И. Жақанов. Ықылас

:леп, кол созгандай 1шшен «Телегей!», « Т ел егетм » дей д1 •1сы курып. Бугыбайдьщ ацсаулы, арманды унк Тускеиде сен eci-че, ахоу. беу, карагым. Сагынып саргаямын-ау саиаменен. Эридаш-ай, Эрндаш-ай, а-а-а-а-ай!— ii-енде Байекеге гаж ап 6ip еьпрдщ eciri ашылды. Ол баягыда Таласта журген кезш еске алды. Bip барымтада казактардан жылды куып келе жатып ты жыгылды. CepiKTepi оган карамады. Ол жылап аккан ip булактыд шалшыгында кызыл ала кан болып жатты щырсып. К,анша жатты бш мейдь Кез1н ашты. «Агатай, агатай, у iiuuii! Аузыдды ашшы!» Ею самайында балапан шашы 1иратыла улпищеп, eKi K63i ж ас, аппак мэрмэрдай, 6ipaK вйлеп epiM-epiM, жуз1 мунды ж а п-ж ас кы з отыр басын уш актап. Байекенщ басы айналып кетть Талыксып, б1раз идей алмады. С элден сод куаты Kipin: .«Су!»— дедк «1ш, гатай!»— дед1 кыз алаканын тосып. IiutL «Тары!» Тагы да ;ыз алаканынан су жутты. Ол сонда жайнаган элемге карап гЫледь «Атьщ мм, сенщ ?»— дед1 ол, е зш е удш е аяй караган дазга шалкасынан жаткан куш. «Телегей!»— дед! кыз. «М унда 1егып ж урсщ ?»— деп кадалды Байеке. «Т езек Tepin ж ур- ч!н»,— дед1 кыз жасыган унмен. К ейш ол Т елегей кызбен :ол и е о з ж алпак кек сазда кездесш ж урдк О, дарига, сол <ундер! Не куД1рет бар, мына Бугыбайдьщ унш де? Штпейтш, гауы шагылып, бет1 кайтпайтын неткен ынтыктык бул! Эн аскактап кетш, кею рекп босаткандай, сейтш кусалы журект1 6ip жедщ деткендей бол са да, содгы c e 3i, о , цпрюн, содгы свзк «КедЫ мде толып жатыр арыз-арман»,— деу1 Байекеш торыктырды. Оган А дм еврдщ даны кашкан м ш а з ак 6eri, акдуша с у з ш п iurreft ж елш уд жылуы ж о д салдын дабагы, Iат устш де дурыгына суйенш турып А дм оер1мен epiKci3 дош - |таскан Болоттыд: Барамын, Ацмоор, кутереуц, Аркандан барсам кутпесен, Азапка, Акмеер. тушерсун,— деп жылаганы елестедь А дтуздщ жолына к е з Tirin, айдалада саргайып егшген Т елегей елестедь Алабуртып, душ тар сез1м кушагында отырган Бугыбай Байекеге: — Рапу етщ1з, Б эк е ,'доламтадызды урлеп далдым б а ? — деп эзш айтты. — Жандыра алмаган с о д нес1не куш несщ ?— дед1 Байеке де шенплген жанш а суйЫ п. — Bapi6ip коламтада кызу болады. Сенбейд1 ол, Бэке... Байеке енд! э дп м еш курт бура ж онелдь Ол сол ж ардыл- даган ашыд кабакпен: 201

— Ал, карындас, ж иен дарындасымыз. Батма эж енщ жие- Hi, менщ салмагым, менщ рана ты еп м ем ес, осы тамашаньщ етелетш 6ip парызы, ci3re келген секицц. К,ыргыз, дазад дыздарыныд дидары жардын, свз! ерм н болады. Эн жалгассын. Элде куй ш ертес!з бе? — деп калды. Кеменнщ ад бетш ш адырадтан дираш кесЫ п тускен ай нуры аймалады. Толдыды. Ж у р еи мазасы здана тепсшди Tin ушында неше турл1 эн C03i. Эп-сэтте к е д ш алай-тулей боп булш ди Ы дылас та дызына дозгаладтап б1рдеме дегка келш ьщгай 6wflipfli. Кемен оран ж алт дарады. К езш е кез! туйгсть «Кудай-ау, дандай эн айтсам болады, Ыдылас?»— деп ем ш дд ем!ренд1, у н а з Т1лек eTin. Элде аяраны, озше доса диналраиы ма, Ы дылас мудайды. Дардарды. Bip тш датуы диямет. Б1рдеме nerici келш, демеп ж 1берпа келщ-ад отыр. Н е деу1 керек? — К,ане, Батма эж енщ ж иеш , дане. — Тосырдама, шырарым, нагашы журтыдбыз. — Е, айналайын,_туб1нде бар жадсы. Ж од жаман. Экед Иса 613ДЩ елге куйеу е д 1 азамат. Бшетш едж , ннркшнщ He6ip алапат ктерш . Карадан шыдса да ханра 6eprici3 дасиет1 мол жЫ т едь Не керек, тулпар тусында деген Батма эже, И са, Тоты отт1, Kerri дуние! Бэршщ K03i езщ екенсщ. Буран да шук1рцшнк. Ш уюршиик елд!м депзбейдй И-и-и, айналайын-ай! Ж ур т сез1н Байеке доштап: — Бшем, бш ем. С енщ шыр еткен кунщдь Мына Тарсуда тудыд. Сол куш ойда жодта дауыл болды. Несер дуйды. Канша жыл адсады Тоты байрус 6ip uiHKi екпеш д щгэсш,— д е д 1. Байекенщ сезш ен кейш Кемен сэл ойланып, ж уз! алаулап, 1штей абыржып далганда ж урт сол 6ip уназдж ™ ce3fliprici келмед! ме, тары да гу-гу eTin с е й л е с т кегп. Куредкей Байекенщ тшегш Lae жалрастырып: — Бурыбай, домбырадан айырылгыд ж о д дой,— деп кулщ. — Тары 6ip эн салсыншы,— деп Канш ай Куредкейд1д Т1зесш ен б1лд1рмей TypTin дойды. — Б1здщ Канш ай 6ip эн дейдд Бурыбай. — О, доди десе, дашан айттым мен?— деп Каншай Бай- екеге кезш щ астымен ж асдана дарап, дызарадтап, уяла мырс — Айтдан ж одсы д, турттщ ,— дед1 К уредкей кей-кейдеп 6ip ж айсад дуадылырына басы п.— Каншай турткешд жадсы кередь Ж урт ду кулдй Бугы бай Кеменге домбыра усынды. К ем ен алды. Ы дылас дым-дигаш ой уст1нде. Кеменнщ 202

6ip отырысынан еркш дж с е зш ц . К емен домбыраныд ■К куй1н езш ш е келт1рд!. К уредкей мен Ыкылас екеу1 ей бас и зедь Бул — кулак куш келд1 дегень “Курт зеш ш К еменге ауды. - MeHi Ч од-К ем инге е д алдымен кек ей д еп парыз экелдь та эж ем нщ жатка и жерш 6ip керсем деп кеп адсайты н Онын да caTi, дэм буйрыгы болады екен. Мше, мынадай м етп д аясында, с 1здер дщ мей!рбан орталарьщызда отыр- . Жатсынбаймын. «Кайран, Курекемнщ «Кександалы», р езеш » дейтш экем. Мен сол асыл аганыд, кыргыз бен ка- ка б1рдей cyftiKTi адамньщ уйш де отырмын. Экемнщ , ше- шщ, Батма эжемнщ аруагына багыштаган жылы сездер д1 и, тамашаны Kepin отырмын. Елд1к салт, р э а м тары бар. •еке ага, свзщ 1зге кулдык. ж у з1м 1зд е иба п е р д еа бар кыз ij i 6i3fli. Эн т1ледщ13. Ол — ж ур т тш еп . ByriHri кызыктан кэлрым келмей... М ен... мен ешй 6ip эн салып берейш . — Иэ, иэ, айналайын. — Б1здщ К,аркара жайлауына алые-алые елдщ Kicwepi iin-KeTin ж атады. Солармен 6ipre эн келедк куй келедь айып эцг!ме-хикаялар, ел тарихы, ж ер тарихы келедь чау киырдагы Сарыарканьщ б1зге ж еткен 6ip oni едк К,ыз саусагы ею !шекке ж ум сак тиди Карлыгаш канаты- д лебш дей, ж ай кэна 6ip сипай шерт^с. BipaK э деген- ■ булыккан, туншыккан бейм аза с е з 1мнщ, тереднен кайнап ! 'мырларан куаты 6iл 1нд1. К,азак, кыргызга б1рдей тел, exeyi- де 6ip шуакты муды бар тел эш секицз мулггге, | цсыта тербеген эуеш 6ip ece к ед даланы, 6ip ece задгар ларды елестетш, туе кергендей балбыратып, балкытып, йе-ж уйеге мыскалдап cinin а рыла бердь К уредкей Ыкылас - Ыкылас Куредкейге, одан Бурыбай б ул екеуш е карады. \"ей тадралыс бул. Кдриялар басын иш, ойга кетть М ундай сэтте олар кашан- ■еткен кундерше, кешкен румырына, алыстап калган жастык ■ р е н т е к е з ж1бередр Оны сагынып, ш т ей жылап отырады. Ьайеке жерден кезш алмай унс!з олейдк Оныд судгыла 'регшде не боп жаты р екен? Кемен домбыраны сей леп з. IIIepTici сезге 6eprici3. Д ом - ipa кокейдеп кеп толганткан ойды с езб е н терм еш елеп айт- ндай журект1 билеп, бэр-бэр ш унс!з мелшитть Айтар эж не ял козрап, ойды ояткан iuepTiciH турленте куйкылжытып, i айдын келде мойнын иш м у д шеккен аккуша м ел д1реп: Жарасар дурня бешпент кинам б'елге,— ч акырын рана мап-майда макпал унмен кодырлата сызы л- 203

Кайран жар кайта айналып косылмай ма, Кезщнен, айналайын, жылай керме! Сагындым, еркем, Сагынаым ceni-ай!— де п баяул ата 6ip кайырды. | | — Б еу, дун и е-а й !— дец1 кызу канды Ш ербота аксакал. К емен тары да курсш е uieprri. Енд1 не дер екен бул эн? | Д ом бы ра тары д а сей л е д ь Осы елд е д э л естш Куредкей м ен Буры бай рана ш ертер е д к 0 з г е Tipi п енде буйтш туткын- дап, энге камап, энмен арбап керген жок-ты. Тары да ол жанарынан ж ас тегш е жаздап: Барады аулым кеш!п Келмеколге, ! Келмекол алые дейд| кермегенге,— I | деп кушырлана катты шертш ж1бердй Астьщгы щ ек босап j KeTTi, дом бы р а к1б!рт1ктедй YHi бузы лды . j — К елмекел алые болса, жаяура алые,— деп амалсыздан ! дом бы р а сы з с о за берген Кеменд1 бараналы 6epi ат уетш де 1 какшиып калрыган кас батырларша ой курсауында cipecin отырран Ыкылас алдындары кобызын ала койып, мамырлата суйемелдей ж енелдк Кемен кос жанары жаркылдап: Кун туар ак жарылкап влмегенге! Сагындым, еркем, Сагындым сеш-ай!— д е п у зи ш е с умгг оты н ж аккандай ж адагы 6ip туста курт тус к ен KOHbifli ш айдай ашты. Умсынран ж у р ек , ша рыл мае т 1лек, киялда рана ж у р ет1н, киялдагы дем еуи п сол 6ip асыл бейне! К ур едк ей с о л энге д е н койган куш к е з Ы д киырын рана са - лып: «А кмвер! К ем ен уксайды А к м еер ге. Тоты ш е? Ол eKiHmi А км евр ем ес пе efli? Т ек А кмеер судрак, кершген кербез акку гой. Тоты талдырмаш. BipaK, ел сезш е не дауа, «Тотыны кара, кудды Акмвер»,— деуш1 efli. Байеке, Кемешн сол Тоты- дан туран кы з д е п оты ргандай»,— д е п ойра Kerri К уредкей. Сагындым, еркем, Сагындым ceni-ай! К ем ен бул свзд1 елж1рете, еркелете айтты. К,обыз да ж урект1 лупш дете соктырып зорга токтады. Уй imi ж ым-ж ырт. Эдетте эн айтылып б!ткенде лап ете калатын с е з 1м жалы ны лап е т п ед 1. Каны ыстык тау жайларан журтты д демш калайша басып тастады бул эн? Б айек енщ к вз алды нда 6ip с эу л е кубы ла ойнады. Bipece б у ж ы р -б у ж ы р кек тукы л басы н Акмвврд!д т1зес1не койып коры лдап ж аткан Ж ан та й хан, КУ дал а д а б езер ген 6aFbi заман кулпытасындай унс1з сузш ген Акмвер. Bipece дэл Акмеерше арм ан азабы кусалы еткен Телегейд1 кврд! ол. «М эрмэр

| тастан ойылгандай неткен келбет, тэд1р-ай! А км еер Foft. Ак­ меер!»— деп енд1 ол Кеменге тадгалды. Жайлоонун башы жашыл гул, Жошулганда бир куйдум. Бир жакшыга бир жаман, Кошулганда бир куйдум... Э, 6ipi кем дуние! Акмоерге, Т елегейге — exi ecLn м у д - i лыкка елде ж ок, эйел заты нда ж о к KepiKTi берерщ бар, I алдамшы, сикыр, куйтыркы кем дуние, кер дун ие, неге гана I багынды, махаббатынды коса бермедщ? Неге соны кимадыц, iiui тар дуние! П ендеш ойыншык еткен, катыгез дуние! Байекенщ ж урепн осы сездер тигигеди Ол езш баккан ж урт кезш сезе койып, кай-кайдагы ой сокпагына Tycin кеткенш е н д 1 ацдады. Ол аса сак, ш юмдк i3eTTi куш нен жазбай: — Bip эннщ айтылып 6iTyi ем!рдщ 6ip кезед'. И э, 6ip дэурен екен!— дед1 жылы шыраймен ж уртты кыдырта сузш . — Адам жаны ныд дэш м эн TUieyi д е содан Foft!— деп Куредкей де коштай Kerri. — О, унщ нен айналдык, кызым!— дед! Акеркеш бэйб1- ше — багыд ашылсын, багыд! — Неткен кад1р тун! ед1 бул! Ж ур т суйнпп, шешше сейл есть Ыкыласты эл1 де эн тербеп отырды. Кеменнщ эн салгандагы келбет! келд1 к е з алдына. Ыкылас К еменн!д сутей ак б е тш д еп оймактай кан Кызыл нурды, кос каракаттай кона калган eri3 меддк тадда ашыл- ган гулдей улб1реген ернш щ 6ip ш етш де д!р!лдеген наз кылыгыныд жанды yflipep шуагын, эннщ эр C03i, ж анга тиер эр HipiMiHAe найзадай Tin-TiK Kipniriniд б1рде жаты п, б1рде кайтадан тш рейгенш , 6ip елш , 6ip TipwreH !дкэр кейпш, арманды халш Kepin, 03i д е кобалж и толкып, !штей мыд кубылды. Алабуртты. — Э , 6yriHri тун — .ка/lip TyHi, Куредкей! — Д эм -тузы да разымыз! — К,онактарга алла ракымын берс!н! — К эп ж аса, Кдншай шырагым! — Tanip т т еу щ д ! 6epciH, кел!н! — Мураталыда Ыкыластай ерд!д, о з экес!н!ц жолын берсш! Куредкей ел разылыгын кездерш ен Kepin, леб!здер!нен у гып, 63i де 6ip жасап калгандай боп: — Е, амал не, кад!р тун! а дам ем!рш де кеп бол са, капе,— дед! езу тарта кул!мареп. 1ргеден Кдйыдды e 3eni, сонау етекте к ед арналы Ч од- К ем инезеш гуршдейдй Ж улдыздар суйылып, аспан бозарып, тау imi актаддактанып, бозторгай шырылдай бастады . Шык 205

баскан тау койнауларынан салкын самал сокты. Сыпей мул- rireH карагаилардыч хош Hici шыкты. Ж ур т ошарылып ор- нынан 6ip -ax кетерЫдь Ауыл адамдары уйдыуйше тарасты. К урецкей мен К,аншай e eix алдында б1реулермен калжын- дасып турды. У йде Ыкылас пен К емен очаш а калган-ды. О, дарига, дэл осы ндай 6ip сукбатты сэт! К,ас-к,агым сэттщ xaflipi! Таг- ды рдыч кыл уетш д е кылтылдайтыны, умЫ отынын жыл- тылдауы! К е зд е р 6ip -6ipiHe маталды. К е зд е р арбасты. К ездер д еп жакы нды к, кимастык, арм ан, xyflix, куаныш! Еш темеш ж а- сырмайтын дайран кездер! Ыкылас пен К ем еннщ луп еткен дем ! 6ip-6ipiH ерттей ш арпыды. Exi к еу д е д е п e x i ж ур ек 6ip ж урек боп сокты. ТЫ — мусэш р. ТЫ де еш карекет жок- ТЫ байланды. Ыкылас- тын к е з уш ында ж езкш к тым алыстагы тунг1 оттай жылтылда- ды. Ол тау койнауы нан жылт е те кап. ж о к болады. Емш- Tin, елжлретш, уздЫт1ре eciH алады. Ал К ем ен ше? Exi кез1 куралайдьщ кезш дей жаутацдап б е й х у н э сэби кейш нде м ел д1редх — 1мм... Осындай К ем енм ш де! — 1мм... Осындай Ыкыласпын де! Exeyi мырс-мырс кулдк — Б ул ел exeyiM i3fli,— д е п тЫ! курмелд1 Ыкылас. — Иэ, иэ. Агалы-карьщдас екен деп... К ем ен ш ц уш булак б оп сылкылдады. Кулк1 ем ес, жан шуары тегЫ дк Сэулел1 умЫ, на з, меш р л еб |, шапагат бЫш- дь П эк кенЫд1н кш эратсы з тЫ еп exeyiH 6ipaeft м эз кылды. Б ул не? Тагды рдьщ тары 6ip кул1мареу1 ме? Ыкыласка дуние тугелдей кершдь Еш аланы жок. Кеменнщ нэркес жанарынан жалплз тамшы жылтылдады. E xeyi унЫз тынып, шачырактан б о з acnaHFa кез салды. — Айды кара. Кемен! — Батпапты, Ыкылас! — Очынан ту F3H ай батпайды, Кемен! — Ж улды здар бинстеп к етттк Ыкылас. — Ж улдыздын бшк болтаны жаксы да. Кемен! — Эп... К,а-ап! Bip ж у л ды з aFbin т у с я . — Ж ок- Аккан жок- Кергем жок. Кемен! — К ерм егеш н ж аксы , Ь1кылас! Б ул с езд ! кош та Faндай б оп шачырактан ай кул1мдеп, ж ул ды здар жымыч какты. К ем ен де толыксыды. Ол тым бакытты едь 206

Адамныц алга умтылган арм а н -п л еп , ум 1т-кексеу1 сек!лд| аркырай тулап, туйдек-туйдек толкын боп женк1лген Чоч- Кемин суынан Ыкылас 6ip салтанатты куйд1ц л ебш сезш отырды. Сол отырыстан кейш Кемен ж ур еп н д е 6ip туйш боп ж уретш парыз да етелдь Куренкей 6ip малый сойып, К,айыч- дыныц карияларын шакырып, К емен мен Ыкыласты алып, Карауылтебенщ ет еп н д еп еск1 корымга барды. К еменге Батма э ж е с т ч б е й т н керсетть К,уран окытты. Т уе м езгш н д е карияларга дэм бердь Батма эж еш ч ка;йр- KacHeri коп е в з болды. Кеменнщ шарасы кеч жанарын ж ас кернедь Кариялар Кеменге батасын 6epin, уйд!-уйш е тарасты. Уйде Куречкей, К,аншай, Кемен, Ыкылас — TepTeyi FaHa калды. К1шкентай Мураталы ойынмен элек. Куречкей сез бастады. — Айналайын Кемен, дэш м арка суйер , к е ч ^ ч е ток санап ж уретш 6ip журтыч — нагашы журтьщ! Келдщ i3flen, сол нагашыларьщды. Келгенщ жаксы. Батма эж еш ч eai болмаса да кез1 болтан жандарды кордщ. Ел саган алды разы болсын айтып жатыр, Кемен. Коргендиппче суйш д1. Е, елд1ч аты ел, ол 6ip жайкалган кара орман. Оньщ саясы мол болады. Мол. Ел елдЫн ктейдк Жабыркамассьщ. Ж аяу калдырмас- Кемен K03i жасаурап лэм -мим демедй Куречкейд1ч эр c e 3i жанын жылытты. Куречкей 6ip сэт ойланып калды. Кемен yHi д1ршдеп; — Экем ci3fli... азд1н куййизд! аузынан тастамайтын. C i3re бар ем1рш беруге эз1р е д ь — дедь — Е, кол жагасындагы жойкын кекпардыч T34ipici Иса гой ол! К,айран азаматым. Алла тагала да жаксыга коз т1гед1. Жаксыны алады. Оган не айла бар? Не айла? Курецкейд1ч осы с езж е н Кемен де ш едплеш н деда. Bip шай кайнатым уакыт iiuiHfle ол е зЫ ч бар OMipiH алаканга салды. Ол каска тайга мшген кунж ен бастап не керд1, не бЫд| бэрш баяндады. К,аншайдыч заты эйел де . Ол iinreft ж е л ш м , ecipKen квзш е жас алды. Кемен жыламады. Ж уртты ц унс1з дагдар- ганын сезш , айтуга киямет болган жайды амалсыз айтты. — Токмок базарынан кайткан сол жолы Карабулак, Бей- шекешч тусында 6ip ауылга токтап, квз1 тунжыраган 6ip ак су р эйелд1ч колынан сусын п гт м . Ол маган узак карады. Каска атка карады. Мен ракмет1мд1 айтып аттанар сэтте: 207

«Бул С аза датданы н уш !»— де д ь Ж у р еп м 6ip сэтке тодтап, y nc i3 мелшиш далыппын. Уйдач сыртында жалгы з туп терект^ келенкесш де уш аттылы турды. Bipeyi боз шапанды, сусар 6epiKTi Саза! К в з алдым 6ip ту ч ш ы д дуние боп, басым айналы п бара жатты . BipaK жыгылмадым. К,асда атты шарт етюзгсш мд! бтем ш . Кун уясына батданда Жел-Аргыньщ аузы на келд1м. Ж олбуладтыц сайына туепм . Л езде тун керпе- ciH жапты . Т ун. Bip кезде: «Э , дасда ат! Сазаны жынды дьишан дасда ат» деген даб ы р-д у б1р д1 е с т ^ м . Одан кешн... о д а н ... К ем ен одан epi торгайдай 6ypicin, екси жылап, бетш басып у за д егшдь Еш к1м еш тем е дей алмады. Bepi курсшди BapiH осы 6ip сэт динады. Кемен дайта ширады. Уйды азабын тартдан жанша бозарып: — Экемш ч дайгысын кетер е алмады те ш е м . Birri 6api. Экемш ч жам агайы н туыстары Meni К,ардарага KOmipin экетти К уренкей ynci3 туйЫ п, KepereniH к езш е суйеп дойран дом ызын алып 6ip тунгиы д сарынды толгап отырды. — К,айда барса да К,ордыттыч Kepi!— дед! ол. Ы дылас ж у р еп н осы с е з езди Ол торыдты. Бэрш ен айрылган мына Кемен. К ур ечкейдщ домызы не д е й д 1? Не деп барады, дай-дайда- fli ш ердщ шет!н шыгара дозгап? Куренкейд1ч узы н, салалы саусадтары баяу рана lnin-шалады. Ал Ыдыластыц кощлшде ез1н1ч арм анм ен ah ургызран «К,очыр» куш , со л 6ip налалы саз д эр м е н а з, дар ек етаз пенденщ ш арасыз дайратындай бо- л ы м сы з рана с ес керсетш , ыцырана, дорына жылагандай. Ол жан динаган сайын тешрек дарауыта тунерш, дара тунек кордей боп , зэреш алып «К,ордыт» куш не уласты. Ыдылас ж аны дансы рады . Т ш н е «Саза, Ерден» деген eKi с е з mire 6epin , тары 6ip куш — «Ерден» куш нщ азалы уш б ой далты- ратты. Ыдылас Курецкей домызына тангалды. — С енде ж о д ж а т сарын, ж а т толгау mepTin далдыч, асылым, mepTmi,— д е п К,аншай элдене ойына Tycin, ж аси сойледй — К ер зам ан... Кертолгау,— дед! Ыдылас ауыр курсшш. 1ргеден сам ал ем ес, KypciHic a e 6i келгендей куйзелд! уй im i. К уренкей ды сы д к е зш жум ы п, He6ip сумды дты бастан кешкен ш ер кецш д! гулам адай даусады . Ж иырма 6ip жастагы бал ауса л и п т Ы дь т а с одан бетер даусады . К емен осы 6ip ауы р сарынмен ж ан куш п н басдандай 6ipTe-6ipTe ж е ц т д е п , 6ipTe-6ipTe к еш р еп ашылып, 6ip ауырлыдтан дутылгандай ез-ез1не келешн дед!. Бала кезшен ана ун!ндей элдилеген дом ы з рой бул! Д ем еуш , cepriTyiH! Ширауын! 108

Каншай кезш щ астымен урлана дас-дарып далды. Кемен тусш дь Эуел1 Канш ай, одан кейш К емен тысда шыдты. — К,айн>1 MeftipiMci3, Кемен! Берш ме, жаным. Ж урил, айналайын, езенге. Бой жазы п келейж. Екеу1 жалгыз аяк жолмен езенге тусти Чоц-Кеминшн бурк-сард еткен толкынды арнасы дад жарылып, ауыл ж ад сагасы тып-тыныш келдей келкш жатады. К ос арнанын ортасы мулпген кек торай, дальщ ш ш к. Ж урт кезшен таса. Ауылдьщ у-шуынан алые ж ер. Eiceyi су жагасына к е л л , кек айдынга тен е карасып б!раз турды. — TiciM, кез1м 6api анык керш едь ж енеш е! Ап-аныд!— дед! К емен сура ун!лген куй!. Кеменнщ уш кеч!лд! шыдты. Канш ай оран жаны калмай суйЫп: — EuiKiM жок. Ш енин. Е ш й м ж одта жуынып ал,— дед1 асыра сейлеп! Кемен ецкей1п сура колын салды. К,олымен 6ipre ардасын- дагы бурымы кулап туст!. — Корыдпа, жылы,— деп Каншай шашын жайып салып, eKi мыкыны бултындап, тей н дег! кос анары ды з емш егш - дей тырсиып, бар сымбаты ашылып, к е з дызыдтырып, кул!м- cipen, жайлап кана сура Kipe бердк — Кандайсыз, женеш е?— дед! Кемен Каншайдан кез!н алмай. — Е, айналайын, кандай екем?— деп ад йсш жардылда- та кул;р де, су ш ш д е ад TeciH шападтаран Канш ай К е- менн!ч диыла, у з д д е дараран тачралысына кецил тасып. — Кы з секшдйпз! Тек, Адмеерш е кшнсем! Сол сэн-салтанатты керсем! А, дуние! Онда... Кемен у н й з жымиып тур. — Ж од, айналайын, Адмеердей перш теш жылытпаган сэн-салтанат неме керек?! Б ос диял ол. К ане, ш еш ш. К ел 6epi. Су жып-жылы. Кемен uieuiiHfli. У сй н д еп бар лыпасын жара Fa тастады. Басын ш алдад кетерш , дос бурымыньщ epiMiH асыдпай тар- датты. Енеден жада тугандай, уы з тэн! а д улпа булттай жардырап, енд1 оран Канш ай судтанды димылсыз датып. К ел ж иепнде таранран 6ip мачгаз аддудьщ кербез келбет!н коРД! ол. Шашын тардатып алдына Tycipin, Teruiflipin тастай 6epin едд ол жанары е е й тандырран nepiuiTe м уеш дд ж ас дайычдай буралган дынай белд!, Tin-TiK сом жаратылран ад балтырды, аддудын данатындай е й инпн тутас жауып, Каншайды 6ip сулулы д ranipici арбады. Ол ж урег! элдене- ден шошынрандай дур е-дуре coFbin, жан-ж агы на ж ас дана, урейлене кез тастады. Кей-кейде езш щ д е к ерж й екен!не

Yh жоц. — Тырылып отыр, дургыр. Огырса отырсын солай. Кетер ана кейлекть 0He6ipeyiH де! YHi дырылдаран ж у де у ж т т К ем еннщ кш мш ж ерден win алды. E xeyi ecTepi шыгып, iuiTeri дата дарадыланып кулдь Bipeyi кейлектд 6ipeyi iiu кш мд1 аспанра ладтырып, дамшы- сы мен дагып алып, «Па! Па!»— д е п шскеп, ат устш де теч- с ел е, ш айдала дарды лдап жынрэ тидь Олар солай 6ipa3 дэл- дундеп турды да, ат басын бурып су жагалап дете барды. — Хайуандар! Бул сезд1 Кемен ж ас жутып отырып айтты. К,альщ niuiix iiu i зы ц-зы ц етед ь К,ара шыбын, ипркей, маса. Ызьщынан дулад тунады. К уж -дуж дайнап, талап, шарып, буып жан шыдатпайды. Т абан астында тесж жер бол са, К ем ен Kipin-а д детер хал де 6ip сум ды д азапда тусть ¥лпа дардай ад тэш ине суддандай дызылдап, денесшщ эр ж ер! бе зеуд ей б о п icin шыра хелдк Ол б езехтедь Bipece eKi бш егш , алдымын, мойнын, 6ipece e x i буй!р1н e x i аладанымен дам ы лсы з ш ападтап, б е згед тигендей селкш дедь К,орынып жы- лады . Ж аца рана тунып турран тыныд айдын лайланып, арнасы толы п, ж агалауды дерн еп, лыдсып деп ш ш ктщ inline жайы- лып барады. Kiwi бесш нен кешн Чоц-Кеминнщ суы молаятын эдеть Тау шындарындагы д е д м уз, сур дар дун дызуымен еридь Сейтш, ол жыдпыл-жыдпыл дойнаулардан жамырай агып, тем ен дарай долдана ж ец хш п , жолындарысыньщ бэрш тас-т ал дан дылып, агаш тарды тамырымен допарып, тастарды дом алаты п, е згеш е 6ip сурапы л су сп ен бу л Ы п , сардырап ж ата- ды . К ем ен Ч оч-К ем и ннщ датерл1 шуынан дорыдты. Шыбын- цнрхейге де н е с 1 елш , о л ещ ц мына 6ip мел тед аралды топан су басатындай ж урег1 муздап, д ез алдында неше турл! датер- ni ел ее ойнады . Тардырдьщ тары 6ip мазагы сарын сындырды. Ол е г ш п океан, ш еш есш, М уса аратайын, Салима апасын, жылауыд Урдияны ойлады. Ал олардан не медет, не дэр- мен? Bapi о дун и ел ж аруад. Ж алгы зды д зары оны тары дан жылатты. К ен ет ол сел д е те далды. А т fly6ipi еетшда. К емен ж у - peri ду р с-д у р с сорып, зам атта е сш жиы п ала дойып, урей- лене кешн шегшдь Ж агага уш аттылы деп тодтады. — Осы туе п а?— д е п адырды 6ip ey. К ем ен тани xeTTi. Б ул — Бурыбайдьщ дуатты, датал унь — К,ой орнына! М ойны буры дай ж уан десп ел тед дара ж1г1т долындагы к е й л е к й flip-flip eT in ж ерге тастай 6epin efli, Бурыбай оны д а д бш егш ен узы н 6HmiriMeH тартып хйбердь Екйнш яй л т 212

клынан iui кшмд! Tycipin алып, Бугы байдан ж асканып кейш егшдп — Ойын рой буларьщ, а? Бугыбайдьщ мыскылды у Hi санк erri. — Мен де ойнап керейш , батырлар. Ойын гой, ойын. дошшцдер. Бугыбайдьщ соцгы c e 3i эм1рл1, з 1чд1 шыкты. — Шешшщдер! Eki жйчт 6ip-6ipiHe ypnHice жапактап, коркактап кулген оп, не icTepiH бш мей кипактады. Бугыбай атын омыраула- ып, биийгш кулаштай сштеп, екеуш щ теб есш д е жыландай [сылдатты. Екеу1 аттарынан домалай тустп — Шешшщдер! — ¥-уят... — Э , уя т па? E cci3 сорлылар! Б1рдеме бар екен рой, еуек бастарывда! Ы за буып, TepiciHe сыймай куш нген Бугыбай тип тутык- андай ipKme туш лдп Iuii ерт. К езш е ж ас денгелендй Д эл >зшдей еркек б т м д 1 eid Ж1ПТ мусэш р хал де бастарын иш , ю л и т тур. Ж анагы 6ip сэттег! кылжарыньщ i3i калмаран. >урыбай ат устш де Manripin, кок iре к толтыра ауыр курсш - Оньщ xipniri суланган к езш де ен;п шатынаган ызгар жок, |яныш белгк1 сезшдп — Б1з де ез1ндей ж 1гш пз, Бурыбай!— д е д 1 О роз,— кызык шрг1м!з к е л т ... — Тэщ рд) жазгы р, Ороз! — Одан не пайда?— деп мщ прлед! Мамыт. Бурыбай ундей алмады. — Кулгешийзге де жазыдтымыз ба? — Б1зге берген тардыр сыйы осы.- С енщ де б |зд е н артык дзнем ен жок, Бугыбай. Ж антай мен Ш абданньщ... — Итаршысы де , Ороз! Кемен таяк тастам ж ерде, шипктщ iимнде отырып бэрш кврдп бэрщ естщь — Тэщ р де , тардыр да кшэлы ем ес, Бурыбай. Б 1зд 1 осы- лай гып койган адам кшэлы. KiM ол? KiM? Э , ундемейсщ . Коркасьщ. Астьщнан атьщ, колыннан курыгьщ кетед1, Б у­ рыбай. Одан баска не бар сенде, не? Бугыбайдьщ иыгы салбырады. — Жек1рме 6i3re, Бугыбай! — Мен ж ею рем , О роз, Мамыт! С огем де, камшым да тиер. К,иямет-кайым болганда да адамды к калпында кал. Ит болма дегеж м ол! К еуденде ар-уяттыц ушкыны, с эу л еа болуга тик. Ороз бен Мамыт уэжге тосылды.

Бурыбай нитей жасып 6ipa3 тунжырап турды да, атыныц басын Тарсу жактан андыздап spin, езенге шандата кулаган кальщ жылкыга карай бурды. Ороз бен Мамыт оган м е с т журе бердь Кекке шаншылган карлы шывдарды кызрылт нурмен бал- кытып, жалкындалып кун де батып бара жатты. Чоц-Кемии алкабы салкын тартты. Ж ерден кетер<лген бу етекке пердедей жайылган ауыл тутш ш е араласып, тау iuirn б о з мунар тум- шалады. Бар ман тып-тынык. Анда-санда эр тустан элдеюмдер «Курау, курау!» деп ун салады. Сэлден сон мал ерктен кайтып ауыл уст1н азан-казан шу кернедк Ат тебелш дей тогай iiui салкындады. Ызыцдаган маса курыды. Ш ыбын-ипркей рана К еменнщ ак тэнш шым-шым еты зш кояды. Кемен енда оны ауырсынбады. Ол денес1 кус еттенга, турилккендей боп тонайын деда. EpHi, кез1 дур- диш icri. Еш ж ерш е кол тиг1зу мумкж емес, тула бойы дуылдап ашып отыр. К оз алдында неше турл1 катерл1 кубылыс- тар ойнады. Bip кезде кулагы шыцылдады. Элдекайдан аш марегеи 6ip ун 3opFa ecTuifli. — Ке-ме-е-ен! Калгып кеткен шыгармын деп ойлады Кемен. Тын тьщдады. Tarri мунга бер1лдк Ыкылас дед! ерш эзер жыбырлап. Ол кезш укалап ж 1берш шаштай сусылдаган кок оплктщ арасы- нан сыгалады. К еудесш де 6ip ду6ip дук-дук етедь 0 зе н жага- сына ж у г 1рш кеп, алкына токтап, жан-жарына мазасыздана, урейлене карап тыпыршыран Ыкыласты кердк Куанды. EMiHin, yHci3 умсынды. K e3iH лык ете калган ыстык ж ас куйд1рш, мына керген мазакты шарынатын адамы келгендей элденш, 6ipaK ун катуга дэрмеш ж ок, aai де болса куаты аздыгын, жасыганын, жабыркаганын корына сезш ш , Ыкыласка узд1ге, с у з 1ле караран куш neri кемсендеп безгек тигендей, екск кыскандай калшылдады. Ж урегш коркыныш билеп кеткендей де болды. Ч он-Кемин суы арнага сыймай к е б к шашып жулынып Не icTepiH бш мей алактаган Ыкылас OKneci аузына тыгыла: — К е-м е-е-ен !— дед1 амалы курып. К емен тогайдын карангы TyKnipi калын жыныска тыгыла туст!. 1иннен «Ыкылас!» деп киылады тары да. Ж урек кобалжуын баса алмай aer6ipi кеткен Ыкылас кенет аяк астында жаткан кыз кшмш кердк Кеменнщ кей- лек-кеншегь Ыкылас Кеменнщ KHiMiH ж ерден лып кетерш алды да, eKi K03i шарасынан шыга анырып, одан двнбекнлген асау толкынга карады. Тула бойы муздады. Eai шекесшен суык 214

:р бурк erri. К,аныи iu iiне тартып, xLni байланды. Басы щ ш, кескен теректей тедсел е 6epin, тап шыдырауга кулап ара жаткандай жан даусы шыплп: — Жок! Ж ок!— деп айгай салды. Ол ше бойын те з жиып алып, кезш ж ум а т к т е н т , cipecin урды. Оньщ санк еткен унш аунакшыган ж ал-ж ал толкын- ир цагып а л ь т, жадгырта тулатып, элдекайда узаты п экетть ' — Ж од!— дед1 Ыкылас эл1 д е кез1 тук кермей есещчреп. Кемен журег1 уйып жыламсырап: — Ы ды-ла-ас!— дед1 акырын рана. К езш аша алмай ал ей г ен Ыкылас бу л унд1 естщ к BipaK, wi м ен-зен. Ол элден сок Faна барып ah дегендей кеу- leciHeii 6ip ауыр дем шыгарды. — Кемен! | — CyFa туспе, Ыкылас! А рызып кетед1. CyFa туспе!— деп Кемен жалына шыркырады. — Ке-ме-е-ен! Бул ун Ч од-К ем ин алкабын ду р с1лк1нд|рдь Ыкылас буркылдап кайнаран долы толкынды куш а жырыл- ты. Колында Кеменн1н кейлек-кеншеги — Ыкылас! Ыкылас ж анталаса кулаш сермед!. Bip батты, 6ip шыкты. К еу-кеулеген лек-лек сурапыл толкын куйындай yftipwin, оны шыр айналдырып, жарара кайта атып урды. Ол cyFa [шашалып, ewririn, тедсел е суметЫ п, тэлт!ректеп эрец бойын жиды. — Ой, Ыкылас, муньщ не?— дед1 rnlniK арасынан yHi nip- тд ег ен К емен.— KniMiiwi лактыр! — Калай?— деп мырс erri Ыкылас басы айналып. — Bepi лактыр! — Жетпейд! жагага. — Жетед1. — Кормейс1д бе, к ед арна... — Tycneuii cyFa, Tycnemi, Ыкылас!— деп К емен ж ас балаша жылады. Ыкылас аза бойы каза б оп ез1н коярра ж ер таппады. — Ж м ласад тусем! — Жыламаймын. — K,a3ip,— деп Ыкылас езенд1 бойлап жорары карай жуг1- ре жонелд!. — Т успе... туспе, Ыкылас! «Осы тустан кираштай салайын!»— деп ол шиыршык ата шымырлаган арынра жайлап тусе 6epin eni заматта аягы жерге тимей сапырылран ак к еб1кке квм ш п, тары да 6ip батып, 6ip шырып кете барды. Э н е-Miiie дегенш е болтан жок, бутактары арбиган 6ip Kapi muiiKKe кеп солк е т т 6ip-aK

согылды. Ыкылас ш листщ су шайган тамырына жабысып жатып: — К е-м е-ен!— д е д 1 алкына сейлеп. — T epic кара, Ыкылас. Жакындама маган! — Акымак!— деп кулд! Ыкылас. — 0 з щ акымак! Агып кетсен кайтесщ. — Осындай да сумдык болады екен-ау! Муныч не? — С е н т не? Ыкылас сылк-сылк кулдь — Неге кулес щ? — Кшмщ агып KeTTi. Кемен б1рден бозд ап коя бердь — Болды, болды. Берем, берем! — Кш м1м д1 лактыр 6epi! — Лактырайын, лактырайын,— деп Ыкылас орнынан ешц га на турды. — Ой, Ыкылас, api... api кет! — Ал, кетейш! Ыкылас cyFa белуардан бойлады, тап 6ip мына ж ан каккан взен д1 кеше ж енелетш адамша умтыла Tycin. — Токта! Токта, Ыкылас! Ыкылас судан шыкты да, eKi кезш алаканымен басып, кыз KniMiH шипктщ бутагына 1ядц — Ал киш, акымагым! — T epic кара ендь Тап солай! К,озгалма! Кдрангы тукш рден К еменнщ ак тэш суда шоршыган ак ш абактай ж алт erri. Елжтщ лагындай лыпып тырс еткен дыбысы бипнбей келш, кшмше колы тидь — Болдыц ба?— дед1 Ыкылас бул 6ip ic ж урегш жан- ды ры п. — Болдым! — Не кылдык енд!? 0тпейм1з бе судан? — 0тпейм13. — Неге? — Агып кетем1з. Кемен еркелк назды кылык танытты. — Тунейсщ бе осында? — Тунейм1з! — Тунейм1з? — Тунейсщ сен де! — Б ул не 3Mip? — Мен сондай Кеменмш! Ыкылас мулгжен к а р а т ы TyKnipre 6ip-aK атылды. Eici шшнстщ ортасында турган Кемеш й айкара кушып, TiK кетерш экетть — Басым, басым айналды. Жыгасын. Tycip. Tycip жерге!

I Кемен Ыкыластьщ ып-ыстык мойнын кушырлана кысты, етш б е тiне басты. Екеушщ жалынды леб1 6ip-6ipiH шар- ыды. Олар дуние шуын, мадайындары жамыраган д у -д у Tip.iiK нш ecTireH жок, керген жок. Екеущ де ш т е й ынтык, кып, (кэрлж с е з 1ммен эр килы ойра салып, 6ip-6ipine тарта бас- | аран 6ip ражап елее д у н и е а , енда ум 1т с э у л е а боп жаркы- ады. Ж эне ол алдамшы сэуле емес колында жанып турган ун боп тасытты. Ыкылас Кеменнщ сэби HicTi ж упар лебш кутты. Кемен Ыкыластьщ дегенш е кенш калганын сезд ь Ол улш, окей Kypcinint, е зш е -е з! енд1 рана келдй Ыкыластьщ урс-дурс соккан журегш тьщдап, меш рл1 унмен толки с ей - |ед!. — К елетш 1ДД1 61лд1м, Ыкылас. ■ — Ал неге жыладыц? К езщ нен! К ап-кара болган каракат езщ нен сенщ! Ыкылас ecci3 кумарлыкпен Кеменнщ Kipniri тМ рейген ;ос жанарын алма-кезек eirri. К емен еш карсылык бьадрм едь >ул 6ip лэззатты сэттен кез жазгы сы келмедк Bip кезде Кемен Kenlni элденеден сынды. i — Кей пенде о бастан бакытсыз боп туады б1пем,— 1,ед1 ол салкын рана. I — Ж ок, Кемен, адам бакытты болу ушш туады. i — Солай ма? Онда менщ KypciHiciM сенде де бар рой, Ыкылас. Бакытты адам сейте ме? Ыкылас с е з таппай бегелдь — Бакыт пен кайрыныц арасы 6ip-aK тутам. — Ол рас, Кемен, рас. Ж а д а рана жылап отыр е д, ешц мэзсщ. — Кайта жапа meryiM де кас-кагым сэттж . — Айтпа, Кемен, олай деп. Айтпа! Bip с е з айтпашы. Кемен Ыкыластьщ кушарына тырыла тусть [ Ыкылас кунд1 кетерш ж ургендей шалкыды. — Ж ат кездер, сукты кездер кайдасыддар, туге?! Менщ колымдагы, кушарымдары не?— деп Ыкылас айкай салды. «Кун! Кун!»— деп жадрырыккандай болды тау iuii. — Экетем! Экетем, Сарыаркага! — KiMfli?— деп кулед1 кулагына сыбырларан К емен. — КундИ— дед1 Ы кылас.— К ун — сенсщ Кемен! Сенсщ! Маган нурыд керек! Ж ылуыд керек! Бейуакта кездескен бакы- тым менщ! Ыкылас тогай йшнде К емещ д колынан тущ рмей ауыд- ауык e 6in, арманды, умггп сез!м ен тербеп, нэрестедей элдиледь Аялады. Маддайына маддайын, мурнына мурнын типздк Ул- пш деген самай шашын, жерге шубатылган тып-тыгыз жуан, узын бурымын сылады. К емен еш алацсы з, пэк кешпте Ыкы- 217

лас ж урегш щ ен асыл. ен кымбат, ен тэтп сездерш eciin оныч алаулаган жан мей1р!мше шуадтады. Б1рдеме дег1с келед1, дей алмайды шггей толдып. Б1раздан хеши ол: — Меч Ж антай ханды, А дм еер сулуды керд1м,— дедь Ыдылас учс!з тьщдады. К емен одан жауап та кутпед1, кею репчде лыдсып турган с е з д 1 айтты да тынды. Толган айдыч да толыдсыган ш ага едк К,айычды аулычыч тусында дек и р еген шьщдар тур. Соньщ iiuinae бэршен бшк, ечсел 1 6ipeyi бар басынач OMip бади дар арылмайтын. Ай дэл сочыч уш ар басычда далдып, бухш Чоч-Кемич алдабын суттей жары д дылып, а д сэулеге белеген. Ж улды з б1ткен TyHri жайы лы мдага дулыншадтардьщ коз1ндей жылт-жылт етеди Тогай iuii шыдтачды, дымдыл тартты. Сап-салдыч болды. 0 зен сарылы тун дустарыньщ тэтп э у ез1н кемш-квмш ж [беред1. — Бул тун — дад1р тун1, Кемен! — Kaflip тун1, Ы дылас, дад1р туш!! Не сейл есе де, сездер ш ен бал тамып, ж адут кездершен 6ip-6ipiH e нур тегш , 6ipiHiH дем1не 6ip балдып, «жаным, жаным» деген думарлыд оты куйд1рш-жандырып, сол лэззат- тын дуэты ТЭЧ1Р мен тагдырда, адамдарга кулл1 жарыд дуние, улы пршипкке еш к е ч и кшэраты, наз-наласы, арманы, зш , жаздыруы жодтай e x i мундыдты шаттандыра шалдытты. Ай тач атданша алтындай жардырап турып алды. Чоч-Кемин суы тач б ш н е дем 1гчн басып, eKnini дайтып, ж ай гана сылач KaFbin, тербеле толдып, nipiM-nipiMi шымыр-шымыр дайнап, арна-арна боп белш ш , эншешн келдш жатты. Тогай iаниде ад танды а д тшекпен дарсы алган Кемен мен Ыдыластыч жулды зы биж теген тун болды, бул 6ip дапыда кезжкен дад1р Tyni. Ыдылас Кемешн ыстыд душагына дысдан куш судан e rr i. Тау шындарына дарады. — Кун шыдпаган ба эл1? — дед1 Кемен. — Кун мешн долымда тур гой!— деп Ыдылас Кеменшч cbipFa тунган ойлы жанарынан суйдк Exeyi б уп н м эз. Ал ертед! еш дапер1не делер емес. Ч о ч -К е м и н !.. Б оз мунары кок торгын пердедей тартылган жасыл алдап. Кым-дуыт дуниен1ч тынымсыз тынысы, тетенше элег! бул ж ерде де бар. Улы и р ш Ы х и н мысдалдай FaHa 6ip болшеп ол. М унда да тан атып, дун батады, ж а з шырып, дыс туседь Ежелден ж айлап отырран ел-жамагаттыц дуанышсыз, дайгы- сы з куш ж од. кш нде сонау ж е н атасынан 6epi дэу л еи шай- далмаган элд1а бар, тагдырга налалы элс1з 1 бар, мезгш кеса- патына б 1рде зам ена, б^рде адамдар к1нэлы. Bip бейбад кундж 218

;ci6eciHe, жарык дуниеге келгенше разы, 6ip кекж алда тойым о к, нысап жок, в з деген! бол са болды , вм1рд1 оймен шолган ш алар турганда мэнпрген мангурт сейлейдй асылдан туган ;ын пырагы тулпар квзге Ы нбей, улы бэйгеге есек шабады. Квк толкынында кун с э у л е а ойнаган Ч он-К емин суыныц Ki капталындагы 6ip-6ipiMeH тутЫ араласып, коян-колтык pic жайган ауылдар сырт кезге суттей уйыган ел сиякты вршедь Ал, шын мэш нде, олардыц 6ipi бойкуйез, аукатты, алтанатшыл, суеты ауыл, 6ipi уян, ж упыны, адамдарыныц они» сынык кенбгс ауыл. BipaK, бэр-б1рш де бул жалганньщ 1зы-кикы шуы, таукыметц кик1лжщк кыркысуы, кулики ж е т т ртылады. Ч он-Кемин алкабыньщ етек ж агы ндап>1 Т арсуда Ш абдан яанаптыц ак шанкан б о з yitnepi тур. Ол осы ж ерден кысы- жазы ешкайда козгалмайды. Kimi-KeMMHfli коные еткен э к е а Ж антай ерте квктемде ылди Tycin, сонау Бержташ ка дейш барады, мал телдеткен- де Жел-Аргыньщ етш де Жолбулактын аузына келедь одан юл аяктангаи сон Чон-Кемин асып, осы Тарсудагы газиз |улы Ш абданньщ касына он exi канат ак ордасын TiKTipin, 6ipa3 кун еру конып, жан-жактагы ел иплерш е дэм 6epin, худа-жекжаттарымен дуылдаса шужркелесш, Акмверден бас­ ка терт катынын катар xeiuipin, Кекойрок жайлауына KeTepi- Ж ок, Ж антай эз1р былк етер ем ес. Ол езш щ ак ор- дасында жападан-жалгы з какшиып таспик тарткан сопыдай . з-езш ен куб1рлеп, Верныйда ж урген Ш абданын тагатсы з кутуде еда. Секемшик беймаза, сак ж у р еп Kepi к е у д е ст щ гынышын KeTipin, бейсеубет ат дуб1рше елендеум ен болган-ды. BipaK к е н ш канша кобалжыса да, ол Ш абданга сендк Оган озге улдары 6ip т е бе, Ш абдан 6ip т еб е еда. Ш абданнан езш щ кеп касиетш Kepin, суйш етш . Ш абданньщ б ул сапа- рында 6ip мэн барына ш убэ келт!рмедь Чон-Кеминнщ маужыраган xiuji б е с М ауа бергенде уйде отыра алмаган Ж антай мазасызданып е зен жагасына келдк Bipa3 анырып турып ецкейш колын салкын cyFa салганы сол efli, шакшук еткен ат дуб!рш кулагы шалды. М ундай шапшан, сергек болар ма, басы какшач eTin, бойын те з жиып ала койды. Ту сыртынан ат пыекырды. Ж алт карады. Ак б о з атын жетектеген Байекеш хорде Сейткенш е болган ж о к Ж о л ­ булактын аузынан астында ойнактаган кара аты бар 6ipey шыга келдь Ж у р ю ширак. К ении сергек жан. Ж антай колымен кез!н келегейлеп оган узак с у зи ть — Ш абарманымыз келдк хан ,— деп Ky6ip e rr i Байеке. — Куйке!— дед! танып турган Жантай. Куйке ак сабынга малынган кара атын аршындата бас-

тырып, тар жылрамен кулдилай тусш , кебйс шаша буркыл- даган езен ге бф-ак, ир ел дь Жаганы соккылаган асау таскын. Саркыраган yHi кулак тундьфады. JlenipreH сусы тым катерл^ тас-талкан боп долдана ем р едь А т flip-flip етш кешн шегшдь Куйке тебш ш , т зг ш ш тукырта тартып, ерден умтыла котерше 6epin, 6ip орнында тыпьфшыган жарау кара атда камшы yftipfli. Кдмшы салдьфмайтын лып-лып еткен LriKiMfli жануар жаны ышкынып, децбекипген ж ал-ж ал толкынга езш тастап ж 1бер д1. — Ж алынан айырылма! К,игаштай тарт!— деп айкай салды Байеке. Лакылдаган сурапыл толкын устшде ат жалына жабыскан Куйкенщ: — Хан! Той!— деген C63i ecTlnin калды. Байеке Ж антайга ж алт карады. Ж антайдьщ шущрек шепр K03i шырактай жанып, жуз1 тамылжып турды. — Бар, шыгарып ал ананы!— дед1 Ж антай агып бара жат- кан Куйкенщ кек ишнкке т1релш токтаганын Kopin. С элден сон Ж антай Куйкеден бар мэн-жайды сурап бшдь Бул хабар эп-сэтте-ак тау imiH елен еты здь Ж антай ымырт yfiiplne езш щ конак кутетш ак ордасын- да тап 6ip нар камыска жасырынып, онтайлы 6ip с э г п куткен жолбары сш а жиырылып, аса ыкшам, сак, api тым заЬарлы кейште казымыр Kexiperi киырды шолып сергек отырды. Ауыл-ауылдыц бетке шыгар каймагы TapcyFa карай агыл- ды. Олар Жантайдьщ алдынан 6ipiHeH сон 6ipi оп т. Бэр- бэр! колдарын кусыра, бас шулгып, кутты болсын айтып, «барамыз а з д щ Ш абдан манаптын жолына!» flecin шыгып жатты. Ж антай к е ц ш — квл! Жантайдьщ алдына Саза датка келдь — Ke3iHfli жыпыктатпа, Саза! Тура кара! — Кулдык, хан нем! — Атаке батыр юмнщ атасы, Саза? — К еш е тар койнауда 6ipiH-6ipi кырран кыргыздардьщ Каны келдей келм ген азалы кундерде ат устшде талыксып, орыс журтына кол созган, орыстан ракым куткен Атаке батыр xiMHiH атасы болушы efli, хан?! С1здщ> Ш абдан ердщ атасы да! — Ел уппн ещ регенде ащы ж ас куйдфд1 ме квз1мд|. Саза? Атам Атаке батыр усынган ж ерге менщ колым ж егп, Саза! Ел д е п ку жанды шуберекке туйген м м efli, Саза? С аза eKi K03i жыпыктап, е м Him flip-flip eTin, колдары калтырап, кулдык ура козгалактап: — Хан!— дед! neri кемсендеп, ceflflip сакалынан ж ас сыр- рып,— елде аласьщыз бар! — Аласым бар елде, Саза! Патша агзам кыргыз елше

с, пейш адамдарын ж1берш отыр. Олар ат басын юмге регел1 келе жаты р, а, Саза? — Аласыцызды аласыз, хан! Аламыз, хан! I — Ш ашу гып шашам, петерборлык конактарра! — Ш ашуыцыз дайын, хан! — М ендеп кылкуйрыкты тугел кыр. бкш бейм ш . 1шшде ip асы лы жок! Елде ж ок 6 ip пырак, сол Fana керек, Саза! 1на 6 ip жылы мандайында кос ж ул ды з жанган, ай каска lip то р ы кулынды Kopin ем. Кдрабулак пен Бейш екеде ш ур- чырата куып, Tipi пенде курык сала алмап е д ь С ол кур- ыр кекейймнен кетер ем ес, С аза. Соны неш е рет есщ е сал- 1ым, а? — С ези издщ садагасы , хан! Ол бугш де ат болды той. Ат! С аза етпетш ен ж ата калып, Ж антайдьщ колынан, караздай ж ука б о з шапаныньщ етегш ен с уйди Ж антай «жэ» дегендей колын к е т ер л , иш арат 6uiflipfli. С аза жыландай жиырылып, жер бауырлай шегшшектеп, эп- сэтте елее сиякты ж ок болды. Енд1 Жантайдьщ алдында Байеке келдь — К утер конагымыз — верныйлык ем ес, омбылык емес, !петерборлык! — Бул да тэщр жарылкауы, хан! — Сенщ i<e3in кыргыздыд терт тарабына TycciH, Байеке! Буран тек сарыбарыш кана суш нбесш . Д осы м да , жауым да сушнсш! Бурылар мен саяктар келсш, сарулар мен кус- шылар, кытай мен мунды здар болсын! Ж амыраган кутым — солтолар отырсын тер1мде! Bip киямет TipAiriH бар, ол — Konip. Байеке буран селт етпедь YHci3 бас изедк — Тарсудьщ етегш деп, ею кабактан, сол кызыл ж артас- тардан 6ip-aK тарт! Байекенщ ею ш екесш ен м уздай тер бурк ете TycTi. K o3i- не кара аттьщ жалына жабысып арып бара жаткан Куйке елестедк Арыстандай eidpin квк толкын тулады. BipaK, еш сыр бйш рм едк Сурланган калпынан езгерм едь Ж у зш ен б эр iне макул болтан калткысыз кец1л д т с е з л д ь Б ул сезд1 eKi айт- кызбайтын Байеке рой! Он колын кеюрегш е басып, ол ш егшшектеп шыгып Kerri. «Бугш спрее нб i, сэтт1 кун. Ендш! сэр сенбш щ сэтш е келе- TiH болды , Шабданым». Ол бейне 6ip улан-асы р той шуын ecTireH жанш а журег! алабуртып, куаты тасып, шуакты с е з1м кушагына ендь «Той дедж ау, мына Куйке! Е, жаманым аузьща май! Айтканын келсш! Болиды, болады ол той! Тек кайгыны кормейж ендк Т ау iuii а з кансырады ма? А з кущ рендж пе? К елсш , келсш 221

орыс агайын. Ырысым боп, мэртебем б оп келсш!* Жантайдьщ | iuii осылайша булкшдедк Оныц ойы неше сакка жуг1рдд. С аза кдйран калдырады, кабак шыткызады, курсштед1 мысын куртып. Байекеге кеций ток, ол барда еш кам жок, iuii жылиды оран, токтайды. Сыкси- FaH Koniri кеш булдырап-булдырап кетедь О, тоба, бул не сум- дык? С аза e x i кезш жум ы п алып ет шайнап жаткан 6ip мысык! «Мен еш нэрсе кергем ж ок, ж егем жок!»— деп мияулайды, ырылдайды. Байеке желкесш куж1рейте ыр ете тускен ит. «1ш- пед1м, жемед1м, кермед1м десен кезщ нен шыксын, TUieyi жаман неме. Мен сыртта ж у р т -а к ток ж урем ш рой!»— дейдь Сумандаран ой уппшш катыны Кдоманьщ сулу жузш алра тартты. «Эттен, эттен!»— деп жылагысы келдк Б1рде Верныйдан кайтканда аулына тунделетш келдь К,урман отау- ыиын шамы сеш п калыпты. С аза турып: «К езйрзге шеп салды хан, кара кулдармен ойнап!»— деда. «Бекер сез!»— деп кегерд! Байеке. «К,урма эйелдщ султаны efli гой. К,ара- булактагы кытай кайын журтымныц ондысы ед! рой, не icTen койдыч, С аза?»— дед1 де нитей тынган-ды Жантай. Ж антай ш ек е а тырысып, т у й ш п , бас шайкады. «Э, мысьщ Т1леул1 Саза! Басы кетсе де, кдлп айтпайтын Байеке». С аза — канкор, Байеке — март! Ж антайдьщ мысык муртыньщ m eri flipLa кэрып, зымиян K03i кул1мс!редн «Маран eKeyin д е керексщ! Ж антай — сен- дерм ен Ж антай! О, хан нем, дег1зген тэщр, кулдык саган! Кулдык! Ж антайдьщ алдына К урецкей келгенде шанырактан ай нуры Tycin турды. — К,омызьщ, кыярьщ бабында ма, куйипм? ' — Бабында, хан! — Болса болар, куйплм. К,айдагы 6ip кангырран казакка кылган кызметйуц ханга да жасарсьщ. Ол неме де кореш кыргыздьщ тамашасын! Келсш! Куренкей унс1з тунжы рап шыга бердь Ж антай ©з с езш ©3i макулдап: «Атаннын xopi дуние, кыргыз салтанаты Куренкейлермен!»— дед! куб1рлеп. Ж урт аягы басылды. Ж антайдьщ касына мэрмэр ренд! Акмоер келш, суп-сулык отыр. 1ле-шала экел^балалы шайшысы Токкожа мен Тенти- миш дастаркан ж асай бастады. Ж антай эл а р ей сузинп, 6ip иесерл1 тун д1 елестетть Токкож а сойлеп кеттк — Х ан нем, акырет алдында 6ip c©3iM бар. — Айт, MycanipiM! — Сол тунг1 кара дауыл, кара несер, ол умытылран жок, хан нем. MeHi залалды кеселщ бар деп, сирарымнан суй- реп, байрус Батма кемш рдщ уйш е апартып тастамады ма, 222

'азаныз? — Свйле! — С ейлейш , хан нем, Батма к е м тр д щ Кдркарадары кызы Готы бар едь куйеу1мен. Kyfieyi казак, eciMi И са. MeHi сузек <инап, влексе боп жаткам 6ip бурышта. Сол туш асыл А кмеер ini-буырын ж аза алмай двпбекшщ1 той, 6uieci3 оны. Батма кемшр А кмеердщ касынан 6ip ел1 к е т п ме, хан нем? — Айта бер, Токкожа! T e 3ipex! — Тун ортасы ауа бере ызылдаган караша уйде Тоты [ босанды. Bip шик! екпеге зарыгып ж урген Тоты ш еш есш щ пуйш де тэш р MeftipiMiH кордь сейтш . — Тез!.. В — Тотысын, нэрестесш ебектеп, жулдызы жанган Иса «е, айналып кетеш н Ч оц-Кемин! Е -ей, Кемен! Ой, К емен!»— деп ушып квкке, ушып жерге тусть — Бол! — Т ан алдында калт-култ eTin, аяк-колы д1р1лдеп, шушрек кв31 жаска шыланып Батма KeMnip келдй — Не дед1? — Акмоврдщ 1Ш1нен кан TycTi. 0сек-аяцны н, куса-дерттщ Каны TycTi,— дедь — Ал... — Ертечшде кызыл шака нэрестесш ж ергекке орап, Тоты мен Иса Кдркарага женеп бердь Сушшштен жер-кокке сыйма- ды олар. Э, мен кш дйш кест)м. — Сол ма бары? I — Жок, хан нем, олар кеткдмсн Саза келди I — Саза? I — Болоттыд cifliri кайда, дед1 Батма кемш рд1Ч алкымынан I сыгып. — Ж анталасып, yHi кырылдаган Батма KeMnip: <<Ecine кел, датка, хан иемнщ ак тесег1нде Акмеор арам сдакпен жаткан жок!»— д е д . «Кунэйар болма, датка!»— дедь Батма KeMnip елдь MeHi буындырды. К,удай алмай мен кайта Н рйедм, хан нем. Акмоердей nepimTeni3 таза! Тесегнрз таза, хан нем! Токкожаныц бул c o 3i уайым ж угш 6ipa3 ж ечш детш едь BipaK, журекке салган С аза кудЫ кыр соды нан калмай койды. Кдлмады. «А кмеердщ Болоттан туган кызын етек астынан 6ip казакка куртыпты...» О, ку Сазанын тараткан сезН Тап каз1р д е Ж аитай uiepai едд. Акмоерге урлана квз киыгын салып: — К еш еп 6ip су iuiimieri кыздьщ атын б1лд1н б е, Байеке- ден?— дедь Акмввр ундемедь Токкожа мен Тентимиш дастарканды ж асап шыгып кетп. — Сол кыздыд аты мм?

Элден сон гана Адмеер: — Кемен,— дед!. — Кемен? — А дм еер ж а д ашпады. EceHripen ой мэнг!рткен Ж антай алдындагы шайдан 6ip eKi рет урттаган болады. «Ку кез!м дайдарыны хайдар кврдщ?» Ол су iuiiHfleri дызды тары дерш отыр. Он ек данат ад орданьщ алтынмен аптаран шанырагы, уыд, xepereci, бау-шармадтары ай нурына шарылысып, ж алт-ж улт етш дубы- лады , Жантайдьщ басы айналгандай доз! жумылып-жумылып кетед!. А дм еерге тш датуы мун. Ал, ш ш д е ne6ip пэле арпалы- сып жатыр. Жантайдьщ 03i е з боп дас1рет ш едден дез! Шабданыньщ анасы, Баалынын денет дуние салуы едь Алгашды асыл жары. Баалы сулу! К еп жасыды сонда. Шабданына же^мдак xepceTKici келмеда. К еп толганды. Ет жадындары оньщ децш дпчн TyciHin: «Баалыньщ туFan cinjiici Сей!лде балдызыцыз отыр рой, жадсыны ж атда ж!бермен!з. Шабданьщызды к!мге д е з туртк1 дыласыз, хан»,— дес!п ж ен сезш айтысты. Кеп j узам ай Жантайдьщ жулды зын жандырды. Сей!лдеден алтын асыдтай exi ул — Теле мен Иманалысы туды. Ж антай бес датыныньщ !ш!нде Баалы мен Сейшдеге еиш м - fli течгермедд Жантайдьщ жасы ёлу ушде хелдь Сол жылы Баалы мен Сейшдешч eni жумралдыд саядтар- дьщ керген додайы Ж антайды н тынышын алды. К,айын ж урты рой! М еруерттей мелтшдеген Сон-келдщ жагасына жумралды д, нарындыд, дош дорлыд елдер сыймай дойды. 0 к- TeMfliri асдан нарындыдтар саядтарра дун бермед!. К ел жаралай донган ел дунде дау, дун де ж анж алмен титыдтады. Кеше дуниеден етден Ормон хан данша ер е а з болса да, хан деген аты бар еда. Сонын e 3i айбар едь Енд1 тарыддан ел 6ip бас неге зар. Ел Жантайга жалтадтай бастады. Саядтар Жантайга x ici ж !бер д1. Соч-келге ел толыд xeiuin донды ма?— дед! Жантай мэн- жайды алыстан болжап. — Толыд келдд хан. — Онда биыл бармаймын. Ж урю!м сезж т! болады. «К,ай- ын журтын ж ан тартып делген еден» деп ел с е з дылады»,— Ал Ж антайдын ойы басда едь Сон-делд!н дауы очай дау ем ес. Ж антай оньщ арры-берг! тарихын толыд бипп алуы керед. Оран 6ip жыл эз!рленд!. Ел даналарыньщ сез!не дулад асты. С оч-келд!ч ежелг! сырын дазбалап, оран дэмел! ру- | рудыч меден!н, жайлауын дек!регше бед тодыды. Шамасы, 224

к.ылы ж етсе С он-келдщ дауын ьщ -шьщсыз шеилп, б едел алу- 1ыц жолын i здеи бакты. Тары 6ip ж а з шыкты. Жантай тагы кутырды. Сулу эйелдер1 кезш е керш бедь Кулын niuiiaai ат мшбед1м, сэби ш с п ж ар суймед1м1»— ,еп шар к, урды. К у л ь т шшшд1 ат та табылды. Ж алактаган Газа OFaH К уренкейдщ Кександалын м ш п зд ь Ecui куйцл ж аяу ,алды. ■ Ж антай енд1 С аза, Баян, Келджелер1 бар кеп некер!мен Гон-келге бет алды. Ж ум галды к саяктар бу л сэулетт1 топты лекке кетердь Кунде сойыс, кунд^ жиын, кунде кекпар. Гаяк ауылдары аруактанып «Ж антай хан! Ж антай хан!» деп ;ецайбат керсетш , гулестк Bip куш бал кымызга балчьтан Жантай тобы ыргалып-жырралып Чоро аулына келе жатты. ^Пачкай туе. К ел сулудьщ кезш д ей м еп-м ел д1р. Лып еткен амал жок. Кел жарасы майыскан бал курак, жылкылардьщ Жондары рана жылтылдайды. Бозторрай шырылдаран уйыран :эт. Булар ауылга такала бергенде дур етш ушкан кустарша Sip топ жалацаш кыз келден шыра кашты. Олар шуылдаскан суш, сыцсыран куракка Kipin ж о к болды . Ал... 6 ip кыз су ш шде колан шашын жамылып, Tepic карап отырып калды. Козгалмады, жазган. Ж антайдыц сум к ез1 де коймай кадалды — Кандай арлы едН— дед1 ол. Касында келе жаткан С аза оран ж алт карады. — Перш те!— дед! Жантай. I — Хан, fle6i3ini3flin садагасы!— деп С аза тулкш ей жыл- !мыцдады. Ж антайды ц касы кагылмай: — С он-келдщ аккуы! С эби nicTi nepiuiTe!— дед!. Жыпылдаган саяктар сол жолы Ч оро аулыньщ байы Адыл мен онын сулу 6aft6iiiieci М аржанкулдщ унш шырармай, бар мал-жанды т е г и , он алтыра енд! толган А км еер д1 Ж антай чанга узатты да ж !бердь Жылкы ш етш де курыгына ен'рей с у й ен т суйген жтгг! Болот жиеш ah урып кала бердк Ж антайдыц улан-асы р тойы Соц-келд! жайлаган елд1н дау-дамайын жым-жылас басты. Ел кецип тыншыды. Ж антай осыныц бэрш ойлап «Акмеор1м!» дед! ш тей Kypci- Hin. Сол Болоты Куррыр сейиш ейтш 6ip кудж . С аза оны урлеп-урлеп тутатып кояды. Ал... сол С аза су м айта беретш кыз... етек астынан курыды деген кыз — со л К емен деген кыз ба? Keiueri су ш ш де керген nepiurre ме? К е з алдында кез! жыпылыктаган Саза! Ж антайдыц Акмеерд! алган жылы. Сары ала куз. Ж ан- тайдыд Верныйдагы орыс эшм-улыктарына ж ш -ж ш шапкылап

журген к е з1. Б ф жолы ол тагы да Верныйдан кайтты. Орыс 9I эк 1м держ ен алтын медаль тагып кайтты. О — А кмеердщ ажары Kipin капты, С аза,— дед1 ол. | — Р ас, хан, рас! 1 — Тау Ы н д е бул не гу-гу, Саза? | — Болот.„ j | — Неше кун болты келгенше? — Yin кун, хан! | — Yin кун? Т ал осы ордада ма? — Иэ, хан! — Тал менщ тесепм де ме? — И э, хан! Ол Болот сондай Болот екен! Ci3fli« арыдыз ymiH кесигген бас к е сш п ак калсын, хан! Мше, мше, басым! Ж антайды н колындагы ак ceMcepi найзагайдай жаркылдап, eTerine бас урган Сазаны аягыныч ушымен нукып кап тур- Fbi3FaH еда. Кудпс дерт1 аузы бггпес ж ара бол содан ж армас- кан-ды. Ж антай сарсылды. Сазаньщ орнына енд1 А км еер тура калды. — Ж уэщ нен нур тамады, Акмоор! — Енд! калай, хан нем! Теркш журтым 1здеп келсе! Саргайтып efli сагыныш! — Басылды ма сапянышьщ, Акмеер? — Узатылган кыз сагынышпен кун кешедк хан нем! — KiM болды теркш щ , Акмеер? — Болот! Ж антай дагдарды. Дэрмен1 Kerri. Не дер1н, не icrepiH б1л м ед1. — Сол Болот де, Акмеер! — Сол Болот! Келгенше уш кун болды. Токкожаньщ уй(нде жаты р. Х ан нем келсш дел ж 1бермед1м. Босагамызды енд1 аттайды, хан нем! — Патшанын баласындай кут дейс1н бе, Акмеер? — К к и й п ф зд ! керсчн Болот, хан нем! Жастыкта не бол- майды, 6api eTTi, Kerri, хан нем! 0 з басыныздан да к е ш т керд1н13 гой бэрш , хан нем! — Откен ic erri, кетт1. К,онак куту салттагы ic, Акмеер, келс!н Болот, келсш! Ж антай А кмеердщ к езш де ушкын барын, оныч жанаты- нын, жайнайтынын сол жолы гана керд1'. Оныч маздаган сез1мш сол жолы гана сезд]. Ал, одан KeftiH... Ж антайды н басы кангьфып, K63i булдырады. Bip елесп 6ip елее басты. Ол ещ ч Батма KeMnipflin YHiH ecTifli. — Е, Умай енен!ч кез1 болган Батма, ж ан жылытар 6ip с е э щ бар ма, ж ок па? Bapi алланын ыркында, хан нем! К,ойнымда суп-суы к жылан ж ата бере ме, Батма? 226

— К уда йга xynip боламыз олай десек, хан нем! Акм еердщ бойында а з д е н тараган тап-таза ыстык кан бар, хан нем! — С о л каным кез!ме KepiHcin, Батм а! Ел сезш ен залы болFaн А дм еер м м бшедк жазатайы м ... — Сенбещ з Сазаны н се з ш е , хан нем! — Н еге сенбейш ... Ж о к ... ж о к, сенбеймш Сазага! Bipax, ол 6ip кезде Акм еорге кезж ир ген ж ан ем ес пе? С ол ракымын калай умытам? — Сазаны н c©3i — кайгы, хан нем! — ’Болты, Батма! Акм еердщ бойындагы каным кез1ме KepiHciH! Соган абай бол, Батма! Б ар, бара гой, Батма! Ж антай езш е туст1. Д э л кулагыныц тубш ен Сазаны н ce3i ызындады. — Жансызга жан бт р ген Батма ол, Саза! Умай ененщ e3i болмаса да кезН Акмеер1м таза, асыл куйшде дейдь Баягы кебщ учли не icTeceM лайык болады, С аз а? — Т ек — ел1м, хан нем! — Кулыктысыц FOfl? — Д а т , тадсыр! — Датьщ болса айт, кунэЬар! — Ел — куноЬар, хан нем! — Ел? — Ел! — М еш койып, елмен ойнайын дед in бе, Саза! — Кас-кагы м сэттж м урсат берщ13, хан нем! — Берд|м. — К,аз1р келем, х ан нем! С аза мысыкша басып шыгып кеттК 1ле-шала сакалы ет е п - не тускен, yHi уищеген бадырак кез 6 ip д э р у ш ж й т г п желке- леп, туртпектеп алып келдц B ip колында асатаяк салдыр- кулд!р етеда, 6ip колында куран. — Тындадыз, хан нем! — Бул к1м? — Дэруйн! — Кайдан журген пэле бул? — EniM — кыргыз! М екеш м — аскар таулар, айдын кол- дер, хан! Куатым — жы р! Сенер1м — куран, хан! — Ж ы рлап Kepiui, дэру11шм! Д ар уш шарт жугш ш , ем б у тр щ таянып алып, асатая- гын сартылдатып сункылдай женелдь 0 дегеннен аузы Kenipin, мунлы кыз боп зарлады. О, Болотжан! Солкылдамай сабыр кыл! Болотжан, болдын.

Тар тесекте жанасып, Жата бср деген мен болдым. Нагашыннан жаскднбай. Копнима KiprCH сен болдыц! Жен жатпаган ер болдыц! О, еркелетксн мен болдым! Кайратты какбас Жантайга... С ол сатте д эр у ш т щ басы домалап, eni Keai шынЫдай жылтырап, канга бегш ж атты . Ж антай колында каны /i,ipiл - деген ак семсерд1 босагага атып урды. — Е л c e 3i осы , х ан нем! Елд1 калай елт1рес1з! Ж огал! Tuiiitfli кесем, сур жылан! Ж антай ел есегшен де кутыла алмады. Куле xipin, кунь рене шыккан Сазадан да кутыла алмады. Бул не сикыр, тм у р -а у ?! Жантайдьщ ж уреп уйыды. Акмеер мэрмэр тас секида мелшидь Ж антай тагы да тулю боп кылмыцдаган Сазаньщ жыпылыктаган ш еир козш кордк — Т ау ш ш щ Ky6ip-Ky6ipi е л и р т барады, Саза. — B ip-ак жолы бар, хан нем! — К,инама жаны мды, С а за. — Батм а кемгпр ол сезд1 су сепкендей басады , хан нем. К 03in жояды . — Саскан каскырдыц куппгт тастап кашканы ма бул? — 0 з куингнуз болса, бул азапты шегер ме едпц'з, хан нем? Ж антай кудды 6ip жан турипгерлж туе Kapin отыр, о, тоба. К,арсы алдында бас шулплган KynipeiiicTi С а за. — Не дедщ, Саза, Батма кемшрге? — Кдрашаныц кара дауылды кундер1нде как ж узш де най- загай шатырлап, ж ай огы атылады. 1шше кулын байлаган байталдар окыс шошып, iiu тастайды, х ан нем. Батма кемшр тап солай етеда, Акм еерд щ бойындагы арам канга! Солай е т е д 1.. . Суды а к шыбыкпен канша шапалактасацыз да бетшде 13 кала м а, сы зат кала м а, хан нем? Эйел жынысы да солай. С эби nicTi Акм00рЩ13 ж асты к кунэсынан тазарады, хан нем! Ж упары на тоймай лэззатты OMipfli кеше б ер еаз, хан нем! — Акм0©р1м! Б ул неткен куйзел1ст1 сэт едь К,ыр соцынан калмай койган осы куджпен керге де Kipe ме Ж антай? 0ст1п торыгатын кун бе ед1 бугш ? Ш абдан жайсацы патшаньщ мэртебел! зыялыларын Чоц-Кем инге экелш, буки! кыргызды аузына ка- раткалы отырган ж о к па?! Солайы солай. А л Ж антай копил эл! де аласапыран. Уайы м салмагы езш барады. К езш е кайдагы 221

6 ip сумды д одига корже бередь К еш е су йшнде А дм еер кел- бетш еске салган Кемен кыз оны He6 ip урейл i oiuiapFa итерме- лейдд TaFbi да С а з а . «Ж ы лан тшд! С аза! Б арж ютеген сен! Сен! О бастан мына Байекеге удсап ек‘ Т1згш 6ip шыл- бырды долга алып, хан дэулетше не болсац буйтш кекшш боп, 6ip уртьщ м ай, 6 ip уртьщ дан болып мынадай дааретке душар етпес ен, Саза! TLaeyi ж ам ан мысыдша мулг!ген арам- дыгынды сезбеп пе едд бшмеп пе, талайды дуртдан бул Ж а н - тай? 1иннде датдан дан бар сенщ! Ормон ханга опа дыл- маган С а з а , Meni ушпадда жетк1збесщ аян ед1 маган. Iurreri сол салдындыгымнан далтырайтыньщ аныд ед1, С аза! Bipeyfli дан жылату радат, саган радат!..» Осылайша дажыган Ж антай денет селк етдендей болды. Сазам ен сейлест1 ол ... — Верныйдан бул дыргызга орыс улыдтарынын ум ш н ардалап к е л т ем, ж аны м су ш н ш . Н е сумдыдты icTen дойдьщ, алакулнс Саза? — Батма кемшрд! шешт е т п м , хан нем! — Йемене? — Адм еердщ бойындагы арам дан..; Оны пушпагы данама- FaH дызы Тотыньщ бауырына салыпты. К а задка тиген дызы... — в м ’ф бади мун шект1рд1м де, С аза! — Бэрш щ жанын жаЬаннамга ж1берейш деп ед1м. B ip тунде тау асып дурыды i3iH шалдырмай. К,азад даласы кед, дай тукшрше к ет п , дайдан бш еш н, хан нем! М ш е, басым! Арыцыз ymiH елеем арманым ж о д , хан нем! — Кет! Кет, Саза! Ж о-га-ал! Ж од, дурымады Саза! Ж антай ж урегш Сазаньщ суы д сез1 тагы далтыратты. «Адамды Tipщей елт1ру осы м а , т э ж р -ау»,— дед1 ол уЫ леп. — Ж узщ сыныд дой, Саза? — Ж ер бетшде бар еден, хан нем , Болоттьщ арам cifliri! — Тар т типндд Саза! E cx i жараньщ аузын тырнама тары. Онсыз да дансыраганым аз емес, Саза! — Байбаланыц тамында отыр, даз1р. Туге л квзш жоям ! Болсыи д ещ з, хан нем! 0 з кецинцгз де тыншиды. Е лдщ де ун1 ешедд — Ж о д , Саза! K,aHFa кез1 дарыддан сен емесгпн мен! TepiMHeH xopiM жады н. Бэлк1м, ол ж азы дсы з дан шыгар, сумандатпа улы тшщдь Адамды exi дай дылган Саза, пай- гамбар жасы нан асдан Ж антайды кунэга батырмай кет! А д- MeepiM, кеше гер! К еш е гер, он exi де 6 ip г у т ашы лма- FaH пахпгщ е шек келирген пендешинк ойымды! 0 з даны м... е з даным шыгар ол бейбад?! Бшмеген у нпедд у . Kernip, кеипр дияметтж ж ары м, асыл тутан А дмеер!м! А ппад аддуым! Е ст1Д1н рой, С аза! Келецкедей ермей дурт коз1ндй

Ж о к , С аза камшы тиген жыландай 6ip елш , 6 ip TipLnin Ж антаига келецке боп epfli, Ж антай ел устшен нэпака т1пер кезде Чон-Кемин, Kiiui-KeMHiwi д у р л к л р т , «Косымша! Ханга косымша!» деп уран сала айкайлаган Сазаны семсер 1лген бьлегшдей Kepin, OFaH амалсыз тосылып, ден коиды. Каскырды тулю, т у л к Ы каскыр алдап, 6ip-6ipiHeH кол узе ал- м ай, ажы рамай келед1 эль Ш абданньщ дацкы аскалы отыр кудай каласа. Бар кыргыз оган когадай жапырылады енд1. Х а н эулетшщ улан-асыр ко ш ем ет т керед1 орыстьщ Hri жаксылары. Ж антай шалкиды. Ш абданны ц м эр тебеа бижтейдь С ол 6 ip абыройга мыстан Сазаны ц, адалынан берген Байекеш ч, салтанат c8Hi болган Курецкейдщ — бэр-бэршщ косатын ул еа бар шыгар. Бар. Ж антайга олардыц 6api керек. БэрН «Э, мен осынын бэрш ойлайтын Жантаймын! Кеудемде жалгыз журек — жартысы кыс, жартысы ж аз. Соньщ дегеш деген! Д ан а турганда мэдпрген мэцгурттц шын пырагы тулпар турганда улы бэйгеге eceKTi коскан замана разымын, разымын саган! Х а н нем, дейд1 6 api. Д еп калсын туге. Келецке басы ауды ендк К елер кундер келе 6epciH, керермш кызырын, керм еспш , бэлздм. О , Акмеер! Сенщ шерще мен емес заман, заман жазыкты. Солай! Ол маган Kepin кал, асап кал, ж аса п кал дед!, Акмеер! Тулпар мжш, сулу кушкан ауре жан. Не экетпеюш мына ппркш жалганнан?!. B api6ip... 6 api6ip бейопа eMip!.. Ж антайдыц реpi ку суйектей куарды. Бэрше селкос Ак- меерге Tic ж ары п, тш катуы м ун. К ецип астан-кестен боп, не торыкканын, не куанганын бше алмай кобалжып уназ тыска шыгып кетть Ч о ц-К ем ин езеш ай нурына коргасындай балкып гур-гур етедь EpcLrii-карсылы шапкан ат Ay6ipi, ш ац-шун айкай! Ба- кырган туйе, абалап урген иттер. «Бэрк.. 6epi Ш абданы мны ц кызыгы ушш!»— деп Ж антай суттей ж ары к айлы тунде терт кубыласы сай адамдай жаксы 6 ip кундердщ елесш Kepin суш нш турды. Ж ацагы 6ip сарсац ойлардыц i3i де калмагандай. Ш у басылган 6ip сэтте сонау етектен ат пыскырды. взещц ж агал ап 6ip аттылы келедь Ж антай оны Байеке болар деп ойлады д а, шык баскан кек шалгынга балагын сулап, оган карсы журдц взен н щ жиегше жакындаганда рана байкады. Бейсеубет жургшнп аргы жагалауда тур екен. «Ей, к|мац?» деуге пац кею реп ж1бермедь «Байеке емес» дед1 ол iniiHeH. Аттылы адам м!збакпастан хан аулына карап тура бердо. Ж ан - 230

ай да дозгалмай дарады оран. «Typi ж ат , туры сы суы д не- енде бул?» Ж антай тацралды. Элден сон оньщ дасына тары 6 ip аттылы келш тодтады. Кантай оны да кердь Ол — жасесшр1м бала. — Ж ур ей ж , эке! — Асыдпа балам. А дм оор шыдсын! Ж антай селк ете тусть Тула бойы муздап сала бердь Адмоор шы дсы н»,— дейдь KiM бул? Н е сез бул? Ж антай ецселш бара жатдандай бойын тез жиып алды. — Эке. j — А дм оор уйыдтамайды. Бьлем. А д кейлег1мен келед! чен жарасына. Жылайды тун жамылып тэщрге. Бэлшм, корер 33iM. Е с п р м ш унш. «К уд ай-ау, неткен тун мына тун? KiM мынау?» Ж антай Цал. Ж антай урейль Т у р т ш далса дулаура бар . K.VP сулдес1 гур. «Ж о-од, бул туе шырар, естен тандырран?» B ip кезде тары 6ip ун еетшдь Э н . Б оам дойнауы жарынан •ст1чгендей. Ж антайдьщ сад дулары шалып далды. К,ыз унь Ад боз аттын тагасы, Айтпайынша таркар ма, Кунотой кыздьщ наласы. Ак боз аттыц тагасы, Дек HipiM келд|'ч жагасы. Кврмейшше таркар ма, Белестеп ку казык, Теч-тусын тауып ойнаган, дейд1 тун басдан тау iuiiH сер пш тш , жарды лдап куле шырда- ран 6ip ерке назды ерке дыз. Оран ашыд дауысты кед квюрек 6ip Ж1г 1т дыздырмалатып, « П о у , днркш!» деп досыла кетед1. Ж антайдыд нуры аз шуц1рек к ез 1 буларды да диырдан шалды. ■ чОз1 ушеу гой, 6ip дыз, eici жйчт»,— дед1 iiuiHeH. Олар сол | дуылдаса кулген бет1мен езен ж агасы нда мелш ш п турран eKi I аттылыньщ уетше келд1. Келд1 де тосырдай тодтады. — Бугыбай болармысыц, азаматым! — О у , KiM/ii к о р т турмын, мен! Болот ага! — Адмеорд1 ойлай-ойлай бул дудай енд1 кез1мд1 алып барады. К,айран Адмоврд!ц озш алм асам д а , ит дуние, унш удсам деп... С еш унщнен таныдым, Бугыбай. А л мына eKi мунлыд к1м болды? Арманды, назды , налалы эн рой anri 6 ip эн! — Bipi Сары ардадан, 6ipi К,ардаралыдан! Чоч-К ем и нде та- 231

быскан eici гашык! Сы нап бер, Болот ага, бакталайын! — Е , Бугы бай, exeyi де казак, тугандар де! Е а м щ kim, азаматым? — Ыкылзс! — Ел Ыкыласын KepciH деп ырым гып койган да атывды! — MeHiu атым — Кемен! — О , коки, Кемен? Ж аксы ... жаксы!.. — Мен1ц Кемен1м сулу м а, а гай? — Э , Ы дылас шырагым, талай аруды сынап келем, сынай берем. Е , ол 6 ip узиш ейтш т1пек болды маган. К,ане, кане, жакындашы, Кемен! Жакындашы, айналайын. Eui колы калт-култ еткен Болот и еп кемсеидеп, Ксменнщ созылган eKi колын ш ап 6epin кармап, одан саусаганьщ ушынан бастап бшегш сипалай, ж уп -ж ум ы р eui viinine ж етш , одан кудай мойнын сылап OTin, кулагынын тубш , толкынды тып- тыгыз буйра шашын, кос бурымын устап, 6ipa3 eMipeHin, Кем еннщ балгын ж узш е колы тидь Ол куб1рлеп: «Акм еер... А к м еер »,— дед!. Сон ан сои кем р ек кере ку р сш т : «Ж о-ок ... Eiifli Акмеер жок! А л , Кемен!и де сулу-ак екен, Ыкылас! T au ip сендерге MeHiu кайгымды емес, махаббатымды бер- с ш , эумин!»— дед1. Н е боп кетп дуние. Ж антай ез кез!не, ез Кулагина сенер ем ес. А ш кузендей 6ypicin, «Н е керд1м, не естдам мен?»— деп какшиды да калды.' Туры п-туры п басы 3euin, кулагы шьщылдап, 6 ip сэтке тук кермедй Т а с тунек тун... Ж антай есш жиганда жадакы жург1нш1лерд1ц 6ipi де кдл- м аган ец\\. Т ек оный не пэлеш болса да еститш казымыр кулагында: Кайшы кулак карала ат, Кайта .тартып м1нбед1м! Картайганда Жантайдыц, О, кыз аларын, шлмед!м,— О, сен Жантай — Лкыретке барганда. EKi колым жаганда,— деген утдеген зарлы ун турды. KyHi кеше гана боз мунарга б е г т , т ы п -тыны ш буйыгы ж аткан Ч о ц-К ем ин алкабы козгалган сеидей аласапыран куйте туст1. Тацды тайга урган 6ip беймаза карбалас елд1 аягынан TiK тургызды. Х а н эулетшщ тагы 6 ip элег! журттыц апшысын куырып, ырысын шайкап, ол 6ip маидайга жазган нэубет, арылмайтын, кутыла алмайтын масыл боп ьпырын шыгарды. B ip ауылда С а з а , 6ip тустан Б аян , тагы 6ip жерде Кел- 232

джглер ат ойнатып «Ж антай xaHFa! Ш абд ан манапка! К,осым- ша!.. Косымша!» десш аш берщей талады. — К,осымшанмен ж ерге Kip, Саза! — Ж ерге KipciH Ж антай хан! — Оу, барганынан келмесш, келмесш ел тонаган Ш аб- д ан ьщ ! — О , актыц к,уд>Рет' ¥РГЫР> С аза! — О , желкец узш сш , Баян! — Бала-шаганьщ кез жасы ж!бермесш, Келдже! Бул каргысты аюке, калмакы, куатбшек, сэру, сарыба- гыш ауылдары жылап-сыктап запы боп, кор бон айтты. Шрак, бул сезге кулак аскан ешюм болмады. К ек тастардан шак- ш ук етюзш от шыгара шапкылаган аттар таягынан жер сол- кылдады. К длм ак асуынан, Кдйыиды озеншщ бойынан, К,а- рауылтебенщ желкесш ен атам замангы Kopi емендер опыры- лы п, уш ар басын кун суйген зэул1м карагай, теректер сулап , оларды суйреткен атан туйелердщ ауыздарынан жы н 6ypKin тау жацгырта бакырган yHi, уйдей тастарды копарып Kenip салган ж ю т т ер дщ «Эуп! Эуп!» деген yHi кунд1з-туш кулак тундырды. б зен н щ ею канатын ак тутек шац кылып жы л- кылар шуркырасты, азан-казан боп кора-кора кой шулады. Bip жактан кашкарлык базаршылар керуендер! кулап, Таш ­ кент, Эулиеата базаршылары суман какты. Ыстыккелден бугы- лардьщ, кошкар, жумгал, Нарыннан саяктардьщ, Таластан сэру , кусш ы , кытай, мундыздьщ iplnepi, Ш у жайлаган сол- тоныц Hri жаксылары, Ж антай, Шабданга суйек жекжат, куда-кудандалары ж ан-ж актан сапырылысып, кайта оралган жы л кусындай кикуласы п, ш ушркелесе табысып, бар кыргызга сауын айтылган жойкын аска келгендей ыргалып-жыргалып толассыз агылды. Ж антай, Ш абдан ж!гптер1 елге куш нщ битшдей жабылды. — О , атацныц Kepi, кем дуние, 6i3 хан уш ш , манап ymiH жаралып па ек? Нем1з калды, нем!з? — Енд| нем1зд1 аласьщ? — Еа'гщ д е п итщд1 алам! — К,олыцдагы кусынды алам! — А л , ал! — Астьщдагы сырмагыцды, тусындагы юлемщдк бэрш, бэрш алам! — А л , ал! — Е й , Курецкей, жаркыраган KyMici бар екен, экел 6epi куранды ердП — Ж огал, Саза! — Э , кер тазыныц олжасы! Алтын каргыныц олжасы! Сендей саруларды кеш е Кдрабек пен Таш танбек кулак KecTi 233

кул КЫЛЫП ат бэйгесже тжкен! К уш ертен Кдскажолда жойкын бэйге болады. Бэйгеге Tiruiecin! Бэйгеге! — Байбота, аз y itii калмакы нем!зге, км ге сенем1з? Бе- pinaep, бер1ндер. Bapi6 ip алады, Жантай! — блгенщ жаксы, Шербота! — Б ер, бер, Байбота! ЕндйЧ заман Ш абдандш ! Шабдан батырджН А к патшаныц нуры тускен Шабдан ол! Суран- тайым бар Ш абданга ерген. Байлама барын, Байбота! Саза- лардагы eurri Сурантайлар кайтарады. Б1здщ свз таска тиген жацгырык эншешн. Б ер, бер! Сазаньщ зулею тобы ауыл-ауылды дауыл соккандай жай- пап, коламтасын буркыратып, кулщ кокке ушырды. Иттерж кансылатьш, бала-шагасын шыркыратты. Ел таланды. Ел жа- быкты. Ел дэрменфз. — О , вз дуниец езщ е буйырмап>1-ы-ыр! А к шашты аналар ацырады. BipeyfliH устш е букар кшем жапкан нары кетп, 6ipey кок epKeci а к шулан кыранынан, екшпн 6ipey жуйрж аты, кумай тазысынан айырылды. А к боз уйлердщ жиЬазын, туырлык, тундцш тендеп булкшдеген а к бас атандар л е п жер-квкке сый- мады. Тарсуды ц кок сазында каздай т!з!лген кыз-келшшектер, шгрене шацырак квтерген алпамсадай нар жйтттер, акша булттай тура калган ак шацкан ак ордалар кым-кираш шабыс, ду-ду свздер. Чоц-К ем индеп аламан-тасыр Т1рл!гше Жантайдьщ кыбы канды. Копил толды. K o 3i суйсш дг «И э, алла, бугш ал, бугш ал! Разымын ракымыца!»— дейд| жузшен шуак тарап. Отырган ордасы жалпак жалган боп масаттанады. Киял кусы шарыктап, бижке самгап Шабданын Петерборг-а апарады, ак патшара тарзым етюзедь Ж антайды н сусы Чоц-К ем индеп елдщ демш басты. К,ыцк етерлж пенде жок, бэрше кендь CopceH6 iHin c o n i кун! де келд!. С ол куш ж1бек сам ая ескен мамыра-жай кеште Шабдан манаптыц он eKi канат ак ордасында калтандаган бастарын иш , сакалдары жерге тигенше кулдык ура кошемет керсеткен Ж антай ханныц и и жаксылары мен билер!н!н, батырларынын ортасында бэр-бэр!не байсалды сынык мшезбен 1зетт5л ж та- нытып, кул!мфрей карап Петербордары орыс географиялык когамыньщ аса мэртебел! 6 ip зиялысы граф Борис Иванович Боголю бов ж эне оныц экспедициясындагы офицерлер, галым- дар, дэр!герлер, 6ipi Омбы , 6ipi Орынбордан косылган exi казак тшмашы бар, жуздер! жылы эр! айбарлы топ отырды. Тары 6ip боз уйде экспедиция солдаттары, аспазшылары, ат- шылары кутьлдк А к ордада шалкыган кошемет, ыкылас. 234

Ж улдызы жанган Ш абдан мейманасы толган 6ip куд'рет иесшдей кершедк 0 з к ец М н щ д(т! уш ш мына бас шулгыган дейлерш, душ м журтты осы 6ip тасы орге домалаган сэтке шалып ж 1берер «м эр гп п » оныц ойлы жанарынан, нып-ныгыз отырысынан еркш сезшедь К,ыргыз тауларыи айнала ушкан бакыт кусы Ш абдан ердщ колына кеп конгандай. Ж асы нан жаркулагы жастыкка тимей тек «билж... билж!» деп тау imiHe сыймай жулкынган Ж антай еле-елгенше тугырдан тус- neyfli ойлайтын. Ж акы нда 6ip сумды к icTi Kopin, иманы уш - рьлдь 0 з ш щ жылкышы жнчттер! Кекойрок жайлауынан 6ip каскырды ир щ ей устап алып, тумсыгын буып, кобыздай гып шылбырмен сыкита шандып, алдырына ец гер л экелш уй iprecme келецкеге серейтл тастай салды. Ж антай жшитердщ жанкенгп iciHe кайран калып, кезше кан тол га и арланга карады да турды. М эз болган жптгтер каукылдаса сейлесш, imeKTepi ката кулш , ан кызыгын ертегщей жы р кылып гулесть К,ымыз imTi. Bip кезде туганына уш-терт кун болган ала бузау yftfli айнала эрнеж т ск е л е п ж ур ш , буулы жаткан ар- ланды тумсыгыиан ж алап, TypTin-TypTin койды. С о л , сол-ак екен арлан балыкша шоршып, аспанга 6ip-aK шапшыды да, сылк ere Tycin, yHi шыкпай cipecin катты да калды. Ж а н ­ тай турып: «Т е з ... iuiiH жарындар!»— дедь B ip жнпт пышагы жаркылдап, эп-сэтте каскырдьщ imiH жарып кеп ж 1бердь Бакса, каскырдьщ ж уреп жарылып кетйгп. « Э , батырлар, eMip солай. Б ул туз тагысы еркш ед1, Kyfliperri еда. Кдпыда колга TycTi. Д эл естш елем деп KanepiHe келд1 м е екен? Мына анкау уыз бузауканды кеш еп кур- KipereH шагы болса б>р-ак кылгытар еда. Ам ал не, кайран устемдж!» Жантайдьщ журегш осы свз суытты. Bip куш болмаса б|р куш дэрм еж кетеда. Ол анык. BipaK, Ш абданы бар гой! Ен- Днч билж Ш абданда болса болды! С ол су ж ж ц н алдынан шыгып та отырган ж ок па?! «И э, алла! Кездш щ кез!нен, сезданщ свз!нен сактай гор!» Ж антайдьщ куаты осы гана тигекте едь А к орданьщ салтаиаты басталды. Сыртта кулактары делдендеп, эр сы бы ска елендескен ел араньщ уясындай гу-гу етеда. О , караса, бугш Чон-Кеминге карасын кыргыз баласы! — Орыстарга кол созган Атаке батыр шмнщ атасы efli, о, Ш абдан батырдыц атасы да! — Аруагъщнан айналсак болмай ма, Атаке батыр, кексе- генще жеттж кой акыры! — Шабданнын замены бул! — Тойла, батыр, дэу1рлейт!н кеэецщ туды! Тойла!

— О , Ж антай! Ш абдан! Ш айка дуниенН Ш аш барж! Ырь* сы ч — ел! — Актарыл, атачныч керН — Дуб1рлет тау шин! Ч оч-К ем и н TyHi де пешш дуниешндей тамылжыды. Чоч Кемин кегшде алтын ай толыксыды... Ч о ч-К ем и ч ду-ду св з . Ол кау шепке тиген ерттей лаулады. i — 8 не, эне, карашы ез 1ч , карашы! ! — А кш а булттай ак ордалар! | — Ш абданньщ ордасына квз тис! Атаке батырдьщ туы | ж ел б1рейдй || ! — К,арабект1ч кара кебежесшде iuipyre айналган ту. ' — Орыс патшасы берген ту болган соч Lain отыр. Keiueri j К окан хандыгы болса, бул ту уш ш басы найзага шаншылар ед1 Шабданньщ! i — Э , Ш абдан батыр, желб1ресш патша туы! Жаркырасын ;| мачдайьщ! | — Жет1 атасынан таймай келе жаткан бак та ол! — Ц Н ркш , ана ак орданыч босагасынан сыгалар ма ед1 j j 6 ip. Кврер ме ед1 Ш абданньщ петерборлык улыкпен отырган | о т ы р ы сы н! — E he, езект1 талдырган ит арман-ай! Ж ан ж й т п Б ай- екеге, кол шокпары Сазага, TinTi тайшысы Токкож ага, шабар- маны Куйкеге берген бакты 6i3re кимады. Ол кияльща да кел- MeciH ендь — ¥ лы атасы Атаке батыр к¥ЛШЬ1НГ,ан ак патшаньщ алды- на, Петорборга Ш абданды барды дей бер! Барады! Апыр-ай, сумдык екен мына Шабданньщ дакпырты. Квзд! аш ы п-ж ум ганш а Ыстыккелге куйылган мыч сан булак сиякты кыргыздьщ торт тарабыньщ сау ете тускен1н кара! — Б ул нен1Ч сусы ? H enin KyflipeTi? — Бул петерборлык конак ушш бе? Шабдан ушш бе? — Э , д уб 1рлесш , дуб1рлесзн тау iuri! Келген экспедиция Ш абдан аулында exi кун тыныкты. Г р а ф Боголю бов сырт кезге салкы н, каЬарлы кершгенмен, эр со з 1нен кепт1 керген !зетш, сынык кеч мшез1н, бинктип- riH ce3flipin, ел nri жаксыларымен б1рден ерк1н энг1меге кешть Ж антай мен Ж ачгар аш бид1ч ел мен жер тарихын коз- гаган акылды api сак айтылган сездерше K04uii толды. Олар- дьщ ез журтыныч алдындагы бедел!н, айбарын, касиетш Kepin, шын ыкыласты кошеметт! леб1з1н шагарды. Е ч гажабы, граф казакша сойлед1. E x i тишашы керек болмай калды. Бугаи ел адамдары, TinTi кеп кун сапарлас, дэмдес, сырлас боп

келген Ш абданньщ 03i тангалды. СуйЬцц 6api. Г раф сез арасында сыпайы Faна эз!л тастап: «Елдщ басы болганша суды» басы бол»,— дейд1 алтын TicTepiH жаркырата кулш . Ж антай мен Ж ацгараш би 6ip-6ipiHe карасып, одан Ш абдан- га бурылып, кыргыз макалын б т е т ш графка разы болып кул1мареп ж ан-тэш мен бас изедь Олар дуылдап кулген сайын 6ip етене жакындыктыц куаты сезиге бердь А л графтьщ отряды ше? С о л екшип куннщ 6eciH эл е н болатын. Ж ас офицерлер бал кымызга алабуртып, солдаттарын epTin Чон-Кеминн!ц жагасына келдь Сура т уей . Аттарын терец жалдатып барып, жал-куйрыпян сузш тарап, шомыл- дырды. Енд1 6ip сэтте тецкшп-тецкиш жаткан койтастарга куйрык, басып отырып, 6ip кец тынысты энге басты. К оп дауыс косылган эн тау iuiiH езгеше 6ip кущрешске толтыр- ды. Д эл осы кезде су алуга келген кыз, келшшектер езен- нщ ана бетжде шеггншектей тосыркап, ац-тац боп, ж у р ек сш л api ж ан теб!ренткен орыс эшне epiKci3 байланып турып калды. Буларды Kepin отырып солдаттар ж ел н ш , кутырды кол булгап. 1штершде казакша бшетшдер1 бар. С ол ар сейледь — Е й , кызымка, бери кел, кел! — Ж ап аузыцды, Ваня! — Графтьщ ce3i миыцнан шыгып Kerri ме? — М уны ц жонынан таспа т1лу керек. Кызымка дейд1, жам ан неме! Еркек екен гой бул! — Ж э! жэ! С уд у кыз болтан соц. бзд ерщ де ж е н е in журген шыгарсыцдар, айлап-жылдап жар тесегш коре алмай. — Болды! Д огар сездП — Бул Ваня Омбыныц кек дуалына суйеп койып, журт кез!нше былшылдата суйетш кызын ацсап отыр. С екп ш бет сэры кызын! Кдсиетицц ж ойм а, Ваня! бзгенщ де касиетш — Уятсызды к — жаттыктыц салкыны! — Б1з бул елкеге ж ат кещлмен келген жокпыз! Есец - прем е, Ваня! — Ой, одан да меш мына квк долы взенге лактырып тынсацдаршы, теп! — Сендей вдепиздщ бары не, жогы не, кел1цдер. К ел 1ндер, кезш куртайык бул иттщ! — К,ойдым, койдым! Ш ы н соз1м. — О , койсац болды... Артыцды кыс енд!, Ваня! — А к патша кыргыз ceKuifli елге к т д а ж1берерш бигедь Гр а ф не деп ед1? Баскан ж ер1нд1, 1шкен суыцды, жуздескен адамыцды сыйлап бак демед1 ме?! Осыдан 6ip-eKi уш жы л бурын келген офицер Голубевтщ бул таудан калай кашып кутылганы естер1нде ме? 237

— Б)лекш. Сыйга сый, мэмшеге мэмше жарастыра алмап- ты олар. Жаркылдатып кылыш ойнатыпты. Ал бул журтта да кылыш бар! Б ул сездерден кейш солдаттар уз ак ойра Kerri. Bip капалы мунды эн ж ур ек сыздатты. С ол тып-тынык кеште ж урт назары Карауылтебеге ауды. Г р а ф Боголю бов пен Ш абдан Кдрауылтебенщ уст'|нде жан- жакка коз тастап узак турды. Олар кызыл шугылага бал- KbiFaH тау шыцдарын, оньщ найзадай шаншылган уш ар басын- да кезге керш ер-керш бес боп калыктаран кыран кустарды кызыктап, одан сонау етекте айдаЬардай мьщ буктетше бур- кылдаган Ч он-К ем ин суына дымкыл, ызалы кек саздан, когалы шалшыктардан улпищей кетершген ак торрын будыц тутшше араласып калкыган сэтше суктанысты, езенд! жагалай шауып, тай уйретш журген балалар шуына кулак турдь Г р а ф ойлы. Кециннде: «Б1рде 6 ip римарат ж о к. Гимараты беш ттер»,— деген с е з рана. Ш абданны ц зердел1 ж ур еп де 6ip- деме сезгендей, ол да тунжыр ойдьщ курсауында. Буйыгы ж ер , жы бы р-жы бы р т1рлйс. — Ты ны ш ты к. М улгй’ен тыныштык.— дед1 граф кегиццр алкапка сэл ойлана караган куш. — Б !зд iц панамы з осы тау, граф . Т а у ш ш щ тыныш- ты ры н квздеп аз зарыккан жокпыз. Ата-бабаларымыз кущре- не-кущрене erri. — Гажайып сулулык бул, манап! — Б ул ж ер — ата конысымыз. Е ж е л п мекешм1з. Соны 6i3re патш а эю м ш ипп кеше FaHa, шздщ алдыцызда рана зандастырып бердй О л кагазга кешел1 6epi смзбен дэмдес боп отырран Ж ацгар аш бидщ iHici, Сары езен — Ш у ещршщ Heci Б ай т ж м анап колын мор пял басы п растады. Енд1 тыныш- талдык, граф. — М ен саясат адамы емесшн, манап. Галыммын. ¥лы TipuiLniKTi, дуние сырын зерттеймш. Э р елдщ , эр жердщ ез тарихы бар. Келер ур пак соны 6lnyi керек. Ол б1здер калдырган енбектерде жазылады, манап. — Б 1з алдаганды бш мейтш , алдануга бар халыкпыз, граф . Bip Сенсек алацсы з, риясы з сенем 1з. B ip бершсек кулай 6epi- лем1з. Ж эн е зам ана агымына да тез тусе кетем1з. А л 6 ip кетюсек... M iH e, кез алдыцызда Ч о ц-К ем ин алкабы мелдареп жатыр. — И э , и э. Бегелмегрз, 1рк1лмец1з, м анап, ойыцызды ж утпа- цы з. Кдлтары ста калатын сыр болмасын. Грек елш щ 6ip даны шпаны дуниеш устап турган адам дардкц 6ipiH-6ipi ту- ciHyi деген. Т ер ец тусйпскешм1з ж аксы . Грек ел Ы н тары 6ip данышпаны: «дос дегеш м 1з тацдап алган туысымыз»,— дейдь Bi3 вида туы спы з, манап! 238

— К,араныз, мына ал капка, езеннщ eKi жагалауы на. 8 не, белек-белек будактап туп ндер шыгады. Ол 6ip-6ip ру , 6ip-6ip ауыл. К,арацыз, сол тутшдер 6ip-6ipiMeH ж алгасы п, тутасып Kepin турсы з, граф , Tipniri MapFay, 6ip кар екетаз сылбыр ел. К езге солай керш едь BipaK, сырт кез оньщ кайнаган iiuxi п р л т н кере бермейдк Р а с , кыргыз тауларында сам - саган туракты эскер, елд1 асырайтын орта к казына, Иранныц шайындай мемлекеттж дэулет ж о к . Б ул кешпел1 ел. А л , кешпел1 ел ыкылым замандардан 6epi осы мекенш устап-ак келед1, граф! К еш пел1 елдщ келйз сайлы , аты ж ар а у, най- засы кайраулы, м эм ш е а 6epiK болады, граф . Т а у пшнде езд1-ез1М13 ырылдасамыз, ж улкы самы з. Не кукай болса да тау ш ш ен epi аспайды. Мундайды кыргыз, казак «бас жарылса берж йшнде, кол сынса ж ен ш ш де» дейдк BipaK, агайыннын ырду-дырдуын кеш еп Кокан ханы арамзалыкпен пайдаланып, 6 ip атаныц ею баласын 6ip-6 ipine еш кылып, араздык, жаттык уын жайды. Ол удан ел талык- сыды. Ел 6m iepi уланды. К,ыр кырылды. в л е-ел е eciMi3Ai зорга жидык. Bip кун1 оц, сол боп белшетш кыргыз атойлап атка конды. К,окан ханы жы м болды. Сем енов мырза а к патшанын тигегш алып сонау жылы тау iuii саргайган алтын кузде келш еда. Сод ан 6epi ceri3 жы л отдать Сон да кыркысып жаткан exi бауыр — сарыбагыш пен бугынын ж анж алы кеше гана басылды. Кыргыз бауырына жаны ашып, Ш окан мырза да exi рет келдь С о л i3ri ниет жемгсш енд1 гана аны к кердж . С 1зде улкен ж урек бар, граф . C i3 Сем енов пен Ш окан мырза п ей ш н экелдщ13. Ол — а к патшанын пейий! C i3 ж ол бойы орыс журты бастан кешкен ecxi тарихты ш ер гп щ з. Ол тарих — б1здщ басымызда да бар тари х. T y n c i3, тамыр- сы з, еш Heri3c i3 халы к болмайды. Оны эр сезщ>зден ан- дадым, граф . C i3 тшшпздь дЫ м1здк эшмгздк кушм13Д1, тутш тутеткен ордамызды сыйлайсыз. Ел мен елдщ, адал д т бул! Bi3fli хан эулетк м анап эулет1 дейдь Bi3re халы ксы з кун жок. Бар куатымыз, ырзык-неабемгз ел устшде. Аксуйек кауымыныц кун1 аздер д е де солай, граф . А л , сол ырысты устау онай м а? Зам ан тулы болады , 6 i3 оны тазы боп шаламы з. Б13Д1ч кун ете киын, граф . Камшы ны кеп жеген ат тебеген болады. Ш абдан осылайша узак толгап, уЫлей токтаганда ак сары реч! боз шуберектей куарып, кысык ш ег1р кезш ен ыстык жас жылтылдадм. Граф одан кезш тайдырып, карауыта бастаган тау ж о- таларына кадалды. Курсщдь 239

Етекте, иек астындагы К,айыцды аулы жагынан Курецкей кыягынын ащы зары ест'шдк Ол Ш абдан журепне шымыр- лап сщген сайын боны дел-сал боп салбырады. Оны туцгиык ой мыжып бара жатты. Т ан алдында талмалы сэтте 6ip сум ды к тустен бастыгырылган жанша езйпп, элЫрей 6epin, селт етш бойын тез жиып ала койды. Зордьщ куинмен жымиып: — Кел двд з, граф , кызметпнзге эз1рм1з. Т а у кумб1ршен угар сырыцыз ушан-тещз. Тарихсыз ел емесшз. КерерсЬ, куда й каласа! Ел1м1здщ 6ip салты — жак,сы Kici келгенде ат шаптырып, той жасаймыз! Ол — кырплз салтанаты, граф!— дед1 ол ен- ceciH KOTepin. — Лайым салтанат болсын! Шаттык болсын болашак OMipiMi3, манап! — Айтканьщыз кел сш ,— дейд1 б1здщ ж ур т, граф! Бул сезге граф колын KOKiperine басып, бас иди Ш абдан аулындагы ынтыктырган салтанаттьщ сагаты сокты. К ул ан иектенш тан ата бере сункылдап азан шакырган молдалардын унш кем'ш дауылпаз кагылды, керней тартылды. Ы кылас шошып оянды. Куренкей басын Korepin турегеп отыр. — Бул не, Куреке? — Той дабылы, Ыкылас. Той! — Солай д еч1з. — Енд1 калай, неше карбаласты кердщ. Бэйгеге косылатын аттар Токм окка кеше айдалды. ByriH тустен кешн шац беред1 олар. Турайык, Ыкылас. Bip кезде бул дауылпазды экем Белек дункшдеткен Ормон ханныц кым-кигаш барымтасында. Кер- нейд1 де тарткан ж оры к алдында. Ол заман е т и , Kerri. Дауы л­ паз бен керней бугшде той дабылына айналды. Манаптар салтанатына рух бередк су с береди Ы кы лас кш нш , сыртка шыкты. Ж ур т кудды 6ip удере кеш- eTiH ел сиякты . Keiueri каргыс, ж ы лау, к у щ реш с'ж о к. Bipeyi атын ерттеп, 6ipeyi туйесш комдап, устерше бар жаксысын к и т , 63fli-03i гулесш жатыр. Екннш уйден Каншай мен Кемен шыкты. Кемен Ыкыласка кезш щ астымен наздана жымиып, басын кисайта калгырдн жанньщ кейшн керсетт1 ымдап. Ы кылас т усш ш , кулш койды. К ем еннщ онысы «Уйы ктап к&пдыц. Келмедщ» дегеш efli. Булар жуздер1 ж ады рап, жайнап отырып шай iiirri. Одан сон тертеу1 терт атка Minin, кара жолды шандатып тойга шубырган ж е л 1кт1 топтыч 1ш шде Т арсуга бет алып кете барды. 240

Сы рт к езг е Тар су 6ip к уы ктай ж е р сек1лдк А л , той е те т ш кок сазынын а н а шет1 м ен м ы н а uieTi а т ш апты ры м . Ты з етпе кунан бэйгес!, кыз куу е м ш -е р к ш е тед ь Ж алпак кок саз. Тер ш д е калы кглем жабылган бш к сэкш щ устш де петер- борлык конак — граф Борис Иванович Боголюбов пен Ш абдан манап! Олардыц ту сыртында кызылды-жасылды кшнген Fa- лымдар, офицерлер, солдаттар. Олардын желкесшде вишен ак боз атка мшген ак калпакты бозбалалар. С экш щ 04 жагында Ж антай хан мен А км оер, аргы аталары Тынайдан тарайтын Атаке батыр мен Сатыбалдынын тукым- дары жайгаскан. Сэкш щ сол жагында бул эулетпен куда Ш аб- даннын кайын атасы Ж ацгараш би, Байтах батырлар. Сендей согылыскан кальщ ж урт бул тойдьщ курметп орны- нан буры, солто, саяк, сэру, кусшы, кытай, мундыз руларыньщ бетке шыгар каймактары — ип жаксыларын керш , суйш ш турды. Граф ты н жуз1 жылы. Ш абданга элденеш кул1мс1реп сыбырлайды. Тары да дуцк-дунк дауылпаз yHi жер TiTipeTTi. Кернейдщ кулак жарган ащы yHi тау жангыртты. Ж ал п ак саздын орта- сында Ш ерботаны ц Сурантайы ак боз атын ойнакшыта шап- шытады. Ж ан-жактан селдей агылган ж урт лек-лек боп келш жатыр, келш жатыр. — О , аруарьщнан айналайын, Атаке батыр! — Туы ньщ желб1реущ! Гушдескен жойкын Henip журтты как ж ары п, суырылып акын жйчт шыкты, сулж тей кара аттыц устш де комызын дэл тебеанде безшдетш. Ежелп елдщ салты деп, Салтанатты Шабдан ер, Петерборлыц конактын Т о й кызырын осылайша ду котерген акын жшгг атын жоргалатып кеп граф пен Ш абданньщ алдына токтай калды.

ТЧзпнш кагып ж|бердь С у д у кара ат е м кез1 ж арк-ж урк eTin, е м п з е с ж б у п п , кекЫ н ж ел кш д етт, бас шулгыды. Ж урт шуылдап коя бердь Ш абдан мэз. Графка масаттана кез киыгын салды. Гр а ф орнынан турып, иипп, exi колын ; кем регш е басып, кунге тотыккан ак сэры ж узж ен разылык шырайы б и п н т , кулм Ы рей 1зет к ер сет п. Акын тары да m r i- HiH какты. А т бойын тузеп, алка-котан турган сынсыган журттыц алдында аягын эсем тастап билей басты. Акын ашык, аса куатты унмен аскак эуелетш, комызын кушырлана шерт- кенде сындырып ж 1бере ж аздап, еш муд1рмей тау суындай агылтты. Ол кыргыздын бауырмал, меймандос бейрам ж урепн, I елд1гш, ер л т ш , эдет-Fypnbi, салт-сана, м жез-кулкын, эш | мен жырын, кызы мен улын, кешст1 кундерж, ацыраран, боз- даган сэттерж , аскар шынды алып тауларын, аккулы кел- д ер ш ... М ьщ ел ш , мьщ TipLnreH касиегп м екенж жырлап, уз ак шыгандата куйылтты. Гр аф м1з бакпай тындады. К е з ж е ой тунды. «Шокан мырза айткан дала Иллиадасы, дала Одиссеясы бар бул , тауд а»,— дед1 imiHeH. Европа мэдениетжщ aprbi-6epri тари- хынын улкен бипмпазы акындыктыц мынадай сирек кубылы- | сын казак сахарасы нан талай керген-дь Енд| кыррыз акыны тац-тамаша erri. Акы н Ж1ггг сез кестесш туйдек-туйдек тастады. Нарттай | жанган ж узж ен шапакты нур тарады. К озж ен ыстык cyfliHiiiii j cesuifli. К у л 1мдеген граф онын эр сез ж е и Ы п , бас изеп, [' ерекше толкыды. Офицерлер мен солдаттар: «Керемет! Кере- мет!» дей бердь Ол токтаусыз жецкитген жырын шарыктата ‘ кайырып, езш -ез1 зорга тежеп: Уа, петерборлык агайын, Айтып адал сырымды, Айтып адал жырымды. Той дабылын кагайын!— деп ex i бет1 ерт боп дуылдап, атын тары да т1зерлете бук Tycipin, комызын KOKiperiHe басып, басын идь — Уа, жаса! — Ж а с а , кайран акыным! — Ел с,езш айттын! Ел сезш! — Ж агьщ талмасын, сабаз! — С айрай бер, кыргыз булбулы! Ж у р т шуын енд1 комыз yHi басты. ви ш ен ж е ц а з квк кам зол, т1к жата ак квйлек киш, бшектерж турш ш алган ак калпакты он ceri3 ж 1ггг граф пен Шабданны ц алдында малдастарын курып, 6ip ж уп -ж у м са к макпал куйд1 былкылдат- ты. 1л е-ш ала канаттарын жайган аккулардай калкып, кос етек ак шэш кейлеп жер сызган он сеп з кыз аш белж у з и ц ц р т , мыкындары былк-сылк eTin, аяктарынын ушымен

дф1л кагып улб1реп шыга келдь К ездер1 кундей кул'мде- ген алма мойын уыз арулар мыц бурала толкыды, кос анары тырсиган пан TeciH шалкак тастап, кос бурымын жерге жыландай шубатып, б1лектер1 ж а с кайыцдай жаркылдады. А к айдында сыррыган акку болып ж урек бггкенд1 ынтыктыра тулатты. Brnui кыздар тал шыбыктай и1лд1, куй оларды куйын- дай ympin, толкын гып тербедь — Неткен сулулык!— дед1 граф умсына кадалган куш ,— бул — кел жайлаган елдщ биМ С ол ай , манап! Аккулар биь Бул сезге Шабданныц журег1 иклндь Сол канатта аты ойнакшыган Сурантай: — Энш ш ер шыксын орта Fa!— деп санк ете туст1. К,олында комызы, Бугы бай кершд1 жаркы лдап. Ол баппен, асыкпай келш , графтын алдына ит е тарзым кылып: — А са мартебелi граф , ежелг) кыррыз энш ты цдацыз,— деп «Бекбекейдщ» эуенше салып, атам замангы 6ip жауын- герлж энд1 айтты. Гр аф ж ан теб1ренткен эннщ эуезш е е з ш п кезш жум ды . Кдйран ер кисапсыз кыргын тапкан жаудыц арасынан ж арадар боп калган жолдасын тауып алы п, атына MiHri3in жатыр. К в к ж узш де кыран кус шацкылдайды. Ж ер бет1 кып-кызыл кан. Бугыбайдыц эш баярыда еткен 6 ip жойкын соры стын елесш алга тартты. — К,ылыштардыц шабыскан yHi, жебелердщ ыскырыгы шырады бул эннен,— дед! граф Ш абданга тандана карап. Ал, Ш абданныц кецин алп эннен уйкы-туйкы боп кеткен едь Бугыбай эш б т сен соц, Сурантай денгелек аланда атын алшацдата бастырып: — Ортага казактыц кызы мен ж 1 г т шыксын!— дедь Бугаи ж урт елец ете ацырып, 6ip -6 ipiHe карасты. Bipey- лер коздер1 аларып: «Бул kim ? Бул kim ? » — дест!. Bip кезде дагдарыса гулесш, кунктдескен журттыц дабы- рын сап тыйып, кос етек а к ш эш Keimeri акку канатын- дай жайылран ай жузд1 ак куба кыз у к ш домбырасын ш ер тт, ортага шыкты. О зш е суктана ж еп караган отты квздерд1 кербез пацдыкпен 6ip сыпыра шолып ет ш , ж ац а туран айдай кершген касын кагып калды да шыркай женелда. Толкындай тепс!нген беймаза кецш дщ ah деген наз-нала лебш самалдай ж елпш , ак TicTepi жаркы лдап, кезш де жалын уш р т ген 6 ip жайсац кыз т ур , тацыркаскан ж урт алдында, кыррыздьщ е ж ел п эш — «Куцвтвй» бул! 9 p i ойнакы, api бурк

ете тускен ансау сезмм боп куйкылжыды ол. Кыздыц ак. бал- тыр кайындай Tin-Tin мойнындагы алкасында кун сэулесг ойнап, булактай кайнаган ерке эн уыз бугакты булкщдетш, каракат кезш ен шашыраган нур, булбул боп сайраган укип: домбырасы унс1з туткындалып анталаган жандардын ccin алды . Цыргыздыц шырын сазды эш жаз жупарын анкытып,: тау iuiiH езгеш е 6ip керж ке белел, журек бггкенд! аялап, элденеге щ кэр eTin буып тастады. — Неткен сырлы кеуде! — Сымбатын айт, ел in кетк1р кыргыз жйптН — Кдзакты ц хас сулуы! К,ыз эш 6ipeyflin м уны , б1реудщ шаттыгы боп жанды. Дэур еш еткендер мына корж , мына кэусар ун алдында мысы курып, дэрменаз уМледь Граф та, Ш абдан ды кыздан кез алмады. Ж антай хан мыжылып, 6ip турл1 e.niMcipefl карайды. Акм еерд щ найза xipnixTepi жерге кадалган. С уп-сулы к | кулпытас cexuifli. Ж ан толкуын баса алмаган Кеменнщ кез1 Акмеердщ I тунгиык, жанарына туйгсм калды. Гр аф Ш абданга бурылып 1 б1рдеме дедк Ш абдан Сурантайга карал: — Кдзактыц 6ip энш салсын карындасымыз!— дедi. Акм еерге кез1 маталып, ж ур еп элденеге flip-flip еткен Кемен: — Ж аксы . Айтайын. К,обызга косылып айтайын,— деп уншен сэл кобалжыганы сезипп Ы кыласка кайырылды. Ы кы лас Кеменнщ касына келш турды. Терде граф пен Ш абданны ц exi жагынан mpuie алка-котан отырган и п жак- сы лар 6ip сэт анырысып, жы лан арбаган бозторгайдай кыбыр етпеген журтты багып, унФз тынды. К,ыз ж анары жарк еткендей болды. Ол толки сейлеп: — Б1ржан салдьщ эш — «Гашыгым»,— дед!. С ол кезде граф Ш абданга куана бас изедь Ы кылас лып eTin, малдасын курып отыра x erri. Кобызы- ньщ кулагын бурап, сол шекесше Tipen, кезш ж ум а тек- j селш ыскышты баппен толгай тартты. Былкылдаган кыл irneK- | тен ьщыранган ауы р саз булыга, туншыга шыккандай боп, э дегеннен тунгаык мунды терецнен козгады. Тунжыраган Акмеерге карап турып Кемен: Дарига-ай, бул дунисге неге келдем, Келдиа де, 6ip жемтисти сонына^ердам. Екенш пэни жалган енд| бедам. деп жаралы ж ур ектщ аузы бйтпей койган зардабы мол ecni ж арасьш тырнагандай э л а р е т т , кансыратып бара жатты.

•Tanip-ay, А йкумю пе, Кем ен бе?»— дейд1 Ы кыластыц 03i де ш тей тангалып. Сам саган ж ур тарасы нан К ем еннщ кез1 А км еердщ кезш i3- дед1. Акмввр кел шетшде жалгыз мулгш торыккан 6ip ка- ciperri аккудай едь 8 н б 1ткен сон. ел у-ш у боп палуандар Kypeci басталды. А пайтес ек1 жпзт 6ipiH-6ipi лактырран куш ортага келдк У з а к TipecTi, кеп жулкы сты , 6ipiH-6ipi ала алмады. Бура санды палуандар 6ip-6ipiHiH карыскан колдарын ж азуы киямет боп, кездеpi аларып, тамырлары бшеудей-бшеудей кегерш, 6ip-6ipiHe мандайларын кадасып, TicTepiH акситып, пирене итергседк KyHi кеше мундай курес уш ш буры мен сарыбагыш гой усп иде дыррын тебелес шыгарып, оныц аягы Kici ел1м1мен тынатын. Ел кун телеп, кунга батып жататын тэщрд! каргап. Ш абданны д ойына: Бугулардын балбаны, Кармаганды билбеген, Сарыбагыштын балбаны Чечимбей басып варганы... ...Квтеруп жерге бир уруп, Чалкасынан салганы,— Ал биздин Атакенин арбагы,— деген акын жы ры оралганы. « Э , 6ip кезде осы сезге кызушы ем, ата намысы деп! Э , ит намыс». Ш абдан ез сезш e3i коштап муная бас изедь Ж амбы ату басталды. Бастарын кызыл орамалмен шарт байлап, ат усинд е сад ак тарткан кыргыз жйзттерше 6ip кезде офицерлер, солдаттар косыла KeTTi. Г раф мэз. Ш абдан к е ц ш тасыды. Е л кикуы тау iniiH дур сш ю нд1рш ,дунк-дунк етш дауылпаздар капялды. — Ер сайыс! — Ер сайыс! Бурылар жары кундей куршредь — Найзаласудан ел! журен шайлыкпагаи ба жазгандар! — Манаптар каннан корыклайды. — 8 не, эне, е м найза экелдН — О , сумдык! Ойын бастаушы Сурантай: — Ер сайыс дедпрздер. Е р сайыс! KiM шырады. К,ане, Кане?— дед1 уш калтырап. Ешюм былк етпедь Ел кезшде урей. У -ш у су сепкендей басылды. — Э й !— деп калды Ж антай х ан , езш ен apipex отырган С а за га. С а за мысыкша атылып, HiH ир ескен кептщ iiuiHe Kipin

Kerri. 1ле-шала Шабданны ц eKi ж1гЫ Ороз беи Мамытть туртпектеп ортага шыгарды. Екеу1 лэм-мим дей алмай саскалактай flip-flip етш , к о й лек, камзолын meurri. Колдарына ею кек найзаны алды; EKi бала ж ц -iT токпак жалды eKi кара каска атты желд1рт< жетектеп экелш екеуше устата бердк Ороз бен Мамыт кдргыг MiHfli, 6 ip-6ipiHe сэл кул1мареп, кун куйд!рген кола тустес рендер! заматта куарып, ж а к ж уш урпидк кездершс Kat толды. Аттарын Te6iHin калып, eKi жакка шаба женелд1. — Аруак! Аруак! — Ж ерге KipciH, канга куныккан аруагьщ! — Б ул жауы зды к кашан тыйылады! — К ар а, кара ана eKi сорлыга! — Устершде сауыт жок. Ел кущренд1, iurrefi жылады. Е л C63i Ш абдан манапка ж елд1 кунг! камыс басындай ызындады. — М анап салтанатына мал да курбан, жан да курбан. О , KacipeT! Е л сшейдц. Елдщ дем1 6iTin, амалсыз тосылды. Коздер! ж аса урап , 6ipece Ороз ж акк а, 6ipece Мамыт жакка урей- мен карайды. — Эне! эне! — О йбай, шауып келед1. Ж ал-куйры ры буркыраган тау кеудел1 eKi кара каска ат ауыздыгымен алысып, ойкастай opFbm, сурапыл екп1нмен аркырап келед1. Ел уш деп, тецсел1п тур. Анырган журт кез- flepiii ашып ж ум ганш а болган ж о к 6ip-6ipiHe ентелей карсы келген eKi ат кш т токтай калып, аспанга шапшып, 6 ip-6ipiH кеудеге тепкш еп, ышкына KiciHen ж1берда. — А !.. А! А! Эп-сэтте есшен танган нешр топ жан турш!герлж дауыс- ты рана ествд . Н е боп кетт!, кудай-ау? К е к найзанын 6ipi Ороздьщ кещрдегше кадалып, eKiHmici Мамыттьщ он бужршде салактап, т1згш , шылбыры шубатылган eKi ат макпалдай ж у м с ак кек сазда кызыл канды жосылтып айнала шапты. — Н агы лет, манап!— дед! кабагын кайрыньщ кара булты торлап тунерген Куренкей KOKiperi зарга толып. Канш ай унс1з ж ылады. Ы кыластьщ каны кашты. Журег1нде «бейопа, OMip!» деген св з. — О , жасаран!— деп бет1н баскан Кем ен журег1 талыксып Ыкы ластьщ кушагына тырыла TycTi. Анау тврде граф жерге карады. — Бул не манап? Ойын ба?— дед! Tyci суып. — Ойын граф! — K ic i ел!м1 де ме? — Осылайш а кец1л кетергенб1з! 246

— Бул сумдык! Шектен шыккан катыгездж! — 0CTin те елгенб1з, граф . — Ж урегйрз кал ай шыдайды буран? — Б Ь д щ ж урек буран гасырлар боны тезген. Тез1мд1 уртпыз, граф. — EKeyi де кыршын бозбала. Бакытсыз сорлылар! Ж ок. глай бола беруге THic ем ес, манап. М уны б!з еткен кун- К канды елее! деп кагаз бетше рана туелрелпз. — Гылым ушш!— деп ащы мыекылмен езу тартты Ш аб- :1Н,— енд1 б!зд1 елт1рмейтш заман болсын д ещ з, граф! — О , кор пенде! B ip -6 ip iiw eaTipy уш ш туып па ендер?! Селд1реген а к шашын алдына жайы п салы п, ек1 бетш йыздай жырта ацыраган кем трдщ унш дуцк-дудк еткен »уылпаз yHi ест1рткен ж о к . Г р а ф тас кудай сиякты козгалыс- >13 катты. Ш абд ан ол да селт етпей сыкиып отыр. Дауы лпаз iHKuii уз we бергенде, ек! к ез 1 шатынап, колдарын арбайта :рмеп, е м езуш ен Ko6iri буркылдап, кеудес1 кепкен манасшы >пей женелдй М ухиттай байтак жы рды агылткан ннасшыны граф кеудесш ал га берш , умсы на тыцдады. М а - 1сшы макамы мьщ кубылып, 6 ip ©3i д уй1м ж уртты езш е Sipin шалки соккан ж ел боп гуледк бурк-сар к етш лакылда- iH сел боп жецкйвдк 6ip кезде е л а з куарган дала боп улазып, эр свз!нен жы лаган ун е е т ш п , \\ле ж у з 1 жылып >яу эндетш, 6eciK тербегендей ьщылдап: Узулгунду улаган. Добул келсе жел тийбес, Булук. токой, чер болор. Кальщ елдин баштыгы Кабылан Манас шер болор. керот экенсиц. :п узак балбыратты. Ж урт манасшымен коса тербелдк Эр журекке жан тол- лтар 6 ip ТЭТТ1 эуез тарады. — Манастьщ экеа Ж акыптыц Tyci де бул! — У зш д 1р , манасшым! — Е , Tepin бак сез гауЬарын! ¥йыт! Ж ер ортасы квктобеге келген куаты зор аруакты манас- ыньщ касына 6ip вр1мдей ж а с бала ж у п р ш кеп отыра -TTi. Оны байкаган манасшы кул1мс1реп, лып токтады. Бала кшмедй Ол да ею урты томпайып, кеудесш шалкак тастап, d колын кезек сермеп:

деп шеке тамырлары адырайып, кемейде лыксыган сез тас кынына, оныц толкындай yftipLnreH киямет mpiMme дем1 зорр ж ет 1п, желпищеп, езш -ез1 тодтатуы киын боп, агылта берд! — Ана Ж антай ханды кара! К|ршдей жиырылып... — Ж актырмайды. Байтж кудасына кара! Ол да мын каршадай баланы влердей ж ек керш отыр. — М анасш ы еле ме екен?! влмептз Балык! Мынадай мура repi бар Балы к елмейдо, xeri! влмейда! Сонау Таластан ки экелген муны? — Баты р, сен енд1 сэл демал! — Ш арш ады , айналайын. Манастыц аруагы колдап экелда ау Таластан! — Оу, еркенщ ессш , Найманбай! — Э , Балыктьщ улы Найманбай манасшы бул, атацньо Kepi! Ж ур т шуына кулак аскан Сурантай баланы аркасына! кагып, орнынан эрен дегенде тургызды. Бала ыза боп, бетй басып жы лап Ж1бердк Ел дуылдаса кулд1 буран. Баганаль 6epi кызыга карап турган Куренкей касындагы Ыкыласка бурылып: — Баягы Балык манасшыньщ улы — Найманбай. Жасы тогызда. Э ке etiepi дарыпты буран. Дарыпты!— дедк— сол Жанга- раш би, Ж антай хан, Байтж батыр, Ш абдан манап, Дукен агамыздын да елмегенш сендей улы барын керш отыр. Шын аруак осы! Ы кы лас Куренкей сезш е ойлана бас изедь — О у, халайык! Алым-сабак! — О , алым-сабак! — К уйпш пц куйипан керем!з ендй — KiM? KiM ш ы гады ортага? Ш абдан графка 6ip кызыкты сез айтып, уйытып тастаган. ! Г р а ф елпектеп куана коштай бердь — Алым-сабак куйшипк енердщ аскар шыны, граф! — К,азактар муны куй тартысы дейдь Ж 1г1т пен ж1ггг, ж т п - пен кыз, кыз бен кыз, карт пен ж а с тартыскан. Осыдан кеп ж ы л бурын Ед1рей, Балкан тауларын, чК,аркаралыны ара- лап ж у р т , калын каракесек елшщ ш ш де атакты Татпмбет куйш|'|п'н кызбен тартысканын керд1м. О , ол 6 ip керемет окиFa! Оган 61ЗДЩ Европа зиялылары елее де сенбейдь Кыз Т этт1мбетт1 састырды . Ж дне ол кандай музыка д есещ зш . B ip танры шуак! Сон да Тэтт1мбет тумсыгы кайкы бшк

екше eTiriH meiuiri Ж1б е р л , оч аягыньщ башпайымен былдыл- датты. Башпайымен! KiM керген мундайды! Мадпал ун, назды эуез булак суындай мелтшдедд манап. К,ыз ам ал- сыздан Т э г п м б е т п дошеметтеп, iзетпен бас изеп отырып далды. Ш ы гыс эдетшен аса алмады дайран ару! — К,аз!р ез кез1н!збен кереы з алым-сабадты! Б ул 6ip шалдыган салтанатты шерт1с . К,ыргыз даны дызатын шерпе! Куйпп диялыныч шектен шыга шарыдтауы! А л 6yriH той! Bapi ci3 ymiH, аса мэртебел1 граф! Салтанатты куй тыч- дайсыз! — Алым-сабак! — Куречкей! Куречкей! — Ы дылас,— дед! Куречкей адырын гана,— даз!р алым- сабад! — ©з!ч!з бастарсыз, Куреке!— дед! Ыдылас. E xeyi 6ip-6ipiH тек кезбен угынысты, ортага шыдты. — Oho!— д е сп б!реулер,— Куречкей. тартысар ер бар ма ед! дыргызда? — К,асындагысы казак. — Э , Куречкейд! Сарыардадаи !здеп делген азамат. — Кобызшы де! Куречкей мен Ы ды лас граф пен Ш абданны ч алдына келш, тагзым дылып, сонан со ч 6ip -6ipiHe дарсы дарап, малдас дурып отырды. Шыбынньщ ызьщы 6\\л'тбец\\. Ж у р т K03i eKi куйшще. Куречкейд!ч долында — дыягы, Ыдыластыч долында — добызы. Eneyi кулак Kyiiin к ел п р ю п . Куречкей кыягын сол ж ак шекесше Tipefli. Ол коз!н 6ip- ден ж ум а берд! де, ыекышты окыс ж улды п-ж улкы п далып, ызалы жанныч ашуын KepceTin, ж у к а ерн!н жымдыра т кт ен - fli. У з ж -у з ж ащы сарын лебш шыгарып, сэл ipKi-пгендей болганда, ез кезегш сезген Ы кы лас оны шымырлата уйытты, кез алдында Бетпактыч кдкырай тш!нген сап-сары жазыгы тартылды, ол ез!не тес Lae карагач сансы з кеп кезд1ч алдын­ да 03eri талып уайым шект!, шерл! ыргактар кез жасы ндай д!р1л кадты. Куречкей мен Ы ды лас 6 ipin-6ip i ты чдап, 6 ipiH-6 ipi толыд- тырып, азалы куйд! кецейтш; теречдетш узак сарнады. — О , сорлы Ороз! — Бейшара Мамыт! — Бары не, жогы не болды да тынды. — KiM жоктайды оларды? — Куречкей мен Ы дылас жодтап отыр! — Н е боп Kerri манаптыч тойы? Е л жылап тур. Е л сычсыды. Булыга ж ы лады . К ем ен тагы галыдсыды. Ш еш ес!н!ч журек д е р п , тап осылай элс!реп кайта зорга 249

ес жиятын хал 1 есш е тусть Ол ез-езш ен дорыдты. Граф Ш абданга бурылып: — Э р елдщ ез Бетховен! бар. С олай екен!— дедь Ш абдан буган тусшбей анырып дайта сурады. — Сол ай, манап. Белуардан дан кешкен Наполеон Б о- напарттан т у д ш п , оган лагынет даррысын осындай ауыр куй, ете дайгылы симфониямен бидарген Бетховен eciMfli op пенде еткен дуниеден,— дед! граф. Ш абдан куптап бас изед!. Bipece К уредкей, 6 ipece Ы дылас куд!рентт!. Шерл! жылау журект! тинп бара жатты. Кенет 6ip даИарлы ун садд ете т у е й . Кдусаран журт flip ете калып, бастарын котерд!. Сэю устшде аш бурадай шабынып, сарпли 041 дуп-ку боп Ш абдан турды. — С ен !— дед! Куредкейд! коз1мен атьш .— Н е керш тур- сыд сен? Аза ма бул? — К,ан KopiHfli кез1ме. А за !— дед! Куредкей орнынан са- бырмен турегелш. — С ен , конагым, дыррыз салтанатына келген жодсыд ба?— деп Ш абдан Ыдыласда дадалды. — Салтанатыдызда Kici eniMi болды, манап! Аза! Ш абд ан тосылып, сез таппады. Сез1мс!з, т уй скс!з емес efli Ш абд ан, TyciHfli. Tipi ел!к боп дулпытастай безерд!. Коз алдында Ш одан... О , тоба, Ш одан турды. Ж о-од, Ыдылас дой бул! Дауы лпаз уст!-уст!не дудкищетш экетт!. Тустен к е й н той алады дыж -ды ж дайнады. Г раф пен Ш абдан сэкщ ен Tycin, оларра ел и и жадсылары epin, эр ж ерде болып жатдан дызыдты тамашалады. Bip жерде тедге iny, 6 ip ж ерде ит тартыс, балалар ж ары сы , дыз куу, аударыс- пад. М уны д бэр!н ж ай Faна дызыдтаран граф imeri дата кулген 6 ip топ жиынра келш дайырылды. Ортада ex i балауса дыз т ур . B ipm in ж у з 1 ертен!п не ктер ш бшмей дызарадтайды. EKiHmi дыз аузы-аузына жудпай: Чертмегии белге байланып, Той-тойлогон менин атам. Балта, чсггун кеторуп, Бой бойлагон сснин атак'— дейд! ек1пене дуадыланып. — Е , таFbi, тары, домызшыныд дызы! — А й т, айт, отыншыныд дызы ундемей далды! Ж едген!н сезген дыз бастырмалатып: Чертмегин белге байланып.

Балта, чотун кетеруп, Думур каккан сенин атак!— деп куле ipKuifli де, айтысцан кызын кушактай алы п, беть нен суш п, «айып етпе!» дегендей оган киыла карап, exeyi кол устаса ж упрш кетп де калды. | — Ой, кургырлар! Акыйнек* айтысы бул. Граф Шабданнан бул айтыстьщ мэшн сурап: — М ундай кыз айтысы казактарда ж о к ,— деда тадгалып. — И э, из, бул тек кыррыз кыздары устаган дэстур!— дед1 Ш абдан графтын суйшген кедалше жыгыла сейлеп. Е л Te6ipeHin, тедаз бо п, ж ы р боп толкыды, комыз боц шертщда, эн боп эуелеп, намыс боп кайралды, кездерше куанып та ж ас алды, кайгырып та ж а с алды, ж ай се з д е р т щ 63i масаттанган айрай-шу боп тау imiH д уб1рлетт1. Bip кезе керней уш естйда. Ыры-жыры боп сапырылыс- кан ж урт imiH тарткан ж ел сиякты лып тына калды. С ан - I сыз кез тау басына, кек жотадан кыз бурымындай бул- ! гандай тускен Кдскажолга кадалды. — К,аскажол. — Н е дедац, К ем ен?— дед! Ы кылас эл1 де кобалжыган халде. — Ж ай энштей!н, Ыкылас. — Айтшы, Кем ен, ipiKnemi сез1цдь — Адамда кеп тьаек болады рой, Ы кы л ас. Сон ьщ кайсысы орындала беред1. 8 кем байрус сол сорта б1ткен каска атпен осы Кдскажолмен бэйгеге шабасын д ейин. С о л тшекпен кетт1 акыры. — Н е деген киямет асу бул! М ундай бэйгеш Kepin тур- раным осы , Кем ен, Сары арка айдау ж азы к, алтын адыр. Ат елетш асу рой мына каскиган К аскажол! — 0л м ей-ак келген пырактар да болтан,— д еп сезге К у - рецкей араласты. — Баягыда осы Сурантай туранда Ш ербота, Байботалар той жасаган. Сонда шапкан аттар кырыла-кырыла Атаке ба- тырдьщ эулет1 К,арабек, Таштанбектерд1ц 6 ip курен денен! рана келген. Ж уй1рж ат та манаптарга зор дэреж е болтан. Квксандалыма Ж антай ханымыз бекер жабысты гой дейсщ бе?! «Елде ж о к 6ip FaHa жулды зы биж пы рак тапшы!»— деггп Ж антай хан осы жолы да жаналрыш Сазасы на. Кем ен мен Ы кы лас б1рдей xypciHin салды. Тары да кернейд!ц ащы ун1не ж ер солкылдаткан дауыл- паз косылды. — Э н е, эне! Акыйнек — кыргыз кьюдарыныц айтысы, соз жарыстыруы. 2SI

— Шан! Ел шу ете тусть Нардай швккен кек жотаньщ кырында шан будактады. — И э , аруак! Э р ата вз уранын салып, «И э, кудайлап!» сендей со- гылысты. Kapi кездерден ж ас саулап, тук кврмедь Оты бар кырагы кездердщ даны кызды. Ел толкыды, алабуртты, демш iuiiHe тартып эрен тур. Б ур к еткен шан 6ip ш вю м булттай туйдектелш, (йрте- 6 ipTe тутшген TyTiH боп ыдырап, сетшеп, узйс-узж боп шуба- тылып, 6 ip жалгыз ат ойга кулай бердь Гр аф пен Ш абд ан, оларды костаган и п жаксылар, отряд солдаттары, офицерлер1 бас болып — бэр-бэр1 взен жакка, кеш рдщ аузына беттедь К,аракшы кешрдщ аузы! — Аруак! — Аруак! — О , Атаке батыр аруары! Селдей каптаган ел квшрге кеп л р ел ш , epeKnyi басылмай тауды азан-казан рып бастарына кетердк Ирелендеген Кдска- жолдыц эр бурылысынан 6 ip уыс топырак бурк-бурк етедь Ж алгы з ат таудан кулаган булактай булт-булт етщ зыррып келедь Эне-мш е дегенше, ол етекке тустЬ Жолбулактыч аузына жакындай бергенде, «Атаке! Ата-ке-е!» деген yni узшш- узипп ecTUifli. А л ел жапырлаган квшрге карай тура тартты. К,ызыл кей л ек л , кызыл орамалды бала камшысын ympin: — Атаке! А та-е-е-ке!— дейдь Квздер1 шарасынан -шыккан ж ур т журектер1 тулап: — Атаке! Атаке!— деп айкайлап ж1бердк А к ж ал шабдар ат бауырын жазганда жебедей атылып, 6 ip сурапы л екшнмен аршындап cLrrreftfli туярымен тас кашап. Ел дщ уш е ш л , д е ш б т п калгандай, тек KipniKTepi кагылар емес. — Акжал! — Акжал! — Шабданныц Акжалы! — О , кудай! B epi карыса 6ip койлык дейдь Он ею жаста- Fbi сэры Tic А кж ал м а мынау? Элг де куппнде, бабында екен рой жануар! Б ул атышулы ж уйрйсл будан 6ipa3 жыл бурын Ш абдан- Fa саяктары нагышылары сыйра тарткан-ды. Буран дейш. А к ж ал торт рет улы бэйгеде алдына кара салмай келген пырак! Свйткенше болган жод: — А таке! А таке-е!— деген 6ip айкай шырып калды. Сазаньщ астында ойнактай басып, ею K03i жакуттай жар- кырап, ею танауынан бу парлап, мойны кудай и1лш, куйры- 252