Алтынсарин Ы. Таза бұлақ

^ 0Балалар эдебиетч 99 Ыбырай W АЛТЫНСАРИН .Я 9

Ыбырай АЛТЫНСАРИН бц л яц влендер, эцпмелер, очерктер, хаттар





ББК 84 Каз-7 А46 Казакстан Республикасы Мэдениет жэне аппарат министрлт Аппарат жэне мурагат комитет! 017 «Элеумегпк мацызды эдебнет турлерш шыгару» багдарламасы Серия 2002 жылдан бастап шыгарылып келед1 Сериянын непзш салган - 3. Сершцалиулы Керкем безещирмеЫ непзш салган-А . Ттеншиев Алтынсарин Ы. А46 Таза булак: влендер, энпмслср, очеркгер, хаггар. - Алматы: Раритет, 2008. - 208 б. - «Бапалар эдебиетшш алтын коры» сериясы. ISBN 978-601-250-008-0 Халкымыздын аса кернекп агартушысы, акыл-ойшысы, котам кайраткерй Ыбырай Алтынсариннщ бул жинагына влендер! мен эцпмелер!, этнографиялыкочеркгер! менхаггарыеншотыр. ББК 84 Каз-7 д 4702250200-71 413/05/-08 j W ' Г ТАЛДЫКОРГАН ОРТАЛЫКТАН.'ЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1' £ ISBN 978-601-250-008-0 О «Раритет» БК, 2008 О Безеширген Б. Cepin6aii, 2008

©ЛЕЦДЕР С 0 3 БАСЫ Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,, Ок,ыганды кеции-е Ык,ыласпен точылык;! 1спц болар кдйыры Бастасацыз алдалап, Ок,ымаган журедд К,арацрыны к,армалап, Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок;ылык,, Ок,ыранды кец1лге Ык;ыласпен ток,ылык;! Ок,ысацыз, балалар, Шамнан шырак, жарылар. Тйегенщ алдьщнан 1здемей-ак„ табылар. Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,, Ок,ыганды кечьлге Ык,ыласпен точылык,! Малдэулетпч байлыгы Bip жутасач жок, болар, О^ымыстыч байлыгы Куннен-кунге кеп болар, Еш жутамак, жок; болар.

Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок;ылык,, Окыганды кец1лге Ык,ыласпен ток,ылык,! Сиса кейлек устщде Ток,уменен табылган... Сауысканныц тамага Шок;уменен табылтан... 0 нер-б1л1м 6epi де Ок;уменен табылран. Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,. Окыганды кец1лге В1к,ыласпен ток,ылык,! Надандык,тыц 6eArici — Еш ак,ылра жарымас. Жайылып журген айуандай Ак,, к,араны танымас. Аяцшыл ат арымас, БЫм деген к;арымас. Жен бглмеген наданга, К,ыдыр-ата дарымас. Bip К,удайга сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,, Ок,ыранды кецмге Ыцыласпен ток;ылык,! Ок,у деген шыны-ды, Турран сайын шыньщкдн... Ок;у бглген адамдар Май тамызран к,ылыштан... Б1лмегендд бьлуге

Ecri бала тырысцан, Есер бала урысцан. Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык,. Оцыганды кец1лге Ыцыласпен токылык,! Элпештеген ата-ене К,артаятын кун болар. К,артайранда жабырып, Малтаятын кун болар. Ата-енец картайса — Tipey болар бул оцу. К,артайранда мал тайса — Суйеу болар бул ок,у! Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, ок,ылык;, Ок,ыранды квщлге Ык;ыласпен токылык,! Ок,у б1лген таниды Bip жаратк;ан К,удайды, Танымаран К,удайды Нерылранда унайды... Шырарым адам болтай деп, Ата-енец жылайды. Баладан цайыр болмаса, Баланы неге сурайды! Bip К,удайра сыйынып, Кел, балалар, оцылык,, Окыганды кец1лге Ыцыласпен тоцылык,!

0Hep-6iAiM бар журтгар Тастан сарай салгызды. Айшылык, алые жерлерден, Кез1ндд ашып-жумранша, Жылдам хабар алрызды. Аты жок, к;ур арбаны Мыц шак,ырым жерлерге Кун жарымда баррызды. Адамды к,устай ушырды, Мал ктейтш жумысты От пен сура туардь Отынсыз тамак; nicipAi, Сусыздан сусын йшрдь Тещзде жуздд балык,тай, Дуниеш кездд жалык;пай, Б1лгендерге осылар — Bapi дагы аньщтай. Б1лмегенге таньщтай, Б1з де бекер жатпальщ Осыларра таныспай. А т eHepi бшнбес, Бэйгеге тусга жарыспай, Желк1лдеп шык,к;ан кек шептей, Жацаестр1м достарым, К,атарыц кетп-ау алыск;а-ай, ¥мтылыцыз к,алыспай! Bi3 надан боп ecipAiK. Иектег1 сак,алды, «Онер — ж т т керкЬ> деп Ескермедж мак,алды... Bi3 болмасак,, ci3 барсыз, YMiT еткен достарым, Слздерге бердДм батамды!...

БАЛГОЖ А БИДЩ БАЛАСЫНА Ж АЗБАН ХАТЫ YMiT еткен кез1мнщ нуры балам, Жаныца жэрдем б ер е т К,удайтагалам; Атац мунда анацмен есен-аман, Суйш салем ждзады бупн саган. Атацды сагындым деп асыгарсыц, Сабак,к,а кец1л берсец басыларсьщ; Ата-ананды енер бглсец асырарсыц, Надан боп, 6iAMefi к,алсац ah урарсыц. Шырагым, мунда журсец нетер едщ? Колыца к,урык, алып кетер едщ. TeHTipen ею ауылдьщ арасында Жургенмен не муратща жетер едщ. Б ¥ Л К1М? Бала, бала, бала деп, Тунде шошып оянран. Тун уйк;ысын терт белш, Тунде бесж таянган. Аялы к;олда талпынтк;ан, К,аймак,ты суттей к,алк,ытк,ан. Суык; болса жергепн, Коррасын ок;тай балк,ытк,ан. Айналасына ас к,ойып, Изеш келдей шалк,ытк,ан. К,олын к;аттытипзбей. KipAi кейлек кипзбей, MiciH жупар анк,ытк,ан.

©CHET ©ЛЕН AFP Жаратты неше алуан журт 6ip Кудайым Тец erri 6epiMi3re Кун мен Айын. Адамньщ адам бггкен баласымыз, К,айсыц белек тудьщ деп айырайын! BepiMi3 6ip адамнын баласымыз, Ж тттер, 6ip-6ipine к,арасыцыз! ©Mip деген бес кундпс кетер етш, Атац барган орынра барасыцыз! Пайрамбар бурынры уак;ытта Деу1теткен, Патса бон бул дуниеге дацк,ы кеткен. Отыз улым бар рой деп кептж ойлап, Кудайым отызын да элек еткен... Жылаган Дэутг патша тоба к,ылып, ©3iHin бенде екенш сонда бшп, Мунан сон Так;-Сулеймен туды дейдД, Отыз улга 6ip езш жора к,ылып. Ескенддр' патша болып дуниеш алган, К,алмаран бул жалганда em6ip арман, Жалрыз-ак, елмеске айла табамын деп, 1зденш мецп суын coFaH барган. Мэчпден су нпкенге ел1м болмас, ЕскендДр муны сурап быгеш рас. С у эпкел деп ж1бердд ye3ipAepiH, Ye3ipi кдсындары К^ыдыр 1лияс. [д i р - Александр Македонский.

EKeyi барды сура, Судан iurri, Bip кесе патша ymiH жене алысты. Ендд к,айтып журелш деп турганда, Bip адамра сол жерде кез1 тусп. Сурасты мунда отырран неткен жансыз, КДрасак, келбетще мусылмансыз? Сонда ол Kici ез жайын баян етп: - Мен дары 6ip патша еддм еш кумэназ. влмеске мен де осындай талап етпм, Bip KyHi осы сура келш жетпм. 0p6ip ic уак,ытында к,ызык, екен Ак,ыры ез басыма азап erriM. Bip заман элек болды барша елзм, К,алмады к,ыдырмаран eui6ip жер1м. Кемддктщ неше турлз 6epiH Kepin, А х енд! ел1м болса макан деддм! Дуниеш неше айналып, неше кезддм, © з жаным мен денемнен 63iM безддм. MaFaH GAiMбермедд К,удайтарала, Ендд тастап дуниеш мунда келд1м. А х дедд, К,ыдыр 1лияс к,айтып келдд, Сонда да кеседег1 суын бердд. 1шейш деп Ескенддр умтылранда, Су Ескенддр аузына бармады ендд. Тары да Так;-Сулеймен нерылмады, ©MipiH соцындары шарындады. Наушеруан1дпп Kenip вддлe iri, Дозак;ча соныц уш ш жагылмады. ау ш ер уа н — ecxi замандагы Иран патшасы. —Ред. ill

Бузбацыз еддлдпш бул мал унпн, Жиясыз оны дары бip жан ушш. Э зэзрл nepiurreHin бастыгы екен, Не болды тэкаппарльщ к,ылганы ymiH? Эйнгп сепз жылдан мыц курт жедд, Болыпты белек-белек соныц теш... Мал-жаннан, уру, туран 6epi безш, Далада жалрыз жатып «Алла» — дедь Малды алды, баланы алды, сабыр етп, Душпандар мыскыл атып жеб1р етп. Разымын не берсец де К,удайым деп, Бэрш де кабак шытпай кабыл erri. К,орлама кем адамды болсац дана, Kepiirri К,удай суйсе недд шара?! Ер болтан сиыр багып Зечпбаба, nip болды туйеноден Ойсылкара. ¥мытпа бай болдым деп 6ip К,удайды, Ж ер жущ ан кайырсыздан К,арынбайды. Мекенш бйемйпз кайда калды, Жомарттык кылран ymiH Атымтайды. Иманды ер К,удайынан уклады, ¥ялып иес1нен сый алады... Ренжггпе бенде болсац бейшараны, Kepin кецш 6ip сынгак бияла-ды... ** * Араз бол, кедей болсац урлыкпенен, Кете бар кессе басыц шындыкпенен! К,орек тап бейнетген де Тэщрщ жэрдем, TeAMipMe 6ip адамга муцдыкпенен.

Адамга 6ip ез1ндей кезщ сузбе, Bip эдь\\ к,азынасы кеч патшанды 1зде! КДреказ еш пендесш к,алдырмайды, Жаратк,ан 6ip Тац1р1цнен кудер узбе! *** Мак,танба бак,ыттымын деп багьщызра, К,артаймак, к;иыи сауда тагыцызда. 1ске аспай бак,-дэулетт1н; к,алуы оцай, Басыцнан багыц тайган шарыцызда. Мак;танба сулумын деп ажарыца, Ажарсыз адамдарды ал назарыца! Зылиха, Жусшпенен сулу еткен, Турмаган ажар ара ажалына! Жуйр1кте болмайды KepiK сыналмаран... Бак, тайса ерге дэулет к,уралмаран... Мецзеген аск;ар таура ес1л. кец1л, Дуниеде ешнэрседен тына алмаган! * ** Арык; мал жан жолатпас 6ip жалданса, Пенде ойлар кем1мейм1н деп 6ip малданса. К,адамы аз1з ерддц узамайды, Ж1г1тке бак;ыт uiipKiH сырт айналса. Агайын жат болады алые болса, Болады жат та жак,ын таные болса. Достарыц, дуспан тугел табалайды — А ярыц 6ip нерседен шалые болса! Асылы залымдардыц лайЛанды, Дуниен1 маран десен шыр айналдыр, is

Ит урер жацсыга да, жаманра да, К,ылмары 6ipa«, задал К^удайдан-д! Азган елдщ хандары, Так; устшде отыррандары Жарлыдан алып байларра, Сыйлар берсе керек-ii. Азган елдщ к,ожасы К,ыдырып келер есйске, Бул уйде KiMбар екен деп, Кез1н салар тесгкке. Балаларын бастырып, К,атындарын састырып, Торге к,арай умтылып, Тамак, ушш цылцынып, Дуа к,ылса керек-Ti. Азган елдщ молдасы. Улкен болар сэлдесй, Аса бауыр цылмацыз, Оньщ рас емес олдасы. Кермей-бьамей 6ipeyre Куелж берсе керек-Ti. Азган едадц билершщ, Барар болсак, алдына, Алым бермей тамагына, К,арар ма ол сенщелще? К^орадары малыца Тере берсе керек-Ti.

АзБан елдщ байлары ¥лык, тутар басын-ай. Клайдадеулетп адам болса, Берер соган асьш-ай. Кезш сузш 6ip кэрш, Тепп келсе жасын-ай, Бермек тугел бейшараны Маск,ара к,ылса керек-Ti. *** Азган елдщ адамына Айтсац тииндд алмарай, Кетсе шарлап жия алмарай, Bip Тещрден уялмарай. «Бугш тоба к,ылмайын, Ертен, тоба к,ылайын. Кашан тоба к,ылранымша, Узш-жулк;ып алайын» деп, ©лшеп берген eMipiH Зая к,ылса керек-Ti... *** Береке кеткен елдерде Кун кыскарса керек-Ti. Алатаудай атага ¥ л к,ышк;ырса керек-Ti. Бала, бала, бала деп, Тунде шошып оянран, Тун уйк,ысын торт бел1п, Тунде 6eciK таянран, Аялы к,олда талпьгщан, К,аймак,ты суттей к,алк,ытк,ан, Суык, болса жергекте К,оррасын ок,тай балк,ытк,ан,

I Айналасына ас цойып, Айдынды келдей шалк,ытк,ан, К,олын к,аттытипзбей, Kipai кейлек кипзбей, HiciH жупар ацк,ытк,ан — Сондай сорлы анага К,ыз к,ышк,ырса керек-Ti. ЭЙ, ДОСТАРЫМ! Эй, достарым, жтттер1м, Болмасца болушы болма, К,олыцнан келсе цыл кайыр, Ккоден алушы болма. Жацсыныц жуз1 жэндетп,1 Bip керущ цашбетп, Жаманньщ ici м1ндетп, Зар берсе2алушы болма! Жорары царап ок, атпа, ©зшшц тусер цасыца! Ацылсыз жанды досым деп, Басыцды цосып сыр айтпа. Кундердщ кун1 болганда, Ол жаман айгак, болар басыца! Бар куинндД сынаспай, Балуандармен куреспе. Тац боларсыц алемге, Сез боларсыц колемге. Ацылсыз достан ацылды душпан артык,, Душпаныцнан 6ip сак;тан! Сырты майда, iiui к,ан, Ел imiHAe жар-жора, Достарыцнан 6ip сацтанганда, мыц сацтан! 1Ж э н д е т -ri - ажарлыдегенмагынадаайтылган.- Ред. 23ар б е р с е —жалынсада деген магынада. - Ред.

ЭЙ, Ж1ПТТЕР! Эй, жтттер, улп алмацыз Азран елдщ imiHeH. Алые-алыс цашыцыздар Зияндасты и с 1ден. Жаксыны кезден салмацыздар, Жацсыдан цапыл к,алмацыздар. ©3i болтан ерлерддц Аягынан алмацыздар. Эр елге, ар журтца алтын саца табылмас! Бас ауырса бацсыларды Алып кел т бацтырарсыц. Жазыцсыз жануарды сойып, ©кпеменен кдцтырарсыц. Жын-бэлекет цашады деп, Тумар алып тацтырарсыц. Б1лмес надан еткен гстен Eui6ip цайыр табылмас. Алтай жарьщ жаман болса, Bip Ta^ipre кап налырсыц. Жарым сондай болса екен деп, Кершгенге кез саларсыц. Эзелде мацдайыца н е т жазса соны аларсыц, BapiHi3re к,асы к,ара, к,ызыл жуздД табылмас! К,атыныц елее царыс урып к,аларсыц, Аны-муны цармалап, Жане 6ipeyAi аларсыц, Bip кеткен соц цамцор эке-шешец табылмас? З М 'Г

ЖАЗ Саупрде кетерьлер рак,мет туы, Кершер как жуз]вде каз бен к,уы. Кектен жацбыр, таулардан сулдп ж упш Ж айылар жрп жузш р к,ардыц суы... ¥шпак,тьщ 6ip cayAeci жерге тусш. Qcipep жерден ш егт нурдыц буы!.. Жак,ындар Кудайымныц кектен KyHi, Тец болар жарлык,пенен кун мен туш. Аспаннан рак,ымменен Кун тенгенде Куанып кыбырлайды ыныс-жыны. ¥йк,ыдан кезш апщан жас балаша, Жайкалып шыга келер жердщ ryAi. « Шапак,тан булты шыгар мунарланып, Жацбырлы кундер тусер туманданып. Адамзат нар ауасын судай жутар, Жетпеген улкенддкке жас балалар, Шел тартцан айуандарша кумарланып. Ж упрер ойдан-к,ырга жумарланып... CayipAe алуан-алуан жауар несер, Несердщ куатымен жер iue6i веер, Квкорай дуние жуз1 шалтын болып, Жын, айуан, адамзат бауырын твеер. Жан-жэндж рак,ат тауып туру yuiiH, ¥шпак;тан хош nicTi желдер есер. ^CayipAin ap6ip куш дертке дэрмен, К,удайым дэрмен бол деп етер пврмен... Bip малы шаруаныц екеу болып, К,ыстаудан ел шыгады алуан-алуан.

KyAicin, кушактасып эз1л етер, Эйелдер кеш женелтш кешн к,алган... Жуг1рер кшк, кулан тау мен кырда, Куанып, ыкыласпен келген жылга... Алыстан мунарланган сагымдары Шакырып турар кулш кел деп мунда!.. Кел бузылып, кек шыгып койнын ашса, К,ачкылдап конар оган каз бен тырна... Адамзат сайран етер кецш жай, CeKipin ойын салар кульш мен тай. К,ой мацырап, сиыр мещреп шат болады, Тасиды курюреп езен мен сай. A hfhih алшак басып туйе шыгар, Жараткан мунша тачсык Жаббар К,удай! Кеш болса Кун конады таудан асып, Шапакка кызыл алтын нурын шашып, Ah урып шуирл1кпен кушактасар Ракатпен кеш уакытында неше асык--- Боз уйден тац алдында куйеу шыкса, Артынан карар жары жузш басып. КудайFaшук1р етер жас пен Kepi, Бердщ деп жанра ракат мундай дэрП Жын-айуан, адамзат, курт-кумырсда Разылык 6ip К,удайга асар зары, К,ырда орман, жер жуз1нде бейшешектер, Шуылдап шук!р етер муныц 6epi!

езЕн Таулардан взен aFap сарк,ыраран, Айнадай свуле 6epin жарк,ыраран. Ж ел сок,са, ыстык, сок,са 6ip к,алыпта, Аралап тау мен тасты арк;ыраран. Кецшц суын ннсец ашылады, Денецде бар дертпндд к,ашырады. ©KcireH оттай жанып жануарлар, ©зеннен рак,аттауып басылады. К,ынарда' TiAci3 турран тогайлары Шуылдап желмен 6ipre бас у рады... Он мьщ мал айдап втсец де лай к,алмайды, Тасыса су бармаган сай к;алмайды. Тасыран езен судыц к;уатымен Кек шалрын шеп бггпеген жай к,алмайды. Ел к,ыстап кун кередд жанабында,2 Дам болар алуан-алуан балырында... Тас таста, алтын таста сынамак,к,а, Сонда да ак,к,ан езен к,алыбында! К,уддрет1н К,удайымныц Kepecin бе, Н е нэж1с ток;тар езен денесшде... Арыстан демалута cyFa юрсе, Балык;тар шымшып ойнар TepiciHAe... ЭД1ЛД1К К В РМ ЕГЕН УШ1Н Т©РЕГЕ АЙТЫЛЕАН С©3 Так,сыр-так,сыр депз!п тамсандырдын, Сейттп жур1п аяк;к;а кан салрыздыц, Ж ан журмейпн iciMe жан алрыздыц, Ак,ырында малымнан к,¥Р к.алрызды,ч! К ы н а рд а - жагасында. Ж а н а б ы н д а - мачайында. 20

Оразаныц тубше мак,сым жетер, Азран елдщ тубше так,сыр жетер. Эддлджтен хан тайса наным кетер, Жылай-жылай жарлыныц малы кетер. Ай, тацсыр, бул дуние етер-кетер, М ал Heci де артыцнан к,уып жетер. Жарлылар да 6ip табар эддл щазы, Таразылы кун болса арыз етер!.. АН А Н ЬЩ CYIOI KiM сендерлд, балалар, суйетурын, Куанышыца к,уанып, ^айрыца куйетурын? Тун уйк;ысын терт белш, KipniK к,ак,пай, Шешен, байрус дамылсыз журетурын. KiM сендердд, балалар, тербететш, Еркелетш, ойнатып, сергггетш? Жалк,ау болсац, балалар, жаман болсац, К,амк,ор анац кез жасын келдететш. Юм сендердд сарынар шетке кетсец, Рылым i3Aen, тез цайтпай, кепке кетсец? ¥мытпа, ец кем1нде жулдыз сайын, Хат жазып тур, тебеа кекке жетсш. KiM сарынар сендердд келгенщше, Кулындарын кез1мен кергеншше? Сендер цайтып келгенде адам болып, Еш арманым болмас дер еле-елгенше.

« К.АЙЫРЫМДЫ » TYAKI Bip мерген бозша кусты атып алды, Коймады елттрш-ак жалгыз жанды, Басында 6ip агаштыц уш баласы, Шырылдап уясында жет1м к,алды. Ана жок, таситуБын тамак, жемдд, Кун керер бишаралар кайтш ендД, Шулаган балапанныц даусын ecrin, Сез сейлеп аянышты тулю келдД. «Алда, сорлы, мусэшр балалар-ай! Жасынан елген екен аналары-ай! Кебелек, шыбын аулап кун керетш, Жок, екен бишаралар шамалары-ай! Ай, к,Устар, тындацыздар кулак салып, Кезекпен жем тасындар ушып барып. Асырау бул ушеуш емес киын, Ерт1цдер аз кун кайыр, белш-жарып. Кекек кус, жунщ тулеп жур Foft бекер, Азырак жетом уппн жулсак нетер, Кайырдыц бул дуниеде жепмге еткен Баска еш сауабына бар ма жетер. Бозторгай, карап турма сен де текке, Ж урсщ рой бекер шарлап, ушып кекте. Даладан, торайлардан тамак 'зде, Булардыц ушеуше кеп керек пе. Сар мойын, ер жетп гой балаларыц, Бэледен Кудай сактар eipep-жарым. Булардыц кунддз-туш жанында бол, Жоктатпа пакырлардыц аналарын.

K,apAbiFaui, сен келттрсец маса, шыбын, Буларра о да к,орек болар тырын. Осындай журт жабылган сауап icKe ¥ят к;ой KipicnecKe жарык;тырым. Сандураш, не к,ылайын ceHi к;айрап, К,оярсыц ок,тын-ок,тын езщ сайрап, Кецшн 6ip аз рана кетермекке, Зарлыныц жеттм к,алган соры к;айнап. Достарым, осындай 6ip ic етелж! Жастарды жет!м к,алран Kici етелж. 1з1тлер орманда да бар екешн Осындай сауап icneH кореетелж!» Турранда тулю сойлеп сауап жолды, Риза боп еспгеннщ кеции толды. Аштык,к,а шыдай алмай уш балапан, Араштан томен, жерге тусш к,онды. Ж урт жинап, жак,сы кецес к;ылран тулю, Зарланып, жетсмдд аяп, турран тулю, Аузына ушеуш де K,aFbin салды, ©3i екен наилз «К,удай» урран тулю. ЕГ1НН1Ц БАСТАРЫ (И. Крыловтан) Bip адам жас баласын жанына алды, EKeyi сайран етш кетш к,алды. Кыдырып epi-6epi журлД дары, EriHuii eriH еккен жерге барды.

Аралап, эр епнд1 к;арап журдД, Ke3i ед1 nicin турран егш турлк Бастарын денге толган темен салып, Бидайлар бейне тагзым етш турды. Жалгыз-ак, 6ip бидай тур кекке к,арап, Бейне 6ip жалрыз езш кепке санап, Баланыц сол бидайга кез1 Tycin, Бглмекке KeTTi кецш женш сурап, К,убылып, бидайлар тур басын салып, Маужырап, ырратылып, нурра кднып, Эй, эке, муньщ мэтн тусшддрпп, Bip кке турмын езш к,айран к;алып. Бул бидай кетерш тур басын кекке, К,арайды шеюрешп езге кепке. ©з1не езгелерш тецгермейтш Соншама бул бидайдыц д е т кеп пе? КДРБА МЕН TYAKI (И. Крыловтан) Ашырып тулка журдд жапандарда, Тамак; 1здеп жол шект1 сапарларра... Ешнэрсеш кере алмай келе жатса, Кезше тусп алыстан жалрыз к,арга. Ж упрш тулю соран жетш келд1, KapFa агаштыц басында муны кердь TicrereHi аузында тэтп ipiMniiK, Оны керш тулю-екец сейлей бердп - K,apFa батыр, эр ce3i4 KyMic, алтын, Сырттан ттлеу ттлейд1 барша халдьщ.

KapFa-екецдей дуниеде эуез жок; деп, Осылайша шыгады сыртда дацк,ыц. Сандугаш, булбулдарды керш еддм, Жуз1чд16ip керуге келш еддм. Даусынды 6ip шыгаршы, шаттанайын, Сырттан асык, болраннан елш едДм. Басын салып куйрыгын былтандатып, Ею кез1н K,apFaFa к,ылмацадтып: «K,apFa так,сыр, кез1м жасын керпрз», — деп, Жыламсырап сейлейдд жылмандатып. Масаттанып бул ^арга сииинедд, IiuiH тартып миыдтан 6ip куледд: «Арып-ашып алыстан келген шыгар, Кецш тынып KeTcinnii, ипрюн», — дедд. Мадтау сезге ceMipin судай тасып, Пэрменшше «карк,!» erri ауызын ашып, Кард еткенде ipiMiuiK жерге Tycin, Оны Kerri тулю-екец ала к,ашып.

ЭЦГ1МЕЛЕР К,азак, халкыныц сауатсыздыганан, казак тиинде басылган 6ip де ютаптыц жоктыгынан оку орындары- ныц MyFaAiMAepi казак балаларын окытканда амалсыз- дан к,азак; тш н щ орнына татар т1лш пайдаланып жур. Сондыктан, кезге кершер ешк,андай пайдасы болмаса да, шеюрттерге, амалсыздан, татар тш н ен енщандай к ем ш ш п ж ок ана тш н тастап, татар т ш н уйренуге тура келедь Екшпп жагынан, татардыц KiTan тЫ , бул т1лдд татарлардан шыккан ок,ымыстылардыц ездер1 де менсшбегенджтен, араб, парсы сездерше лык толран; сондыктан о л сауатсыз казактарга тусЬшипз. Бул Т1лде басылып шыккан кггаптардыц 6epi де тек дш туралы жазылган ютаптар, сондыктан олар, осы жагынан алып Караганда да, дунияуи максаттарды кездейтш орыс-ка- зак мектептер1нде пайдалану ушш, мысалы, орыс тш не аудартып, жаттыктыруушш колайсыз. Осылармен кабат, 6ip ескертетш нэрсе — казак халкы азбаран халык, оныц талабы 6ipey салып берген тар шецбердщ кыспагына сыя алмайды; оныц ой-niKipi еркш; оныц келешег1 ушш оран тек сана-сез1м жагынан жалпы бШ м мен пайдалы енердд уйрену керек болып отыр. А л осы айтылган максаттарра ж ету жолында, мен брлсем осы кунге дешн ешкан- дай жетекнп к ура л болтан жок- Ж алпы бастауыш оку1 1«Казак хрестоматиясына» автордыц жазган сез басы. Бул басылуда «хрестоматияныц курылысы езгерплгенджтен, сез басын Ы. Алтынсаринныц кара сездершщ алдына 6epin отыр- мыз. - Ред. 26

куралдары, хрестоматиялар сияк,ты итаптар шын бшм берепн, пайдалы мэл1меттер беретш пялыми, курделз ок,у к,уралдарына жол салып берейндтн, ал мундай, жалпы бшм беретш ютаптардыц Азия халык,тарыныц ешб1р1нде жок, екенш еске алып, 6i3 мундай жетекпп ок,у куралдарын жак;ын жердей орыс тшнен i3Aeyre мэжбур болдык;. Сондьщтан бул шыраргалы отырран ютабымыз кездеген мак;сатына сэйкес болып, орыстьщ рылыми жэне жалпы пайдалы ютаптарынан улй алып жэне сол орыс ютаптарына магынасы жарынан да, apni жарынан да к,айшы келмеуш кездеп, 6i3 осы ютабымызды орыс эршмен бастырранды к,олайлы деп таптык;. Жогарыда айтылран к,олайсыздык,тарды ок;у ве- домствосыныц кептеген зиялы ок,ымыстылары бурын да керсетш келген болатын; сондыктан мен сол бшмдд адамдардыцак,ылын алып, екшппжагынан, ез1мде осылай етуд! к,ажет деп тауып, осы хрестоматияны к,урастырура KipicriM. Бул ютапты к;урастырранда мен, 6ipiHuiiAeH, осы бйздщана тшм1зде туцрыш рет шык,к,алы отырран жалгыз ютаптыц орыс-к;азак, мектептер1нде тэрбиеленш журген к,азак, балаларына ок;у ютабы бола алу жаган, сонымен ^абат, жалпы хальщтыц ок,уына жарайтын ютап бола алу жагын кездеддм; екшппден, бул ютапта келйршен эцг1мелердщ к;азак,тар yuiiH унамды болуы жагын кез- дед1м; сондык,тан бул ютапк,а енпзетш энймелердд тер- генде кеп к,иыншылык,тарга кездесптм, ep6ip мак,аланы эр жарынан ойлап барып к,осу керек болды. Бул хрестоматияны мен ею ютап ей п nibiFapyFa ойла- дым. Бул басылып отырран 6ipiHuii ютаптагы мак,алалар мынандай терт TapayFa белшдп 1) Балалар eMipiHeH алынган эцг!мелер, булар турлз орыс хрестоматияларынан, квбшесе Паульсоннын, хре- стоматиясынан алынды; мысалдар мен халык, эдебией; балалардыц турандарына жазган хаттары. 27

2) Эртур/и жастардары адамдардыц eMipiHeH алынран эцпмелер. 3) Ец жак,сы казак акындарыныц елец-жырларынан Y3iHAi. 4) К,азак,тьщ макал-мэтелдерг Екшхш ютапта, к,азак,тын, тел ецпме, ацыздарынан баска, табираттарихы мен жалпы тарих женшен, геогра­ фия, eHAipic техникасы женшен жэне кейсе iciH журпзу YAriAepi женшен макалалар к,оспак,шымыз. Туцрыш рет шыккалы отырран ецбек болрандык,- тан, бул хрестоматияныц кейб1р кемш1л!ктер1 де болуы мумкш; 6ipaK„ сонда да болса, бул ютап i3ci3 к,алмас, туцрыш о^у штабы ретснде, кездеген максатына же- тер деген .умггпен ез1мдд жубатып отырмын. Оныц бержагында, осы куш халдымыз ез TiAiHAeri рылыми оку куралдарына аса сусал отырранына, надан жаткан, 6ipaK 3Ai азрындык жолга туспеген, пайдалы нерсенщ бэрше жаны кумар халкымызрашамасынан келгешнше кызмет ету б1здщ эркайсымыздыц да борышымыз екенше, бэлшм, баск,а да, менен б1л1мддрек елдестер1м1здщде са- насы жетш калар. Topsailпаласы, 1879жыл. ИбранимАлтынсарин.

©РМЕКШ1, К,¥М Ы РСКА КДРЛЫРАШ Атасы он жасар ул баласымен далада келе жатып, ба- ласынан сурады: — Анау ермекппш керемкщ, не icren жур? — Керемш, ермек тоцып жур. — Анау цумырсцаны керем!сщ? — Керемш, аузында 6ip нанньщ уалшыры бар, жугтрш KeTin барады. — Жорары к,ара, аспанда не кершедд? — Жогарыда царльшаш ушып жур, аузында кесе тктеген me6i бар. Сонда атасы айтты: — Олай болса, шырагым, ол ишкентай женддктер саган аб1рет'. ©рмекпп маса, шыбынра тузак; цурып жур, устап алган соц, езше азыц етуге. К,умырск;а бала- шараларына тамак; аулап, 6ip нанньщ уалшыгын тапцан соц e3i жемей, аузына ттстеп, куанганнан, ушне жу- ripin цайтып барады. К^арлыгаш балапандарына уя ic- теуге шеп жиып жур. Жумыссыз журген 6ip жан жок,. CeHi де К,удайтарала босца журуге жаратпаган, жумыс жумыстаура эдеттенуге керек, — дедд. СЭТЕМ1Р ХАН Сатем1р жет1 жасар кушнде атасынан жет1м цалып- ты. Кундерде 6ip кун Сетем1р далада ойнап журш, 6ip ecKi тамныц туб1нде шаршаган соц суйенш, жан-жа- рына царап жатса, 6ip аягы ацсак, цумырсца тамныц тебесше царай ермелеп барады да, орта шенше барганда кулап туседд, тура салып тары да ермелейдр манарыдан repi жогарырак, барранда тары к,у лап туседь YuiiHini рет кумырсца жене тырмысады; ак,ыр бар кушш салып, цисая-мисая барып, тамныц тебесше шырып кетедь ' Э б i р е т —енеге, улп. — Ред. 29

Муны Kepin Сэтеийр oftFa калды: Кудайтагаланыч жаратк,ан жан-жануарынын, ец юшкентайы осы к,умырск,а екеш к,умырск,ада тынбай жумыс жумыстап жур; 63i ак;сак;, 6ip тырмысып, eKi тырмысып, жыгылып, сонда да к,оймай, ак,ырында муратына жетп; тамныц басына шьщты; муны Kepin отырып м етц де талап 1здемей, жумыссыз ойнап жургешм ак,ылсыздык, екен деп ойынын тастап, к,алара барды. К,алада 6ip зор бйимдД, окымысты молда1 бар екен, coFaH уй сыпыруга жалданып, акысына ок,у окыпты- мыс. Ак,ырында сол Сэтелпр аск,ан данышпан, айдай элемге патша болтан. ТАЛАПТЬЩ ПАЙДАСЫ Петр Великий деген осы кунп ак; патшамыздыц ба- басы 6ip KyHi ппркеуде турранда кеп адамньщ артды жагында уциип патшага карап, берюмен к,алк,алап к,ана 6ip HepceHi сызып турран балара кез1 туседд. Мунымен бетен KiciHi^ ici жок;, жалрыз-ак ак,ылы кемел патша сол бала екеш бвлага да кезш салып турран екен. Илек Т1леп болтан соц, журт eKi жарылып, патшара жол 6epiirri. Сон­ да патша туп-тура манаты балага барды. Бала колындагы сызумен болып турып, TinTi патшаныч касына KeAreHiH де байк,амай к,алыпты. Сонда жумсак шыраймен патша сурады: — Нерылып турсыч? — Сешч жуз1цдд жазып алайын деп еддм. — Оны негылмаксыц? — Дачкыч, дабылыч жер жузше жайылган патшам, сешч cypeTi4Ai сызып алып, eMipiMe шейш бойымда сактайын деп едчм. — ^ане, керсетпп сызганынды? 1Окымысты молда —окымысты ралымдеген маринада.—Fed. 30

Сол уак,ытк,а шешн цорыцпай жауап 6epin турган бала, сызганынды керсет дегенде, цысылайын дептт, сейтсе де, сызрэн к,агазын эдеппен патшаныц к,олына бер/м. К,араса, сурет peyiurri де емес, eirreyip ез бшмшше сызрэн сызык,, бала ол кунде сурет салуды цайдан 6iAciH. Солай да болса, элемге ацылы жеткен патша баланьщ та- лапты, зерек екенш ацгарып, оцуга 6epri3in, ацырында сол бала бук1л орыс журтына дацк,ы шык,к,ан Матвеев деген суретпп болтан. ЭКЕ МЕН БАЛА Bip адам он жасар баласын ертш, егшнен жаяу келе жатса, жолда цалган аттыц 6ip ecKi тагасын Kepin, бала- сына айтты: — Анау таганы, балам, ала ж ур, — деп. Бала экесше: — Сынып к,алран ecici таганы алып негылайын, — дедд. ©Keci ундемедд, таганы e3i ишп алды да, ж уре бердд. Каланыц шет1нде TeMipmi усталар бар екен, соран жеткен соц окей к,айрылып, м а н а т таганы соларга уш тиынга сатты. Одан 6ipa3 жер еткен соц, шие сатып отыррандардан ол уш тиынга б1рталай шие сатып алды. Сонымен, шиеш орамалына туйш, шепнен e3i 6ipeM- 6ipeM алып жеп, баласына царамай, аяцдап ж уре бердд. Б1раз жер еткен соц, екесшщ цолынан 6ip шие жерге туседь Артында келе жатцан бала да тым-ак, цызыгып келеддекен, жерге тускен шиен1 жалма-жан жерден алып аузына салды. Б1тегенеден соц жене 6ip шие, онан 6ipa3 еткен соц жене 6ip шие, сонымен ер жерде 6ip экес1н1ц цолынан тускен шиен1 он шацты рет ишп, жерден алып жед1. Ец соцында eKeci тоцтап турып, баласына mneHi орамалымен 6epin турып айтты. — Керд1ц бе, мана таганы жамансынып жерден 6ip гана ишп KeTepin алуга ерщддц, ендд сол TaFaFa алган 31

шиешц жерге тускеш н аламын деп 6ip ецкеюдщ орнына он ецкейдщ. М унан былай есщ де болсын: аз жумысты к,иынсынсац — кеп жумысца тап боласыц; a3Fa канагат ете б1лмесец - кептен де к,уры боласьщ, - дедд. АСЫЛ Ш©П Зылиха мен Бэтима деген шреудщ к,ызметшде тур- FaH ею к,ыз бала тебесш е 6ip-6ip жэипк ж ем к кете- pin, к,алага келе жатыпты-мыс. Зылиха аЬлап-уЬлеп, шаршадым деп, Бэтима кулш, эзглдесш келе жатады. Сонда Зылиха айтты: — Сен неге мэз болып куанып келесщ, тебецдеп жэппктщ ауырлыты да менщ басымдагыдан кем емес, езщ де менен купгп емессщ? — М ен жашшм iiniHe ауырды жец1лдететш 6ip шеп салдым, — дедд Бэтима. — Ай, ондай болса шебщнщ атын айтшы, мен де ауы- рымды жещлтешн, — дедд Зылиха. — О л шеп сенщ к,олыца туспей ме деп к,орк,амын, аты «са бы р » деген, — дедд. БАК.1ПА А Р А Ш Т А Р Ы Ж азды ц эдем! 6ip кушнде, тацертец, 6ip тере езгащ баласымен бацшага барып, екеуг де еплген агаштары мен гул жапырацтарын керш журдд. — М ынау aFain нел1ктен Tin-TiK, ана 6ipeyi неге цисык, 6inceH? — деп сурады баласы. — Оньщ ce6e6i, балам, анау aFaumj багу-к,арумен ecipreH, к,исык, бутацтары болса кесш. Мынау агаш багусыз, ез шыгу цалыбымен ескен, - дедд атасы. — Олай болса, баву-цагуда’кеп марына бар екен гой, — дедд баласы. — Бару-к,агуда кеп марына барында шек жок,, шырарым; мунан сен де ез1це эб1рет алсац болады; 32

сен жас агашсыц, саган да к у п и керек; мен сенщ к,ате icrepinai тузеп, пайдалы icKe уйретсем, сен мен1ц айтканымды yFbni, орнына келйрсец, жак,сы тузйс Kici болып есерсщ, багусыз беймен кетсец сен де мынау к;исык, б1ткен агаштай к,исык, есерсщ, — дедД. Б1Р У Ы С М А К .Т А — Bip юшкентай к,ыз экесшщ шапанын жамап отыр екен, uieuieci к,асына отырып, ак,ыл айтты: — Балам, д униедей жаратылран жэнддк-жансыз- дардыц епщайсысыньщ да кереказ болып, жерде к,алатыны болмайды, — деп. С о л сездД айтып отырранда, к,ыз бала KHiMiH жамап болып, ж ер д ей мак,таныц к,ик,ымын терезеден лак,тырып, далара тастады: — Эже, осы к;ик,ымныц ешнэрсеге Keperi бола к,алмас, — деп. Ш ешей: — Балам, с о л да ж ерде к,алмайды, — дедД. Осылайша сейлесш, терезеден к;арап отырса, манагы мактаны ж ел кетерш ушырды, муны 6ip торрай Kepin к,уып барып, мак,таны тумсыгына й степ к;ана алып, ушып кета. К,ыз эжесшён: — Манаты мак,таньщ кщщымын 6ip торрай алып кета, оны негылады? —деп сурады. Э ж ей айтты: — Кордщ бе, балам, кун айналмай манаты айткан сездщ келгенш. О л юшкентай мактаны торрай уясына тесеп, жас балапандарына мамык, етедД, — дедД. АЛТЫ Н ШЕТТЕУ1К Bip улкен мейрам алдында, е к е а балаларын к,уанту УШ1Н уйш е epTypAi жем!с алып келдД. Леночка деген Kiuii кызы сол келйрген кеп ж ем к лщ шпнде, сырты 33

алтындаган шеттеужтерге чызырып, соны маган бер деп коймады. Illeiueci айтты: — Б ул шеттеужтер тек едемшкке штелген, мына- ларды ал, — деп, бвтендерш берш едд, Леночка жылай бастады: — М ен чара ш еггеуж п алмаймын, алтын тыстысын аламын, оньщ iniiHAeri деш де Terri шыгар, —деп. Ille iu e ci т1л алмайтын чисы ч баланьщ дегенш icTe- геннен арты пл жок, екенш ойлап, Леночкага алтын тыстыларын, бетен балаларына бетен шеттеужтерд! таратып бердД. Леночка чуанып uierreyiKTepiH де- р е у шара бастады, к,араса, 6ipiHin де imiHAe деш жок;, бос чабьщтар екен. М уны керш часынданл балалар мазачтап к у л е бастады. Сонда атасы айтты: — Бул шеттеужтер ж еу уш ш штелген емес, тек кезге едем1 кер1ну уш ш чойылран; мен шеттеу1ктерд1ч бос чабьпын алып, сыртын к у т с п е н бояп чана чойып ед1м, еюнип рет не нерсеш ч де Ч¥Р сыртына чарап чызычпа, асылы шинде болар, — дедь ШЕШЕ МЕН БАЛА Illeiueci чы з баласынан сурады: - Берген ачшамды чайда чойдыц? Бала: — Bipeyre берд1м. Ш еш еср — KiMre? Бала: — Bip тентек балага берд1м. Ш еш е с i: — М унан былай тентек болма деп берген шыгарсыч? Бала: — Рас, еже, екшпи рет тентек болма дедом. К,¥с та К,удайдыч жендоп рой, еже? 34

Ш еш ес i: — Bi3 де, д ус та, бвтен жан-жануардьщ 6api д е К,¥‘ дайдыд жаратдан жэнддпм1з. Бала: — Элг1 бала К,¥Дайтараланыц ж аратдан ю ш кентай кусын устап алып, сатайын деп ж ур екен. К ус Kici аярлыд болып, шидылдап турды; сонда алып ж урген бала тумсы гы н ды са бередд, биш ара д ус ты д дауы- сын К¥Аайтарала eciTeAi д еп к,орык,к,ан шыгар дей- Ш eiueci: — Онда сен нерылдыц? Бала: — М ен балара ак,ша 6epin сатып алып, к,усты ушырып к,оя берлдм. MeHiH; б у л iciM сауап емес пе? Ш е ш е с i: — Эрине, сауап, бейшараларра к,айырымды бол- раныд. Бала: — О л бала, юм б1лед1, кемтарлык,тан кусты сатура журген-ау? Ш е ш е с i: — М ен де солай ойлаймын. Сонда сейлеп отырган бала, ciivuciHe к,арап: — Мана акшамныц 6epiH 6epreHiM жак,сы болтан екен, — дедь С i н л i с i шешесте царап: — Апаммен екеу1м1з мана бэстес1п еддк, о л балара апам кусьщныц 6aci не деп те сурамай, акшасыныц 6apiH берлД; мен айттым: кусты д 6aci не деп сурау керек ед1 деп, к,айсымызд1к1дурыс? Illeuieci улкен дызына дарап айтты: 35

- С еш ц де б у л icTereH ici4Ai дуры с демеймш. Егер тары 6ip манагыдай бала жолык,са, ак,шацныц бэр ш бастапчы балара 6epin к;ойдыц, соч га га не бе- р ер ед1ц? Улкенцы зы : — Онда мен тары да саран келер еддм. Шешеск — Егер менде де мал, ак,ша болмаса к;айтер еддч? Бала: — Онда... — деп, не дерш б1ле алмады. IU ein eci: — Кеб1рек жак,сылык, етуге шамам келсш десеч, эр- нэрсеге купмдд болу керек; чустьщ 6aciH сурап, кемге бермеймш десе, сонда ак,шачньщ 6apiH беру керек едь О л чустыч 03i не к,ус екен? Б а л а с ы: — М ен сурараным да жок,, еже, ез1ц айтушы емес пе ец, жак,сылык, еткен жаньщньщ атын да сурама деп. Ш е ш е с i култ: — Солай, солай, шырарым, — дедд. Баласы : — Эже, сен керсец едд, кусты к,оя бергешмде, ауелД куанганнан т и т уша алмады; сонан соч чусты сатк,ан баладан уэде алдым, екшнп рет устама деп. Ш е ш е с i: — К.ЫЗЫМ, жак,сы ic eTinci4, мшекей саган тага да тецге. К, ы з ы: — Алда разы болсын, эже. Ш е ш е c'i: — Шырарым к,ызым, эрдайым осындай рачымды бол, саган муны ч уш ш Кудай рачым етер, - дедд 36

А УР УД А Н - А ЯРАН KYLUTIPEK CeiiiT орам устшде ж уп р ш бара жатданда, 6ip арбалы келш, ацдаусыз coFun кетш, аярын сындырыпты. Ойбай- лап жылап жатдан баланы Kepin шошынраннан uieineci eciHeH танып далыпты. М ун ы керген соц, С еш т жыламад тупл, с ы т а я аярын орнына салып тацып жатданда да дыбысын шырармай, дабагын да шытпай жатты. Сонда сыныдшы Kici: — Аярыц ауырмай ма, дабагыцды да шытпайсыц? — деп сурады. Сеш т memeci шыгып кеткен соц, демш алып, сыныдшыга сыбырлап айтты дейдД: — Ауырмад тугтл жаным кез1ме кершш тур, б1рад мешц жанымныц диналранын керсе, вжем де диналып, ж удемесш деп, шыдап жатырмын, — дедД. МЕЙ1Р1МД1 Б А Л А К,ытай журтында е с и зац бар, б!реудД алдагандыры мойнына тускен кДсшщ долы н кесетурын. Bip тере осындай icneH кунэл1 болып, э л п айтылтан жазаны беру- ге турранда, кунэл1 теренщ жас ды з баласы экем уш ш жауап берем1н деп, мэлгм болды. К,ызды патшара алып KeAicri. — Тадсы р паттам, — дедД дыз, — мешц вкем жазага лайыд болраны рас, соныц ymiH долынан айрылуы керек болды, м1некей, тадсыр, екемнщ долы, - деп е зш щ долын KOTepAi. — Б ул д о л да менщ жазыдты болтан атамныц долы, бйрад мунымен бала-шараларын асы payга шамасы делмейдД. Буйырыцыз, тадсыр, осы нашар долы н кесш, ж умысда жарап, бала-шараларын асырайтын долы н ата- ма далдырура. Патша баланыц мунша атасына мейДрДмдийгше радымы келш, теренщ кунвсш кеигп дейдД. ЭТ

ПОЛКАН ДЕГЕН ИТ Bi3 очып журген шарымызда, устазымыздыч Чорасында 6ip Полкан деген зор ит бар едГ Терезе- ден чарап турганымызда, э лп Полканга 6ip юшкентай чанден ит келш, ершеленш ypin, аягын тктеп, устше ceKipin ra ice бастады. Сонда мен турып айттым: — Ток,та, чандешм, ойначтаранынды к,оймасац, Пол­ кан сазайынды берер, - деп. Б1раз чарап турсак, та, юшкентай к,анденнщ ойначтаранына, ткггегешне Пол­ кан ашуланып чозралмады. Турегелсем, арт жагымда устазымыз келш, меш ч алп сез1мдд ecrin тур екен, маран чарап айтты: — Керддч бе, анау Полканныц сенен Kepi кечш жумсарырак,. Сен езщ нен Kinii балаларменен ойнасач, ак,ырында 6ipeyiH жылатасыч. немесе ренжгсеНч, Полкан ит те болса, езгаен Kimi элспздердд ренж1тудд уятсынып, чанденге тимей тур, — дедГ ТЫ Ш КЛННЬЩ 0СИЕТ1 Тыпщ ан баласына очашада уйретпгп, адам деген мычты жауымыз бар, агаштан чачпан чурып, устше рана май байлап чояды, соны жеймш деп барсач чачпан устап алады, балам, coFaH жолай корме, деп. Dip куш алп баласы ойнап журш, майдыч Hici шыччан соч; негылып чойран екен деп, часына жоламай, алыстан сыралап Чана чараса, ш еш еаш ч айтчан чалыбынша чачпан успнде майымен тур екен. Ойлады: чарашы, адамнын ачылсыздьиын, агаштан чачпан FaHa icren, ycTiHe май байлап, 61здДчызычсын деп койганын, 6i3 сол чулычча бола чоямыз ба деп, олай-булай одырачдап ж упрш журдд де айтты: — Суйтсе де, айхай майы ч¥ Р™ рды ч HiciHi4 жач- сысын-ай, жемесем де биттей рана жачындап шскеу- 38

ге болады Foft, - деп, 6ipTe-6ipTe жак,ындай-жак,ындай бара жатцанда, к,ак,пан таре етш тыпщанды жаншып тастады. 13БАСТЫ К,ыпшак 1збасты би он жасар кунш де кош у с т н д е коп адаммен 6ip ту лю цуысып, бэрш ен буры н ж етш TyAKiHi cofhii алды. Артынан келген жасы улк ен KiciAep тулкщдд 6i3re байла деп едд,1збасты бермедд. К,азак;шылык, эдетте жасы улкен ге мундай сорып алган TyAKiHi байлаушы едд, мынау бала 6i3re байламайды деп, заманындагы ханына арызра KeAicinTi. Сонда 1збасты ханга айтты дейдд: — Ойдан к,ашты 6ip тулю, тауга к,арап дем алмай, жа- была цудык, коп Kici, 6api де калды ере алмай; сол TyAKiHi юм алар, жалгыз жеткен мен алмай; агайыннан душпан жауым жоц, алдына салып айдап жур, алтайы тулю коре алмай; уялып, тацсыр, журмещз, муньщ TopeciH ондап бере алмай. TYA K I М Е Н ЕШК1 Bip тулк1 ж упрш келе жатып абайсызда 6ip терец anaHFaтуеш KeTinTi. Шыгайын десе шыга алмай ту рганда, euiKi с у i3Aen ж урш , элг1 anaHFa келш, TyAKiHi Kepin: — Эй, тулк1 батыр, негылып турсыц? — AenTi. Т ул ю айтты: — Ой, нерыласыц, батыр, жаным райыс1 тауып тур- мын: кырда epi сусап, opi ыстьщтап ел1п еддм, апанныц iini opi салцын, opi туб!нде туп-тунык; суы бар екен, — дедд. М уны ecTin euiKi мен де салцын с у iiueftiH деп, ceKipin апанра тускенде, тулю ек ец ceKipin еш ю ш ц ycTiHe MiHin, онан мушзш е шыгып, муш зш ен ceKipin к,ырга шырып, жеш не KeTri дейдд. ' Р а й ы с — рахат. —Ред. 39

K A P F A М Е Н K,¥PT Карга ушып ж ургенде жерде жорралап бара жатк,ан к,уртгы Kepin, тумсы гимен ricTen алып ушып Kerri. Курт байрус icTin жаманра айналганын бш п: — Эй, K,apFa батыр, бке-шешецдд де Kepin еддм, аск;ан жак,сы чустар едд, — дедь KapFa Tayip Kepin, тумсырымен «y h !» дедд. — Апа-араларыцды да 6L\\ynii еддм, — дедд к;урт. Карта тары «y h !» дедд. — BipaK, соньщ 6api де сенен жак;сы емес едд, — дедд. Сонда K,apFa масаттанып «а Ы » дегенде, аузы ашылып кеткен соц к,урт жерге туе in KeTin, к,утылды дейдд. САУЫСКАН МЕН KAPFA А л а сауыск;ан 6ip бутак,тан 6ip бутак;к;а к;онып, тын- бай шик,ылдай 6epimi, щасындары к,узрын-к,арра ундемей отырыпты-мыс. Сонда сауыск,ан: — Карта тамыр, сен неге ундемейсщ, елде менщ айтк,ан сездер4ме нанбай отырмысыц, — депть Оран K,apFa айтты дейдд: — Рас, сауыск,ан мырза, epKiH ce3ine наныцк,ы- рамаймын; саны-сапасы жок, кеп сейлеген мылжын шын сездд аз айтады деп б1лемш, — детгп-мк:. Ж АН-Ж АНУАРЛАРДЫ Ц ДАУЛАСКАНЫ Жылк,ы, туйе, сиыр, к;ой, тауык,, тышк;ан жене бетен жан-жануарлардыц 6api де адамныч жылына аралык,к,а таласты дейдд. Жылк,ы айтты: — Мен, адам ус п м е мшее алысын жак,ын етемш, KyuiiMAi болса кередд, супмдд болса ппедд, к,ылыма д е й т арк,ан йстейдд, адамга менен пайдалы мал жок;, ж ыл агасы мен боламын, — дедд. 40

Т уй е айтты: — Сен адам ж умысын к,ылсац арпа, сулы, шеп асайсын, тамагьщ уш ш к улболдьщ . М ы на мен сен кетере алмайтын ауырды кетерш, неше айшылык, алые жерлер- ге барамын, аш болдым деп арпа, сул ы сурамаймын, кеде болса — кеде, жусан болса — жусан, не к ез келсе соны корек етш, табылса су iniin, табылмаса ш елге де шыдап ж уре берем1н, ж ыл атасы бо лу маган лайык,, — дедД. Сиыр айтты: — Адам епн ексе м е т м е н егедД, су-пмд! iuieAi, курт, май icreftAi. К,ой айтты: — М ен болмасам казак уй ш нем ен жабар едД; жу- шмдД алып ки1з 1стейдД, жабарымнан Kyni ттгедд, аркан, ж1п еседд, суттмнен курт, май алады, — дедд. Ит айтты: — М ен болмасам сенщ кеб1цдД не ур ы урлап, н е кас- кыр ж еп тауысар едД, сен1ц 6epiHHin мен бакташыцмын, душпан KepiHce ypin-абалап, ием е хабар берем1н. Тауык айтты: — М ен болмасам Kici ерте турып, жумысына бар- май, уйыктап калар едД, мен тацертец туры п шакырып, хабар айтамын, тан атты деп, кеп отырса, ж умысыннан каларсыч, жатар уакыт болды деп, ту н ортасында да шакырамын, кеш болса тары шакырамын, демалар мезгтл болды деп, - дед!. Тышкан не дер1н б 1л е алмай турды да, 6ip турл1 кулык ойлап, жиналган кепке айтты: — Б ул таластан епггеме енбес, жылды карап туралы к та, KiM бурын керсе, сол ж ыл басы болсын, — дедД. Т уй е езш1ч бижт1пне ceHin, менен буры н KiM кере- Ai деп тышканныч сезш костап, 6epi д е жылды карап турды. Б1раздан с оч тышкан жорралап туйен1ч уст1не шырып, еркеш1н1ч басына MiHAi де отырды. Соны мен 41

бэрш ен буры н жылды тышцан Kepin, хабар 6epin, жылдыц басы болтан. Т уй е бойына ceHin к,ур к,алды де­ ген сез - осыдан цалган екен. КДРА БАТЫР Epmezi К,ара батыр деген ердд бала кушнде турпспен елшщ жортуылшылары у стал алып, елше апарган сон; к,ой бак,- тырыпты. Аш, жалацаш сак,тап, жендд тамак, бермеген соц, бала цойдыц далада сутш сауып iurin, сонымен кун керш ж у р и т . Bip к у т бала далада цамыгып жылап отырганда, алдына 6ip царга KeAin цонады. Бала царгага айтгы: — К,аргалар-ау, царгалар, цанды керсе жоргалар, тумарымды алсана, б1здщ елге барсана, сагынып журген акеме тумарды бере цалсана. K,apFa 6ip царк, е т а де, ушып кета. Bip мезг1лде сауысцан келш цонды. — Ай, сауысцан, сауысцан, елексе жеп тауысцан, тумарымды алсана, елге бара цалсана... Сауысцан шыц-шык, е т а де, ушып кета. KeAin тырна цонды. — ¥зы н мойын тырналар, цайыры бар мырзалар, тумарымды алсана, елге бара цалсана... Тырна тыррау-тыррау дедд де, ушып кета. Келдд цаз. — Эй, цаздар-ау, к,аздар-ау, ci3re бар-ды наздар-ау, тумарымды алсана, елге бара цалсана... К,аз цацц-цацк, е т а де ушып кета. Келдд аццу. — К елден ушк,ан цуларым, кус Tepeci туларым, тумарымды алсана, елге бара цалсана... Ак,к,у тоцталыццырап, келденецдеп турды да, ол да ушып кета. Б1раздан соц царлыгаш келдд. 42

— Эй, к;арлыраш, тамыр-ай, жауда болдым к,алар-ай, тумарымды алсана, елге бара калсана... Карлыраш ушып олай кета, ушып б улай к ета, ацыр цимай келш, баланыц цолы на цонды. Бала ойлады: экем тумарымды Kepin таныса да, к,ай елде екешмдД б !ле алмас; буран 6ip б е л п салайын деп, езш щ к,олын пышацпен шаншып канатты да, цанымен тумар устш е тур 1кпен елш щ тацбасын салды. Сейтш болтан соц, тумарды к,арлыраштын, мойнына байлап, елшщ, эке-шешесшщ ж ерш айтып, ушырып к оя бердд. К,арлыгаш ушты аспанмен, баланыц айтцан жоспармен, асцар-асцар таулармен, айдын шалцар келдермен, бат- пац-лай, шелдермен, турла-турл1жерлермен; кос канатын камшылап, аспаннан катер кершсе, таса жердд жамшы- лап, устшен Tepi тамшылап, неше мерз1м жердД e n i, неше мерз1м елдд етп, нак отыз кун болганда, 6ip ауылга сол жетп, баланыц айтцан ауылы осы ма деп, мецзепп. Бул ауылга келген соц, карлыгаш эр уй дщ тебесш е цонып, адамын байцап ж урсе де, баланыц айтцанына ешцайсысы усамайды. Сейтш шаршап цалтып отырранда, 6ip ыцырсыган кемшрдщ даусы шыцты. К улаги н салып цараса, кемшр айтады: — Ау, шырарым-кулыным, мандайымда тулымым, колге б!ткен курагым, жалгыз улы м шырагым! Ж а у алды ма бьлме/цм, с у алды ма б1лмед1м, ац алды ма б1лмедДм, жешцдд бш п, шырагым, курбаныц боп елмед1м, жиырма терт ай болды, мен жалгызды кермеддм!.. — Сен тура тур, — деп кемтрдд тоцтатып, шал айтады: — Ж алгы з бггкен талшыбыц, к елбетщ келген царарым, 6ip дерегщ б1луге, дуниеш кезш карадым, аш бурадай жарадым, он eKi мушем сег1лд1, аш кузендей буплдд, таулардыц насат тасындай, берж-ац ед1 суйепм, ерт шалрандай егиуц. К,айда да кеттщ, суццарым, умп- еткен тулпарым, 6ip KepceTin алмады, сол рана болды-ау iHKepiM. 43

Онда 6ip жас к,ыз бала эке-шешесш ток,татып сейлейдд: — Н аркескен деген алмастай асыл ед1 непзщ , 6ipre туган eri3iM, сен турранда ойлаушы ем, аррымак; ат MiHepMiH, асы л кшм киерм1н, тец-курбы мнан iarepi менжарк,ырапжурермш, бшктенталаптглермш, ойын- кулк1, сауьщпен к,ызык, дэурен сурерм1н. Е п з1мнен айрылып, ащша беттен к,ан Kerri, кекЫ м нен жан Kerri, ж елю лд еп шык;к,ан кек шептей, жап-жас чана кушм- де, мш е б1зден сэн Kerri. Эй, чартымыз, чартымыз, K03inHin жасын тартыцыз, мен б у п н 6ip туе керд1м, эжептэу1р ic керд1м, TyciMe ж ору айтьщыз; к,олдан ушк;ан суччары м чайта чоны п ж ур екен, уШрден жойбэн тулпары м чайта KeAin ж ур екен, 6ipre туран чулы ны м уйге KeAin ж ур екен. Bi3re К,удай берген-Ai, Kici кермес елгендь Баба-ryKTi Шашты-эз4з, нач сарт болып кетпесе, хабар алып шырачтан, 6ip чарлыгаш келген-д1... Б ул сездд ес1ткен соч, чарльнаш тш-тже шал-кемшр- д!ч алдына чонды. Бейшаралар жылап-сычтап тумарды алып, тачбасынан К,ара батыр тур1кпенге барганын б ш е п . Сонан соч ат жаратып, адам жиып, туржпен журтына барып, кеп тарту-таралгы 6epin, баласын алып чайтты дейдь БАЙУЛЫ Байулы ж е-ri жасар куш нде е л кешш, кеп балалар: 6ipey тайына, 6ipey атына мгагенде, 6ip бала жыламсы- рап к,арап турып чалды. М уны Kepin, Байулы часына барып: — Сен неге атьща мшбейсщ? — дедь Бала чамырып: — Атым жок,, кешкенде эжеммен туйеге MiHyuii еддм, - дедь

Сонда Байулы аттан т у с т ж аяу экесш е барып: — М ен атк,а мшгенде, ер-токымымен маБан 6ip жорга тай атап еддщз, с о л тайымды 6ipeyre берсем, ci3 урыспайсыз ба? —дед!. Экесй — KiMre бересщ ? — дедд, Бала кысыльщкырап турып, жаяу жылап турган жар- лынын, баласын керсеттг Буран eKeci де тусш ш , бетш ен cyftin: — Тайынды и м г е берсец де epiK ез1цде, — дедд. Со- нан соц Байулы куанып, тайды ерттетш, манаты балага екеп 6epin, к,асына epTin алды да, шауып кеп, кеп балага К.ОСЫЛДЫ. С ол уакытта 6ip аксакал жаксы Kici к;онак, болы п жа- тыр екен; Бай улыныц э л п мырзалыгын Kepin разы б о ­ лып, сыртынан бата бердд: — Ей, К,¥Дайым, б у л балага узак, жас бер, мал мен бас бер, — деп. С о л юсш щ батасы к,абыл болып, акырында Байулы- нан он ем у л туып, 6epi де аскан бай, елге бас болды. Он е й ата Байулы деген р у сонан тарады деседд. Ж0Н1БЕК БАТЫР Ж аш бек батыр бала кушнде акы л-бш м уй р ен у ушш, К,аракерей Сокырабыз дегендд 1здеп келген екен. Сэлем 6epin Kipin келсе к,арттык,тан е й жагын ж1бекпен тацып отырран Kici екен, Жэшбектт Kepin: — Сен кай улсыц? — дедд, — Кошкар улымын, — дедд. — К,ошк,ардыц адам ecTi 6ip улы бар деп еду, сол боларсыц ба? — дедд. — Болармыз, — дедд. — Балам, не ж умы сьщ бар, б у л жакта нетып журсщ ? - дедд. 45

Осы жакта 6ip карт атамыз бар дегенге, колын алып, 6ip-eKi ауыз акыл-бш м алайын деп ж ур едДм, — дедД. — A -а!!! Ел бастап, ж урт алайын деген у л екенсДц, сез бастап, би болайын деген у л екенсДц, алдыца келсе эдДлдДгДндД аяма, аймагыц кетпес алдыцнан; к,ол бастап, ж ол алайын деген у л екенсщ, жолдастьщ мыцын алма, 6ipiH ал, мыц Kicire — 6ip Kici олжа салатурын, олжацды аямасац —жолдасын, к,алмас жаныцнан; ж уз жиырма алтыга келДп отырмын, жас кунДцде калыц бер де к,атын ал, жДгДттщ хан болатын, кыздыц ханым болатын уакыты сол, картайган соц еюнбе, улы м к,ару жисац мылтык, жи, ж аяуж ур сец — таягыц, к,арныцашса —тамагац. М унан шыилп, Kimi жузде ток,санга келДп отырган Тайган деген биге келдД. К елсе бидщ елД кеш екен, кеш усп н д е кез болып селем 6epin, ат устДнен керДстД. М унысын жак,тырмай, б ул би де сурады. — Жаным, кай улсыц? — Кошкар улымын. — ¥лым, негып журсДц? Оган да айтты: — Осы жакта бДр карт атамыз бар дегенге жолыгып, колы н алып, бДр-екД ауыз акыл сурайын деп едДм. — Е-е-е! —дедД ол. — Азуы алты карыс аргынныц Кош карулы ЖэнДбек, Алшынныц бДр алжыган шалын келемеж кылып кетейДн деп едДм десецшД. ЖенДбек: — М ен сез сураймын деп келсем, кецДлДмдД кайтарды той, — деп, атыныц басын бурып а л ь т журДп кетгД... Анадай бара жатканда, би: — Эй, ЖэнДбек,— деп шакырды. ЖэнДбек артына карады. Сонда би: — Атьщныц басын бурма, солай тур, жузДм кДшДлДгДнен1 бДрауыз сезбен кечлщдД кайтардым: егДздДерге салма - ка- натыц талар, ж ам ата жузДцдДсалма — сагыц сынар, — дедД. 1Kimi жуз деген мапанада. - Ред. 46

БАЙ БАЛАСЫ М ЕН Ж АРЛЫ БАЛАСЫ Асан деген бай баласы, У сен жарлы баласы — eKeyi курдас екен. Bip куш е л кешкенде к,ыр астында ойнап журш, ескерглмей, eKeyi журтта цалыпты. Bip м езплде уйге баралыц деп келсе, ауыл жок,, кур ж урты жатыр. Асан айцай салып, жылай бастады. У сен ойланып турды да айтты: — Жылаганмен ешнэрсе енбес. Кеш кен ауылды 1здеп табалык- Ж уртта 6ip кез1 сынган ине жатыр екен, оны алды жене 6ip пышацтыц сыныгын, 6ip-eKi уыстай ц ы л тауып, оны да алды. Сонан соц ауылдыц ж урты н айнала ж уп р ш журш, кештщ кеткен сурлеуш тауып, сол сурлеуге Tycin ж уре бердД. Б1раз ж ер еткен соц сур ле у е ю айрылды. М ун ы Kepin Асан жылай бастады. — Ендд цайсысына т у с е т з — деп, У сен царап журш, 6ipeyiHe ту ей : — Мынау сурлеу, бупн журген кештщ cypAeyi екен — малдыц жас тезеп бар, —дедд. Б1раз жер ж урген соц Асан царным ашты деп жы- лады. У сен ундемей келе жатса, екеу1н1ц алдынан 6ip уйрек ушып, узамай цасына цонды. Асанны ц онымен ici болмай ж уре бердь У сен ж уп рш барып сипалап жур1п уйрект1ц орнынан алты ж умыртца тапты. Асан куанып жумыртцаны алайын деп едд, У сен алдырмай: Ж олдан адасып коп кун ж урсек, 6i3re тамак, керек бо- лар, уй р ек п де устап алайык,, - дедг Асан айтты: — К,алай устаймыз? Усен: — М ен екемн1ц устагандарын Kopin еддм, — деп, манагы журттан тауып алган цылдан ecin тузак, 1стедд де, оны апарып уйректш уясына к,урды. М унан соц Асанды шацырып алып, екеут 6ip таса жерге, цалыц шепт1ц ара- 49

сына барып жатты. Кеп узамай-ак уйрек к,айта ушып, жан-жагында адам кершбеген соц, уясына келш конды. Б1тегенеден соц Усен турегелш, acyripin уяга барып едд, уйрек уша алмай далбырлады да калды; цараса, уйрек мойнынан тузакка ш н ш калган екен. Уйрек™ Асан: — T ipi алып, ойнап баралык, — дедд. Усен айтты: — Ж ок, экем: «Уйрек, каз — адал кустар, муктаж- дыкта К,удайтагала буларды адамра алып, тамак етуге буйырады, 6ipaK TipL\\eft байлап-матап ауре ету обал», дсп айтушы едд, ауре етпей бауыздап алалык, — деп, манары журттан тауып алган пышактыц сыныгымен ба­ уыздап алды. М унан соц келе-келе жатып, туе ауран уакытта, eKeyi 6ip озен-судыц бойына жетп. С у iuiin сусындарын кандырран соц, Усен айтты: — Ендд 6ip тамак nicipin желж. Асан: — О т жок, негылып nicipin желж? —дедь Усен ундемей с у жагалап ж упрш кетш, 6ip шакпак тас тауып акелдд жэне шапаныныц 6ip юшкентай жыртылран ж ершен аз рана макта суырып алып, оны тастыц уетш е койып, 6apiH бармагына рана катгы кысып турып, маната пышактыц сыртымен таска к ап ы урып ед1, от шырып, макта тутанды; сонан соц айналасына аз рана тезек yrin салып, У сен e3i о п ы ypin тутандырып жатып, Асанды к у тал жинап алып кел деп ж1бердд. Тал KeATipiAreH соц от жатап, эуел1 жумыртцаны отца са­ лып nicipAi; онан соц уйректщ жунш жулып, бутарлап, 6ip талдан icTiK штеп, уйректт отца кактады. IlicKeH соц екеу1 де ж е с т , тойып алысты. Тамары тойран соц кецпинен уайымы шырып, Асан су жаралап ж уг!рш кеттт, 6ip мезгжде дауыстады: