Оныц бойын коркыныш биледй К,ас карайып карацрылык TycTi. Ж ел кушейдк Коныр уйдщ Tyiviiri желш лдеп, уй сыкырлады. U leuieci exeyi жан дэрмен кылып шацырактьщ эр тусынан бакан т'|реумен болды. Ж ел- бауды , белдеуд1 кайта-кайта тартты. Иттер улыды. — Ой, вз басыца KepiHrip! ¥ршы ана н т п !— дед1 абыржып, калжырап, демичл ьщкылдаган memeci. Кемен далага ж у п р ш шыгып жел1 басынца улыран итке: — К ет , жорал!— деп тас лактырды. Иттщ yHi eurri. Сэлден соч ол кайта улыды. Д ауы л басылмады, удей тусть Ш и басы ызыцдап, жылан- дай ыскырды. Уй iuiiHfleri ел1мс1реген э л а з шырак 1ргеден соккан желден кайта-кайта сенди Кемен оны кайта-кайта жакты. — Т у н ортасы ауды м а, ап а?— дейд1 тачды тагатсыз куткен Кемен. — А уды , жаным. Аган демалсын 6ipa3. Азанда жылкыга шыгасычдар.

— К,ара суга кешем1з тон, э, апа? — Кеш ем !з, жаным. — Туйелерд1 экелмед1 гой. — Экелед1, жаным. Bip кезде экес1 козгалакдады. Од жагына аунагысы келдь — К,аз1р, ага. Кемен экесшщ сол иыгынан демедь 0Keci yhLriefli. Hleiueci су бер деп ымдады. Кемен экесш щ epHiHe сырлы касыкты типзе бердь 0Keci алкына урттады. Кемен куанды. LUeiueci де кул1марей бас изедь Ж ел енд1 iuiiH тарта coFbin, кейде тына калып, элсш- элсш болмашы жацбыр cipnipefli. К енет... экеш куб1рледь Кемен экесшщ сезш толык естщь — 0 , жулдыздар ма? KepiHin тур, aFa,— Ofini ж ур еп атша тудаган Кемен. — Анык керше ме? — Ж айнап, жаркырап тур, aFa! — Алыста ма? — Дэл б1здщ шанырактьщ услнде. — Алдадьщ, балам. Бар да аш тучлжтй Кемен жылап ж1бердь Куанган мен корыккан б1рдей деген осы м а, Taftipi?! Солай екен. Кемен ушып турегелш, еш сескену ж ок, тыска шыгып сипалап ж ур ш , тунлж бауды тауып 6ip-exi рет катты сшкш тарты да: — Жулдызды кердщ бе, aFa?— деде — Керд!м!— дед1 экесь — Алдадьщ, aFa, кырындап жаткан адам га жулдыз керше — 0 , мше шалкамнан жаттым, балам! KepiHfli анык,! IU ip- кшдердщ жымьщдауын, жылт-жылт еткен сэулесш! А , дуние! Тоты ... — А ? А ? — деп саскалактаган uieuieci экесш щ жузш е тене — Неткен тынык тун. Тыныштык.— дед| экес! кэд1мгщей байсалды ун катып. Кеменнщ ж ур еп жылып сала бердь — Б1рдеме жутайыншы. — Су ма? — С у сурасам бал берген Тотым! LUeiueci жалма-жан ушып турегелш, бойына езгеше 6ip куат пайда болгандай саба тубш деп 6eTi жабулы шара толы кымызды сапырмп-сапырып ж!берш, тостаганга куйып, колы калт-култ ет1п, Кеменге ым KaFbin, екеу1 ею жактан экесшщ жастыгын бижтетть 0кеЫ тостаганды 03i устады. Bip-eKi рет ыкылык ата жутып: — УЫ Ракат-ай!— деп тамсанып, eKi шекес! тершш , ж узш

нур шалып, кею л босата кул1мареп, езгеше 6ip салтанатты сёс танытып. женген ерше куд'феттенш. екеум щуагы мол ынтызар кезкараспен баурады. — TaFbi 6ip ж утш ы , И с а , тары! — О , Тоты , мен бэрш iuiin коям каз!р. М ш е, мше, кара да отыр. Э к ес1 кымызды кылкылцата сыздыктатып тугел тауысты. Сон ан сэл алкынып: — К ем ен ,— дед1 ол жулдыз самсаган шаныракка коз Ti- rin .— Чон-Кеминде ас болады. БюеЫн гой? — Битем, aFa. — Улкен ас! Асты Ш абдан манап баскарады. Улкен манап! — Ат бэйгеш болады, ага, э? — О , соны айтсайшы! Аттар Бейшеке тауынын 6iTep тумсыгы Токмоктьщ сол ж ак канатындагы кок жазыктан ж!бертледь К,альщ дурмек туяктарымен тас кашап, Боралдай- дын кара тасын жанай OTin бара жатады. С ен сол топтыц соцында шац жуты п, басымен алыскан каска дененнщ т1з- гшш карыстыра тартып, тежеп келесщ. Алдьщнан Карабулак кершедь Ж ольщда 6ip аттылы тур. Саза! Сен Сазаны танисын- Басында баягы сусар борю жок, басын ак орамалмен шарт танып, кара бешпентшщ еш етеп ж алпак Kicecine кыстырып, eKi жею н турю алган. «К,алып барасьщ, бала. Ti3riHiHfli бере бер! Демеп ж1берешн!»— деп тепендеп саган тотеден косылып кеп бередь С ен енд1 «¥ш! Уш ! К,аска денен!» дейс1н кос колтыгыннан жел гулеп. Сен жермен ем ес, кек ж узш д е, акш а булттар арасында, онан api алтын айга бет тузеп заулап барасьщ. С а за калды жер т1степ! Б ул кезде аттардьщ coiiFbi толкыны Карабулак манын ак шадга кем1п, алдьщгы-тобы Kiuii-KeMHHai как жарып OTin, сол 6ip боз мунарга тунып мулг1ген enipfli ызы-кикы шуга толтырып, дуниеш дурл1кт1ре «Аруак! Аруак!» деген созден тау жангырып, о, кайран пырактар, туйдектеле ж ец кш т Дал- пырап асуына ш г т , тебес1нде кар жаткан кек жонга каская тартылган Каска жолга туседк.. Д э л осы шакта жаным К ем ен... жалгызым Кемен тау басына. улгплдеп ти1п турган ак булттьщ арасынан каска денен1нмен жайлап кана К аск а жолга кона бересщ! Сен каска доненц1 Каска жолмен сынаптай сыргытып жеке келе жатасыц! Алдында Чон-Кем ин дариясы! Одан 6ip-aK ceKiptin етш, «Аруак! Аруак!» дескен жер кайыскан журтка карай Карауыл- тебеде ак боз ат успн д е некер1мен окшау турган Шабдан манапка карай арындата шауып кеп: «Албан! Албан!» деген ураньщды санкылдатып 6ip-aK токтайсьщ! Т а у imiHfleri шудан кулагыч тунады. Кеу-кеулеген кальщ

урт. Сен елендеп 6ipeyfli 1здейсщ, кулыным! — Эрине, квп 1шшен ез1цД1 !зцеймш , aFa!— дед1 Кемен ;i 6eTi дуылдап. — Элбетте, 6ipaK сенщ eKi кезщ устшде болганмен бар нтызарьщ Ш абдан манаптыд алдында ат устш де отырып р салтанатты куй теккен жуз1 ад сэры , ж о -ж о к , eKi озшде сэулел1 OMip шырагы, 6ip нурлы элем ж айнаган ад уба сулу адам Fa ауады. « Э , бул куйнй барана бэйг1 аттары гтандарда «Уран куйш » дауылдата дабыл Fbin дэрып, соныц ■елеу1мен аттарга ойнад салдырып, одан оларды билете ш уба- ып, тау асырып ж1берген куйнн екен Foffi»— деп тадгаласы д. !нд!, MiHe, бэйге аттары тугел келгенде журты д дадгаза 1уын сап тыйгандай ж айдалта, шалдыта шерткен, бул Kyfti ie куй? 9 p i e3i ектем уш у , шуадты, ж ай сад, 6ipaK ah дег1з- I ен арманы бар неткен куй?»— деп журегщ дурс-дурс со- ады. Е , балам ол куйшщ — Куредкей! Шерткен куш — •Коксандал». Сенщ аруад долдап, Кдмбар ата жебеп, букш ыррызды тад-тамаш а далдырып ж еке келген дасда дененщ - u Kepin, жан журег1мен су й ш ш , Keuieri 6ip кундерде алдына кан салмаган Кександалын еске алып, сарынып, сол 6ip сайран шагы козшен бул-бул ушып, енд1 тек онын елесш е ем1ренш, соны дэтке дуат CTin, оны таусылмайтын 6ip шаттыгындай [сезшш, шертш ж1бергеш гой К уредкейдщ. I — Коксандалы дайда, даз1р, даз!р? Бар м а?— дед1 адырып !диялра шомган Кемен. — Баягыда «К,улын сынды ат мшбед1м, Сэби HicTi дыз суймед1м »,— деп K iuii-К ем и н, Ч о д-К ем ин, Ы сты дкол жагасы - на сыймай, Содколд1 жаралап, жулдына жар салып журш Адм00рд1 таппап па ед1 Ж антай ш ал? Х ан! — И э ,— дед1 yHi д1р1лдеген Кемен. — А , С аза... С ол... Сол! Куредкейдщ Коксандалын сол даской Ж антай ханра м нш зген. К ор д щ бе, балам , 6ip донган журтындагы суйедп уш жылда зорра жинаган Ж антайханныд дылырын. Сазаныд эрекетш? К азад, дыррызда бэйге атты сатпайды, балам , оны ешюмге бермейд! де! Б1з де сейттж дой, балам! Бердж пе, Ж антай ханра, Саза пэлекетке, а? Бермедж! , Х ош , сонымен дасда дененищ бэйгесш не дылдыд, а? — Ж уртда тарттыд 6opin! — Б!разы далды рой, балам? — Э , оны «Кександал» куйш шерткен Куренкейге берем1з! — БэрекелдП С о л куш К,айыддыныд додыр салдын кешшде тындаймыз «Коксандалды». Шертед! Куредкей. Оу, балам, Куредкейде тары 6ip куй бар, атадныд керП К уй! «К ер озен!» О у , ол куй ем ес, жайнаган 6ip жалган емес пе?! Солай ед1, гой, Тоты , а? ■89

О , ол кез Талды булак, Сарыкамыш маны мьщтырып жатар ед! малменен. Ысты ккел жатасында ат ay6ipi басылмайтын. Кекп ар гздеп, ек1 имгын жулы п ж еп, кызыкшылык ацсап, дуылдасып сонау Кдркарадан 613 сиякты казак, ж1пттер1 келет'ш. О бастан солай. К,аз1р де солай. Bip бел асса болды кыртызы кайсы, казаты кайсы б w in кер. Т ек 6ipi «айналайын» десе, ек н н ш а «катылайын» дейдь B ip iH -6 ip i ебш , кушактаса кауышып жатканды. Б оз бетеге, кек саздар ат туятымен туралып, аласапыран кекпардан жер солкылдап кететш. Ал кеш ш де... О , сол сапар efli гой ceHi кергешм!.. — Bapi рас. Солай болтан, Иса... Талды булак езенш щ мелд1реген кзусар суы батып бара жаткан кунге шагылысып, эр турл1 сэулемен ойнап, одан коцыр салкын леп тарап, кекпар тускен уй — а з д щ уй ... Бат- м а эж енщ к ар ат а у й болтанын карацыз! H e6ip бай да отыр, батылан да отыр. М анаптар бар ак уйлер! сэулеттк Солардьщ 6ipiHe бурылмай Tiрелген ушм а з д щ уй болды, Тоты! Тэщрдщ бул ракымына не дерсщ! Н е дерсщ! Буйры к-ау, э! Талды булак езеншен ескен самал ж ан cepriTin, кымызта балкып, душ м кыргыз ж И т ш щ кош ем егп сезш е масаттанып, О , Курецкей толтатан «К ер езен» толтантып... Кездерше ж ас ала сушнген кариялардьщ 6ipi: «О у, жарастыкты той бэрП Будан артык не салтанат керек 6i3re, Кылжырдьщ ек1 баласы айтыцыздаршы, айналайындар. Айтьщдаршы! Буты мен сарыбатыш, кыл ете м е араларыцнан?! К ел жагасына канды жасымызды аз тектж пе, ж аулы к, бакастык, каргыс аткыр барымтаныц аты еш сш деп?! Кекпар тастаган мына 6ip кез1 жайнатан казак неткен кергещц ел деп 6apiMi3re кез1 тоймай карап шаттанып отыртан ж о к па, а? Ж эн е Курецкей шерткен «Кер езен»... Оу, ол кыртыз шаттыты да! Ойнацдар бугш! Тойлацдар бупн!»— дед1 гой. — Bapi еам д е, И са... — О , сонда rneprri Курецкей! Эне, Сары езен! Эне, Шу! К,ыртыз, казак тел емген улы дарияныц жайкалтан жасыл жаталауы! А к боз уйл1 ауылдар каз-катар Ti3win капты. К ек жайлау. Ш е т а з , ш е к а з кец'|стж. ¥шы-киыры кершбей тэты... тапл 6ip кеш шубап келедь Ж ылкылар м ан ед и 0зен саркырады. Э н е, эне, 6ip тустан эн кетерглд! аспанга. Д y6ip естьчедй Б ул не? Аттар шапты. Байге! Кекпар! Н е сикыр бар Курецкейдщ комызында, дала мен тау, езен мен ауыл ш уы , ду-ду думанныц шуы, тасытан кец1л аптытын журек шымырлата козтап, кез б1ткешц жакуттай жаркыратты. Курецкей куш толкын-толкын боп кешю тынык ayaFa тарап, элдекайда кетш жатты. Кей туста ол акку уншдей Tarri

уез T0KTi. Аккуды н канаты боп сымпылдады. М ен сонда ккуша шалкып, билеп кеткен аруларды керд1м. — «Кер езен» кыргыз жаратылысы, кыргыз демй онын кан KGKceyi гой, И са. — Сезщ сез-ак, Тоты! - — 0 , 6ip кезде казак баласы: «Кдратаудын басынан кеш (еледа, кешкен сайын 6ip тайлак бос келедЬ>,— деп сы - аып, зар теккенде кыргыз да Сар ы езен — Ш удан айырылып, ж ау колында калган есш мекен, ecui езенш , сол баягы 6ip жайсан жазира дэуренш, улы тыныштыгын, бейбгг кун кызы- гын ансап, соны елестету1 бар efli гой, «К ер езен» куйш де, а, Тоты! К уй куд^ретш кергеш м сол. Ай карлыгаштьщ канатындай кияктанып ж ача туган-ды. А л, жулдыздар! Ж улды здар тас тебем1зде жанып турды. Ж ы мыд какты. Сауле шашты. С енщ кез1це 6ip, ж улды здар- га 6ip караганмын! «Кер езен» осы сэтте журек кылын sipLn- детть B ip сэ т ... 6ip гана кадалып калган сэт1ч ж е т к ш ж т болып едк маган, Тоты! — Койшы, И са, бала отырганда. — Ол Tirrri ж аксы , Тоты! Б^здщ махаббаты мы здай м ахаб- баттыч не екен1н б1лген1 жаксы баланыц! Сол ай емес пе, Кемен, а? — Айтшы, айта берин, aFa! — Ж улдыздар би1ктед1. Т а н салкыны 61л 1н д1. Bip кезде Ш олпан жулдызы шапак шашты. Т а ч Ш олпаны ! MeHi не К¥Д1рет билеп Kerri, кудай-ау, Куренкейд1ч «К ер езен1» ма- мырлап, жуйе-жуйеге кан боп тарап, бэр-бэрш 6ip суду дуниеге inxap гып мулг1т1п койды. Ал, Тоты, сонда сен маган Ш олпан жулцыз боп нур тект1н. Ол нурдан айырылу, о , оны айтпа сен! — Апамды алдьщ да каштьщ aFa, э?! — Енд1 калай! С эл унс1зд1ктен кеЙ1н axeci: — Беу, «Кер езен», «Кександал.» Сол кызыкты, кешкен гумырды осынша ансатканы Heci? Y h ! А ? А , Тоты , бупнде 6api алыста, тым алы ста,— дед1 кул1мс1регендей боп. — Иса, 6ip сэт тынышталсач видь Шаршадьщ. — Ш арш ады м , Тоты . К е з 1дейш. К ем ен ... — A , aFa? — Сен керетш кызык кеп. Алда 6api. Ж улдыздар алыстап барады. М ен калгыдым енд1. — 0 x e ci калгып кетт1. B ip ax, оянбады. Т а ч алдында кун курк1ред1. Найзагай шатырлап, кек несер селдетт1. Уйде 6ipece экес1н1ч суык, ел1 денес1н куш актап, 6ipece ес1нен танган шешес1н жулкы лап, кез ж асы н Кемен селдетт1. Ж ерде де жылау, кекте де ж ы лау.

К ем енш ч тагдырдан да, тэд1рден де куткеш осы ма ед1? К ут , кутгте келд1 каар ет. Ол жан-жарын кусырып, тауысып бэр!н ж алм ап, жутып келдь Bip эулеттен KiMi калды? ЭкеЫ- ш ч ж е т к ш 6epin жаткан куш шешеЫ кез жумды. BiTTi 6opi. Кемен жалгыз. Енд1 OMipfliH шыргалан жолыньщ этрелген жерш кара. Куречкей... «Коксандал»... «К ер езен»... Ы кылас... Кеменч1Ч ж урепнде осы свздер маздады. Ептеп кабагы жазылды. Э р KypciHici булыккач кусалы кешрегш ашып, жедш- дете бердь К езш ен ш уак тарады. Сырттан Кдншайдьщ даусы ест1лд1. Ол уйге свйлей шрдк — И -и, айналайыч, жалгызсырадыд-ау. — Е окасы ж о к , ж ечеш е. Ж алгыздыкка да кенед1 адам. К,аншай оган тачыркаганын ce3fliprici келмей: — Ж алгы зЫ к-п жаччы ч ^ р л к ш айтам да, айналайыч. К,олымньщ енд1 рана босараны,— дед1. Каншай дастарканды кайта жасай бастады. У й ipreciHeH Чоч-К ем и нш ч сарылдаган yHi естипп жатты. Шай устшде Кемен: — Ж ечеш е, аздер ана 6ip жылдары Талдыбулак, Сарыка- мыш жарында болдычыздар ма? К ел жагасын айтам, мына таудыч apFbi 6 eri,— дед! ойлана кадалып. — Элбетге. Куречкей агачныч туран ж ер1 ол. М еш д келш боп тускен жер!м ол. Квп кушм1з, коп дэурен сонда erri. Мына сарыбагыш манаптары кунгей бет деп кыста малдарын сонда кыстатады. Жарлы-жакыбай, кедей-кешшкт1ч жан ба- ратын, бейнет шегет1н жер1 ол. Bi3 солардьщ ортасында ж ур д ж , б1рде Орман ханньщ Сейш хан деген улына отыншы болдык, б1рде таздар руын паналап, Ж абагы деген байдыч жылкысын бактык. Е м улды жерге бердж. Шешек алып Kerri. М у ч ш е г т , армандай адсап Мураталыны кердж... Тек Куречкей агачныч комызы, кыяры болмаса тусер ме ед1 таукымет камыты мойнымыздан элде туспес пе едк Ол да болса 6i3re бергеч тэч'Р сыйы, тэч^р ырзыгы шыгар. Ел бар, ж ур т бар кан KOTepin элпештеген. Куречкей арад: «Казактьщ 6ip дулдул кобызшысын кврд|м, eciMi — Дукен! Д укенш д тагы 6ip керемет1 бар екен. Ыкылас деген улы бар екен! Соньщ куши 6ip тындасам, цнрмн!»— деп армандай беретш. С о л Ы кылас екен бул ж1пт! — Ж еч еш е,— дед! кул1мс!реген Кем ен,— кулагычызды 6epi экел1ч!зш1. Кемен Каншайга сол жымыч каккан куш узак сыбырлады. — О, коки, десе. И-и, айналайын, мен с е т свйтт Ыкылас- тьщ ... Солай кел in отыр екен жазгандар, деп катындар жан коя м а, с е з ачдып. Сол ай деп оларга айттым да! О , коки

цесе, и-и, айналайын, бш меген у iuiefli. Сырт кезге екеу1ч 6ip адамсын- У ят-ай, б у л д 1рд!м-ау!— деп в з аузын е з 1 басып, Кеменге тацыркай карады. Каншай саскалактады. К,олындагы шайын т е п п алды. fler6ipi кашты. С езш щ кисыны келмей 6epeKeci KeTTi. Ал, кыз жузшен нур тарады. — Солай болды , женеш е. А т басын Tipen келген жер1м — Чон-Кемин. Бар жайды айтам ездер щ 1зге. К уренкей агам «Кександал», «Кер езен» деп куй тарта ма, женеше? — Е, и-и, айналайын, ол ею куй д е кыргыздыч 6ip салта- . патты шагы да! Тартады агач. Тартады!.. I YiuiHiui KyHi кешш де Куречкейдщ кочыр yfti ел ю алерш е лык толды. Кдйьщды аулында кеп атаныч балалары бар. Д е т сарыбагыш. Оныч imiHfle Ke6iperi калмакы деген атадан тарайтын бутак. Т ерд е осы атаныч бетке шыгары Ш ербота, б э й б ш е а Акеркеш, акж ол руыныч 6ip кад1рл1с1 К у р ец к ей а з I KyHi етпейтш Ногай, бу л елге ж аккан сарулардьщ Байсары, I Тойсары eciMfli е ю агайынды зиялылары, арнайы шакыртумен I келген Ш абданньщ жан » r iT i Байеке. Одан темешрек Ыкы- I лас пен Кемен, ауыл азаматы Бугыбай мен Шерботаныч улы Сурантай, кыз-кыркын, ж т т -ж е л е н . B opi 6ip шачырак астында. Сыймаганы далада ак текемет устш де отырды. Салт ж еш м ен Куренкей конактарын таныстырды. Дастар- кан pociMi, оныч устш д еп энпм е-дукен , эзш -кул ю ж е н -ж е ш - мен кисын тауып жатты. Д эм д е ж е л ш п 6iTri. М ундай отырыс, жиынга кыргыз баласы ас уппн келмейдь Улкендерден аталы с е з е с т т , риясыз сукбат енегесш Kepin, эн, куй тычдау уппн келедк Ж эне бул Куренкей куйшшщ yin! Оныч уст!не сонау Сарыар- кадан ат сабылтып Ыкылас куйий келш отырса! Касында K03I жаудыраган 6ip nepiurre. Бугыбай жымыч-жымыч етш К уречкейдщ комызын алып жайлап шертш кердь Ж ур т, acipece, i3eT жолын сактаган улкендер Ш абданныч он кез1 Foft деп Байекеге карады. К еп тшегш сезгендей аса зерек шюмд1 Байеке: — Ел деп келш капты Ыкылас. Ел Ш н де дп теп ток- таганы Куренкей екен. Осы ж урт, тамашага жиналды гой. ' Ал, Куренкей, эуел1 е зщ баста. в з щ шерт!— дед! жылы л е б 1з б е н . Ж урт Байекеден сескенетш. Байеке катыскан жиын, ас пен той еш дау-дамайсыз, кикшжщздз ететш. Kici ел1мше дейш баратын намыс шатагын ол су сепкендей басатын-ды . Елдщ оган 6ip токтайтын касиет1 осы ж апя едь Ол Ke3i келгенде жер тачдамайды, орта, отырыс тандамайды. Елдщ кайнаган ш ш д е ж уредь Оньщ кулагына естш мейтш сыбыс болмайды. Бэрщ, бэрш Байеке бш едь Байеке б1лсе болды. 7-460 193

Куречкей де Байекеш н кеци! д т н эрщен ойлайды. Бай- екем ен ойнау киын екенш баягыда-ак тусшген. Байеке кыл- тимасын. Ол бузылмасын. Байеке Куренкейдщ кушне, Бугы байдын унгае iHKop. Оныц бул екеуше кеп карайлап, кеп жакындап, тосылатын, тусала- тын осындай ЭЛС13Д1П бар. Бул 6ip. Еюнпл кеше тунде Чоц- Кеминге к е л т токтаган мына Ыкылас пен Кеменге Ж ол- булактьщ сайында 93i кезЫ п, e3i Kepin, Кайындыга e3i жол сштедк ByriHri жиынга Байекешн арнайы шакырылганы содан. К,ариялар Байекеш н жацагы 6ip ж ен c e 3iH коштап бас H3ecin, Куренкейдщ ш еруж кутть Эдеттепсш ш е Куречкей кеп толганды. Куй бастауы киын-ак. в з ж е у н а з анталаган кез- дер д1Н imiHeH ол Каншайдьщ к езж е кез туйнлзрдк Алдында буш рл1 улкен шара, сырлы тостагандар, колында кудын мой- нындай т л г е н эшекеш п ож ау. Ол да 6ip сэтке ойланып, езгеш е 6ip назды кылык танытып мелд1реп, кум1с шолпысы жылт-жылт еткен узын, жуан бурымын кейлегш тепсше керген кос анарыньщ ортасынан сулата тастап тамылжып отыр. Куречкейд1н ж у р еп шп сала 6epfli. Шамырканды. Тула бойына толкын-толкын кан кеп куйылгандай куаты толып, ып-ыстык сез1м баурады. «Кександал» куш кеу-кеулеп кеп кал- ганын сезд1 ол. Куречкей тж жара ак бэтес кейлегипн тары 6ip туйм есш арытты, оч ж еш н т ез-тез туре койды. ETci3, аш ач тщ-т1к кеудеш ж ел шайкаран шынардай иLain ол комызы- ча учж е туст1. К ° мызы зьщ -зыч етга, алуан дыбыс шырарды. Куречкей е зге дуниеден окшауланып, тек зычылдаран уш iuieKTi алма-кезек йпп-шалып, 6ip суйм м ш эуезд1Н лебш е елти бастады. — Э , жан толкыткан кыргыздыч кулак куйй Бар мэн, бар маныз осында гой. Осында!— деп Ш ербота аксакал шуч<- рек кезж ен шырак жанып, козгалактап, окыс желжтн — К е зж д е болган-ау отагасыдыз, ж ечгей,— деп аппак манардай Акеркеш бэйб!шеге 6ip орайлы калжьщ тастады Куречкей. — Э, болды. Болмаса бул KiciHi4 ыркьша кенер ме ед1м!— дед! Акеркеш б э й б ш е д е эл1 каласы бузылмаган ю р ш ж а з ак TiciH жаркырата жаркын ун катып. — «Сарбарпыны» сайрат!— дед1 кызынган Шербота. — П эл1, «Кер е зе н » бар Foft кершген! — Куречкей, «Сары ynripiHAi» уйтдет! — Кап, 6yriH ортамызда жыбырлак бет С аза ж ок, тарт- тырар ем Куречкейге «Караезгеш н». Ол сумга осы куй лайык!— деп ду-ду кулю болды. — Е, Куречкей кайным, е з журег1 суюнген 6ip куйш бастагалы отыр,— дед1 Акеркеш бэйб^ше. Куречкей мойнын оч жакка энтек бурып, кезш 6ip жумып, 194

Sip ашып, «Кександал» куйш щ сабырлы, байпаддаган мамыр сазына тусш кетт!. Чод-Кеминнщ жупар самалы ж елптендей жан дауасы табылып, щ кэрлж сез^м кездерден сэуле ойнатты. Айдын келде калкыган акдуларша 6ip кербез кей1пке не болды Куредкей, эр HipiMi марж анш а теги! in, сылк-сылк етш , сылан кагып сызып барады 6ip эуен. Адамныд е с т алган бул салмакты шертш терецнен шымырлап, кед жайылып, кед1ст1кке кулаш урды, 6ipTe-6ipTe ширыгы с ер п ш п , ынтызар кедищщ кштш бурады, цумарлык, отын лаулата ж ап> т, 6ip куйкылжыган тусында Куредкей эр ш ектщ унш белек-белек взшше сайратты. Оныд осы отырысында жалганды жалпагы- нан баскан, арман кусы колына конган 6ip бакытты адам - иыд шалкуы, тасуы, жайнаган Т1рш Ы кке тоймай карал, бэрш кушагына сыйгызсам деген алапат кажыры, кайраты, куштар- лыгы бар едь — Кександалыныц ж ур 1сй — К ербез басуы! — М эртебесш кетерш , е д 1-ау кайран Квксандалы! — Эне, эне, желмаядай жедю лтш экеттй — О, кудай буйыртпаган е а л тулпар! Ш у бойы н шулатып, Ыстыккел мен Нарын жагасында кылкуйрык атаулыны шак келт!рмей, Талас тед1регш, одан api казак даласын куыра шапкан жалгы з медеу1, жалгы з канаты — Квксандалы! Куйге балкыган жандарды д Ky6ip-Ky6ip сезд ер к курсш геш , 6api угылып жатты, жет1п жатты К уредкейдщ ж ур еп н е. ' К уйдщ арманды леб! ж ан шыдатпады. Ол ек! рет кайта- ланып, е з е к п ертеп, аИылатып в т п . BipaK, ол ж ан л эззаты efli К уредкей ушш! Канш ай ушш! К уредк ейдщ eKi ш екес1 зы д-зыц ете туст1 д е , ол К,аншайга ж алт карады. К °Р гасындай балкыткан куй енд1 еркел1 назга ойысты. К е зд е р гана ж ылт- жылт етедй Д ем атаулы б т п , em 6ip тосын ун ж ок, дуние тып-тыныш. К уй мелд1ред1. — Келд1м... Келд^м, К,аншай, тагы да! — Кександал! Кександалы д гой кустай ушып жетк1зген! — К елд! айнала кашып Kepmi, К,аншай! — Кашам, Куредкей. — Кутылмайсыд, Каншай! — Э , Кександалы д куткармайды, К уредкей! Кенд1м... К ен- — MiH, Кександалга, Каншай! — E k'i Ti3riH, 6ip шылбырды ал колыда, К уредкей!.. Арманына с е й т т жетк!зген К ександал гой, бул! Куредкей уш 1шект1 т е р т , термеш елеп бой шымырлатты, б 1рде оны осып, ecin тартып ж 1гер тасытты, е н д 1 б 1рде арман мудын с е з- flipin, лезде оны умыттырып ж 1берш , о д колын аккуша далык,- татып баппен тастап, кайта уйытты. ¥ зы н , салалы сауса-

гынын ушы уш шгекке тиеда. К,омыз 6eftHe6ip тайпалган жорга! Bip кезде Куренкейдщ кабагы жырылып бара ж атты . Ол ой туманына кармалды. К уйден тары да арман муцы бшшд1. — Свз сол, Куренкей! — Не св з ол, Саза? — «К¥лан nimiHfli ат мшбещм, сэби игсп кыз суймед1м»,— деп жулына бастады Ж антай хан! Мен саган ханныц свзш айтып отырмын. Квксандал ханга лайык, ат! Сэби nicTi к,ызы С он-келдщ аккуы — Адмввр! 8 кел атты!.. Куренкей комызды ерш елене сабалап, отты ыргактарды толкындай туйдектеп, толкындай ceKipTin, толкынша шайкалт- ты. Кен тыныспен агылган эуен журект1 колкаFa тыгып, ерттей шарпып, куйдфш , жандырып, армандатып, ачсатып, тэтт1 елеске м эз гып 6iTri акыры! Канш ай ак орамалыньщ ш ет1мен ж ас тамшысы ш нген нэркес жанарын cypTin, элде жасыды, элде суйшдк е р ж аз жымьщ еткендей боп журттан ж узш жасырып, твмен карай берди Ыкылас ж урегщ де «Каншай... Каншайым» деген свз оран разылык пейш. Канш айдай... Каншайымдай жарым болса, деген тш ек шуакты куй боп шымырлады. — О, пнркш, дуние-ай, шайкалактаган, шарк урган 6ip кез1м1з eTinTi, кетштЙ— дед1 Ш ербота аксакал.— Сол Саза кургырдын КУ merip кез1 кадалмаса Квксандал Куренкейдщ колынан кетер ме ед< enipeTin! Орион хан мен Жантай ханньщ жуындысы уш iн иманын айтып, жанын берген, ой, арамза Саза! Байеке Шерботанын Сазаны жек керетйпн бшеди Ракат- тана мырс етт! де , онысын байкаткысы келмей: — Елдщ салт жвш мен тамашаны ауылдыц вз1 бастады, э, ж арандар? Солай болды гой. Енд1 кезек конагымызга келдк Кане, Ыкылас, данкты ж1пт керш есщ, сонау Сарыаркадан куй ушш, Куренкей ушш м м келш жатыр. 0 3 in келд!ч, зам андас. Ж атсыну болмасын. Тосыркама,— дед! эр свзш ойлана, шегелей свйлеп. Квп куннен 6epi колы кобыз кылына тие коймай шабыт ансауымен im куса боп актарылар сэтт! Ыкыластьщ 03i де та гатс ыз куткен-дь Онын e xi 6eTi ды з еткендей болды. К,асында отырран Кеменнщ ыстык лебш сезд! ол. Кемен акырын гана iuiiH тарта курсшдк Неге екеш белгтаз, онын да жуз1 алау- лады. Ыкылас Кемен екеуш щ ортасында жаткан кобызын алып, кулак куйш те з-т ез к елар е койды. — Ж алындап-ак турган шары! — Нурлы ж1ггг! — Касындарысы... кудай-ау.

— Тсс! — Керкем кыз! К андай ана тапты екен ийркшдП — Тсс! Батма эж енщ Тотысын Kepin пе ен? Сол Тоты - дан-ак туган! — Тоты да Актоты атанган кыз Tepeci ед1 fom маркум, речд! е д 1, иэ, иэ, балбыраган ак куба ед!, m ere мурын, куралай кездщ дэл 03i едь Тотыга уксайды. Тотыны кер де, Акмверд! кер. Сойып каптап койгандай гой екеуИ Эйелдер куб!рледь Кеменнщ бар зейнп Ыкылас кобызына ayFaH-ды. Аласы :аз кара кезш б1рде тецкере тастап, б1рде с у з и т е т есЫ п ол 6ip ойга к егп. Ыкылас eKi ж ецш TypiHin, сэл ал га ж ылжы п, камзолы- ньщ тес калтасынан ак ж 1бек орамал алып, оны e x i буктеп ■Кеменге устата салды. К ем ен селк еттк Байеке Ыкыласка 6ip, К еменге 6ip у за к -у за к к е з салады. К уренкей Ыкыластыч жагага ipicuireH асау толкындай лыксып кеп токтаган ойын с е з т , жалгап » i 6eprici келш: — Толгар куйщнщ ептеп тарихын айтып койсан, e 3ine ыкыласы кеткен, к е т л койган адамьща тай м ш пзгендей б о - ласыц!— дед1 к ул т. Ыкылас бул с е зге 1зетпен бас изедь Ойлана калды. — Б1з ж а з бойы Сарыарканы ж айлап, к уз салкыны б ш н е Бетпак даланы басып Шуга кулап, сонда кыстап, ерте кектемде алгашкы кар суымен Сарыаркагз улан-гайыр кен жайлауга кешетш елм1з. Осы сапар сол шел даламен ат каталата суыт жортып | отырып KyMFa, калыц сексеуш ге ш к п м . Сексеуш мулг1ген жыныс, бш к-бтк тогай. Секеушге жеткен сон узак жолдан шаршаганымды бипд1м. К,умныц irnimie де токы мдай-токымдай кегал, сол кегалда суы шэрбат кудыктар болады. 9pi-6epi кеп кешкен ел бэрш бгледй Bi3flin елд1н кеш жолыньщ зр nipiMi таныс ед1 маган. М ен ез1м!з кеп токтайтыв 6ip K3pi сексеуш д1ч тубш е кеп аттан TycTiM. Ecxi кудыктан су алдым. Атымды суардым. вз1м де iurriM. Т у е ауып барады. Атты отка койып, сэл мызгып алайын д е д 1м. С ейтш турегеле , берген!м сол е д 1, б 1рдем е ысылдады, ше сексеуш басында торгай балапандары шырылдап коя бердк Ж алт карадым. Бауыры ак, далаиын кумы тустес бш ектей ж уан, узы н жылан тш н сумаддатып жогаргы бутактан сэры ауыз жас балапан- дарга заЬар Terin тур. — Ой, ой!— деп Кемен flip-aip етш, бетш баса койды. Ыкылас к!лт ipniain: — Кемен. Корыкпа! К,орыкпа!— дед1 езг де кобалжыган унмен. Тыцдаган ж урт С1лт1дей тынган. Ыкылас эцпм есш жалгай

бердк К,амшыны к,алай ci.iTereHiMfli е з1м де бшмей калдым. Тула бойым flip ете тустк Элде басым айналып Kerri, 6ipas меvi­ se Н боп MSHripin турдым, турдым да сексеуш басына карадым. Ж ы лан жок. Баксам, дэл аягымныч астынца жатыр узынынан шубатылып. Басы кан. Айдалада MeHi ой басты. Багы бар екен балапандардын. 0Mipi бар екен байгустардьщ. Ой мыжыса да ocTin 6ip суйшш отырдым. BipaK, ой Meni шыцырауга, теренге тартты. Е, дейм 1н е з 1мнен е з 1м, елйр сем 6ip рана жыланды, 6ip рана жалмауызды елт1рд1м. Сынсыган сексеуш iuii ыскырран, жа- лактап аузын ашкан жылан foA. Оран есеп бар ма? Тын- байтын жауыздык. Арпалысып етед1 екенб1з. Кемен тунжырап ж ерден басын котере алмады. Ыкылас жогарры сарадан ьщырантып ала ж енелдк Ж урек сыздата боздаган 6ip з!лдей ауыр ыргактар замана кысастырын коп Kepin, итиллеп кеп гумыр кешкен, коп сумдыкка куэ боп, бэр-бэрш ен зыкысы шырып, KSHifli калып, торыккан налалы руламаныч зарындай тунд1 тунертш экетш барады кан жылатып. Оны сезген сайын Ыкылас ыскышты кере тартып, кара кылды кесш тусер долы кушпен e cin -ec in алып, теменг! сагага б1рнеше рет жан ышкынта барып кайтып, 6ip жанта- лас OMip ойраны сек1лд! KacipeT шерш сум ектетт, озЫ ч т э т де, ж ур ег1 де суынган жанша безерш , кобызды аяусыз бези щ егй . Шыркыраган, шырылдаган ун е сти д ь А, дуние деген анырау... адамныч ah урганы естш м. LUeri бар ма бул зардын, uie ri бар ма, тэн1р-ау?! Аскар тау типыл боп, Ч он-Кемин суалып, жайкалган жаннат алкаптын ду-дуы тынып, зы м-зия ж ок боп, ай тутылып, ж улды здар ceHin, йр ш Ы к 6ip сэтке ел1 дуниеге айналды. Кай гы басты элемдк Ыкыластыч жаны мурныныч ушына келгендей. Ол ар- палыса, ж ан сала ал тедк Шымырлаган шычырау ойды туптен козгап, туптен тартты. Сай суйек сыркырады. Кемен курсшдь Куренкей басын win, тас мусш боп катты. KeKiperi се- кемнпл, казымыр ойлы Байеке де сынды. Бак-дэулеттен, таукымет атаулыдан кам жемейтш Ш ербота, б э й б ш е а Акер- кеш, HoFaft, Байсары мен Тайсары босады. Жылт-жылт еткен жанарлар карауыткан кабактардыч астында калды. Кез1н ж ум а ескен Ыкылас ешй кобыздын кулагын он шекесш е ауыстырды. Кара булттай с1рескен ауыр саз 6ipTe- 6ipTe сеШлешн дедь Тымырсыган o.ii дуниеден дыбыс бш нейш дедь Жанагы 6ip сэтте картая шеккен, е з й е einperen Ыкы- 198

аты Kipfli. К уйден жылы леп сезицц, дуннщ шуагы, 1уы бЫ неш н дедь К,атдан дабадтар ашыла 6epin, -ртктерден маржан тамшылар дершдк Куй ж1бектей ерке самал боп аймалады. Куреддей козгаладтап, чаган дайыдтай толдып, алдында жаткан кыярын ы. Ым дагып далды Ыдылас. К,осыла KeTTi К у ре дней! ындагы орамалмен Ыкыластьщ саулаган терш сурт- ерген бул дубылысты. К обы з бен ды яд у Hi сал- eMip шаттыган шалдытты. Ыдылас К уреддейге, Ыдыласда дадалып ал 6ip ecTi. Кыл iuieKTep адам- пдады. Куй емес 6 ip ж ед!с эш ж ер солдылдатты. чн-асыр той-думан д у б 1рше белендН амам боп, ж адан л 6ip масаттаран шадтыд дызуы цатып отырранда, Ш ербота Б айедеге бурылып: аманшылыдты даш анда жадсылы д жецген! Солай д е д ь — Не десем еден , мына 6ip ж улды зы бш дтен азаматда?! Ыдыласда! адныц двр1 дуние, дас дарым сэтте 6ip елш , 6ip Сумдыд еден адамныц ойы! Адамныд диялы! Оны журед! К оп сыр айтып тастады Ы дылас. Э л п 6ip ыд жалмауыздырын керген ж о д па! айды, бул 6ip гэп. Хан 6ip соры сты д. Бай, манап ыд. Сонымен 6irefli, тынады, дуриды олар. Ал байлыд шмайтын ырзыд, дуат, нзр не? О, оныц бэр! Ыдылас -дкейдщ добы зы мен дыягы, душ екен! чЫлас шырарым, Сарыарданы эделдщ Алатаура! Б1здщ айн алдабы на сы й ры зды д бэрш . С ы й ры зды д, шырагым. лты к щ узарынан сушщ прсж! Ал... сен езщ , Ыдылас \\ долыда дус дондырдыд ба? лас жымиды. Адеркеш б э й б ш е отарасысын етегш ен гана тартып дойды. К е з1мен нусдап К еменд1 дер - мен бет1 дуылдап ертенш отырды, ез-езш ен добалжи Ш ербота адсадал содры с езш е ыдгайсызданып сэл тосылып далды. у с донады рой долга, ата!— дед1 Ы дылас уялып. !э, дартайган адамны д эдеть ce3 i эжептэу1р ж внд| 1, аяры дожы рап, сиыр дуйымшадтап б1теди Олпы- озд! дедлре сал, айналайын. Денщ сау болса, дед- уратыда ж етесщ aai, дудай даласа! Бадытты бол, ын, пенде илрдш, осындай сэтде зар рой. Кекчрепмгз куйкi ойлардан арылып, жанымыз жадырап жайлаура *ай болды д дой, тегН Ом1рл1 бол!— деп А дердеш бэй- дергенд! ананыд мешрл1 c e 3iH айтты. лас разы бола бас изеп, 1зе т 6umipo,i. Кемен 6ip нэресте дейш нде. Ед1 дез1 мелтйщ ейдь Тэтт1 диял •идей шырайы Kipin, ез!не ж ан б1тденд1 судтандыра

каратты Ыкылас мунын бэрш сездь 0 з коцип де алау- жалау. 6ip оеимал!м ынтызарлык ж е н т бара жатты оны. Bip булдыр сагым ншнен, туп<пз шыцыраудан ум1т сэулесш- дей Айкумк кержди Заматта ол елее гайып боп, Кеменнщ кара булактай тунган ойлы жанары тангалдырды. Ыкылас езгеш е алган сез1ммен iuiTefi электенд1, арбасты. — Ж ака гы айткан тарихына Караганда бул e3i OMip ха- Кындапл терен ой болса керек,— дед|' Курецкей. — Ж еш солай,— дед1 Ногай. — Ш ерекек 6ipa3 сезд1 жаксы-ак айтты,— дед1 Байсары. Онык сез1н Тойсары куаттады. — Шыдырау ой бул куй!— дед! К емен. Ж ур т елек eTicTi. Акырып, Кеменге тацыркай карасты. К утпеген сездер й Кы з леб1з! окыс шыкты. — Шынырау...— деп кайталады Ыкылас. Кеменнщ xe3i ж улды з боп жанды. Ыкылас ж у р ен де жанды. Журектер1 жылыган ж урт 6ip сэтке унЫз тынды. BipaK. кездерден от маздады. ByriH Куреккей баска 6ip Байекеш Kepin ак-так. Онык дуШм журтка секемппл cecTi козбен емес, ашык кезбен карауы, кетерйтген кощлд! жаскамауы эбден разы erri. Бул Байеке с е п з кырлы, 6ip сырлы дейтш ер болса, осы 6ip калпы онык 6i3 бш меген, 6i3 кврмеген 6ip кыры шыгар деп Куреккей жаксы, жаркын ойга бершди Байеке кул1мареп карсы алдындагы Бугыбайга бурылды. — «Ек1 жирен» гой!'С ол гой!— дед1 Бугыбай да онык кец1п кштш б 1рден тауып. — Ч ок-К ем ендж кыргыздар казактьщ домбырасын да шерте береди Куреккей агамыз шертеди мен ш ертем,— деп Бугыбай баганалы 6epi кезден таса боп, ж ук тубш де турган мойны узы н, ж уп -ж ук а, ж еп-ж енш укЫ домбыраны алды. Ыкылас пен Кемен 6ip-6ipme «мше, кызык» дегендей карасып койды. Exi иыгына e x i ж Ы т мшгендей суйекти ipi жжгг ак жаркын Бугыбай кезш ен жалтылдата сэуле ой- Кошкенле жылкы айдаймын, ахоу, аламенен. Аулыца барушы едш-ау даламенен. Эридаш-ай, Эридаш-ай, а-а-а-ай!— деп тунг1 аспанды как жаргандай аса куатты ашык унмен эуелегп. Эн б т к т ж и тшеп, к е н д ж т т1яеп жайыла берди узай берди Эр c e 3i журек кылын шертш барады. Байекенщ коз алдында а к перде, ж о-ж о к му нар, ол да емес ак, туман, кэд1м п адастыратын ак туман! Узите, у зд1ге унитед1 ол сол 6ip тунгнык элемге. Актуздщ кайкан асуына шалдыга вр- 200