Мағауин М. Қобыз сарыны

рияга шыккан макалаларым мен 6irin турган енбепм жежнде баспасвзде аргы, 1965 жылы тунгыш рет niKip айткан арынды акын, бшпр эдебиетнл Калижан ага Бекхожин, мурты жыбыр- лап, жан-жагына айбына карап ол отырды, ежелг1 жыраулар мен улггык уран кетерген Малйс Габдуллин, Габдол Сланов, Гай- нетдин Мусабаев жэне тагы каншама агалар жетп. Журт сый- май Kerri. Мен ыкшам, сергек сейлед1м. Ресми оппоненттер - Элкей ага Маргулан жэне Рахманкул ага Берд1баев жогары ба- галап жатыр, ресми емес сарапшылартагы мадактап жатыр. Bepi жаксы болды. Келденен кеселаз. KeTepiHKi, салмакты, 6ipaK катан. Алдынгы агаларымнын батасы болатын. Bapi де журек толкытарлыктай. BipaK мен ете сак, ж т отырдым. Сонын acepi ме, eKi турл1 к1шкентай кштипан болды, 6ipi —сэл-пэл Kayiirri, eKiHmici —эжептэу1р кулкЫ . Bipinuiici —Элекен мен1 мадактай келе, paciM бойынша, б1рнеше ескертпе жасаган. Ешкайсысын кабыл кармед1м, 6ipaK бас-басына емес, 6ip-eKeyiHe гана жауап кайырсам керек. ©йтпесе болмайды. TapTin бойынша, тым жы- гылып кетпеу керек. Сол тартш бойынша, тым карсы да болмау керек. Мен артыктау KerinniH. Онын iiuiHae, Элекен: «Жырау- дын аты Шалкшз емес, казакта ондай eciM жок, кейб1реулер ай- тып жургендей, Шалгез, TinTi, Шалгез болуы да мумкж»,- деш. Агамыз жыраудын тупнуска басылымдарын окымаган, сондык- тан жанылып тур, б1зден бурын Мурат акын, немесе Муратты жансак кеипрушшер «Шалгез» деген (б1зден кей1н де «Шалгез- ге» жабысып, коймай келедО, мен бул мэселен1 дал осы арада дэйектей кетпек болдым; жыраудын 63i туралы айткан: «Тшенил углы Шалки1з,—Meci Би Тем1рд1н тусында,—Бултка жете жаз- дады бул муй1з», —деген елен жолдарын келт1рд1мде, жана, жа­ уап сез кутш отырганда eKi бет ак кагазга кара пастамен арабша ipi erin, жуандатып, бояулап жазган «Шалки1з» деген eciMHiHexi турл1 жазылуын карсетпм, тупнускаларда арабша танбалануы осыпай дед1м, эрине, отырган журтка эсер етп, ал Элекен унат- пай калды: «Онда «Шалкуйез» деп оку керек»,- дед! кырсыгып, мунысы да дурыс емес, сезден жыгылмау уш1н айтканы, MeHiKi де дурью емес, жазып керсетпей, ауызша айтумен шектелу ке­ рек eai, гумыр бойы архив шанына 6erin келе жаткан аксакалга эл1ппе уйреткендей болдым, мундай алмагайып жагдайда, он отырган KiciHHiH 03i Tepic аунап TyceTiHi болады, эрине, Элкей агам айнымайды, 6ipaK KiM де болса пенде, акпелемесе де абекс1з калгандай. Ек!нш1, ол да арты кайырлы болган кулкЫ жагдай - Белаган мен Бейсекеме катысты. Анада, финиш жолына шык- канда Бейсекем Белаганды библиографияга енпздщ бе деп сура- ган. «Ол KiciHiH мен1н жумысыма каншалык катысы бар?» - дед!м. «Сен тусшбеШп екенс1н, - дед! Бейсекем.- Баягьша са­ 250

ган неге карсы болды, библиографиясы толык емес деп неге ай- тгы - соны да бшмейсш бе? 03iHiH атын таба алмаган сон айт- ты». Белаган, ягни Белпбай Шалабаев агамыздын, алас-купес MiHe3i бар, еишмге зиянсыз, эпещн адам, баска кызыгына коса, студентгердщ курстык, дипломдык жумыстарынан езатын1здеп отырады деп еспгем, б1ракежелп жыраулар туралы, тарих, эпос, фольклор туралы жазган емес. «Bip ютабын, немесе макаласын енпзе сал», - дедг «Бейсеке, журт кермей ме, кулмей ме. Бе- лагана емес, маган кудель TinTi кисыны ж о к »,- дед1м. Сонымен койганбыз. Кеше осы мэселеге кайта оралды. «Сонгы сез1нде ракмет айтасын гой, журтка, сонда жуан ортада, устазым деп, Белаганды да атай сал»,- дед1 Бейсекем. «Калай атаймын,—дед1м м ен,- Не уипн айтамын? Баягы талкылау кез1нде тым курса бей- тарап отырса, немесе Темкен сиякты, кашып келмей калса рак­ мет айтуга болар едь Аналармен т!зе косып, карсы шыкты емес пе?!» «Сен, Мухтар, осы кызыксын, - дед! Бейсекен куйгелек- тене кейш. - Ал, ертен тагы карсы шыгады. Сейлеп ауре бол- майды. Алады да сыза салады. Дауыс бермейдь Сол ма?.. Ракмет айт», - дедь Амал жок, 6ip жагы кулш, 6ip жагы кейш, акыры коспак болдым. Ракмет Ti3iMHiH бел ортасына жазып койдым. Кейш ВАК-ка, ягни Маскеудег1 Жогаргы атгестациялык комис- сияга баратын кужатга алып тастаймын. Мен1н бар кагазым таза болуы керек. Солай деп жубандым. Мумкш мулде атамаспын. BipaK... коргау успнде, ресми оппоненттер1мн!н ез1ме 6ip-exi кун бурын тапсырылган, Heri3i белпл1 сездершщ кез1нде залдагы журтгы ж1т1 шолып отыргам, кенет Белаган... маган жарк е т т карады да, касындагы жасы Kimipcx 6ipeyre Ky6ip erri, ол орны- нан турып, Кенес терагасынын алдында жаткан диссертация кол- жазбаларынын 6ipiH сурап алып... эрине, агама апарып берд1, Бел-аган жарадар бет! жыбыр CTin, калы» томды тура сонгы бет1нен бастап актаруга кештП Эрине, жок. Жогын керд1. Ke3i жалтырап, enceciH TiKTen, сулык отырды. Эуелде TiKciHin ед1м, аздан сон 1штей кулд1м, мумк1н, жымиган да болуым. Enai агам- ды катырам. Оп-онай. Атап етсе болганы, бар мэселе шешыедн Сонымен, сонгы сезге шыктым. Колымда Нз1м. Окып бере сал- са болады. BipaK кагазга карап сейлеу э д е т щ с жок. Ka3ip оки салар ед1м, ол кезде баласын, бала шамшыл келед1, манадан 6epi такылдадык, енд! кунжындап жату орынсыз кер1нед1. Ракмет айтатын адамдар санаулы, ресми оппонентгерден бастайсын, юм колдады, к1м демед1 —6api квн1лде, сайрап тур, тек Белаганды умытып кетпеу керек. ¥мытып кетпеу керек. Y мыткам жок. Айтгым. Тек бвдщ сез б т п , узш1ске шыкканда гана бшд1м. Алдымен дауыс берген Бейсекем журттан бурын шыкты, 6ip турл1 peHimTi, куржандап, кызарактап тур. Мен уипн толкыган- 251

нан шыгар деп, айкара кушактадым. BipaK шалым 6ipTypai сал- кын. «Эй, М ухтар,- дедь—Сен маган ракмет айтуды да умытып кетт1н гой. Белаганнын атын атадын. Маган ракмет те айтпадын гой!..» М1немэселе! Жанаменщбасымда«Белпбай Шалабаев!» «Белпбай Шалабаев!» деген жалгыз-ак eciM турган, капел1мде умытып тастап кетпейш дегем, сейтш турганда мына ез1мд1, меж тура тогыз жыл бойы багып-каккан, аспирантурага алып, бар жолыма батасын, сэулесш TycipreH, соншама камкорлык жаса- ган, мен ушш талай тынышынан айрылып, талай уйкысы белшген, бар жаксыма езшен артык куанган Бейсекемд1 умы­ тып KeTinniH. BipceT мендеанырып калдым. Содансонкултпш. «Бейсеке, адам 03iHiH экесше ракмет айтпайды гой!» Бейсекем жадырайтолкып, меж 03i кушактады. Казак «Сезтапканга колка жок» —дейдг MeHiKi табылган свз емес, акикат шын болатын. Журектен жарып шыккан риясыз свз. Шар салу натижеа ойдагьшай шыкты: макул -жиырма бес, карсы - ушеу. Ягни, максаторындалды деген свз. Рас, мунымен 6iTnemi, 6ip айдан сон Университетпн улкен КенеЫнде бекшм, онда кырыкка тарта юсшен ею дауыс карсы алдым. KiM екенш есептеп шыгару онай ед1,6ipaK кажетз не. Сен ж енат, ол - арам- дыгы imiHe буратылып кала бердк Кешн, заманнан заман еткен- де, Мемлекетпк —Абай атындагы, ен улкен сыйлыкка жеткен- де де уш дауыс карсы болды. KiM екен, анау ма, мынау ма, деп сурасты вуеской агайын. Мен жаксы бтем . Bipi -аспирант кез1мнен 6epi менщ атымды сызып келе жаткан агайын. Сол, калыптаскан, дарменЫз вдет1мен тагы сызган. EKiHmici - сонын 6ipre вскен, 6ipre жеткен жан досы, ymiHmici —тагы да сол, осы ею достын ymiHmi досы —атак та, дэреже де бар, 6ipaK ынсап жукпады, иман дарымады, акыры, 6ip кезде эдебиетпн Tepi са- налган, enai Kipe 6epic eciri де емес, еткеншн бар кокысы копа- рылып уй1лген албарына айналган, сырткы KypeciHae кала берд1. Мен муны каз1р гана ойлап отырмын, эдебиет кешшен какас журтта калган Kiciaep туралы емес, кашан, KiM сызды дегенд1. Ол кезде де елегем жок. Жешмпаз артына жалтактамауы керек. Жагасына жармасканды жер кылып кетп - одан артык не ке­ рек. Мухтар Эуезовтщ Кебеп душпанын бар ма деген сауалга: «Жок, Баба! Душпаным ж ок»,- дейд( гой. Нысан Абызга. Бул свзд1н менш мен «Тазынын ел1м!нен» сон, прозанын улкен белес1не шыккан жиырма тогыз жасымда 6ip-aK уктым. MeHin де душпаным жок екен. K,a3ip де жок. Маган душпандар кеп болуы мумк1н. Ол - баска энпме. Ал сен... жау i3fleyre, душпан тугендеуге муршан келмейш. Улкен муратын бар. © зт е ceHeciH. Шалки1з бабан айткан кешнр баулы ак желкен1н кек тешздщ жал толкынын жарып eTepiHe кумен1н жок, e3iH елеен де, ру- 252

хын - елее емес, каншама шыгармада капысыз коршю тапкан аскак аруагын жасай бермек. Ел —ceHiKi, халык - езщ , урпак - кайта лршген жана 6ip кейшн. Сен неден коркасын, неден камы- гасын. Кудай барда Казак бар, казак барда Сен барсын!.. Сол куж - жырау аталарым туган журтымен жария табыс- кан кун1 мен болашак гумырымнын сулбасын айкын елестегпм. Киын болатынын, ыргын болатынын бицнм. BipaK еуелп улы майдан зор жежске жетюздь Мен жасыгам жок, кажыгам жок, кушейш, куаттанып жэне толык каруланып шыктым. Кешн кажимыз, кансыраймыз, талыгамыз, тушлемЬ, дуниеден баз ке- шугетакаймыз, сол кезде аруак, кудай туткиыл кемекке келедь серпе катеред1, ж1гер!нд1 жанып, кайратына мшесщ, бар кару- ынды сайлап, кайтадан атка конасын. Ат жалында туып, ат жа- лында ес л и , ат жалында елелжм де хак. Жаратушым езше ша- кырган кун1, еткендеп бар iciM орнына келмесе де, кежмей, жыламай атганармын, ейткеж, Турж дуниесшщ ен биж шыны Хан-Тэщршщ басында, нешеме жуз жыл урдайнде Алаштын туын жогары устаган ен айбынды Бабаларыммен жаркын жуздесер1ме кумэжм жок. Акыргы, epi менгипк мурат - осы. Ал сол куж, 6i3aiH ат аламан бэйгеден келген, Шалкжз бен Доспамбетлн мандайы жарылган куж мерейден куаныш басым едп Bi3 де пендем1з. Жэне баламыз. Балалык куаныш та, пенделж тэуба да iuiTe тунган, сырткы KepiHic —кесше шабылган той едь Осьшан exi жыл, eKi ай бурын уйлену тойым еткершген «Алма­ ты» ресторанынын Кек отауы. Ол кезде ресми коргаудан сон бан­ кет жасау - Miидет кана емес, намыс. BipaK кеп акша. Мен мэде- ниет министрлiriHiH репертуар 6oniMiaae кызыметге отырган Эб1шке бардым. Акша керек. 0 6 io i езшщ тжелей бастыгы Кал- тай ага Мухамеджановпен акылдасып, маган тойлык таралгы релнде, советик классика санатындагы 6ip атакты драманы тэрж1магабердк Жумыстан сон, сепз кун отырып, аударып шык­ тым. Шартгагы акшадан азгана табыс салыгын тастап, колыма тазалай жен жуз елу ею сом алдым. Ол деген.,. ол деген - каз!р эрюм эр турл1 айтады, бупнп той есеб1мен накты кунын шыгар- сак, бес-алты мын доллар. Сол акшаны тугелге жуык жумсап, токсан Kicire арнап кел-Kecip дастаркан жасадык. Казактын бет- ке шыгар окымыстылары мен жазушылары, кызыметгес жтттер, араласып журген, катарлас эдебиетцп кауым. Отырыстын 6ip кезежнде меймандарымды аралап, сияпат бииирген ед1м, мен та- нымайтын, Typi-Tyci баска торт-бес адамга коз1м тусл. Мундайда, андып журелн, келдененнен косылып, тойга юрелндер болады. Bip-exeyi сондай юалер сиякты. MeHiH K03iM тускенде жапактап каллы. Мешп, iujciH, ж ес т, ризыгы шыгар, ыкылас б1лд1рд1м. Е н д т eKi-yuieyi л п л мыгым. Элплер. Не айтылар екен, кайда 253

тартар екен деп, кез-кулак, Tipi куэ болып келген. Мен вуелде TiKciHceM де, кеп узамай жадырадым. Булар да iuiciH, жесж. EciiciH. TipiceciH, жетюзсж. Той успнде не айтылмак. К,ошамет, мадак. Еселеп, ecipin айтады. BipaK6ip кызыгы, мен e3iwni канша мактап жатса да, артык кермеупл ед1м. MiHe3 бе, суйекке cinreH эдет пе. Сол мактан суйген калыпта картайдык. Осы кежнде гой деймж, осыган уксас, 6ipaK шагын отырыста элдеб1ратайын меж мактауга сез таба алмай тур, сонда айтканым бар: ipKWMeii мак- тай бер, канша мактасан да, мен межелеген, мен куткен жерге жетюзе алмайсындеп. Иэ, бул -жартылай болса да калжын. «Ба- тамен ер кегередЬ> деген макал. «Жаксынын жаксылытын айт - Нуры тасысын» деген. Алкаган сез де, Hri батада мол болды. Кдли- жан агамнын калай Te6ipeHin сейлегеж еамде. Ныгмет агамнын сулу женгем1з Магышпен иыксуйест, KyaiMcipen, калай отырга- ны кез алдымда. Бейсекемшн журттын кутгыктауын кабылдап, жан-жагына кокилана карап, корбандап, отыра апмаганын калай умытарсын. Агайын-туыс, -плектес дос-жар тугел куанды. Мен ушж гана емес, эдебиет мереж ушж, сол едебиетпн 6ip белшеп 03flepi ушж. Бул кезде TypiK дэу1рждеп ежелп мура жешндеп жумысын дендеген, 6ipaK к ен ш KynTi Мырзатай келжшеп Мериэм eKeyi 6ip кушак гул екелдк «Ешй б!здш де жол ашыла- тын болды», —деп, Мэриэмнж кенШ босаган eni. Шынында да, eKi жыл орайында Мырзатайга да кезек келд1, анау 6ip кезде Бей- секем айткандай, екжил оппонент—мен болдым, сонда гой, кейб!р агайындардын калжынга суйеп, кыжыртып айтканы: «Кенжеба- ев 6ip баласына коргатгы, 6ip баласына колдатгы», - деп. Буган д ей т XV III гасырдын екжил жартысынан гана бастау алатын казак эдебиетжжтарихын он eKi гасырга Kepi merepin, Бейсекен бастаган жана epicii б1ржолабекггкен —осы eKi бала болатын. Ал кежнплер... тиянактайды, терендетедк дэйектешй, жан-жакты камтиды, бул - занды кубьшыс. BipaKекж ш ке карай, содан 6epi отыз жыл етсе де, казак эдебиетжж кене aeyipi тарабында сол бурынгыны кайталаумен гана келем1з. Бейсекеннщ 61зден сон шыккан ушжгш meKipTi Алма Кыраубаеванын кейб1р енбектерж айтпасак, ежелп fleyipfli зерделеу ici мулле токырады деуге бола- ды. Токыраган жок, карсылыктан кажыды. ЦК-нын карсылыгы, КГБ-нын жымыскы icTepi жене жандайшап жарты бастыктардын зорлык-зомбылыгы. Тауан шагылды, жйер таусыдды. Лесе де, таусылмау керек едл кажымау керек едл Бапюм, б1здж бар каукарымыз осыган гана жеткен шыгар. Кажыр-кайрат емес, жуйке, тез!м. Enai, ерюндж заманда, ерте ме, кеш пе, 6epi де ор- нына келер, есу, даму жана арнага тусер, ешкашан токтамас деп ойлаймын. BipaKдэл Ka3ipri сетге белсенш шыккан бшкп, жйерл! жасты жене кермей турмын. Келеа гасыр улеЫ дейм1зде. 254

Хош. IUeH6epiMi3re кайтып оралайык. Ежелп эдебиеттари- хы тарабында елеул1 енбек жасалганы, коргалганы, жаппай кол- дау тапканы турасында «Казак эдебиетт» газетпнде едеMi акпар 6epiaai. Сол кундердю сонын ала, менщ каламгерлж гумырым- дагы аса 6ip елеул1 бетбурыс —ecipece ежелп мура, гылыми зерт- теулершн жарыкка шыгуына непз болган езгер1стш хабары андал- ды. Ол кезде атагы да, айбыны да жок, ешмд1 ештене бтрм ей елу- ден аскан, жазган жалгыз романынын.ез1 каншаматэлкекке ушы- раган, ел еуаз 6ip адам —кейш данкты 1лияс Есенберлин, Казак- стан кесем1 Дшмухамед Конаевтын езжщ алкауымен «Жазушы» баспасынадиректор болмак екен. Ресми кагаздардын кезепн тана кут1п отырса керек. Кешннен белгш болды, бар кайраты iuiiwie булыксып жаткан 1лекен жазу тарабында тана емес, жумыс орай- ында да улкен жоспар жасап отыр екен, сол ойды icxe асыру ушш журеп шайлыкпатан жас ж т тге р керек. 1лекеннщ жан аяспас досы Капан ага Сатыбалдин меш усынады, сыртымнан катгы мак- таса керек. 1лекен екшцл6ip TyciHicTi, -плектес iHici, «Казак эде- биетшш» бас редакторы Ныгмет Габдуллиннен сурайды. Будан артыкешюмд1 таппайсыз дейш. Алдымен Капекен келш байкас- тады, солай да солай, осы 6ipep ай шамасында 1лияс Есенберлин «Жазушы» баспасына директор болып тагайындалады, каз!р бас редактордын орынбасарынын орны бос турган кершей, жалгыз эдебиетбаспасындагы yuiiHiuiдэрежел1 кызымет, 1лекеннщезшщ кенннндегщей Kici табылса, шын мешанде екшил орындагы бас- тык, егер ceHi шакыра калса, тартынба, эз1рше академия, универ­ ситет дегенш кайтесщ, кейш де улгересщ, саган соны айту уилн арнап келш отырмын деш. Будан сон Ныгмет агам мэн-жайды айгактады. Сонымен, тшегешм де осы, таска басылган созден кудыретп ештене жок деп бшем, эз1р болдым. 1лияс ага «Жазу­ шы» баспасына май мерекесше eKi кун калганда кедщ. Мереке- ден сонгы алгашкы жумыс куш мен де баспага ауыстым. Алдын алаайтыпгандай, бас редактордынорынбасары. Ол кездеетеулкен кызымет. Улкен болатыны, «Жазушы» —республикадагы орталык жене жалгыз эдеби баспа. Казактык керкем ce3iHiH бар т е т т сол жерде. Келе сала Kipicin кетпк. Бас редактор - Аманжол Шамке- нов. Жамандыгын кергем жок. Сыйлас болдык. Жаксы акын, шкер азамат. BipaK 1лекенмен б1рден угыскан, муратгас, -плектес жакындыгым бар, онын устше вз1м де eKniaai болсам керек, билжтщ улкеш менщ колыма к в и т . Жана директор 6epri жак- тан тугел етш, ЦК-га ттрелш турган жоспарды кдйтарып алып, алгашкы куж-ак меню колыма устаггы. Екеулеп отырып, бастан- аяк жанадан жасадык. «Кобыз сарыны», мен калай тыпырласам да, eKi жыл бойы 6ip жылжымай койган. Алдагы 1968 жылдын 255

жоспарына iniнее тэуба дегем. LiiHinii. Ж ел баспа табак. Кол- жазбанын уштен 6ip б е л т н кыскартасын деген сез. OfaH да ри- засын. Сол жетеу шын буйырса. Ескипк, кумэщп такырып, ертен ЦК-да сызылып калуы анык екен. «Канша?» - деш 1лекен. Он баспа табак. «Жаз. Он деп жаз!» «Кобыз сарыны» - он баспа та­ бакдеп жаздык. Жалгыз мен гана емес, жолы туйык турган талай жас каламгердщалды ашылды. Осы жылы да, будан кешнп жыл- дардада. Тага каншама игипкл ic аткарылды. Cips, 1лекен- алаш- тын асыл азаматы 1лияс Есенберлин туралы гана емес, ез1мнщ бурынга-сонгы баспагерлж кызымелм турасында, эдеби орта, вткен когамдагы кешу кундер твшрепнде арнайы сейлеу керек шыгар. Бул жолы ез1мнш гылымдагы шыргалан жолым, мен ез1м емес, ежелп муранын жарыкка шыгу тарихы турасында жазуга ниет еткен сон, баска тарапка квп аландамау керек сиякты. Арада оншакты кун отпей, жоспар ЦК-га тусл. Бурын неше рет каралып, екшелген есепл. BipaKмулле жана жоспар. Дирек­ тор жана болган сон, жоспар да жана болады гой депл 1лекен KipniK какпастан. Маган шуйшген екен, кеше гана коргады, жа- налык, сондай да сондай, 03i менщ арнайы шакыруыммен бас- пага келд1 депл. Келе сала ютап шыгара ма лесе, ютап шыгар- маса неменеге келд1 депл. Содан сон сыпайылап, бас редактор- дын орынбасары, 6ip к1табы болмаса, оны KiMсыйлайды, жумы- сын калай аткарады депт1. Конаевтын 03i колдап акелген, Tipeyi кокте турган арынды директордын барлык co3i етед1. Bi3 де oiriK. Б1зден баска тага каншама каламгер. Казак едебиелн1н жана толкын, жана cepniHi. MeHiHколжазбам ауелден a3ip. Услнен тага 6ip карап, баспа сыпатына орай, гылыми сштемелер!н азайтып, эдемшеп кайта бастырып,— бул eKi ортада сырткы безещпру дайын турган,— менен сон коп узамай баспага жеткен Кабдешл редактор тагай- ындап, шартын жасасып, мол KeciMai каламакысын алып, айна- ласы жиырма-отыз кунде eaaipicKe етк1зд1м. Kiran келденен кеселс1з, жаксы жылжып, жана - 1968 жьшдын акпан айынын орта шен1нде жарыкка шыкты. Тан болды, коп макталды, эжептэу1р дабырага айналды, маган абырой, атак экелд1, онын бэр1н айтып, таратып жату кажетаз. Дабыра басылады, мадак есюред!, шын тозбайтын - халыктын рухы, улттык мудде гана. Осы тургыдан алганда, «Кобыз сарыны» казак рухын кайта кетеруд1н, мэнг1л1к улттык муддет айгактаудын тар замандагы езгеше KepiHici болганы Аллага аян. Муны сшюм де тер1ске шыгара алмайды. Ал мен ез1м казак руханиятындагы ултшылдык сарыннын кайта Tipiayi «Кобыз сарынынан» басталады деп бшем. 1998. 256

АЗГAHA ДЭЙЕКТЕМЕ «Кобыз сарыны» - Мухтар Магауиннщ жиырма бес жасын- да темам болтан екен. Алташкы елеул! шытармасы жене калай, канша жазса да, б1регей epi мешц енбеп болып кала бермек. Жазушынын 1991 жылы жарыкка шыккан «Гасырлар бедер1» атты тылыми енбектер жинатында шатын алтысез бар. К1тап баспага тусерде, 1990, наурызда жазылыпты. Толытымен келпреШк. «Эдебиеттабалдырыгын атгар-атгамастан-акметнаддымда ею айрык жол турыпты: 6ipi - керкем проза, 6ipi —едебиетгану екен. Алташкы енпмелер мен алташкы тылыми макалалар 6ip мезплде жазылды. Аяулы устазым профессор Бейсенбай Кенжебаев «Абай жене шытыс едебиеп», «Абай шытармаларынын текстологиясы» деп аталатын балауса енбектер1мд11лтипат, ризашылыкпен окып, бул - «болып турган зертгеуцл» деп баталап, баспасез бел не жол- дама бергеж калай умытылар. Д ш жумсак, д1н1 капы гулама Бей- секем университетпн еюнил курсында гана окитын он сепз жасар балата соншама сешм арткан. BipaK аталмыш енбектер сол кезде баспасез Ti3riHiH устап отырган едебиетшшердщ утым-туашпне уйлес келмедi. Осы шамала алташкы енпмелер1м де газет, журнал редакцияларынан - танымы белек жазушы аталарымыздын алды- нан кайта бастатан. Арада 6ipa3 жыл еткенде бул енпмелердщ кейб1р1 баспасез бел не жол тапты, сонынан кайыра басылды, ба­ ска тищерге аударылды. Ал тырнак алды зертгеулер тозды, жогал- ды, езге TyrLrii ез1м1з умытгык —гылымнын, тылыми сананын даму жолы курдел!рек кер1нед1. Эйтсе де мен жемитатка ен алдымен едебиет тарихшысы реттидетанылдым. Казак хандыгы деу1р1нде - X V -X V III гасыр- ларда жасаган, кепш1л1гш!н аты-жен1, елен-жырлары беймел1м болып келген аркалы акын, дана жырауларга арналтан, 1965 жылы жазылып 6iTin, жекелеген макалалар тур1нде баспасезде жарияланган, 1968 жылы «Кобыз сарыны» деген атпен дербес ютап ретшде басылтан шатын монография тылыми ортада да, халык арасында да жогары батата ие болды. BipaK бул кезде 6i3 керкем прозата б1ржола бет койган ед1к. E_Ki арнаны катар устаута, кен1нен канат жаюга уакыт та, мумк1нд1к те болмады. Керек десеш з, жарияланып жаткан енпмелер мен повестер, TinTi, бйршама куш жумсалып жазыл- ган «Кек мунар» романынын 63i халкымыздын еткен тарихына арналтан курделi туындыларга барар дайындык кана деп санал- ды: «Аласапыраннын» елее!, мурша келмей, кажыр-кайрат жет- пей, ел1 кунге жаза алмай жаткан баска да романдар сулбасы кен1лде турган. 257

Арада каншама заман озган сон, еткенге ой кез1мен карап, алды-артымызды жинактасак, эдебиеггану садасынан б1ржола код уз1п кетпеген екенб1з. F ыдыми дэреже аду ушш емес, одкы- нын орнын тодтыру, квкейдег1 Kefi6ip мэседедерд1 журтшылыкка жетк1зу максатында, уздж-создык бодса да, жекедеген зертгеу- дер, макададар жазыдып жатыпты. Будардын д е т кез1нде бас- пасез бет1нде, эр Typai жинактар курамында жарыкка шыгып- ты. Еши осы дуниелердщ 6apiHiH басын косып, кепшшк адды- на тарту кажет сиякты. Буд кпапка мен калам устатаннан 6epri отыз жыл аукымын- да жазылтан, казак эдебиет1 тарихына катысты енбектер топта- лып отыр. Эрине, кай-кайсысынан да уакыт танбасы, замана бедеpi танылады; тузеп ж1беруге, эндеп, толыктырып, «жаксар- тып» корсетуге болатын тустарын байкамагамыз жок. Б1ракАбай айткандай, «замана - улкен кед, уакыт - соккан жел» бодса, эр заманнын ез кенереа бар, эр уакытгын эз леб1 бар; будан он, жиырма, отыз жыл бурын - белпленген сызыктан сэл-пэл ауыт- ку Kemiprici3 кунэ саналтан тар кезенде жазылтан, iciiH c9Ti, ав- тордынбатымен тана, «жанбыр-жанбырдынарасымен» сыналап эткен толгам, байламдарды одан ары «кушейте» туссек, бул - шындыкка кайшы, эдебиет тарихына киянат ic болар eai. 9p6ip пенде эз заманынын перзент1 десек, кез келген шыгарма да ез кезешнщ жем1с1. Барымызды сол калпында усындык. Элбетге, айтуга мумк1нд1к болматан, кеюректе туйш1п, кокейде булыгып калган ойлар, п1к1рлержокемес-Ti. Халкымыз- дын улттыксанадаты рухани мэдениеттне катысты мундай зерт- теу, толгаулар болашакта кагаз бет1не тусер де. Сонымен катар, 6i3 кез1нде эдеби сынга да б|ршама араласыппыз. Tim i, жазу- шылыкенбек туралы KiTan жазбакболыппыз. Бупнп эдебиеттщ даму багдары, барымыздын батасы, алдагы мурат - каламтасура- нып турган каншама такырып бар. ©Mip жетсе, оны да кере жа- тармыз...» —деп-ri. Каламгерд1н 2002 жылы жузеге аскан он уштомдык шыгар- малар жинагынын керкем прозадан тыс, екшии жарымын бас- таган кезекп, ceri3iHmi том —аталмыш к1таптын кайыра басы- лымы ecerni болатын. Баска гылыми енбектермен катар, «Кобыз сарыны» да ешкандай e3repic, ендеуге туспеген1н керем1з. X V —XVIII гасырларда, ягни Казак Ордасы заманында жа- сатан акын, жыраулардын мулде дерл1к умытылган, кеб1не KOMecKi тарткан, казак-совет эдебиеттану гылымынан мулде аласталтан Ьэмтыйым салынган мурасын жинактау, кайта TipLmy жэне бар байыбын айгактап, жан-жакты зертгеуге Tycipy тари- хы, будан сонгы зобаландар жайы жазушынын «Кия жолдар» («Мен», eKiHmi KiTan) роман-естелтнде KepiHic тапкан. Bip 2S8

сезбен гана кайырсак - кене мура, улт мадениет1, болашак баг- дар ушш курес... Ежелп TypiKдэу1ршен бастау алатын казак эдебиетшж мын жарым жылдыкдайекп тарихын калпына кел-пру маселeciH ал- гаш катерген - профессор Бейсенбай Кенжебаев едк Акыры какезу дауга айналды. Элбетге, TypiKтеки халыктардын 6apiHiH де эдебиет1 TypiK каганаты, TinTi, одан да бурынгы дэу1рлерден бастау алатыны - Одактык, ел алдымен орыс туркологиясында шеинмж тапкан маселе, ерте ме, кеш пе, казакта да мойында- луга ™ ic; мундагы думшелердж ен басты карсы далелi - Алтын Орда aayipiHiH эдебиет1 узшген X V гасыр мен б1здеп, XV III гасырда жасаган Букар жыраудын арасында ештене жок, ягни, тарихи жене дэстурл1 жалгастык туралы да саз болуга т т с емес деген долбар едк Профессор Бейсенбай Кенжебаев 63iHiH университеттщ алгашкы курсынан бастап камкорлыкка алган жас шаюртш ас- пирантурага Tycipefli де, осы X V -X V III гасырлар аралыгын зерт- теуге м1ндетгейд1. «Кия жолдарда» айтылгандай, 6ipiHmi жыл кармаланумен отель Екшин жылдын ортасында элденендей сэуле кершедь будан сонгы жарты жылда бар дерек жиналып бпедь Жазу - аспирантуранынсонгы, ушшил жылында басталыпты —18 казан, 1964, Шал акын. Бес кунде тэмам болады. Будан сон, деректерд1 жинактаган, ой корыткан улкешй-юшш узшстермен жумыс б1ркалыпты жылжи бередь5-маусым, 1965 —диссертация, ягни болашак «Кобыз сарыны» монографиясы тэмам. F ылыми жу- мыстарга тан жалпак Kipicne тарау, жан-жакты дэйек, сштеме- лер1мен косылганда, мэшщкеге басылган 285 бетке тартыпты, мунын сыртында казак тарихы мен мэдениетшщ аргы-берпсш, такырыпка катысты теориялык енбектерд1 тугел камтыган, тура 33 беток эдебиетTi3iMi бар... Жумыс гылыми жетекипшнмакул, ризашылыгынан сон, 11-казан кун! кафедрада талкыга туседь Бес жыл университет, уш жыл аспирантура - коз алдарында аскен жас балага, казак эдебиетшщ буган дей!н 6enrici3 болып келген, тутас 6ip aayipiH айгактаган зердел1 енбек усынып отыр- ган жас галымга аксакал, карасакал агалары - буюл казак эдебиет1 кафедрасы тарпа бас салыпты. Ие... бул туралы да «Кия жолдарда» жазылган. KiTan жайына кешсек, арада уш апта толмай, талайын алыс- тан таныган F абит Муареповтын жебелеу!мен «Казак адебиетЬ» газетше сын бел1мшщ менгеруипа дэрежес(нде кызметке ор- напаскан жас ж т т диссертациянын гылыми аппаратын жешл- детш, «Жазушы» баспасына «Кобыз сарыны» деген атпен алгаш­ кы ютабын усынады. Колжазба алдагы 1966 жылдын такырып- 259

тык жоспарына ипнбейдь Keneci - 1967 жылдын жоспарынада сыймай калады. Emtiri умгг - 1968 жылда... Бул ею ортада каншама бейнетген сон диссертация да кор- галады - наурыз, 1967. Ол кезде диссертациянын коргалуы - кажетг1 тылыми атак кана емес, айтылмыш такырып та ресми турде, саяси тургыда бекий, шататы, к1лтипаны жок, руксат де­ ген соз. Баска руксаггар да рет!мен кел1п жаткан, Енбек тугелге жуык, тугел болмаса да, непзп бел1г1, басты тургыларымен жа- рияга шыккан - он бес макала. Эйтсе де, ютаптын жолы жабык ед1 - ескш кп такырып, адебиеттарихы... Акыры, онында сет1 тусед1. 1967, кекек айынын сонгы кундер1нде «Жазушы» баспа- сына 1лияс Есенберлин директор болып келед1. Арада апта отпей, Мухтар Матауин де баспанын орынбасар бас редакторы кызмет1не шакырылады. Будан сонгысы онай болыпты. Дайын турган колжазба арын- ды жана директордын алкауымен алдагы жылдын такырыптык жоспарына енпзшеш, кеп узамай, еншрюкеоз1рлен1п, кыркуйекте тер1мге тусеш; жана жылдын еюнци айында басылып шыгааы. «Кобыз сарынынын» жарыкка шыгуы казак руханиятында- гы кемеск1н1 айкындаган, тын серпшске, жана opicTepre жол ашкан ерекше окига болды. К1тап казак зиялылары тарапынан (Б. Кенжебаев, Э . Маргулан, С. Муканов, К. Бекхожин, F. Сла- нов, М. F абдуллин, Р. Берд1баев, Б. Ыскаков, т.б.) мейлшше кол- дау тапты, агымдагы баспасозде жогары багаланды. Москвалык «Литературная газета» мен «Дружба народов», «Вопросы лите­ ратуры» журналдары унамды бага беред1. Ал Американын белгш советтанушы галымы Эдвард Оллуорт «The Nationality Question in Soviet Central Asia* — « С о в е т к Орталык Азиядагы улттар мэселеЫ» деген ютабында (Нью-Йорк, Вашингтон, Лондон, 1973, 127-бет) «казактынжас галымы Мухтар Магауин кепшипп жал- пы журтшылыкка гана емес, осы саладагы мамандардын езше беймашм болып келген он ею акын, жыраудын мурасын зерт- теп, айгактады», сейтю, сарапшылардын багалауынша, казак эдебиет!н1нтарихын жана беггермен толыктырып, оны уш гасыр- га терендетп деп жазады. «Кобыз сарыны» 1970 жылы орыс тш не аударылды (П.Ко­ сенко, «Жазушы» баспасы). Алгашкы басылымнан сон, арада ширек гасы рга такау уакы т еткен де «Касырлар бедер1» б1ртомдыгынын курамында ек1нш1 кайыра жарияланды. 1992 жылы «Казак хандыгы floyipiaaeri эдебиет» атауымен, жогаргы оку орындары студенттер1не арналган окулык релнде уш1нш1 марте басылды. «Кобыз сарынынын» isiH ала, ондагы ежелп акын-жырау- лар мурасы жинакталган «Алдаспан» антологиясы баспага дай- 260

ындалган ед|. 1970 жылы жарыкка шыкты. Ютап журт алдына жет1п, жана тарай бастаган кезде Казахстан Компартиясы Ор- талык Комитетшш (С. Имашев, М. Есенэлиев) шугыл нускауы бойынша туткынга алынып, кеп узамай бар тиражы жиналып, пышакка ж1бер1лед1. «Алдаспаннын» кузелген, кыскарган жана нускасы келеЫ, 1971 жылы кайыра басылады. Арада б1рталай заман озганда бул кггап «Бес гасыр жырлайды» (1984,1989), «Ай, заман-ай, заман-ай» (1991) жинактарына уласты. 1993 жылы «Казак хандыгы fleyipiaaeri эдебиет, хрестоматия» атауын жа- мылып, толыгымен кайыра басылды. 1978 жылы Ленинградта орыс тш нде шыккан «Поэты Казахстана» атгы алты гасырлык антологиянын бастапкы, ен субел1 б е л т де сол «Алдаспанды» кайталайды. «Кобыз сарыны» 2002 жылы, он уш томдык шыгармалар жи- нагынын курамында, терт1нш1 марте басылган ед1. Элбетте, бул кезде заман езгерген, дуние кещген, ой-п1к1ргетусау жок. Алай- да жазушы жана басылымга ешкандай андеу, устеме жасамады, Эрине, кез1нде айтылмай калган сез, кыстыгып калган ninip б1рталай болса керек. Алайда, жазушы жана сез —еткенге тузе- ту ретзиде емес, ез алдына жеке лепес тур1нде айтылуы кажет деп есептейд1 (мунын б1рден-б1р мысалы — 1993 жылы Букар жырау туралы жазылган «¥лт ураншысы» атгы шагын макала). Тек б1р-ак жерде, кез1нде казакша нускага етпей калган, эту1 мумк1н емес, алайда орысша аудармасына косылган 6ip сейлем («Анализ стилистики одного из совершеннейших творений ка­ захского эпоса «Едыге» показывает, что создателем его, по всей вероятности, был Шалкииз - настолько близка эта героическая поэма к стилистике жырау». - Кобыз и копье, Алма-Ата, 1970, стр.55.) калпына келт1ршд1. Он уш томдыктан сонгы жерде «Кобыз сарыны» 2003 жылы «Мектеп» баспасынан, улгЫ «Жет1нш1 сез» сериясы бойынша, всем керкемдел1п, катарынан кос ютап болып, тупнуска жене орысша аударма Typinae кайыра басылды. Енд! «Атамура» бас- пасында осымен алтыншы марте жарыкка шыгып отыр. «Кобыз сарыны», ондагы едеби мурага катысты каншама жаналык, сол заман ушш мулде тосын тарихи кезкарас пен взге- ше ултгык сана, енбектщ ез тусындагы ой-танымга эсер-ыкпа- лы, 6yriHri кунге жалгаскан улг1-внегес1 ез кезепнде болашакта каншама соны зерттеуге уйткы болары кумвнс1з. Eaire МАГАУИН

М АЗМ У НЫ Э у ел п св з.................................................................................................5 Кобыз сарыны.................................................................. 15 Kipicne.............................................................. ;................................. . 15 BipiHiui тарау 22 Кдзтуган жырау ........................................................................... 25 Асан Кайг ы ........................................... 29 Доспамбет жырау .................................... ........ ...................... 43 Шалкжз жырау.................................... 47 Жиембет ж ырау.................................................................. .6 6 Маргаска жырау .......................................... 71 E K iH iu i т а р а у ..................................................... .........................73 Актамбсрл! жырау 74 Тепкара акы н................................................................................. 79 Умбетей жырау..............................................................................83 Букар ж ырау.............................................. — ............................. 88 Кетеш ак ы н ...................................................................... 106 Шал акын ............................................... ПО Y u jiH iu i т а р а у ............................................................................ 127 Акын жене жырау....................................................- .............. 127 F асырлардан кектей еткен 151 Корытынлы ............................................................ 158 Кыскаша керсеткни.................. '60 Баба жырдын бастауы 167 Eaire Магаунн Азгана двйектеме 257

Мухтар Магауин КОБЫЗ САРЫНЫ ( на казахском языке) Бас редакторы д . ГИрманов Редакторы А .Д эдебаев Керкемдеуил редакторы Е. Тумабеков Техникалык редакторы О. Рысалиева Компьютерде беттеген Л. Макарова Корректоры У. Бахова

S^ V 'O O ИБ021 Tepyrc 25.12.2005 6epiMi. Басуга 16.01.2006 кол койылды. nimiMi 84x108'/,,. Офсстпк катаз. Шартты баспа табагы 13.86. HceirriKбаспатабаты 15,68. Таралымы 3000дана. Тапсырыс №2831. «Атамура» баспасы, 050000,Алматы каласы, Абылай хандангылы, 75. Казакстан Рсспубликасы «Атамура» корпорацнясынын Полиграфия комбинаты, 050002, М. Макатасв кошсй, 41.