Мағауин М. Қобыз сарыны

кое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоя­ щего времени. СПб, 1834, стр. 109-125). Бул окига казактардын кез алдында болды. Сондыктан журт кенЫ нс коркыныш уялайды. «Шуринт келем деген сез бар-ды Кектен тускен терт к!тап •Енж1л» атты квлэмда. Егер шуринт келмесш, Егер шуринт каптаса, Алып 6ip жейд1 актарып Кемуш керден денещн», - дейд1 Букар. 0 здер1мен квршшес калмактардын кебш киюден корыккан жырау: «Шуринт келсе Сырга кеш 1шетугын суы бар», — дейдк Эрине, бул тек бассауга гана. Сондыктан баскыншыларга карсы турудын киындыгын бшгенмен де Букар жау бел не ай- бар болар 6ipaeH-6ip амал —ел 6ipniri ек е н д тн айтып, журттын ынтымакты, ауыз б1рл1ктт кушейту1 керекттпн насихатгайды. Бул, эрине, тек 6ip carriK кана емес, ел ел боп турганда кашан да ма- нызы бар манд! мэселе ед1. «Бул, бул уйрек, бул уйрек, Бул уйректей болыныз, Судан-суга шуйгумен Квлден-квлге коныныз. Байлар углы шоралар Бас косыпты десшде, Ман-ман басып жур1шз, Байсалды уйге тус1шз. Айнала алмай ат влс1н, Айыра алмай жат елсж, Жат бойынан тушлсш, БэрМз 6ip енеден тугандай болыныз». Бул жолдардан Букардын заманнын кекейкест1 мэселелерж кетер1п отырган азамат акын болгандыгы кор1нед1. Жырау 6ip елешнде: «Шашырап шыккан кандар квп, Шашау жаткан малдар кеп, Kaiicbi6ipiH айтайын. Айта берсен свздер квп», — 100

деп толгайды. Сунгыла кариянын каншалык дэрежеде эпосшы болгандыгын 6i3 бшмейм1з. Кейб!р шыгармаларына Караганда (мэселен, «Кдлданменен урысып...» ) жыраудын XV III гасыр батырлары жене Абылай жайындагы жырларды шыгаруга каты- сы барлыгы ангарылады. Алайда Букар накылды, такпакты жыр- ларга, ойга, теб1режстергетолы толгауларга кеб1рек назар ауда- рган. Непзшен: «Картайсан карт бабанды сыйлай бер, Кундердщ куш болганда Kintaepде к1мнш лейст бел1 буплмес», — деген сиякты упт-насихат, улп айту тургысында, немесе: «Кара аргымак арыса, Карга адым жер мун болар, Ecia кезден нур тайса, Bip керуге зар болар», - деген сиякты накылдар, афористж теб1рен1стер туршде келген- мен де, Букар жырларына жалан дидактика жат. Букар толгау- ларынан жыраудын eMipre, езш коршаган ортага кезкарасы ангарылады. Абылай тусы осынын алдындагы Тэуке заманынан мулде езгеше efli. Уш жузд1н ж т ыдырап, ecKi б!рлiK жойылды, хан- султандар бас-басына би болып Kerri, ру аралык тартыс, езара кыркыс кушейд1. Казак даласында болып жаткан езгерютердщ eKiHmi 6ip алуаны - онын Россияга косылуына байланысты ед1. Казак когамы гасырлар бойгы патриархалдык-феодалдык туйык- тыктан арылуга бет алды. Сондыктан Букар ©3i eMip cypin отырган заманга оншама ризашылык б1лд1ре коймайды. Ол ecxi «У жесен руынмен» де­ ген макалдын Kymi к е т т бара жатканын ангарып: «0 з1нмен 6ipre туыскан Алаштан бетер жат болар», - деп кынжылады, 03iHiH заманга наразылыгын б1лд1ред1. «Ай, заман-ай, заман-ай, Туст1 мынау туман-ай, IcTiw6api кумен-ай! Баспак, тана жиылып, Фана болган заман-ай! Кул-кутандар жиылып. Куда болган заман-ай! 101

Аргымагын жогалтып, Тай жупрткен заман-ай! Азаматын кулатып, Журт талык болган заман-ай! Аргымактын жалы жок — Жабылар жалыменен тенелер, Жаксылардын малы жок — Жамандар малыменен тенелер!» Алайда, заманнын мундай аумалы-текпел1 болып келуж Букардын занды кубылыс деп санаганын керем1з. Сондыктан ол еткенге екси карамайды, ecKiHi ансамайды, вз басындагы, ез тусындагы заманнын ман-магынасын тусшуге тырысады. Жырау дуниеде м э н гш к ештене жок е к е н д т н , OMip кундел1кп езгер1стерге ушырап отыратынын этап керсетедг Мундай езгер1стер тек турмыста гана емес, аламды коршаган орта —табигатта да журш жатады. «Айналасын жер туткан Айды батпас демешз, Айнала irnce таусылмас Кел суалмасдемешз, Курсагы кушак байлардан Дэулет таймас демешз, Жарлыны жарлы демен1з, Жарлы байга тенел!п, Жайлауга жарыса кешпес демешз... Куландар ойнар ку такыр, Курай б!тпес демешз...» Бул жолдарда Букар 03iHiHeMipre, материяга квзкарасымен коне грек философтарынын карапайым материализма еске Tycipefli. Букар осы вреге, эрине, 03iHiH табигат кубылыстары- нан, ем1рден, кундел1кт! кврген-б1лгендер1нен дурыс корытын- ды шыгара алгандыгымен жетп. Бул —жыраудын улкен ойшыл болгандыгынын тагы 6ip айгагы icnerrec. Букардын ислам дшше кезкарасына токтала кетей1к. «Ей, айташы, алланы айт, Аты жаксы кудайды айт, Терт шадияр Мустафа, Мускап ашкан галамды айт, TsHipiM ce3i бурканды айт, Калим алла - куранды айт, TaHipiM салса аузына Жан жолдасын иманды айт! 102

Бул жолдардан жыраудын ислам д Ы н щ жай-жапсарына каншалыкты кднык болгандыгы кершей. Букар, сез жок, йншш. Онын атакты он 6ip тшепшн ен 6ipiHiuici - кудай каламайтын icKe аякбаспау: «EipiHmi тшек тнгещз Bip аллага жазбаска!» Жене Букардын дш ш ш дт жай такуалык емес. Ол «кудай- дын - 6ip, пайгамбардын —хак» ек е н д т н е шын кенш м ен сен- ген жан. «Дш пусырман болмаса, Пл пусырман не пайда», — дейд1 ол. Кудайга кулшылык етш отыру парыз гана емес, Д1НД1 6epiK устанган адамга алланын рахматы коп. «Кудайына кул болсан, Шын жараткан ул болсан, Кудай тагалам e3i берер несштЬ>. Алайда Букардын дш ге катысты елендершен фэнидщ ба- янсыздыгы, бакидын рахаты жайында ештене ушырата алмай- мыз. Соган Караганда, мемлекет кайраткер1 Букар дшге курал ретшде, таза пайдалылык жагынан гана карайтын сиякты. Бул - онын казак арасында дш таратушы татар молдалары- на кезкарасынан айкын ангарылады. «Танертен азан шакырган даусы суду молданы» тамашапаган Букар татардан келген ислам дшшщ еюлдерше алара карайды. Оларды эр жерде-ак шеней, cere отырады, TinTi татар молдаларын маныннан журпздщ деп Абылайга решил айтады: «Ногайларды галым деп, Эулиедей кересщ. Ногайлардын бойлары болар сазандай, СелдеЫ болар казандай, Ахиретке барганда Аксуйекп кор туткан, Караны одан зор туткан, Ногайларды nip туткан, Тартарсын сонда жазанды-ай!» Букардын татар молдаларын жек керушщ м е т бар. Олар, С.М уканов айткандай, кеб ш е-кеп казак арасында патша укйметшщ саясатын насихатгаушы болган. 103

Эйткенмен де жырау: «Мусылманнын баласы Cipa 6ip кенес курыныз, Bip ауызоы болыныз», - Дейд1, ислам дш ш е 6epiK болуды, керннлес мусылман мемлекеггер^мен жакындаса тусущ уагыздайды. Букар калыптаскан ecKi жыраулык елен елшемше ешкан- дай жаналык енлзе алган жок. Бул регге ол Шалкшз сокпагы- мен журдь Букар, Tirrri Шалкшз жасаган керкем образдарды, кейде T im i тутас жолдарды пайдаланып отырды. Мэселен, Шалкшз: «Жауынды кун1 кап журме, Жар жагасы тайгак-ты, Жаманга сырынды косып сез айтпа, Кундердщ куж болганда, Сол жаман ез басына айгак-ты... Кусты жисан - бурит жи, Киген тонын тулм етер... Bip жаксымен дос болсан, Азбас-тозбас мулм етер. Bip жаманмен дос болсан, Ж1млэ галамга кули етер...» - десе, Букар осы жолдарда айтылган ойларды сол куй1нде алады, алайда кейб1р сездерш езгертш, езшше толгайды: «Жар басына конбаныз, Дауыл сокса уй кетер. Жатка Ti3riH бермешз, Жаламенен бас кетер. Жаманменен жолдас болсаныз, KepiHreHre кулю етер, Жаксымен жолдас болсаныз, Айрылмаска серт етер. Ит жупрт кус салсан, Киген тонын тулш етер». Сол сиякты, Букардын «Айтар болсан алланы айт», - деп басталатын елешндеп Heri3ri ой («Аксункар кустын баласы, - Уяда алтау тумас па, — ¥яда алтау туганмен, - Онын iuiiruie 104

6 ipeyi-aK алгыр болмас па», т.т.) Шалкш здщ «Ау, 6epiaep, бершер* - деп басталатын жолдарын кайталау болып есептелш . Букар жалгыз Шалкшз поэзиясынан гана емес, казактын ecKi халык поэзиясынын туныгынан да мейлшше сусындаган болатын. Сонымен катар Букар новатор да едк Ол казак еленш такы- рыптык жагынан байытгы. Кейш Абай заманында аренага шык- кан жана кеМ тт поэзияга кешудщ кейб1рбелплерш Букардан ушыратамыз. Мэселен, азтана штрихтармен тамаша суреттер жасалган мына 6ip жолдардынтабитат лирикасынын улrici е к е н д т н мой- ындаута тура келедк «Бул, бул уйрек, бул уйрек, Бурылып ушар жаз куш, Боз мойындм сур уйрек Келге конар жаз кун!. Кек ала ат жаратып, Кен дабылды байлатып, Байлар углы шоралар Кел жагалар жаз куш, Байлар кызы бикештер Кол булгайды-ау жаз куш». Бул туындыны Абайдынатакты «Жазынын» алгашкы нуска- ларынын 6ipi деуге болады. Букар езшщ кейб!р жырларында ecKi канондарды бузады, ез жолын салады. Коне жыраулык поэзия кебше ез алдына дербес, жекелеген ойларга курылган жолдардын жиынтыгы болып ке- летш, каншама едеMi болганмен, курау-курау сиякты кершетш; бурынгы вткен жыраулар толгауынын элс1з жактары да осыган байланысты. Букар непзшен байыргы дэстурш кабылдайды. Алай- да заманынынозыктыгы, казак едебиетшщесюмен салыстырган- да б1ршама е с к е н д т жене е з Ы н зор таланты мен акындык интуициясынынтерендт Букарды жекелеген ретгерде кенссур- леуден шыгарып ж1бершотырады. Букар санасызтурде кейш Абай казактык еткен еуропалык поэзия улплерше жакын барады. «Элемд1 тугел керсе де, Алтын уйгс Kipce дс, Аспанда жуллыз аралап, Ай нурын устап мшсе де — Кызыкка тоймас адамзат! 1л1мд1 тугел бшсе де, Кызыгын колмен белее де, 105

Кызыкты KYHi кырындап, Кисынсыз куйге туссе де ©Mipre тоймас адамзат! Жакындап ажал турса да, Жанына кылыш урса да, Калжырап, кенш карайып, Карауытып кез1 турса да - У м тн коймас адамзат!» Букардын акындык куатын танытатын бул жолдар еуропа- лыклириканынозык улгшершщденгейшде. Осы жогарыда келт1ршген жекелеген жолдардын езшен- а к Букар жыраудын казак поэзиясыньщ даму тарихында кернект1 кызмет аткаргандыгы, эдебиет1м1здщ 6yriHri ереге ж етувде белгш улеЫ барлыгы кершедк Сондыктан да Букар эдебиет1м1здщ тарихындагы сокталы тулгалардын 6ipi болып есептеледь Котеш акын Кетеш — Ka3ipri Павлодар облысынын территориясында туып-ескен. Суйеп аргыннан, аргын iiijinaeri Сужшнктен тарай- тын Сексен аулынан. Болашак акын бала кезшен-ак атагы шыгып, ауызга ш не бастайды. Оныц алгаш кезге Tycyi - Абылай хан алдында. Котеш олендерш жиыстырган М ешЬур-Жусттщ айтуын- ша, 6ipae Абылай куныкер болып, карашыларымен арасында улкен дау шыгады. Сонда сишмге белrici3 балаж т т Котеш созге келдененнен араласып, оз руы атынан ханнан елген Kicici ушш кун телеуд1, ал туткында отырган адамын босатуды талап етедк «Абылай, Ботаканды сен елтардщ, Ecin ер жазыгы жок неге ел-прдщ!? Хан басын карашынмен даулы болып, Успне ак орданын кол келттрдщ! Абылай, куйш Kerri салган калан, Мейрамга не ед1 сенщ жапкан жалан? Жанайды дол бупн кун босатпасан, Болады ертен жес1р катын-балан!» Аргыннан тараган бес Мейрамнан ру намысын жоктап, уш мындай адам атка конган екен, Абылай урысуга шыдамайды, елген KiciHin кунын, оган коса коп айып телейдь 106

Кетештщ eMip сурген дэу1р1н аныктауга ce6i тиерлш осы окиганын кай жылдары болганын деп басып айта кою киын. Сез жок, айтылмыш дау Абылайдын ресми турде уш алашка eMipuii деп жарияланып, 6nniri де, ескери куаты да кушейген кезден (1771 ж.) коп бурын шыккан. МэшЬур- Жус1п баяндаган окига- дагы 6i3re кажетг1 тагы 6ip дерек - бул кезде Кдз дауысты Кдзы- бектщ жоктыгы; ханга карсы аттангандарды бастаушы онын улы Бекболат би болады. Ал Казыбектщ 1763 жылдар шамасында 97 жасында дуниеден квшкен1 белгш . Ягни айтылмыш окига 60-жылдардын ек1нш1 жарымында болгандыгы ангарылады. Сонымен, жогарыдагы деректерге суйен1п Кетеш акын 1745 жылдар шамасында туган деп айта аламыз. Ел аузындагы энг1мелерге Караганда Кетеш 73 жасында дуние салыпты. Ешн 6 ip деректерде баска сан айтылады, б1рак олардан да акыннын картайынкыраган кез1нде ел ге н д т кер1нед1. Халыкжадында Кетеш жайында сакталган энпмелерд1нб1р алуаны —онын казасы тещрепнде. Кетеш елен айтып, ел аралап журген кез1нде жапан тузде терт урыга кез болады. ¥рылар аударып атын алып, енд1 езш елт1ргел1 жатканда карт акыннын: «Жолынды айт, ей, терт ж т т, ел болгайсын, Тертеу1н кек байталга тен болгайсын, KiHeci жок Кетешт1 тонап алып, Айдабол мен Кулжке жем болгайсын», - деген 6ip ауыз елен айтуга гана шамасы келшть Кей1н Сексен ел1 Кетешке 1здеу салады. 1здеушшер6ip ауыл- да балалардын осы еленд1 айтып жургенш есттп, сол аркылы айыпкерлерд1 табады. Кетешт1н руы акындарынын ел1м1 ушш кун даулап апыпты. Енд16ip энг1мен1н айтуынша, Кетеш айтыска тусш журген кез1нде 6ip руды, онын басты адамдарын катгы cerin жаманда- ган екен. Кей1н сол жакка бара калганда, сол елд1н байларынын 6ipi акынды устатып алып, елес1 кылып сабап, байлатып койып- ты. Кетешт1н казасы осы жолы болган екен. Акыннын байлау- лы турганда айткан елен1 былай бастапады: «Алдымнан алты пушык анталады, Т1лге келмей 6ipeyi балталады. Осы аурудан cipe жан калмас бшем, Балтасы тиген жер1 канталады..» Ел1нен шыккан 1здеуинлер Кетешт1 к1мдер елт1рген1н осы елен бойынша табады. Кун даулап, ердщ ез басы жуз жылкы, eHepi жуз жылкы деп exi жуз жылкы алыпты. 107

Сонымен, Кетештщ efliMi хакындагы енпмелер 6ip-aK нэрсеге саяды, ол —акыннын Kici колынан елук Кетеш - импровизатор. Халкымыздын эдеби муралары жайында кунды енбектер калдырган А. Е. Алекторов езшщ 6ip макаласында импровиза- торлар жайында айта келш, олардын акындык куатына, елен шыгаргыштыккабшеттетаныркайлы. Казак акындары кез кел- ген такырыпка, ешкандай алдын ала дайындыксыз, табан аузында елен шыгарып айта беред1 деши ол. Ал проф. Е. Исмаилов: *Эртурл1такырыпка бегелместен, колма-кол елен-жырайту - жуйрщ акыннын 6ip белпсь Казак акындарынын ежелп сал- тында жылдам, б егетаз, тыннан елен шыгарып айта бшмегешн куигп акын деп танымайтын», - деп жазады. Осы тургыдан алганда, Кетеш - таза казактусш тндеп акын жене куигп акын. Кетештщ 6i3re жеткен eaeaaepi тугелдей эк- спромтпен айтылган шыгармалар. Кетеш —кез келген нэрсеж еленге айналдыра алатын акын жене куй талгамайтын жуйрж. Bipae жана журтка конганда, азгана койы тунде котанда жатпай, ере бередь Сонда Кетеш койларына арнап былай жыр- лайды: «Койым-ау, кел, койсаншы оргежнш, Мен айтамын кез1ммсн кергешмдс Куйрыгынды 6ip ит-кус алып кетсе, Сен онан ала алмассын бергешшй». Эйел1 казымыр, Keaim шайпау болып, Кетеш картайган кезшде от басынын кызыгын кере алмапты. Б1рде ел кешкенде жуас атты келш MiHin, карт акынга асау байтал калады. Ол за- манда кеш женекей ауылдын аксакал, карасакалдары месли- хат курысып, ез алдына 6 ip белек журш отырады екен. Bip курдасы келш: «Акын, жур, кеш алдына шыгып аяндай бе- решк», — легенде асаудан именш келе жаткан Кетеш корла- нып былай денди «Картайганда катынын душпан болды, Баласымен 6ipirin кыскан болды. Келш деген 6ip поле тагы шыгып, Bipeyi iurreH, 6ipeyi тыстан болды. Картайганда катынын казба дешн, Келш менен балага жазба дейдг Ат болса, айгыр болса солар Minin, Шолак байтал какбаска аз ба дейдг

Бала-бала деуменен мазалымыз. Баладан болар бшем ажалымыз. Баламызга жалынсак жан сактар ек, Келш деген даяр тур тажалымыз». Бул сездерд1 ест1ген шайпау келш атасын тары ианатгайды. Сонда ашынган Квтеш оган да еленмен жауап кайырады. Жогарыда келт1р1лген еленнен Кетештщ шаруасы шагын адам болгандыты кершедк Ел энпмелерше Караганда акын eMip бойы кедейшшктщташретщ тартып е т т т к Алайда турмыс тал- кысынын катандыгына карамастан ол ешкашан мал ушш жа- рын жалдап, тш н беземеген, тшеннлленбеген. Бул - Кетештщ арлы акын болгандырын керсетедк Кетеш картайган шагында аурулы болады. Жарлылык жэне сыркатсалдарынан акыннын кейде елмен 6ipre кешш журе ал- май, кыстауда калып коятын кездер1 де болган. Кетештщ бул кездеп елендершен Q3iHiH колынын кыскалырына налу, eMipre наразылык сарындарынын Keii6ip нышандары байкалады. «Сексен epiKKe коймады-ау калжыратып, Кайтш елен айтармын алжып жатып, Сексен тупл токсанга болмас ешм, ¥сак турап ет берсен балбыратып», — дейш же-пмс1зд1ктщзарын шеккен карт акын. Алайда бойда куат, журекте от бар кун артга калгандытын мойындап, eaiMre бет бурады: «КэрЫк, жылы-жумсак ас жарай ма, Казы, карта, жал, жая, бас жарай ма? Кэршк, мунын 6apiH жактырмайсын, Уйген топырак, калаган тас жарай ма?!» вленге бегелмейтш тапкыр Кетеш е з заманында талай ай- тыстаррада Tycin журген. Шал мен eKeyi 6i3re белгий айтыс акын- дарынын imiHUeri енкенелерк Алайда Кетештщ айтыстарынын д е т сакталмаган. Ал сакталгандары - непзшен 6ipep ауыздан рана келетш какпа сездер. Кетеш тщ б1здщ заманымызга ж еткен айтыстарынын iuiiHaeri ен келемд1Ы - оньщ арсыз кызбсн айтысы. Кыпшакта акындыгымен рана ем ес, ел енде турпайы сейлеу1мен де «данкы» шырып, Арсыз атанган акын кыз болган екен.Сол кы зб1ртойдаб1ршен со н б 1р1мен айтысып, катарынан тогыз ж1rirri женедк Содан сон карсылык бщшргенше карамас­ тан журт кызбен айтыстыруга Кетеигп алып барады. Кетеш ес1ктен аттамастан-ак кыз онын сакалынын агына карамай: 109

«...Кызарган ек( KQ3i маймылдай шал, Тусыма кайдан менщ кезщ келд1», - деп бастайды сездь Кетеш дерем жауап береди Кыз да «опор» сездер табады, вида Кетеш одан да асып туседк Айтыс естш «дами» береди Ею жак езара балатаггасута бармайды, 6ipaKодан элдекайда турпайы сездерге келгседн Эйел мен еркектщ дене мушесшен, олардын кимыл, ерекетшен айтылмаган ештене кал- майды. Кетеш елендерш жинастыртан Мэшйур Ж у ет айтысты алтына дейш жазып шытута T63iMi жетпей, «мылжындай 6epin не кылайын, акыры алжытан шал женеш той»деп аяктайды сезш. Кетеш тщ арсыз кызбен катысы - есм айтыста бейпш сейлеудщ улпсп Онын едеби ескертюш ретшде ешкандай да манызы жок екецщгш айтып жатудын 63i артык. Кетеш —еленд1 кез1 келген жерде айтып тастап журе бер- ген, осы сезшн толык матынасындагы импровизатор акын бол- ды дедш. Сондыктан да онын аузынан шыккан жырлардын ден1 умытылган. Алайда, б1здщДэу1р1м1зге жеткен шытармаларынан- ак Кетештщ XV III тасырдаты казак едебиетшде ез1ншк орны бар акын ек е н д т кершедп Шал акын Казак эдебиетше катысты макалаларынын 6ipinae Шокан «MeHiH бабам Абылай ханнын замандасы, артын атыгай iujitme Бэй1мбеттабынан шыккан Шал акын казакхалкынынтеп, казак халкын кураган рулар жайлы аныздарды жинактап, тамаша эпос жасады», —дейдп Осы азтана сездерден-ак Шалдын ез дэу1ршщ даналыгын бойына ciHipreH кентынысты, куаггы акын болтан- дыгы ангарылады. Шал акын аталып кеткен Илеуке Кулекеулы K33ipri Кекше- тау облысынынтерриториясындагы Азаттем1р жол станииясы- нын тешрепнде дуниеге келедп Шалдын uieujeci —«¥лы жузде ханнан кем кад1рленбеген» атакты YflciHТеле бид!н кызы екен, ал execi Кулеке сыртжауларга карсы куресте кезге тускен сол замандагы атакты батырлардын 6ipi болтан. Кулеке мен онын 6ipre туган атасы Тшекенщ ер л т жайындагы энпмелер ел арасында куш бупнге дейш айтылады. Булардын Keii6ipi Казак ССР F ылым академиясынын орталык ютапханасынын колжазбалар корына тапсырылган да кершедп Кулеке жайында накты тарихидеректерде сакталган. Ол 1742 жылы Орта жуз бен Kiuji жузд1н хан-султандары, бедд1 батыр, билер1мен 6ipre Россия кол астына карайтындыты туралы ант береди Будан сонты уакытгарда Кулеке батыр орыс уюмелмен 110

жаксы катынастарда болады. Абылай атынан элденеше рет елшшкке барады. Орыс умметшш ресми документтер1нде онын eciMi жш кездеседг Булардан Кулеке батырдынез заманында аса ыклалды адам болгандыгы кершей. Меселен, Сырткы icrep колле- гиясынын Орынбор губернаторы А.Давыдовка 1760 жылы 18- июльде берген жарлыгында Кулеке батырдын казак 1ш1нде аса атакты, беделд1 адам е к е н д т айтылып, онымен жаксы катынаста туру керек-пп, лайыкты сый Kepceiinyi кажетпп ескерт1лед1. Шал дуниеге келген кез - актабан-шубырындыдан сон ежелг1 коныстарынан боскан казак руларынын эл1 орныга ал- май, сапырылыса Kemin жаткан aeyipi ед1. Болашакакын ес 6Lnin, ер жет1п калган шагында Бвй1мбет, Кудайберд! тайпалары Ес1л бойына коныс аударады. Бул жерд1 мекендеген естектермен со- гыста Кулекенщ агасы Тшеке батыр каза табады. Алайда осы- дан сон к е ш т келген казактар ездер1н1н басшысы Кулеке ба­ тырдын кайраты аркасында Есшден естектерд1 ыгыстырып шы- гарады. К,аз1р Солтуст1к Казакстан облысында туратын белгЫ халык акыны, еск1 шеж1ре мен ел энпмелерше жетж Ахметжан Нуртазин былай жырлайды: «Сарбулак, Шуда менен Баганаты Естект1н батыры екен шыккан аты, Согысып, сойылдасып бер1лместен Белдеуден босанбапты байлаулы аты. Т1леке сол урыста каза тапты, Кулеке ашуменен ертгед1 атты. 6лт1р1п Баганаты, Сарбулакты Агасы ТСлекешн кепн апты». Айтылмыш окиганын дэлд1 кай жылы болганы мэл1мс1з. Ахметжан аксакалдын есеб1нше бул —1750-1760 жылдардын ша- масы: Актабан-шубырындьшан кей1н Бэй1мбет тайпасы Кекше- тау манында жиырма бес жылдай турган екен, содан сон барып Есшге келтть Карт акыннын есебшщ шындыкка жакын ек е н д т кершедг Орыс ук1метшщ ресми документгер1нен Кулеке батыр­ дын ауылы 1761 жылы Есшбойында кеш т жургеншб1лем1з. Алай­ да Кулекелердщ бул жерд! кашаннан 6epi иемденген1 белг1с1з. Ел энг1мелер1н1н айтуынша, Eciare келгенде Шал ер жетш калган бала екен дед1к. Олай болса, каз1р акыннын туган, елген жылдары ретпнде керсет1л1п журген 1760-1831 деген сандарга кумен туалы. Егер Шал шынымен 1760 жылы дуниеге к е л т , 1831 жылы офат тапты десек, Абылай (1713-1781) кез жумганда ол 21 жас- та, жене Шокан туардан терт-ак жыл бурын кайткан. Олай бол- 111

са, Шоканнын Шалды Абылай ханнынзамандасыдегеншен repi Уэли ханнын замандасы деу! женге кел1нюрейтш ед1. Шокан Шал курастырган улкен шеж!ре-жырдын умытылып бара жаткандыгын айтады. «Каз1р бул эпопеяны бшетш адамдар кадау-кадау гана...»“ Шокан ушш Шал - 03i туардан терт-бес- ак жыл бурын елген адам емес, ертеректе жасаган акын. Ал Шоканнын бул ретте кателесу1 мумкш емес ед!: Шал шыккан ауыл да Шокан ауылы дерлж, акын мекеш Алка Агаш, Кдратал —Сырымбегген 40-50 шакырымдай-ак жер. Шалды н ертеректе еткен акын екендтн е мынадай тагы 6ip мысал келттругеболады. Шал 6ipae жол журш келе жатып Баян батырдын уйше TycinTi. Осынын алдында тана аннан оралтан Баян конакасына атып экелген коянын сояды. Сыйга риза болмаган Шал алдына табак тартылганда: «Кудай артык жараткан Сары, Баянды, Матан астын ак лактай коянды. Менен артык юм жейш Анау турган жалын менен жаянды. Келе калсан уй1ме Мен-дагы асып берермж...» — деп барып, еленд1 сокет создермен аяктайды. Шоканнын айту- ынша, Баян 1781 жылы елген Абылайдынкоз1 TipiciHae, Жонгар- гакарсы жорыктардынб1р1нде казатапкан. Баян мен Шал курдас демейм1з, айткенмен алты алашка аты кеткен батырга жанагы- дай сойлеу ен болмаса ж1г1т атасы атанып калган жаннын, журт таныган 6erri акыннын тана колынан келер ic. Жотарыда келт1р1лген мал1меттерге суйенш, акын XVIII гасырдын орта шеш1нде туган деп шамапайык. Кэр1кулак карт- тардын айтуынша. Шал коян жылы жайлауда, 71 жасында офат тауыпты. Сонда Шал X IX тасырдын алташкы ширег!нде елген болады. Бул кезге коян жылы eKi рет - 1807, 1819 жылдарга келед!. Bi3fliH ece6iMi3re сейкес! -со н ты сы . Сонымен, 6i3 Шал акын (Плеуке Кулекеулы) 1748 жылы туып, 1819 жылы елген деп санаймыз. Акыннын тутан жер1 - жотарыдаайтгык, K33ipri Кекшетау облысындаты Азат тем1ржол станциясынын TOHiperi. Ес бпиеннен сонты eMipi еткен жер - Kaaipri Солтуст1к Казакстан облысынын Сергеев ауданынын территориясы. Кариялардын айтуынша, Шалдынсуйеп Серге- 11 EiuiH aeyipiMijre Шал кураган шеж1рс-эпостын ксйб(р yjiHaincpi гана 112

евка селосынын касындагы Аютас деген тебенщ карсысында, Еалдщ он жак кабагындагы кеп бейптщ iuiiHofe. BipaK ешюм де акыннын Ka6ipiH дэп басып корсете алмайды.\" Терт ойелд1 Кулеке батырдан алты ул туган: Бэбек, Монке, Шардак, Тшеуке (Шал), Казакбай, Ж усш . Кулекеден op6ireH урпак каз1р 80 уй шамасында, Солтуслк Казакстан облысы Сер­ геев ауданынын «Терен сай», «Заря» совхоздарында турады. Шал картайынкыраган шагында Мол1бай, Мелике деген ею перзент KepinTi. Мел1байдан каз1р урпак жок. Мэликеш калын Кыпшак imiHae Нурым дегенге узаткан екен, Нурымнын Айт- бай, Айтбайдан Наушабай, Наушабайдан белгш акын Нуржан Наушабаев туган. Бэшмбегпн карттары Нуржанга Шал атамыз- дын аруагы конган деседн Шалдын бала кушнде Кулеке: «¥лым батыр болады, жак- сылап бак», - деген екен, келшшеп кулш: «Батыр болмайды, акын болады: юшкентай кушнде емгенде мамасын домбыра е т т ойнап жатушы едЬ>, —д ет т -м 1с. Шалдын алгаш акындык данкы шыгуы —он бес жасында. Кулеке батырдын агасынан калган Куренкей деген байге аты бар екен. Соны ел билеген терелердщ 6ipi 6ip жорыкка сурап MiHefli де, такымына жаккан сон айткан уакытында кайырмай, ciHipin кетугеайналады. Кулеке касынаТшеукеш (Шалды) epTin, атын алмакка 03i барады. Торе Кулекешн шаруасын бглген сон: «03iH батыр Кулеке- ciH. Баскан i3iHмал. Сонша жерден 6ip тайдын сонынан к ел гетн картайганын-ау» деп кулштк Энпме сонымен аяксыз калады; ауылда алтыбакан екен, Т1леуке де ойында болып, жастармен 6ipre эн салып, елен айтып туши сауыкпен отюзедь Караша куз екен, тан ата ауа салкындап, булынгыр тартып. жауын жауыпты. Мал ергенде 6ip арык токты сазга Tycin, уй сыртында эудем жерде жатып калса керек. Сыртка шыга калган торе муны коред1де, элдеб1р кызм стм сш е айтады, ал ол токты- ны аркалап суыктан тасалау 6ip талдын тубше экеп тастайды. Муны Тшеуке андап калган екен. Кун котерше журтоянып, конактар журуге айналгандаторе: «Балам, тундеп жеке шыккан дауыс ceHiKi ме деп жорыдым, б1зде ондай онил ж т т жокедц коне, ею-уш ауыз леб1з1нш ест1рте кет», —деген екен, Шал вленш коя 6epinTi: 1\" '964 жылы Солтуспк Казакстан облысында болтан кез!м зде Сергеев ауданы-Заря, совхозындатуратын 70жастагыЖантшеуов Кошанаксакал 6i3re 1Шал атына катысты мэл|мепермен 6iprc, акыннын гылымга белгюз коптеген ОЛСНЛСРНайтып бердк Кошан - Кулекенш6ecinmi улы, Шалдын iHici Казак- байдын урпагы. 8-2831

•бленге токтамайды Шал дегенш, Бплмайды комга пана тал дегежн. Жадан аяк, жапан бас токты аркалап, Хан ата, калай екен мал дегежн!? Сыйлайды ханымыздеп улкен, Kiiui, BipeyfliHхакын жемес жаксы xici. Тактагы хан, таптагы бщц енкейткен, Хан ата, калай екен малдын кушП» Тере жыгынды болыпты дейд1. Тулпарды кайырып, жетек- ке деп тагы 6ip ат косыпты. BipaK Кулеке батыр катгы жабыркап кайтыпты: балам батыр бола мадеген ум1т KecUai, Шалдын акын данкы тарап Keni. Енд1 Шал онер жолына б1ржола туседг «Он бесте тартып мшд1м апын жалын, Сол кезде айткан сез1м от пен жалын», - деиш, акын картайынкыраган кездеri елендершщ 6ipinae. Жа- рып салма тура, эзглкой api енцл Шал журт суШкпсше айнала- ды. Онсыз той, онсыз жиын етпейдг Топ алдында косже жыр Terin талай танды атырады. Кешн тесектен бас кетере алмай жатканда кешеп камсыз кунш жоктап ондаган олендер шыга- рып, о дуние, бу дуние, дш, ахирет какында толгаган Шал жас гумырын думанмен, сауык-сайранмен етюзген. «Асу-асу жерлерл арыстааым, Кайда дуб1р бар болса калыспадым, Kciueri кас батырлар, кайран жаксы, Алдында хан-каранын карыштадым», - дешц акын. BipaKол кездеп шыгармалары, - жогарыдагьщай б елгЫ 6ip окигаларга байланысты жолдар болмаса, - коп сакталмаган. Шал 03i туралы тагы 6ip жерде былай дейдк «Жиырмага келген сон Жын куалап актадым, Жиырма беске келген сон Жаксыларды жактадым, Отыз жаска келген сон Эр iciH сужп мактадым, Кырык жастан аскан сон Артык айткан сездер1м, Сенен де пайда таппадым. 114

Елу жаска келген сон ГБршн сезш сактадым, Алпыска жакын келген сон, 0 л1мнен хабар жетер деп, Теуба кылып токтадым». Шаруага кырсыздыгынын, пэруайсыздыгынынсалдарынан экеден калган дэулетп устап тура алмай кедейшшкке урынган, TinTi, жокшылыктын таксipeTiн тарткан акын еленд1 дуние табу, тамак асыраудын куралы деп карамаган. @3i кедей болса да тшеншшенш, мал уолн жагын жалдап, тайн безеу —Шалга жат. «Жараткан барша жанды nepyapairep, 031мдей фандаларга фанда кылма». Шал TinTi байлык, малдылык кажет деп те есептемейдк Мал —дуниеконыз адамга Kaaipai, акыннын 6ip басына eKi шекп дом- быра жетед!, елмес корек болса жарайды. «Мын жылкылы байлардан Heci кейш Оразасын уйшен ашкан Kici». Сондыктан Шал ез eMipinae малдыга кез сузбей, билйспге бас урмай кеткен. Эрине, мундай ер адам жалынуды да, жагы- нуды да бшмейщ. Он бесшде тересшщ бетше тайсалмай тура карап, к ен ш н д еп C63iH айтып салган Шал eMip бойы ез дегешмен жур!п еткен, кез1 келген жерде ешюмнен именш тЫ н тарткан емес. Bip дауда Абылай хан TeHiperiHaeri белд1 билердщ 6ipi Кулен шешенге: «Терт ауылдын 6ip 6Hi Кулен шешен, ТерешэФ тура бер кудай десен, влсен де Ka6ipiane тек жатпайсын Тере 6epin б1реуден пара жесен», - дейш Шал. Тагы 6ip жерде Баспай деген байга айтканы мынадай сездер: «Басеке, мал жануар баска 6iTep, Кына шеп секши ол таска 6iTep. Уйшен ит жаланып шыкпайтугын 03inaeii жатып iiuep наска 6iTep». Алайда осыган карама-карсы магынадагы: 6 ipeyfli ж ен а з мактаган, дэрттеген, жагынып-жарамсактанган еле1шер Шал­ ла жок. Халык онын тайки сейлегежн бкпмейдг Шал артында 115

калган мура eaeyai - мын жарым жол шамасында. Сонын iuiinue акыннын адамдыгына Kip келт1ретш 6ip шумак та ушырата ал- майсыз. Бул - Шалдын арлы акын, азамат акын болгандыгы- нын 6enrici, жырларынын халык арасында кен тарауынын, eciMiHiHвз ел1нде сушспеншшкпсн аталуынын 6ip сыры. «Мен вз1м талай сезд! хатпен жазгам», —дейш Шал 6ip елешнде. Буган кумэндануга 6iaae ата-бабаларымыздын элшп таякдеп бшмеген надан екендтн е ныксенгешм1зден тугансым- пыс скептицизм1м1зден баска ешкандай нег1з жок. Шал 6ipae конган уйшщ epi акын, epi акылды, ибалы кызына риза болып былай дейд1: «Пайдамды типзермш келсе шамам. Колына ал ойланып кагаз-калам, Акыннын аса зерек екпмесш Жиып ал улг1 кылып Teric темам. Акын бол, бегелмейтш -пл мен жагын Жазудан токталмасын он саусагын Артылып алапатын абыройлы Кун сайын аса 6epciH енер багын». Ел аузында тэты мынадай энпме бар. Кершшес рудан шык- кан 6ip акын кыз Шалга ойын уцнн вленмен селем хат жолдайды: «Базардан алып келген сауыр xe6ic, Естимш Шал акынды eMic-eMic. Б1здерге ногай деген дерт шыгыпты, Айтып бер дагуасын, емж тепе». Ногай котыр деген кесел квб1не адамнын терлег1ш, женс1з жерлepiнен шыгады екен. Шал хат аркылы жосыксыз калжынга орай анайы жауап кайырады. Д ж м усылм ан, келэм шариф араласатын кептеген елендерше Караганда Шалдын шынында да сауатты, ислам AiHiHiH кагидаларын б1ршама жет!к б1лген, ез заманы уилн б(л1мдар адам болгандыгы байкалады. Шыгармаларынын 6ipa3biH, acipece гакылияларын, казакты, казактын барлык ру- ларын тараткан, хандар генеалогиясын баяндаган шеж1ре-эпо- сын кагазга Tycipyi ыктимал. BipaK акыннын мундай колжазба- лары не жойылып кеткен, не e3ip гылымга 6earici3. Шалдын 6i3re жеткен шыгармаларынын деш - импровиза- ииямен, экспромтпен айтылган елендер. Бул тургыдан алганда Шал —акын, акын болганда казак угымындагы акын. Казактын бурынгы еткен барлык импровизаторлары сиякты Шалга да 116

еленмен, иэ карасезбен свйлеу 6ip кисап болганга уксайды. Мэселен, Шал 6ip уйге келсе, уй иеЫ эйел сабын кайнатып жа- тыр екен, Kapi акынды елей коймайды. Сонда сакалын сыйла- MaraHfa кешген Шал табанда: «Сабынын сакар болсын деш, келш, Кермедщ шыбын курлы меш, келш, Журт сыйлаган басымды кулге тенеп. Жаярмын талай жерге сеж, келш», — дат. Шал б1рде ел аралап жypin Kiiui жуз Молтыр бишн ушне кона капты. Би акын атына сыртынан канык екен, эйткенмен сынамак ушш есжтен 6ip кетерем, кекжактоктыны керсетш: «Шэке, бата кылып ж1бер1шз» - дейш. Сондагы Шалдын батасы: «Енес1 жануардын имеген бе, Квп койдан шел кактыгып тимеген бе, Антурган катын сауып кактаган ба, Болмаса койшы ондап бакпаган ба, Алты ай жаздай 6ip теш келмей журт, Молтыр би 6i3re арнап сактаган ба, алла акбар!» Шалдын тапкырлыгын, твкпе акын екенд1г!н кврсетелн мысалдардын талайын келт1руге болады. Мундай шумактарды акын кез1 келген жерде ыткытып тастап журе берген. Эйткенмен, Шалдын езжше б1ршама кешл бвлген такырып- тары бар. Ол — адам eMipi, OMipaiH MaHi, фэни мен баки, дш мэселелер1. Адам SMipiH жас кезендер1не байланысты суреттеу —турж халыктары поэзиясында Хожа-Ахмет Яссауи заманынан 6epi келе жаткан aaic. Шал да бул такырыпка б1рнеше влен жазган, олардын Kemubiiri акыннын картайган, бойынан куат KeTin, ауру болып узак кунд1 тесекте жатып втк1зген кездер1нде туганга уксайды. Бул шыгармалардын сыр-сыпаты ер турл1. Kefl6ipey- aepi: «Елу - ерд1н жасы, жетп!с - оттын басы, сексен - шоктын касы», — деген сиякты 6ipep шумак такпакты свздер де, кейб!реулер1 адамнын туганынан елгенше aefliHri eMip жолын тутас камтитын узак влен. Акыннын ерекше кызыга карал, квз1 жасаурай жырлайты- ны - кайгысыз, камсыз, бу дуниенщ куйю, куйбен Tip.niriHeH аулак сэби шак. «Bip жаста. exi жаста бес1ктемш, Бес жаста TeHipi берген несштемж, Алты жаста кайыннынтозындаймын. 117

Жет1 жаста ойпан жер бозындаймын, Он жасымда сут емген козыдаймын...» «Сепаде бала болып ойнап ед!м, Тогызда тайлы cyfa бойлап ед1м...» «Он бес деген жасым-ай, Жарга ойнаган лактай...» Будан сон турган белдер - бозбалалык, ж т т п к дэурен, казактын халык елендер1нде дэрштелетш кайтып келмес, кай- ран жиырма бес, ж т т агасынын жасы отыз, отыз бес. «Жиырма деген жасым-ай, Келге б|ткен курактай, Отыз деген жасым-ай, Таудан аккан булактай...» «Жиырмада курып втпм ж т т салтын, Ойламай ешнерсенщ алды-артын. Бар болса елде суду м ен т деп, Болмапты ешнэрседен сонда парным...» Бул 6ip соккан желдей ecin вткен кызык дэурен. «Кынаптагы кылыштай» кырыктан сон курк-курк жетел- ген, ак таякты акбас керш к жетедк «КэрЫк жарасады сэ1йменен. Онын сеж келед1 малыменен, Жолдасы арка жылтар, аяк сипар, Жумсак тесек, твтп тамак бэр1менен». Шал мунынбэршенде махрум едг Жиын тойдын Kepxi бол­ тан акын бонда кайраты бар жас шагын шаруа жайын ойламай, мал жимай, внермен, еленмен втк1зген. Сондыктан твсек тар- тып жатса да, жез тандайы кургамаган акынды жетжил жут - жепмаздж 6ip жагынан кысады. Бурынгы ойын-кулк1 тагы жок. Дулы OMip кешкен акын буган KOHrici келмейдг BipaK бойдан куш кеткен, куаты кун сайын ceMin барады. Тек кумб1рлеген кемеш гана сол бурынгы калпында сиякты, эл1 карлыкпаган, ani шабысынан танбаган. Жыр теге бередг Кэрш кп даттап, шер таркатады. «Картайганда мук1стеу болар кулак, Жас агып eKi кезден турар жылап...» «Ауыздан опырайып кетер niuiiH...» 118

«Белпс! кершктщ кеудек толар...» «Кдртайсан аяк, т1зен ауырады, Жатудан жамбастарын жауырады...» «Таякка картайганда асыларсын...» Осынынбэр1 —ем 1рдщ еткендтнщ белп а, кеше «отызын- да ор кояндай, кыркында кынаптан шыккан кылыштай» болган жанды 6yriH «илеген терщей» еткен селк1лдеген сексеннщ Kecipi. Эрине, Шал ез басынын кушн гана жырлап отырган жок, бул - бакырбасты пенденщ бэршщ керетш кунг Сондыктан акын бул такырыпка кайта-кайта оралып сога береди «Сексенде туягынды сершпейсш, Селт етш ешнэрсеге елжпейсщ. Токсанда тотыксыган сен коргасын, Май куйып корытканмен 6ipiKneiicin. Келед1 токсан тогыз, тагы да жуз, Ер бар ма жузге келген, Б|'з байгустан кудернш уз». Адам едщ. Келд1, кетп. Тук тындырган жок. Баскаша болуы мумк1н де емес. Катардагы карапайым кешпендшщ ем1ршде айтарлыктай ерекше не бола койсын. Туды. Куш-кайраты тасып турган жиырма мен елудщ арасында табигат аясында, болмыс, ма­ терия туралы ойлардан аулак, камсыз TipaiK кеигп. Ажал жеткен куж елдй Барболган осы-ак. Демек, Шал ез елендер1нде кешпеши жаннын басынан етуге n iic жайларды тепе дерлж камти алтан. Адам елди вйткеш жарык дуние —фэни, етюнил; ем1рден керген кызыгымыз аз кущцк кана, OFaH алданбауга THicni3: «вл1мнен кутылмассык кашеандагы, Атадан арыстан туып ассандагы, Алладан шыныменен жарлык келсе, Жулдыз да жерге тусер аспандагы. Жтттер, гибадат кыл маган нансан, Намаз окы алланы ойьща алсан...» «Жтттер, жас кезп|де тэубага кел, Ажал деген кезд| ашып жумгандай-ак». Шал - сопы емес, эйткенмен б1ршама д1ндар адам. Шыгар- маларына дши сарыннын араласуы Шал eMipiHiH сонгы кезешнде болса керек. «Елу жаска келген сон, ГПрдщсезЫ сактадым», - 119

дейд! акыннын 03i де. Эйтпесе, Шалдын «домбыра безеп, жын куган» жас шагы S3i упт айтып отырган адамдарга yjiri бола алмайды. Шал - мусылман. Ол ушш кудай 6ip, пайгамбар хак; «Лэ иллэЬ илэ-аллай - иманыныз». Куран шын, алланын куд!рет|нде шек жок. «Жаратгы Мэкка менен Мэдинаны, Жараггы иман, дуга, шын дунияны. Мухаммед ушбу журген умметше Жаратты сынамакка бу дунияны. Жаратып он сепз мын гадам erri, EipiciH галым, 6ipiciH надан erri, Жаратып жын-nepiHi от пен нудан, Жаратып топырактан адам етп», — дейд1 акын. Сондыктан 6epi де куданын aMipinae. Б13 - пендем1з; бак- ты, баксыз болуымыз, малды, малсыз болуымыз, жер басу, бас- пауымыз - бэр! алланын колында: кудайсыз курай сынбайды. «Адам басы алланын добы деген, Кайда айдаса сол жакка яомалайды». Алайда казакта муны тусшуип аз. Мейманасы таскан журт TSHipiHi умыткан, кудайды - 6ip, пайгамбарды - хак деп б1лмейдк Ораза устамайды, дэрет алып, бес уакыт намаз окымайды. Эри­ не, мундай жандардын тш мусылман болганмен, д1лi - кэшр. Сондыктан б1рде кымыз imin кызара берт1п жел1г1п отырган журт: «О зб iзлей надан емесс1з, есту1м1зге Караганда с1зд1нсезщ1з к1тап сез1не жакын коршед1, кандай адам бей1шке барады?» — деп сураганда Шал: кураннынайтуы рас болса, бул отыргандар- дан жумакка енер 6ip жан жок деген жауап бередй Сондыктан да акын: «Ж1г1тгер, ораза уста, намаз окы Fарасат майданы бар тергеледи, - деп, шаригат жолын устанбаган жанды о дуниен1н азабы купп турганын ескертед1; KepiciHme, кудай жолымен журген адамга эз1рленген бсй1ш, мэнгш к рахат бар. «Куранда уассамаЬи дастан болар, Biрталай сейлей берген астам болар, Аллага кулшылыгы жаккан кулга Eciri сепз жумак бостан болар». 120

Ал Шалдын e3i бес уак намазын каза ж1бермей, исламдшжщ кагидаларын б ер к устанган адам болса керек. «Кудая, мусылманнын дш1нде кыл.. Шарабын gлiмiннiн. 1шкен такта, Сапарымды айт, жума кушнде кыл, Ташмнен тазиз жаным айыртанда, Иманымды умытгырмай тЫмде кыл, Жиылып халык соныра сап турганда, Мухаммедке уммет болтан елшде кыл!» Бул ту ртыдан алтанда, Шал, шынында да Мухаммедтш уммет1 деген атын актатан жан, сэждадан мандайы кетпеген та­ кыр басты таза мусылманнын нак езк Алайда Шал эстетикасында тэшршж, дш нж алатын орны шамалы-ак- Акыннын тусМ п ндеп жаксылык пен жамандык, рахым мен зулымдык кудай атымен байланыса бермейдь Шал Mopani дши мораль емес, адамгершшк Mopani, сондыктан Шал этикасы теологиялык болып шыкпатан. «Жаксыны алые, жаманды жакын деме, Жаксы атансан б^реудщ хакын жеме, Жаксымын деп момыннын малым жесе, Жаман адам сол болар, макул деме». Бул жерде кудайдын баска салтанына кену туралы ештене де жок. Зулымдыкка жол бермеу, жамандыкты бетке кату эр жаннын парызы дейд1 акын. Жаксылыктын отын маздататын да адам, жамандыктын тутшш быксытатын да адам. Шарапат - жаксыдан, кесапат - жаманнан. Bapi адамга байланысты деп угады Шал. Сондыктан ол ез шытармаларында жаксылык кай- дан шытады, жаксы адам дегешм1з к1мдер, жамандыкнеден туа- ды, жаман адамдар кандай деген мэселетктетррепнде 6ipa3 сэз козгайды. Акыннын осы такырыпка арналтан накыл сездер1н1н 6ipiH келттрел1к. «Карауыл кана дейт1н 6ip катын болады: танертентурады, тунд1кт1 онынан ашады, кет1п бара жатканта кез салып, eTin бара жатканды адал алады. EKiHmi эйел - кыналы бармак дейтж: аз нэрсен1 коптей кылады, коп нэрсеьн келдей кылады. кжмше Kip жуытпайды, асына кылшык турмайды, дуниес1н1н 6epi таза болады, epiHiH бары-жотын б1лг1збейд1; ер eri3, енбекс|з жалтыз деген, осы талайлы ерд!н колына Tyceai. Yminmi - алып атар... жатып imep... бастама е т к керп1лдек, - сор мандай ерге жолыгады...» 121

Акыннын жаксы ж т т , жаман ж т т , жаксы келш, жаман келш туралы жазган шыгармалары да осы мазмундас келедь6 Шал казактын ecKi патриархалдык когамынын, каймагы бузыла бастаган заманында eMip cypni. Ол журттык алты бакан алауыздыгын, аталас рулардын коныс ушж, кыстау ушж, кейде TinTi ежелден келе жаткан ecxi кектж жежмен езара иггей тала- сып кыркысуын Kepai. Сондыктан ол адамнын адамдык касиетшщ 6ip белгю - б1рлжке, ынтымакка умтылушылыкта деп бмгедь Агайын татулыгы —ел ырысы. «Агайынын квп болса, Eipairi онын бек болса, Жамандык жер кез келсе Bip-6ipiHe сеп болса...» «Ша№, сиса, асыл кылыш ердщ керш, Ер ж т т жауга аттанган елдщ корм, Жарасар ep6ip нэрсе ез сашмен, Акку-каз айдын шалкар квлдж корю. Гул-шешек орман ecin желкшдеген, Бшк тау, аскар тебе жердщ керм, Агайын 6ip уакыт жаксы болса, Сонымен табылады елдщ кердп>. YriT, насихаттур1нде жазылган елендер, тазаакыл беру, улп айту тургысынан келетж шумактар акын творчествосында бар- шылык. Олардын кепш ш п, жогарыда кврсетшгендей, жаман не, жаксы не деген меселенж тежрепнде курылган. «Жамандар 63iH-e3i зорга балар, Bip езжен басканы темен санар. Жаксылар агын судай, аскар таудай, Жаймалап кайла жаксы орын алар». Акын жаксылыкты ту етш кетередй мадактайды,дврштейш; жамандыктын барлыктурж жерлейд!, cereai, журтка жирешигп etin керсетуге тырысады. \" Бул сарын жалпы турж халыктары вдебиетшетэн екеншгшайта кеткен жен. Салыстырыныз: «Жсншины бывают четырех родов. Один - наводящая бледностьпорода,другие- оставляющийпресыщениепир,третьи- опорадома, четвертые - хуже всего, чтобы ты ни сказал. Опора своегодома,этота, кото­ рая когда изстепи вдомприходит гость, когда муж еенаохоте,онатого гостя накормит, напоит, уважает и отпустит... Следующая - это наводящая блед­ ность порода...»и т.д. (Книга моегодеда Коркута. М.-Л., 1962,стр. 13) 122

Бул жерде тек Шалга гана емес, 6i3 свз етш еткен Шалкжз, Букар жырауларга, кала берд1, букш квне казак эдебиетше каты- сы бар 6ip мэселенщ бетш ашып алуымыз керек. Y riT-насихат Typiaae келетшесж елен-жырларды менсшбеу, оларга KeMiciTe карау бар. Бос акылгвйсу, кургак дшмарлык деп есептеледк Эдебиетпнадам тэрбиелеу мектеб1 екеш белriai. Куш кеше гана М.Горький: «Мен ез1мде бар жаксылыктын бэр1мен штап- тарга борыштымын», —деген жок па. Жана заманга - жана турпатгы эдебиет, жана aayipre - жана поэзия. Неруда поэзиясы будан 150 жыл бурын жасалса, Гетен1н ол турапы: «Мэнс1з, магынасыз бос дангырак!» —деп айтпай- тындыгына кешл бере кою киын. Сол сиякты коне дэу1р мура- сына да дэл бупнп куннщ едебиетше кояр талап тургысынан карау —парыксыздык болар едн «Куши уакыт итерш, Кекжиектен асырса, Келенке басын узартып Алысты кезден жасырса, Сонда кецшм сырласар Сургылт тарткан бейуакка, Темен карап мукдасар Ой ж1берш эр жакка...» Немесе: «Келдж талай жерге eaai, Kipyre-ак калдык керге енш. Кызыл т1Л1м буынсыз, Сэз1мде жаз бар шыбынсыз, Тындаушымды угымсыз Кылып тэшр1м берген-дЬ. Мундай сездерд1 Абайдан баска казак баласы кун1 буг1нге дейж айта алган емес. Кдркемджтщ зангар шынынан табылатын, сырлы ыргак, эсем уйлес1мд1, терен ой, мун-назды бул туындылар акын аузы- нан «аЬ» легенде шыккан жалын, кас зергер, кас суреткердщ вз кеудесшде туткындап устап тура алуы мумкш емес, калайда жарык дуниеге жол табуга ти1с жан толкынысынын KepiHicTepi. BipaK Абай максаты - iuiiH кыскан дерт-жалынын жариялау емес, «калын eai казагы кайран журтын» ел катарына косу, ез заманынын жолсыздыктарын тузеу. Жамандыкты жазбай та- нып, оган жанымен куйген азамат акын бар ойы - уйкы, та- мак, озса мал багудын тешрепнен узамаган, урлык-карлык, 123

барымта, ру аралык KepicTep жайлаган, уммет, низам езш, теНс кул-кутанга айналган, заманнын куйм л р л т н е кем1лген, та- лаптан да, талпыныстан да махрум калын казакка сезш калай угындыра алар? «...Таба алмадык енге елдЬ>. Тауып кажел де жок. Демек, куресу керек. Эд1пет ушш, ак жол уиин. Келер урпак ушш. Акыннын жалгыз-ак каруы бар ед| - кауырсын калам. Акын манданта шыкты. Эжуалады, мыскылдады, кеKerri; намыстары- на т ай , корлады; ез1мен 6ipre журггы да erlrnin, ексш-ексш жылады; улп шашты, акыл айтгы. Абайдын моралистж, дидак- тикалык сарындагы елендер1 осылай туды. Абай елемдж лири- канын денгешнде жазылган туындылардын, взгеше турпатгы поэмалардын авторы болмаган куннщ ез1нде, тек наданмен, зулыммен алыскан, кешпешн кара казакка насихат айткан елендер1мен-ак казак едебиетшштарихынан курмегп орындар- дын 6ipiH алар ещ . бйткеш акын ез fleyipiHiH, вз ортасынын ллегш орындады, оз замандастарынын санасын жангыртып, оларды каранты капас жалганнан ж ертп , нурлы дуниеге жете- лемек болды. Букар жырау, Шалдардын насихат елендер1де осы icneirec максаттан — бауырластарын жаманшылыктын кесапатынан жиренщрш, бойына жаксынын шапагатын дарытпак ниеттен туды. KyHi 6yriH 6i3re балан, ангал, э л аз кершгенмен бул шы- гармалардын ез кез1нде жастарды тврбиелеуде, тентекл тыюда и гш кл кызымет аткарганы кумэнс1з. Шал - жана типтеп акын; кейш nci казакка мэшЬурболтан, орыс этнографтары мен едебиетнмлерш езшш текпе жырымен таныркаткан Жанак, Арыстанбай сиякты акындардын атасы. *Шеж1рел1 картын болса, Кагазга жазган хатын деген, Карттын ce3i к1тапка жакын деген», - icnerrec жыраулык поэзия улгюнде келелн жолдар Шал твор- чествосында некен-саяк. Жырау поэзиясына сырггай елжтеуден туган, кей1н ecKi дэстурден кол узш кетпеген акындардын суйжл макамы болган такпакты накыл термеге де Шал онша ыкылас коймаган. Шал- дын cyftiKTi ыртаты - ecKi 11 буынды кара елен yjrrici. Кешн Абай тусында аякталган казак эдебиелндеп зор бет- бурыстын кейб1р белгшерш Шал поэзиясынан андауга болады. «Бул кунде кенЫм ауыр коргасыннан, Кеп кылдым xirirriicri мен басымнан. Сауырдан су теплмес боз жорга eaiM Тарлан тартса танбайтын жоргасынан. 124

бткен еске тускенде кулазимын, Ак миктей айрылган ордасынан». Бул —акыннын e3i шнк «мен!» кершген лирикалык поэзия- сынын улг1с1. Мундай жолдарды, мэселен, Букардан ушырата алмаймыз. Шал еск1 сурлеуден шыгып кеткен. Акыннын «Жер турлентт жараттын» деп басталатын таг- дырга налыган еле Hi де осы icnerrec. Жер —желкщцеген бозы- мен, кой - бауырындагы козымен KepiKTi. Тау —жылгалап аккан булагымен, кел - жагалай бпкен курагымен, е и т —бауырын­ дагы лагымен KepiKTi. Тек акын гана жалкы, акын гана жалгыз: онын перзент1 жок. Акын e3iH зар шеккен баласыз аркарга тенейдь Шалдыктагы 6ip шыгармасынан уз1нд1 келт1рей1к. «Дегдар кыз екенсщ 6ip алма мойын, Ужмактан жаратылган жупар койын. Жаркырап Зэулредей eKi кезщ Таранган эр тарапка созып мойын. Оздердщ мен танкалдым жамалына, Акылга толыксыган кэмалына. Асыл гой бага жетпес осындай кыз Эр елдщ аты шыккан тарауына». EcKi угым бойынша «Эйелдщ шашы узын, акылы кыска«. Шалгаде№н ейел заты жеке акындар творчествосында сез бол- маган. Кешпещп рыцарь Актамберд1 де сез ейелге келгенде: «Сынга толса сиягы, Келбел шамнын шырагы», — деп ете шыгады. Ал жогарыдагы шумактар е л а з де болса, кейш Абайлар жасаган аскарга барар жолдагы к1шкене тебеилк, асу- лардьщ 6ipi. Шал казак еленж такырыптык жагынан да байытты. Оган дейш ешюм де: «Кдзакка пайда мынау: малый баксын, Отка жайып, суарып, багып-каксын», - дегсн сиякты, шаруашылыкка, турмыска байланысты жайларды еленге коспаган болатын. Кунделжл ем1рдщ куйбещ, от басы, ошак касыныненпмеЫ баяндалатын б1рл1-жарымды шумактар- дын 03iHiH белгЫ 6ip меж бар. б л ен шыркау бжктен Tycin, OMipMCH коян-колтыкараласты. Алайдадел осы артыкшылыгы 125

- Шал творчествосынын KeMicTiri де. Поэзия тым карабайыо- ланып кетп, не болса сол вленге косылып, бая™ Шалкшз Букао- лар тусындагы керкемджке, ойлылыкка курылган жырлардын ауылы алыстады. н Осы тургыдан алганда, Шал поэзиясы шепшс болып есептеледь BipaK бул - алга карыштай басу уцнн кажет, сокпай ету MyMKiH емес шепшс едк Шал творчествосы ecKi жыраулык поэзиянын куш втк ен д тн щ жаршысы болды. Алайда бул Шалдын женил емес, нзаамтиажннегы.1н-те!нзгергендтнщ , эдебиеттщ жана epicne шыгуынын

Y IIIIH IU IТАРАУ « Толгауы тоцсан к,ызш ты...» А ба й. Акын жэне жырау Ерте-ерте заманда, ешю куйрыгы келте заманда жер бетш мекендеген халыктардын ешкайсысы эн дегеннщ не екенш бшмептп, ален дегеннщ не екенш бшмеггп. 0ленс1з aMip —тул: касиетп еленнщ сарынын ecTin кэрмеген адамзат к ул к ю з, куанышсыз кун Ketuim t Ол кездерде жиын-той деген болмап- ты, ойын-сауык деген болмапты. Журтын 6api тунжырап журед1 екен, журттын 6apiHiH енсесш муз баскан екен, ейткеш кайгы келсе, каза келсе кешлд! серпiлтер сырлы ален ол заманда эл1 адамнын колына тусе коймаган екен. Bip рет кещлш мун шал- ган адам, 6ip per KaciperriH дэмш таткан адам сол мунлы куй1нде, сол Kacipeiri куШнде ем1рден eKcin етед1 екен, ейткеш ол кезде касиетп ален жер бетжен аулакта журген екен. Ол заманда кай- нардан шыкса да, жиепн кагал камкерген киыршык малта тас- ты бойлай акса да булак сылдырамапты, самал жел сокканда то- гай сыбдырламапты, какжиектен кулан иектенш даланьщ эсем таны атканда бозторгайлар шырламапты; букш даланы баскан ал1 тыныштыкты тек гулеген жел гана бузады екен, ейткеш ол заманда куд|ретп ален эл1 какте екен, онын эл1 табигатпен бау- ырласа коймаган кез1 екен. Акыры, кундердщ 6ip куш сырлы ален, сулу ален, касиетп, куд1ретп ален, элде жет1 кат кектщ ен бипнде тура беруден жа- лыгып, кен даланын устже тенкершген как кумбездж аясында сайран салгысы келд1 ме, элде куаныш , суй ш ш т ен ада, кешлдерж Kip баскан сорлы адамзатка жаны ашып, 6ip кайы- рымды типзейж дед1 ме, эйтеу1р a3iHiH ежелп мекенж тастап, элемнж терт бурышын тугел араламак болып canapFa шыгып- ты. в л е к езжш кешл куйже карай кейде жерге жакындап уша- ды, кейде кыран калыктар бшкте, ал кейде Timi жогарыда ша- рыктайды екен. 9л ен жерге жакындап ушканда сол манайды мекендеген елге онын бар сазы, бар сарыны, эш , Kytti, жыры 127

тепе анык есплеш екен де, журт колма-кол кагып алып уйрене кояды екен. 9л ен 6HiripeK ушкан жерлерл! мекендегендер де жырдын мен-магынасын б1ршама угып улгерттл Ал елен TinTi шыркап ушкан жерлерге онын сарыны жетпей, ол жерд! мекен- деген халыктар ен-куйден, жырдан мулле макрум калган екен. 9лен казак даласынын успмен жер бауырлап ел m i дейш, казактардын акындыгынын сыры осында кержедк Бул - казактын квп анызынын 6ipi. Алайда ол халкымыз- дын елен-жырды каншалык кад1рлейтМн керсетед1, керкем- енерге кезкарасынан елее береди Г. Потаниншн сеФмен айтк- анда, бул аныз казактардын акындык енердщ ерекше кушрет- Tiairi, касиеттшш жежндеп TyciHiriH бейнелейди Арабтардын жалан аяк, жалан бас балаларына дей т езше койылган сауалга керкем еленмен жауап бере алатыны жайын- да Арабстаннын шелш кеилп, аптабына кушп, кешпеншлердж шатырында тунеген Еуропа саяхатшыларынын кайсысы болма- сын таныркай баяндайды, б1зд!к казактардын да акындыгы осы дэрежеде деШи Шокан. Бул - жалгыз Шоканнын гана аузынан шыккан сез емес. Казактардын акындыгы, сез енерже ерекше курметпен карайтындыгы, казактын халык едебиеп улплержщ кундылыгы жайындаорыс эдебиетшшер1 мен этнографтары TinTi, еткен гасырдын вз1нде-ак гылыми манызын KyHi 6yriHre дейш жоймаган квптеген саликалы п тр л ер айтгы. «Рухани жагынан алганда казактар бойына улкен кабылет дарыган халыктардын катарына жатады. Олардын едебиел бай- лыгымен де мазмундылыгымен де ерекше квзге тусед1», - дел жазады Д. Клеменц. «Казактар накысты свйлеуш бар енердщ алды дел бшед1, сондыктан олардын поэзиясы дамудын жога- ргы сатысына жеткен», - дейш В. Раддов. Орыс окымыстылары казак поэзиясын оте жогары багалай- ды. «Жасандылыкпен жылтырактыктан ада казак enewiepi езжж жогары керкем дтм ен, сонымен катар, карапайымдыгымен, шыншылдыгымен 6iaui тан калдырады», - дел жазады М. В. Гото- вицкий. «Пек, таза казак поэзиясы — улкен творчестволык куштщжемш1», —дейш А. Е. Алекторов. В.Радлов этап керсеткендей, казак поэзиясынын дамуынын кайнар кез1 —халыктын накысты ce&ieyai бар енердщ алды дел бшелндтнде. «9лен, жыр - казактардынжан cepiri. Жай карапай- ым адамдардын e3i суырып сапып айтуга бежм турады», - дейш П. И. Пашино. «Казактар сез енерже жетж келеш. Бул - журт- тын 6epiHe: окыган адамдарга да, елшл таяк дел бтмейлндерге де, байга да, жарлыга да тен касиет», - дейш А. Брем. Эрине, еленш ерюм ез шамасына орай шыгарады. Жене уйкасы келш киыстырылган сездщ ,6epi саф таза поэзия емес. 128

Сондыктан да жыр кумар журт акындык кабшеп куигп адамда- pFa гана бас иедь Оларды ерекше курметтейд1, кадыр тутады. «Bip кезде арабтар е з ортасынан ш ыккан с е з зергер- лерше кандай курметпен караган болса, казактар да ез акын- дарына сон шал ык кадыр-курметпен карайды; орта гасырлар- да еуропалыктар миннезингерлер мен менестрельдсрге кан- шалык иггипат керсеткен болса, казактар да е з акындарына соншалык ыкылаенлтипат керсетедЬ>, деп жазады М. В. Гото- вицкий. Эрине, сез енерше мундай мен бершген жерде гылым- бшмнщ тем ен дтне карамастан поэзия дамып, бшк ергс жету1 занды кубылыс. Керкеменер мен едебиеттщ даму каркыны когамнын еншрпш куш терЫ н ереЫмен сэйкес келе бермей- TiaairiH К.Маркс этап керсеткен болатын. (К. Маркс и Ф. Эн­ гельс. О литературе. Гос.издат. худ. лит., М., 1958, стр. 43). Ал осы бай, кене поэзияны тудырушылар юмдер? К азак с е з ен ерш щ ек1лдер1 еск1де ездерш щ репер- туарларына жене орындайтын шыгармаларынын сыр-сыпаты- на карай акын, жырау, жыршы, еленш1 деп бел1нген. Сал, cepLnepfli де белгш дережеде осы топка косуга болады. Булар- дын ез1нд1к ерекшел1ктер1 жайында эдебиетш1 галымдарымыз 6ipa3 шюрлер айткан. Bi3 тек акын мен жыраудын творчество- лыктулгасы жене олардын поэзиясындагы езгешел1ктер какын- дагы кейб1р ойларымызды баяндамакпыз. «Ногайлынык ауыр йурт Абдырады, ойланды. Ойланып кенес тапмады. «Аузында отыз rici босаган, Сып аякты, сып 6opiKTi Сыпыра сынды сып жырау Жагын ж1бекмснсн тартгырып, Салтанатка улде менсн булдеш артгырып, Алып келий берП», - деп едй Сып аякты, сып 6opiKTi Сыпыра сынды сып жырау Алып 6ip жетт келпш-ден, Енкейш уйге Kiprim-ден, Кол кусырып тургыш-дан, Турды дагы толгайлы, Толгайды да сарнайды. Сарнайды да жырлайды, Жырласа сансыз ногай корлайды.

Окшне тускен йаксылар, Бу не болды деп Шыдай алмай жылайды, Окшне тусмес жамандар Картайганда казымыр Н ет айтып былшылдайды деп, Журе бара жатып тындайды. «Мен картынмын, картынмын, Не кврмеген картынмын: Бастык та, Бастык, Бастык хан Оны кврген карынмын, Ондан сонгы Кедей хан Оны кврген карынмын, Ондан сонгы Ала хан Оны кврген карынмын, Ондан сонгы Кара хан Оны кврген карынмын, Ондан сонгы кулагы шунак Назар хан Оны кврген карынмын, Он ею тутам ок аткан Ондан сонгы ер Шынгыс Оны да кврген карынмын. Мунарасы кырык кулаш взден султан Жэшбек Оны кврген карынмын...» Академик Э. Маргулан этап керсеткендей, бул жолдар жы- рау бейнесш жэне онын когамдык релж йршама дэл бейнелейдг Ягни жырау вз руластарынын акылшысы, кесемг K eini кврген квне калт айтпайды, сондыктан онын C63i, берген кенеЫ жерде калмайды. 0 з сезшщ кушретш бшген жырау жай акылшы реттнде гана емес, OMipmi рет!нде де свйлейш. Жыраудын хан алдында осыншама ыкпалды болуы - халык арманынан туган жай аныз емес; буган дэлел ретшде арыдагы Шалкшз, Жиембеттерд1 былай койганда, куш кеше еткен Букар- дын G3iHiHАбылай алдында кандай бедел, курметпен пайдалан- ганын еске Tycipy жеткш1кт1. Орта гасырдагы огыз-TypiK эпосы «К1таби двдвм Коркыт- тагы» Коркыт жайында айтылган сездер квне заманда -пл eHepi ек1лдершЫ ел арасында каншалык ыкпалды болгандыгын керсетед1: «Огыз журтынын басына еюталай ic туссе петуаны Коркыт Ата айтатын. Манызды маселелерд1н барлыгы да сонын алды- нан втуге тжс еш. Коркыт Ата берген кенес жерде калмады, онын 130

{' ак дегеш алгыс, кара дегеш каргыс болды». (Книга моего деда Коркута. М .-Л ., 1962, стр. 11) Эрине, мундай беделге Коркыт езшщ дарыны мен даналыгы ! аркасында гана жетед16. Сол сиякты, коне замандагы жыраулар да ез1н1н акыл-парасатынын нетижес1нде атак-абыройга ие бо- лады, жырынын KyaipeTi аркасында гана ез тайпасынын кесем1 I дережесше дешн квтер1лед1. Егер халык «0нер алды - кызыл тгл» деп есептесе, сол т1л внер1н жете м енгерген, аузы н ашса болды кем екейш ен I кумб1рлеп жыр куйыла женелет1н адамнын журт алдында зор беделге ие болуы занды кубылыс. С ез онер1н тек казактар гана емес, казак сиякты кешпеши халыктардын барлыгынын да аса жогары багалап, ез д е р Ы н акын-жырауларына бас иген1н кврем1з. Бул жайында араб эдебиетшщтарихын жазган профес­ сор Ханна аль-Фахури: «Баска журтгын сез1нен repi, акыннын сез1 ет1мд1рек келетш; кейде онын бедел1 мен бил1г1, TinTi, ру кесемшен де артык болатын», —дейд1 (Ханна аль-Фахури. Ис­ тория арабской литературы, т. 1,1959, стр.51-52). Кешпендшер арасында т1л енер1н1н кдщрлшп сондай, сез зергерлер1 кейде шыккан тепне карамастан улкен элеуметпк са- тыга кетершетш болган. Араб классикалык поэзиясынын данк- ты перзенттер1н1нб1р1 Антара (525-615) суйеп кул, тэн1 коныркай тусп екендтне карамастан, енер1н1наркасында ез руынын кесем1 дережесше жеткен1 белгшг Эрине, бул жекелеген жагдай. Эйтпе- се, ез руынын кесем1 кызметш аткарган исламгадейшп араб акын- дарынын кепшнип-ак билеуш1лер тобынан шыгып отырган. 0 з eMipmiaepi алдында улкен бедел1 болган Шалкшз, Жиембет си­ якты жырауларда дала феодалдары тобынан. Алайда олар езшщ хан алдындагы, халык алдындагы курметтне шыккан тепмен емес, Kyaiperri сез1н1н куилмен жеткен. Акылынын, акындык куатынын аркасында ру кесем1 дврежеЫне дей1н кетершген жырау кене жаугерш1л1к заманда сол тайпанын колбасы батыры болуга да тшс ед1. Исламга дей1нп Арабстан акындары кеб1не ез тайпасынын epi кесем1, epi баты­ ры. Араб эдебиет1н1н калыптасу тарихындагы кернект1 тулга- лар Имр-уль-Кайыс (500-540), аль-Мухальхиль (531 ж. елген), Антара ибн-Шаддат аль-Абсилер (525-615) осындай. Сол сияк- 131

ты, патриархалдык-феодалдык когамнын гуддену flayipinae вм1р сурген казак жыраулары Шалкшз, Жиембет, Казтуган, Доспам- беттер де колбасы батырлар. 03iHiH каншалык алуегп батыр ек е н д т жежнде Казтуган: «Булт болган айды ашкан, Мунар болган кунд1 ашкан, Мусылман мен KeyipmiH Арасын erin бузып juttai ашкан Суй1шш улы Казтуган!*, - дейдк Ал Жиембет EciM ханга: «Менщ ер екемд1 кергенсш, Кайратымды бмгенсш*. - деп сейлейдь Шалкшздщ TeMip бите каратып айткан: «Тор бала кусты колга алып, Торы тебел ат мшш, С ент коп жортканмын соныннан», - деген сездер1 тек саятшылыкка гана катысты емес. Ал Доспамбет: «К1рмембес ауыр колга бас болып KyHipeHin кун тубше жортканмын», - деп ашык айтады. 0лер1ндеп толгауында ногайльша талай ба­ тырлар етсе де, солардын бэршен 63iHiH сэн-салтанаты асып, алмамен ат жемдеген1н мактаныш тутады. KefliHipeiae жыраулардын бул функциясынан айрылганын байкаймыз. 03 i батырдан туганмен Букар батыр емес, акылшы би гана. Алайда бойында кайраты бар кез1нде онын да эскери жорыктарга катысып отыргандыгы ангарылады. «Абылай хан жорыкка атганбакшы болса Букарекенд1 ал- дырып, жулдыз онба деп айдын, куннщсэтш сурайды екен. Сэуе Kepin 6epiHi3дейд1 екен. Сары бура к е л т сен1нтуыннын туб1нде турып пален жакка карай шабынды лесе, сол айткан жагына бет алып атганса, шауып, жаншып, алып келед1 екен. Жок, сэры бура келгежмен туыннын тубшде merin, мойынын жерге жабысты- рып жатып алды лесе атганбайды екен», - деп жазады Букар шыгармаларын жинастырган МэшЬур-Жус1п. Букар Абылай керген тустерд1 де жорып отыратын болган. 132

Жырау сезш (жыраушы) Кырым татарлары тек акын деген угымда гана емес, сэуегей, балгер магынасында да колданады екен (В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. СПб, т. IV, ст. 120). Соган Караганда сэуегейиллж, батагейшищж, ягни абыз- дын кейб1р функцияларын аткару ecKi заманда жасаган жырау- лардын 6apiHe ортак касиет болуга тж с. Бул - казактын гана емес, Еуропанын ертеректе жасаган сез OHepi екш дерЫ н де ба- сынан еткен жай. Маселен, кене Англиядагы англо-сакстардын жыраулары скоптар мен глимендср тек акын, жыршы гана бол- маган, олар табигат кубылыстарына суйенш болжал айтады екен, кейде TinTi зМрнп, арбаушы кызметш де аткаратын болган. Алайда жыраудык жыраулыгынын ен басты белrici - акын- дык, ягни аз жанынан влек шыгаргыштык кабшелнщ болуы. Жырау деген атаудын 03iHiH «жыр« сез1нен шыккандыгы кумэн тугызбайды. Жырау сонау кене замандардын вз!нде, ен алдымен, акын репное ганылган сиякты. Махмут Кашгари жырау ce3iH (йырагу) елен шыгарушы, музыкант деп туаншредь (Махмуд Кашгари. Диуани-лугатит-турж. III том, Ташкент, 1963,43-бет). Жырау репертуарынынезгешелжтер! онынкогамдаалатын орнына байланысты. Жырау - ез тайпасынын рухани Tiperi, акылгей аксакалы. Сондыктан да ол албаты сейлемейдк Ол тынышсыз кешпендшер арасында кундел!кт! болып туратын кик!лж!н окигапарга ара- ласпайды, куйю ем!рдщ камы тугызган от басы, ошак касынын, кара казаннын жайы да жырау назарынан тыскары жатады. «Патриарх, акын, epi халык муддесж б!лд1руш! жырау топ алдына ете сирек, аса кажет жагдайларда гана шыгады. Халык кад1р туткан аксакал жыраудан журт толкыган, халык дагдарг- ан, булжшшк шыккан, немесе ел шел не жау келген кездерде гана кенес сурайтын болган. Мундай реггерде жырау журтшы- лыкты абыржымауга шакырып, оларга дем 6epin, icriH немен тынатыны жайлы болжалдар айтып отырган», —деп жазады ака­ демик Э.Маргулан жыраудын когамдык рел1 жвн1нде (А. Маргу- лан. О носителях древнего поэтического искусства казахского народа. - В кн.: М. О, Ауэзову. Сборник статей к его шестиде­ сятилетию. Алма-Ата, 1960, стр. 73). Жыраудын ен суш кл жанры - толгау. Толгау, осы сездщ езжен де кершелндей, толгану, толганыс деген угымды б!лд1ред!. Бул создщ ойга да, сез!мге де катысы бар. Сондыктан да толгау- дьж 03iH ойга курылган толгау, сырга курылган (лирикалык) толгау деп жжтеуге болар eai. 133

Ой толгауларда жырау - ен алдымен философ. Мундай тол- гаулар накыл, такпак, афоризм туршде келедк Атакты жырау- лардын толгауларында кездесетж афористш сездердщ Ke6i ма- кал-мэтелге айналып кеткен. Сонымен 6ipre жырау езшщ за­ мена жайындаты туйгендерш, мораль, этика хакындагы ойларын баяндайды, когамдык мэселелерд1 кетередк Сол сиякты, элем, болмыс, -пршшкте, табигатга болып жататын езгерютер, онын мэн-матынасы жайындагы TyciHiKTepiH де 6maipyi мумкш. Мундай толгаудын yarici peTiaae Шалкшздщ «Шагырмак булт жай тастар...», «Аскар, аскар, аскар тау», «Ор, ор коян, ор коян»..., Букардын «Айналасын жер туткан», «Аксаннан бшк тау болмас», «Ай, заман-ай, заман-ай...», «Ей, айташы, алланы айт!» сиякты туындыларын келт1руге болады. Ал сыр толгаулардагы Heri3ri жуют кэтеретш —сез1м, эмо­ ция. Бул топтагы шытармаларда жалпы жырау поэзиясына тен yriT, насихат, дидактика мулде дерлж ушыраспайды. Жырау ел басына тускен ауыртпалыкка, немесе баскадай белгш 6ip окиталарта 03iHiH реакциясын бщц1редь Мундай толтаулардан жыраудын ез1нд1к «м ет» де бой керсстедь Лирикалыктолтаулардын улrici ретшде Казтуган мен Дос- памбет шытармаларын, Шалкшздщ «Балпан, балпанбаскан кун», Букардын «Kimi кара калмакбулерде» сиякты жырларын атауга болады. Толгаудын бул Typi эпоста кеншен колданылады. Мэсе- лен, «Ер Тартындаты» Тартыннын бел1 мерттп жатканда айта- тын толтауы осындай. Жырау репертуарынан эр турл1 такырыптаты арнау жыр- лар да улкен орын алады. Мундай жырлар эдетте 9Mipuii атына карата айтылады. Онын белгш 6ip ic, эрекетж мадактап костау, иэ датгап наразылык бшйру, немесе белгш 6ip окитата байла- нысты акыл, кенес беру туртысында келедь Кейде мундай шы- тармалар ода туршде болуы да мумкш. Арнау жырлардын ynrici —Шалкшздщ би TeMipre наразы­ лык ретшде айткан «Аспанды булт курсайды« жэне оны хаж са- парынан токтау yrniH айткан «Кара бас куспен шалдырып» де­ ген сездермен басталатын шыгармалары, Жиембетпн EciM хан- та айткан елеHi, Букардын «Абылай орыспен согысам легенде айтканы», Байток, Жанузакодалары, т.б. Б1здщ жырау репертуарындагы шыгармаларды булай жштеу1м1з, эрине, шартгы турде тана. Жаугершшк заманда жырау - жауынгер де болуга тшс ед1 дедш. Бул жайыт жыраулар творчествосында улкен i3 калдыр- ды. Жырау туындылары эдетге epiuui романтизмге, азаматтык пафоска толы келедь Жырау аузынан шыккан жырлар езшщ сырткы формасымен де, iuiKi мазмунымен де кебше-ак уран

icnerrec. Сондыктан да жыраулык поэзия - белгЫ дэрежеде жаугершшк поэзиясы. Жауынгер жыраулар Шалкжз, Доспам- беттуындылары, мше, осындай. 03 i де жорыктарга катынасып отыртан, кейде TinTi батыр, колбасы да болтан жыраулар эскери турмыска катысты сан алу- ан жырлар тутызута uric едк Б1здщ заманымызта жеткен бул та- кырыптаты шытармалар батырдын езше, атына, каруына мадак, немесе жауынгерлерд1 ерлжке, жаудан тайсалмаута шакыртан ер уран, иэ болмаса кайрау бермеген кара канжардай кайтпас ерлерд1 мадактау, каза болтан батырларды жоктау тур1нде келед1. Жауынгер ретшде жорыктарга катысу жырау репертуарын одан ары байытты. Ескщен калган мол мура — каЬармандык жырларды тугызушылар - жыраулар болып есептеледк «Казактын белгш батырлар жырын ен эуел1 Жиен, Шэлгез, Сыпыра жыраулар сынды жыраулар шыгарып таратса керек. Нурпейю Байтанин де, Мурын жырау да ездер1 жырлап берген батырлар жыры алты-жеи атага дейш жыраудан жырау уйрент таралгандыгын жене жел1л1 жырларды акындардан емес, жырау- лардан уй р ен ген дтн айтады», - дейд1 проф. Е. Исмаилов. (Е. Исмаилов. Акындар. Алматы, 1956,44-бет). Б1здш заманымызта жырау атымен жеткен Мурын ез жа- нынан тын такырыпка елен шыгарып айта алмайтын болтан. Ягни Мурын шын мэн1с1нде жай жыршы тана; ал жырау деген атау оган каЬармандык эпосты ете кеп б ш ген дт уш1н бер!лген. Жырау сез1 каракалпак, езбек тшдершде де ушырасады. Б1рак бул термин тек эпикалык жырлар айтушы (ягни жыршы) деген магынада тана колданылады. Бул мэл1меттер жыраулардын еск1де эпостын жасалуында жене калыптасуында улкен кызметаткартандытын керсетед1. Казактын каЬармандык жырларынын, acipece ногайлы цикп1ндег1 жырлардын кене заман тарихи окигаларын б1ршама дал бейнелейт1нд1г1 кепке белг1л1. Эрине, бул жырларды эу бас­ та сол окигапардын Kyaci болтан жыраулар шыгарган. Бажайлап зертгеген адам эпостарымыздан жыраулар i3iHiH табын, кейде TinTi, олардын шытармаларындаты тутас жолдар- дын пайдаланылуын андайды. Кейб1р мысалдар кел-ripe кетей1к. «Кабанбай« жырында сексенн!н ceri3iaaeri Букар жырау ауырып ал успиде жаткан батырдын басына кел1п толтау айтады. «Мын жылкыны суарган Саркылмас кайнар булагым! Кашкан жауды куткармас Белдеуде турган пыратым! Жел жатымда жайылып жаткан саятым! 135

Улы таулмн тасына Суйенетж таяным, Аркамды кунге куйд1рмес Шагырдан алган боягым! Аргыннан айггым жуз Kici, Алшыннан айггым жуз Kici, Уйсшнен айттым жуз Kici, Осы айтылган уш жуздщ Басы ез1м боламын, Кара мойын кагынды Шалатугын лагын!..» Тагы да Букар жылайды. Кайгырып катты жырлайды: «Ак берен деген сауыггын Етеп бар, жен1 жок, Агайынды KiciHiH 0Kneci бар, Keri жок, — Ауру жаткан Кабекен Адам болар Ke6i жок!..» Бул жолдардан Букар макамын, Букардын езше тэн спинн андаймыз. Мурын жыраудан жазылып алынган «Кырымнын кырык батыры« циклшдеп жырлардын 6ipinae жирен каска тулпарга MiHreH, жасы жеткен Сыпыра жырау ногайлынын шшен шык- кан езара кыркысты одан epi ерш1тпей, жауласушы жактарды б т сп р ед ь EKi жакты мэм1леге келт1рер алдында Сыпыранын Мамайга айткан сездерй «Анау турган кырык батыр - Ол Кырымнын баласы, Эр кайссынын сурасан, Мыи KiciaiK шамасы! Бул KiciHiH imiHae Асаннын улы Абат бар! Мандайы жаудан кайтпаган Асылы батыр Тоган бар! Кекшенщ улы Косай бар, Жана epfli айтайын Карга бойлы Кдзтуган, Жет1 атадан epairi Алау батыр жэне бар! Шынтас улы Тврехан, Акжонас улы ер Кенес Bip-6ipiHeH кем емес! 136

Уйжде келмей калулы HopiKTiti улы Шора бар! Межменен ере бар, 9 з кезщмен кере бар: Манлайынын арасы Eki карыс сере бар, Ту сыртынан карасан, MeKipe балык сазанлай, Карсы аллынан карасан, Басы бакыр казандай!» Бул уз1ндш1н Шалкшздщ белгин балладасынын i3iмен жыр- лаганы KepiHin тур. Тек батырларды жеке-жеке мшездеу жаты кемдеу. Онын 6ip ce6e6i — айтылмыш батырлардын ер л тм ен Мамайдын 03iHiHде таныстыгы. Сондыктан Сыпыра кур бопса жасамай, шындыкты айтып, батырлардын аттарын тана атайды. Bi3 келт1рген мысал —жекелеген жатдай емес. «К,ырымнын кырык батыры» циюйндеп жырлардан Шалкжз, Кдзтутан си- якты жыраулар тутызтан керкем TipKec, бейнелердщ талайын ушыратамыз. «Асан Кдйгы, Тотан, Абат» жырында Асан езМ н улы Абатка былайдейдк «Эй, ер Абат, ер Абат, CeaiMfli тында, сен Абат! Тшегенщ айтдесе, Шаттын бойын сурашы, Балка-шоты бшектей, Баттауыгы журектей, Балыгы тайдай тулаган, Бакасы койдай шулаган, Баттауыкты шалгынга Шеккен туйе таптырмас, Баларкалы кол ед!, Кулпрснан куба ден Талайдан калган жер еде..» «Телатыс» жырында Едш жайында мындай сездер айтылады: «Ешлдш бойы ен камыс, Сыргауылдай нэн камыс, Bip жаты ойпан кум ед1, Bip жаты каткыл шым еш, Айдын шалкар кел еде Балдыртаны бжектей, Булд1ргеж журектей, 137

Кымыздыгы куректей, Бакасы койдай шулаган, Балыгы тайдай тулаган, Тасбакасы атандай, Жыланы бар бакандай, Карагай, тал, кайыны, Кеп ед| судын кайыры, Камыш мен когасы, Ну ед! судын сагасы...» Осы келттрмген уз1ндшерде Казтуганнын Едшмен коштасу жырындагы кейб1рсуретгер пайдаланылганын ангару киын емес Мундай кубылысты Батые Казакстан enipiaae туган жыр- лардын б1разынан ушыратамыз. Шалкшз жырауТем1рдщезш елемегежне, атак-дэрежесше, енбепне сай сый керсетпегенше наразылык б и вдрт, былай дейтш: «Аспанды бул куршайды, - Кун жауарга уксайды! Квлдерде кулар шулайды, - Кекшшщен ол айуан Соккы жегенге уксайды! Квп iujiaae 6ip жалгыз Квп мунайып жылайды, Куйбендескен квп жаман Ce3i тигенге уксайды!» «Ер Таргында» бел! MepTirin жатканТаргын езж щ «Булгыр, булгыр, булгыр тау», - деп басталатын толгауында: «Асыл туган Акжушс, Куши булт куршайды, Куши байкай карасам, Кун жауарга уксайды! Айды булт куршайды, Айды байкай карасам, Тун жауарга уксайды! КегширЫ ер1ткен Келдеп кулар шулайды, Шулаганга карасам, Квктен сункар согылганга уксайды!» - дейдь Бул жолдар 6i3 Шалкшзден келт1рген уз1ндшщ внделген, одан ары дамытылган туре Бул евздер дарменаз жарадар кал- пында айдалада калып, enai ел1м кутш жаткан Таргыннын кешл куйш вте дэл бередк Егер Шалкшз аспанды булт басканын, 138

аккуга жырткыштын тускенш езш щ жамандардан корлык кергетмен параллель eTin алса, «Ер Таргында» бул жай батыр- дын ашмшщ хабаршысы icnerrec болып кершедк «Бойды байкай карасам, Кол-аягым кесшп, Аузы-мурным iciHin, Алланын хак буйрыгы Маган таянганга уксайды!» Алайда Шалкшз жырындагы керкемдж адю - психология- лык параллелизм келттршген мысалдан кершетшдей, «Ер Тар­ гында» да жойылмайды. Жыраулардын эпос жасауга катысын агартатын - мундай жекелеген жолдар гана емес; коптеген батырлык жырлардын елен елшем1 жыраулар поэзиясындагыдай болып келедн Жырау —коне патриархалдык-рулыккогамнын перзентт едь Сондыктан к азак ты н рулы к когам ы 63iHiH эу бастагы ерекшелттершен айрыла бастаган кезде жырау да сахнадан ке­ туге тшс болды. Казакстаннын Россияга косылу flayipiwie OMip сурген Букар шын мэшсшде жыраулык поэзиянын ен сонгы кернекп екЫ -тш . X IX гасырдын бас кезшде жасаган Жанузак, Байток жыраулар Ж энпр ханнын акылгей кариясы да, кабыр- галы бш де емес, тек кошаметим некерлерь осы сездщ толык магынасындагы сарай акындары болды. Талантгы екешнктерше карамастан Байток та, Жанузак та коне жыраулык поэзиянын озыктрадицияларынын кебшен айрылып калган едн Булардын шыгармаларынын сыр-сипатынын ез1-ак жыраулык поэзиянын кун1 баткандыгынын айгагы icneTTec. Букар дуниеден кешкен шамадан бастап, казак поэзиясы- нын ен кернекп ек1лдер1 акындар болып алды. Акындардын керкемсез шеберлер1 ретшде кай уакытта KepiHic 6epreHi белпс1з. XV гасырда кагаз бетше туЫршген коне огыз-турж эпосы «К1таби Коркытта» акындар узан деп аталады. «Кобыз алып колына ел бекеши аралап, бек бггкешн адалап, ер бекеш и ма- дактап, ез бнкеши табалап, улан асыр той болса... узан свйлер саралап». (Книга моего деда Коркута. М .-Л . 1962, стр. 12). Не нврсенш болмасын мэн-магынасы онын сырткы Typi - атауында емес, iuiKi мазмунында. Бул тургьшан алсак, узан мен казак угымындагы акыннын езара ешкандай айырмасы жок. Казак акындары да осы «К1таби Коркытгагы» узандар сиякты елден-ел аралап, жиын-тойларда еленайтып журетш болган. 139

Баягы заманда «акындар жузден жуз кешш, кыбладан-кыб- ла кез1п, жайлап, кыстап ел аралап журер eai, улы мерекелер акындарсыз етпеуцй ед1» дейд1 Курмангали Халитулы. Бул жайга орыс галымдары мен саяхатшылары да назар аударган. «Кейб1р казак акындары елден ел аралап, елен айтып, бар SMipiH енер жолына багыштайды», - деп жазады П.И. Пашино. «Арабтардын суырып салма акындары сиякты казак акын­ дары да ел аралап, саяхаттап журен; ауылдан ауыл кезш жыр тегумен болады», - дейд1 М.В. Готовицкий. Кейшп казак акындарынын орта тасырдаты узаннан еш- кандай айырмашылыгы болмауы - акындар институтынын к в н е л тн керсетедк Бул зандыда. блещи тек куШ келгендетана айтатын ру аксакалы, акылгей жырау калын кауымнынтшепн унехп канатагтандыра алмайтын ед1, кешкЫкте, коналкага аял- даган кешпендшщ кумарын кандыру уилн, кундел1кп ошак ба- сында жыр айту ушш коркемсез шеберлержщ тэты 6ip тобы кажет болтандып,! даусыз. Акындар поэзиясы осындай кундел1к- Ti OMipfliH •плепнен туды. Акын репертуарынын ерекшел1ктер1 де осы жайлардын непзшен шыгады. Акын жырлары едетте жырау поэзиясындагыдай накыл, афоризм Typiane келмейдг Бул туртыдан алтанда акын туынды- лары мейлшше карапайым. Алайда акын поэзиясы жырау поэ- зиясына Караганда элдекайда елгезек, сол ce6enTi де акын жыр- ларынын такырыбы сан алуан. 0м1рде кундел1кт1 болып жата- тын окигалар, турмыска, салтка байланысты жайлар, кешл- куй —осынын бэр! акын назарына iaiHyi мумкш. Акындар TinTi жырау ©ленте косуды айып керген «усак-туйек» мэселелерд1 де жыр ете берген. Революциядан бурынгы казак акыны кашан да импровиза­ тор болды. М. Эуезов казактар бегелш аз экспромтпен елен шыгара б т ге н адамдарды гана акын деп таныган дейдь Ал И. Безверхое: «Казактардын тусш тнш е акын дегешм1з —бой- ына ерекше кабылет дарыган, ангарымпаз да тапкыр, табан аузында кез келген такырыпка ©лен шыгара алатын адам», - дейдь 0зш 1н Орынбай, Арыстан сиякты тамаша акындарды 6ijieTiHi туралы айта келш, Арыстаннын акындык ©HepiHe ар- найы токталады. Ырде Арыстан казак даласын ©лшеуге, картага Tycipyre шыккан орыс отрядтарынын 6ipiHe жолбасшы болады. ©3i де сол отрядта кызмет аткарган, Арыстаннын акындык енерше суйсшген И.Безверхое былай деп жазады: «Коналкага аялдаган кездерде отряд бастыгы ермек уинн Арыстанды шакыртып алып, туннщ 6ip уагына дейш ертегшер, 140

хикаялар айткызатын; отряд жолга шыкканда акын елен тиепн агытатын да, езшщ майда коныр дауысымен коне заман, халык басынан еткен ауыртпалыктар мен бакытгы кезендер жайлы жыр­ лар тегетш, Дэу1т, Ыбрайым, Жакып, Жусш пайгамбарлар, ескще откен хандар, батырлар мен билер женшдеп аныздарды толгай- тын... Б1рде Арыстан кепке эйгЫ тамаша эпос «Козы Керпеш — Баян сулуды« жырлады. Тан ата, отряд орнынан кетер1лер- кетершместен басталтан поэманы акын узакжол бойы, журтаял- дамага токтатанта дейш жырлаумен болды. BipaK бес сагат бойы толгасада б т р е алмаган екен, акыры екшил атганыс успнде ерен тэмамдады». (И. Безверхов. Степные уленчи и акыны. - «Особое прибавление к «Акмолинским обл. Ведомостям», 1893, №16). Бул уз1ндщен Арыстаннын, демек Арыстан сиякты кез кел- ген акыннын репертуары женжде де кунды мэл1металамыз: акын тек импровизатор гана емес, халыктын еск1 эдеби мурасын сак- таушы жэнетаратушы. Жыраулар каНармандыкжырлар шыгар- са, акындар лиро-эпикалык жырлар тутызтан. Сыпатына, елендж ерекшел1ктер1не Караганда «Козы Керпеш —Баян суду», «Кыз Ж1бек» сиякты жырларды ен алгаш жырлап таратушы —акын­ дар болтанта уксайды. Егер «Ер Таргын» жене баска батырлар жырындагы сез енер1н1н е к Ы Сыпыра - жырау болса, «Кыз Ж1бектеп» Шеге - акын. Алайда жыраулардынаренадан кету1мен байланысты казак халкынын еск1 поэзиялык мурасынын б1рден-б1рдерл1к аркала- ушысы - акындар болып калды. Осынын нетижес1нде акын ре­ пертуары бурынгыдан елдекайда байыды. Жыршы акыннын репертуары женшде накты TyciHiK алу ушш Казакбай жене Кешелек акындардын Орынбор архив ко- миссиясындаболуы туралы жазылган В.Карлсоннын макаласын- да (В.Карлсон. Народные певцы - киргизы в архивной комис­ сии. —Оренбургский край», 1906, №62) бершген 6ip мшйметп келт1ре кетей1к. Казакбай мен Кешелек акындар мынадай жыр­ ларды бшет1н болган: «Орак-^Мамай», «HepiK», «Кер-углы», «Карасай-Казы», «Кобыланды», «Алпамыс», «Карабек», «Мана- шы», «Элеке», «Кубагул», «Камбар», «Ер Бакы», «Терехан», «Елеусш», «К1лен мен Бер1бай», «Кыз Ж1бек», «Есет—Богем- бай», «Жен1бек», «Телагыс», »Бозж1г1т». Бул т1з1мге орыс кауы- мына бурыннан мел1м жырлар енпзшмеген. Акын поэзиясы мен жырау поэзиясы 1шк1 мазмунымен гана емес, сырткы формаларымен де езара ерекшеленедь Акын поэзиясынынеленкурылысы карапайым. Акын аузы- нан шыккан туындылар едетге, терттармакты шумактан турып, 141

а-а-б-а болып киыскан он 6ip буынды кара влен, немесе 7 -8 буынды, ерк1н уйкасты жыр туршде келий. Жырау поэзиясынын езшдж ерекшелктер! бул мураны жасаган жыраулар заманынын квнел тн ен , онын уснне, сол жыраулар устанган традициянын кен елтн ен туады. Жыраулар каруланган керкемдк вшстершндеш - кене, ecKi TypiKTiK. Жыраулар троптардын сан турш колданады, алайда, булар- дын imiHeH ен коп пайдаланылатыны - параллелизмдер. Эдеби- ет теориясы мамандарынын айтуынша, параллелизмдер - кай халыктын поэзиясында болмасын ушырасатын керкемдк едгстершн ен кенеск Жыраулар психологиялык параллелизмдерд1 ездершщ кенш-куйлерш бшшру уийн, немесе ем1рде кездесепн белгш 6ip кубылыстын M0HiH тусщшру уилн пайдаланады. Мэселен, Шалкшздш: «Жауынды кун1 квп журме - Жар жагасы тайгак-ты! ЖамаНга жакыным деп сыр айтпа - Кундердщ кун1 болганда, Сол жаман ез басына айгак-ты!» - деген жолдарында жетеиз жанга сыр айтудын кажетаз, Timi зиянды ек е н д т н угындыру ушш оган табигатга кездесепн жай - жауынды куш жардын жиепмен журген адамнын тайганап кузга кулайтыны параллель етш п алынады. Шалкшздш жога- рыда келпршген «Аспанды булт курсайды», - деп басталатын шумагынын курылуы да осы icneTTec. Жыраудын: «Жагага жакын конганда, Жайылып сулар алмас па, Жаманга дос болганда Жазымда басын калмас па. Жат туганды вз еткен Жаксынын гумыры аз-ак болмас па!» - деген жолдары да психологиялык параллелизм непз1нде жасал- ган. Мундай мысалдарды кептеп келпруге болады. Ал синтаксиспк параллелизм сирепрек колданылады. Бул: «Жаман туган бар болса, Жаман жолдас квп болса, Жазаны содан керерсш», - (Шалкшз). деген сиякты жасалуы тым карапайым йрдЬ-екш жолдар. 142

бленнщ дыбыстык жагына, ягни аллитерация, ассонанска жене баскы рифма, iuiKi уйкаска ерекше ман 6epinyi - кене турж эдебиетше тан кубылыс. Айтылмыш керкемдк эд1стердщ кай- сысынынболмасын жыраулартворчествосындаты алатын орны ерекше. Жыраулар туындыларында ассонас эдетге a apniHiH кайта- лануы аркылы жасалады. Бул занды да. Жырау поэзиясы кап реттерде ж аугерш ш к поэзиясы, жырау елендершщ рухы — ерл1к, ар уран. Мундай ериил рухты баска дауыстылардан repi а дыбысы эсерл1рек бередь «Арканын куба жонында Арыстан ойнар шарк урып, Атайы epfliHтусында Тулпары турар тарп урып». (Шалкшз). «Аркага карай кешермш, Алашыма уран десермш, Ат куйрытын KecepMiH, Алыста дэурен сурермш!» (Жиембет). Ал аллитерация непзш ен катан дауыссыздар аркылы жа­ салады. «Сокса 6ip жшк сындырган, Кек кояннын кос кулагын тундырган. Кеплд|рдщ жез канатын сындырган Tereypinai болат тем1рдщ TereypiHi езшан». (Шалкшз). «Тал шарбакка мал сактап, Тас калага жан сактап, Таскан екен мына хан». (Жиембет). Кей реттерде аллитерация мен ассонанс кабат колданыла- ды да, езара астасып, еленге ерекше KepiK бередк «Ешлден шыккан сызашык Bi3 кергенде Te6iHrire жетер-жетпес су eai, - Телегейдей сайкалтып, Жаркыраган береид1 143

Тежз етсе Tempi erri! Жагасына кыршын б1ткен тал eni, — Жапырагын жайкалтып, Терек етсе TeHipi eni! Te6inriHiH астынан Ала балта суырысып, TenciHicin келгенле Тен атанын улы едщ, - Дврежешн артык етсе Tempi eni!» (Шапки1з). Бул узждще дауыстылар мен дауыссыздардын элденешеу1 ipiicrejiin алынган. Эйткенмен баскаларынан repi ектем1рек шыгатын дыбыстар - а, е, т. блещи еэгеше керкем, ыргакты етт турган - дыбыстардын терЫ п колданылуы тана емес; бул узждще аллитерациялык непзде жасалтан баскы уйкас та бар: жаркыраган - жагасына - жапырагын; телегейдей - тешз етсе - терек етсе —тебшпшн - TenciHicin - тен атанын. Жырау поэзиясында баскы рифманын колданылуы —вдспкi кубылыс. «TeMip сдi 6MiMi3, Тешз еш-ау халкымыз Теб1рлерге калганда Тенселер сойды ауыр ногай журтыныз». Шалкжзден алынган бул мысалдагы взара уйкасуга THicri: бжм1з - халкымыз - журтыныз - деген свздер, 6api де теуелдж жалгауындатурдемесек, мулле уйкаспайды. Алайда жогарыдагы жолдарды елен peTinae кабылдаймыз, мунын б1рден-б1р ce6e6i онда баскы рифманын болуы. «Тогай, тогай, тогай су, Тогай кондым, вкшбен, Толгамалы ала балта колга алып, Топ бастадым, вкшбен, Тобыршыгы бшк жай сапып, Дуспан аттым, вкшбен, Тогынды сарты нар жепп, Кеш тузед1м, вкшбен, Ту куйрыгы 6ip тутам Тулпар М1кшм, вкшбен, Туган айдай нурланып, Дулыга KimiM, вкшбен!» (Доспамбет).

Terinin турган поэзия. Ал шындыгында, бул жолдарда Ka3ipri туантм 1здеп уйкас атымен жок. BipaK6i3 окыган, иэ тындаган кез1м1зде жырда сол уйкастык бар-жогын ангармай да каламыз. Мунынсыры - баскы уйкастын аса шебер пайдаланылганында. Зады, коне заман жыраулары баскы рифмага срекше мэн бер- ген, Timi оны керкемджтщ влшем1 деп караганга уксайды. Сон- дыктан кейде баскы уйкас пен кашмп уйкас кабат колданылады. «Салп-салпыншак анау уш озен Салуалы мешм ордам конган жер, Жабагылы жас тайлак Жардай атан болган жер, Жатып калган 6ip токты, Жайылып мын кой болган жер. Жарлысы мен байы тен Жабысы мен тайы тен, Жарыменен сайы тен...» (Казтуган). Кейде баскы, аяккы рифмалармен 6ipre iuiKi уйкас та кер- нект1 орын алады. «Кара бас куспен шалдырып, Кек тешздщ устшде KeTepin желкен аштырып, Жук тиешн кемеге, Ниет етпнтэн1рш1нуй1 кебеге! Жук тиесен - кетерсщ, Ниет етсен —жетерс1н, Жетсен - тауап етерсш!» (Шалки1з). Bi3 жогарыда баскы рифмага ерекше мэн 6epLnyi, кейдеTinTi, онынжаланез1н1нгана колданылуы —шыгарманынкенел1пн1н 6earici дед1к. Бул - откшнп кубылыс efli. Сондыктан заман оза келе баскы уйкас бфте-б1рте ыгыстырылып, онын орнын аяккы уйкас алады. Непзп салмакты да сол аткаруга THicTi болады. Бул агымнын XV II гасырда-ак е з шеипмш тапкандыгы квр1нед1: Жиембет, Маргаска жыраулардын толгаулары Teric аяккы уйкас непзшде жасалган. XV III гасырдагы казак поэзия- сынан да осы жайды ангарамыз. «Кулаты тауга кол салып, Садактык огын мол салып, Бетпактын ен 6ip шелшен Тотслеп жур1п жол салып, 10—2831 145

Коллы 6ip бастар ма екем1з! Майданда дабыл кактырып, Ерлердщ жолын аштырып. Атасы баска калмакты Журтынан шауып бостырып, Туйедеп наршасын, Элпештеген ханшасын Атартына MiHriain, Term 6ip олжа кылар ма екем1з!» (Актамберш). Бул жолдар да жыраулык поэзия дэстуршде жазылган. Алайда мунда аяккы уйкаска ерекше мэн бершедк вленнщ ел е н д т н KOTepin турган да осы: кол салып - мол салып - жол салып; кактырып —аштырып - бостырып; наршасын - ханша­ сын - деген уйкастар. Баскы уйкастар ара-тура Букардан да ушырасып калады, эйткенмен Букар жырлары тепе аяккы уйкас непз!нде жасалган. Кене жыраулык поэзиянын ез1нд|к ерекшел1ктершщ 6ipi - елен жолдарында алгашкы сездердщ, кейде тштт сол алгашкы сездердщ баскы буындарынын кайталануы. Бул кайталаулар - толгаудын кулак Kyfti icnerrec. «Аланда алан, алан журт, Агала ордам конган журт...» «Салп-салпыншак анау уш взен Салуалы мешм ордам конган жер...» (Казтуган). «Тогай, тогай, тогай су, Тогай кондым, екжбен...» «Сере, сере, сере кар...» (Доспамбет). «Алп, алп баскан, алп баскан Арабы торым 03iHciH...» «Ор, ор коян, ор коян, Ор коян атлы 6ip коян...» (Шалкшз). Жырау поэзиясынын бул накысы эпоста кешнен колданы- лады. 146

Жырау туындыларындагы тармактар буын саны жагынан алганда кебше б1ркелк1 бола бермей-пш мэл1м. Жэне бул кез- дейсок емес, жырау поэзиясынынез1нд1керекшел1ктерМнб1р1. Алайда бул жайга осы уакытка дейш назар аударылган емес. Бул мэселе казак. елещшн курылысын арнайы зертгеп журген галымдардын назарынан да тыскары калган. Жогарыда 6i3 келт>рген уз1ндшерд1н кай-кайсысын алманыз, буын саны унем1 7-8 немесе 11 болып келш отырмайды. Жэне бул тек жыраулар поэзиясына гана емес, ескщен калган кайар- мандык жырлардын кебш е тэн касиет. (Мунын ce6e6i, жогары- да айтылгандай, батырлар жырын тугызушылар —жыраулар бол- гандыгынан). Мэселен, «Ер Таргыннан» 6ip уз1ши алайык: «Тулпардан туган талаудын (8) Артынан телм1р1п кику таянса, (И) Кара терге боянса, (7) Алдынан найза бойы жар келсе, (Ю) Жабыдайын жалтандап, (7) Жануар тусер жерш карамас! (Ю) Капыда еткен дуние-ай, (8) Аягына айдай тага кактырып. (Н) Ед1лд1н кузг! каткан кекше музында (12) Шауып кетсем тая алмас!» (7) Буынсаныэртурл1:7,8,1 0 ,1 1 ,1 2 . Алайда элен будан аксап турган жок. Кайталап айтайык, жырау поэзиясында тармактардагы буын саны унем1 б1ркелк1 болып отырмауы - кездейсок кубылыс емес. Бул - жырау поэзиясынын imxi мазмунына сэйкес табылган форма. 7-8 буынды, 11 буынды елен турж халыктары поэзиясында ежелден-ак колданылып келе жатыр. Сондыктан бул кубылыс- тын exeyi де кене деп есептеледк Алайда кэне Typix поэзиясын­ да 7 - 8 ,11буынды елендермен 6ipre буын саны эр турл1 тармак- тардан курылган элендер де колданылатын болган. X V гасыр шамасында кагаз бетше TycipiareH (демек будан сонгы жерде ешкандай эзгер1ске ушырамаган) огыз-тур1к эпосы «К1таби К,ор- кытган» кездесет!н жыр текстер1 осындай. «К,анлы кафыр элине дунин гирдунг, (I I) Кара буга гелгунде хурдухаш эйледунг, (13) Каган арслан гелдугинде белинг букаунг - (12) Кара бугра гелдугинде не гечдунг?» (Ц) 147

(Канды Kenip елЫе тунде юрдщ, Кара бука келгенде кылышпен шаптын, Хан арыстан келгенде белж буктт (буктеп жыктын), Кара бура келгенде неге тартындын?!) Алайда бул жолдар елен емес, рифмалы проза сиякты окылады. Сондыктан да кей ретгерде «Кпаби Коркыттагы» про­ за мен поэзиянын шекарасын ажырату киын. Ал жыраулар туындыларында будан взгеше жайга кез бо- ламыз. Буын сандары эр турл1 тармактан куралган туындылар YHeMi, тек кана елен ре-пнде кабылданады. Бул - жыраулар поэ- зиясында ecKi туркщен калган традициянын дамытылгандыгы- нын нэтижес1, жыраулардын вз туындыларына жай уйкасты сез емес, влендеп карагандыгынан. Жалпы, казак поэзиясында тармактарындагы буын саны унем1 11-ден артыкболып бфкалыпта отыратын елендер ушы- распайды. Бул салт 6i3re белriai ескертюштердщ iuiiwie 6ip-eKi жерде тана бузылады. КараКыпшак//Кобыландыда//ненбаред1,//кулыным! (15) 4 43 (11) Сексен асып//такалганда//токсанга, 4 43 (11) Турмастай боп//узшд1 ме//жулыным! 44 43 Адасканын//жолга салдык//бул ногайлы//улынын, (15) 44 43 Аккан булак,//жанган шырак,//жалгаз кунде//курыдын, (15) 4 44 3 Кара Кыпшак //Кобыландыда//нен барefli,//кул ыным! (15) Эдетте 15—16 буынды жырларда тармактын тым узактыгы- нан влендег1 уйкастын ecepi ете ап аз турде сез1лед!. Ал мына жерде бул жай байкалмайды. Онын ce6e6i - ыргактын куш- тш гш е жэне imKi рифманын барлыгынан. Жэне бунактык куры- лым бер1к сакталган. Жогарыдагы мысалда eKiHmi, ymiHmi тармактар 11 буын- нан, 6ipiHmi тертшил, бес1нш1, алтыншы тармактар б1ркелк1 15 буыннан турады. Ягни бул влен жолдарындагы буын сандары эр Typni болганмен, б1рынгайлык, белпл1 6ip жуйе бар. Алайда бул - жыраулар поэзиясында кездесетш жекелеген гана жай. 148

Шумактынбуын саны эртурл1 жолдардан курылуы - сонты fleyip поэзиясындагы едепю кубылыс. Мвселен, Абайдын «Сепз аягы« осындай. BipaK мунда катан зандылык бар: барлык шу- мактар 6ip улпмен: тармактары 5 ,5 , 8 ,5 ,5 , 8 ,8 , 8 буын туршде, уйкасы а-а-б-в-в-б-г-г Typinae келген. Ал жыраулар поэзиясында тармактардын узынды-кыскасы болып келу1нде мундай жуйе жок. Эйткенмен, буын сандары капай езгершжатса да еленш нелендтжненбасты касиетгерш щ 6ipi —ыргак жойылмайлы. 53 (8) Агарып аткан / / танды ай деп, 53 (8) Шолпанды шыккан / / кундей деп, 4 44 3 Май канбакта//агалардын//аты жусап//жатыр деп, (15) 4 43 (И ) А к шандакты / / курып койган / / шатыр деп, ( 10) 34 3 Жазыда / / кеп-ак жорткан / / екем1з, 4 43 (П ) Аргымактын / / таллай мойнын / / тапдырып, (7) (7) 43 Уйде калган / / арудын 43 Ал и ш дтн / / аудырып. (Доспамбет). Y3iHfli KaaiMri 7—8 буынды жыр улпамен бастапган. Алай- да ymiHmi жолдан ары буын саны курт ecin кетед1. ©лен жазу- мен жана айналысып журген жас талапкерд1н кейде буын са- нын осылай арттырып алатыны болады. BipaK ол орташа гана дайындыгы бар карапайым окушынын кез1не де б1рден тусед!, селекет болып кершедй Мундай еленд1 окыганда окушысынын амалсыз Ki6ipTiKTeyiHe, шокактауына тура келедк Ал ж огарыдагы уз1нд1де буы н сандары н ы н 03repyi еленн1н еленд1г1не, алташкы жолдар мен сония жолдардын арасындагы б1рлжке ешкандай нуксан келт1рмеген. Мунын ce6e6i - ритмиканын Heri3ri зандарынын бузылмауынан. 9лендег1 алташкы бунактар жуйел1 турде, 61рынтай бес, не- месе терт буыннан, ал сонгы, уйкаска катысты бунактар тепе 149