Мағауин М. Қобыз сарыны

уш буыннан турады; iiuKi - аралык бунактар тугелдей терт буыннан куралган. Мше осынын нэтижеЫнде алгашкы жол- дар мен сонгы жолдардын арасында козге б1рден шнетшдей алшактык байкалмайды. Тармактагы буын санынын бузылуында, жогарыда айтка- нымыздай, б ел гш 6ip жуйе жок. ©ленде узынды-кыскалы жол­ дардын араласып отыруына сан килы мысалдар кел-пруге бола- ды. Тармактары 7 - 8 буын жежмен келе жаткан жыр кенет 10, 11 немесе 12 буынга каргып, 6ipaK келер жолда-ак бурынгы са- басына кайта Tycyi мумк1н. Немесе, осындай узын тармактар- дьщ 6ipHemeyi кабатгасуы ыктимал, кейде TinTi буын сандары- нын алмасуы аггамалы турде келу1 де мумкж. «Аргымактын баласы (7) Жаздын алты ай жорытсан, (7) Еш вкпеЫ кабынбас, (7) Асыл туран батыр ер (7) Токсанга жасы жетпей карымас! (10) Tenipi ©3i бермесе, (7) Менменсш журген ер ж1пт (8) Юсщентартыпалыпжарымас!» ( 10) (Шалки1з). «Тем1р ед1 би1м!з, Теж з ед1 халкымыз, Теб1рлерге калганда Тенселер сойды ауыр ногай журтыныз! Сокса 6ip жш1к сындырган, Кек кояннын кос кулагын тундырган, Квг1лд1рд1н жез канатын сындырган, Tereypinai болаттем1рдщ TereypiHi вз1нс1н!» (Шалки1з). «Жапалак ушпас жасыл тау, Жаксылардын вз1 елее де ce3i сау. Ойлап турсам жаманнын Жаландаган ез басына -пл1 жау. Дуб1р, дуб1р шу кврген Тулкш ек тулк1н жетер басына-ай, Тулкщей куйрыктастаган Жаман фигылын жетер басына-ай!» (Шалкшз). 150

Мундай реттерде ыргакка улкен мэн берш п, басы озып турган тармактар ерекше екшнмен айтылады. Жалпы, жырау- лар поэзиясындагы екпшнщ алатын орны ерекше. вленш узынды-кыскалы тармактарга куру жене екпшге мен беру - жырау поэзиясынын iuiKi мазмунынын кажетгершен ту- ган. Жырау туындыларындагы ер рух, зор пафосты беруде таза 7-8 буыннан немесе 11 буыннан курылган елендертарлык керсе- тередк Тэкаппар, ер, жауынгер жырау Ш&пкшзщц би TeMipre айт- кан толгауларынын куип онын мазмуны мен формасынын 6ipairiwie. Егер басынан аягына дейш 7-8 буынга Tycipiace бул жырлар езшщ касиет!н1нб1разынан айрылган болар едк С ей тт, елендеп тармактардын буын санынын ер турги eruiin жасалуы - жырау поэзиясына ерекше ен, едеMi накыс, езгеше KepiK бередь Сондыктан да бул - жырау арсеналындагы ен бас- ты карулардынб1рг Сонымен, жыраулар колданатын керкемд1к едштердщ езгеш ел т олар жасаган заманнын к ен ел т н щ , олар устанган дестурдщ к ен ел т н щ xceMici дейм1з. Bip сезбен айтканда, жы­ раулар поэзиясынын ерекшелжтер1 осы поэзияны тугызган за- ман кейшмен байланысты. Гасырлардан кектей еткен Халкымыздын ecKi едеби мураларыб5зд!нзаманымызга калай жетп деген сауал койылса, едетте: ауыздан-ауызга кешш, 6ip урпактан екшпл урпакжатгап сакталды деген жауап бершедг Ал сонда мураалгашкы калпын каншалыксактайды, жана урпакезте жеткен туындыга каншалык 03repicrep енпзеш, несш умытып, ез жанынан нендей коспалар косады - бул мэселенщ бе-ri кунпрт. Bip кезде фольклористикамызда шыгарушы мен жетюзуам- HiH(сказительдщ) орнын шатыстыру болды, муранын сакталу- ындагы жетюзушшщ рел! Tepic багаланды. Эрине, epTeriHiHаты epTeri, epTerimi калауынша ез жанынан косып та, «жендеп» те айта бередк Ал поэзиялык туындыларга келгенде eHriMe мулде баскаша. Кене грек эпосын зерттеген профессор А. Ф . Лосев: «EcKi жырлар кагаз бетше туЫр1лмей-ак елденеше гасыр бойы 63iHin epi мен нерш, еу бастагы калпын сактай алды: бул - кене мураны урпактан- урпакка жетюзудеп калыптаскан салттын жемга», - деген корытындыга келедк (А. Ф . Лосев. Го­ мер. М., 1960, стр.69). Бул сез тек «Илиада», «Одиссеяларга» гана катысты емес, бул - кай халыктынболмасын эпикалыкдэстуршетен зандылык. IS1

Кене TypiK эдебиепнде традициянын 6epiK сакталатынды- гын акад. Е. Д. Бертельс этап керсеткен болатын. TypiK, монгол халыктарынын ecKi аныздары (Шынгыс хан жонждеп, т.т.) кейб1р жекелеген реттерде болмаса кебже-ак тарихи окигаларды б!ршама дел бейнеленш. ©ткен гасырда ногай фольклорын зерггеген Н. Семенов: «Ногай эпосында белгйн тарихи окигалар eui6ip коспасыз, сон- шалык дэлджпен, epi нактылыкпен бершген», —дейдй Бул — казак, ногай халыктарына ортак эпикалык туындылар жайлы айтылган сез. Казак эпосын арнайы зерггеген галымдар да дел осындай пшрлер калдырган. Меселен, А. Е. Алекторов: «Казактардын аныздары мен жырларында сонау ©Mip-TeMip заманында еткен белriai тарихи окигалардын 03i адам тан каларлыктай делдкпен бейнеленген», - деЩц («Астраханский вестник», 1893, №1222). Бул жайга Шокан да назар аударган: «Суырып салма акын- дардын зерделшп аркасында барлык кене жырлар, - тш нщ ескш п не, жана урпакка тусжжшз сездердж молынан ушыра- суына, —кешпкерлер1 жайлы айтылатын тарихидеректерге Кара­ ганда булардын кепш ш п сонау Алтын Орда заманында туган, - 6i3re бурмаланбаган, бузылмаган калпында жетп. Кене аныз- дар мен хикаялардын саф таза куйжде сакталуы тан каларлык жай, ал осы улгшердж, ecipece эпикалык шыгармалардын сака- ранын езара шалгай merrepinae де б1рдей жырланатыны, салыс- тыра келгенде булардын 6ip нускасынан ек1нш1 нускасынын ешкандай айырмашылыгы болмауы Timi гажайып кубылыс. Кан- ша танкаларлык боп кершгежмен де бул — куменс1з фактй>. (Ч. Валиханов. Собрание сочинений в пяти томах. T.I, А„ 1961, стр.391). Мунын 6api, эрине, жазылмаган зан —6epiK дастурд!н купи. Эйтсе де, эпос сиякты келемд1 жанрда белил! 6ip шыгар- манын нег1зг1 жел1с1 сакталганмен, imTeft езгерктер ушырасып отыруы мумк1н. Ал кыска елен-жырларда, жекелеген акындардын творче- ствосында будан езгешерск жайга ксз боламыз. Зертгеуш1лер Букар жырау шыгармапарынын е з ж т алга- шкы калпын езгертпей сакталгандыгына кумэн келт!рмейд1. Онындэлел1 - Букар толгауларынын Казакстаннын эртарапы- нан жазылып алынган нускаларында айырмашылыктардын бол­ мауы. Бул жалплз Букар шыгармаларынаганатен кубылыс емес. Букардын замандасы Умбетей жыраудын Бегембай eaiMiH Абылайга ест1рткен жырынын eKi жазбасы бар. Bipi - Маясар Жапаковтан алынган, ек1нш1с1н Мусылманкул Жиреншин тап- сырган. Осы eKi жазбанын арасында ешкандай айырмашылык жок е к е н д т KepiHeai. 152

Шалкшз жыраудын би TeMipre айткан толгаулары Казак- станнын ер тарапынан алынган б1рнеше жазбада жетп. Тан каларлык нерсе, осы эр жерлен жазылып алынып, эр жердс ба- сылган нускаларда т е к с т айырмашылыктар мулде жокдерлж. Тек кейб1реулер1нде жекелеген ж олдардынтуст калуы ушыра- сады. Эрине, бул - умытылудын нэтижесшде туган кшэрат. Казтуган, Доспамбет шыгармалары женшде де осыны ай- туга болады. Бул кубылыстын мэн-магынасын толык epi жан-жакты тусшу ymiH казак жэне ногай эдебиетгершщ улплерщ салыс- тырып керейж. Казак, ногай халыктарын кураган рулардын этникалык курамы 6ip болгандыгы, б1здщ эдебиеттер1м1здш туп тамыры ортак е к е н д т , т.т. жогарыда, I тарауда айтылады. X V —XV I гасырларда eKi халык аралас-куралас кеипп журд1. TinTi тутас ру, тайпалардын 6yriH Ногай Ордасынын курамында отырса, ертен^нде-ак казак хандыгында журген!н кереиш. Алайда бул жай узакка созылмады. XVI гасырдын аяк кез1нде Жонгар калмактарынын 6ip бел1п казактар 6ip жактан, шыгыс монголдардын Алтын-ханы 6ip жак- тан кысымга алган сон Ci6ipre карай ауады. X V II гасырдын ал- гашкы жылдары кушт! казак хандыгы оларды катгы кыргынга ушыратып, солтуст1кке карай ыгыстыра тусед1. Кдлмактар Казак Ордасынан коргауды OTiHin, 1607 жылы орыс ук1мет1не бодан- дыкка втед! де, Онтуст1к-Шыгыс Ci6ipfli мекендемек болады. Алайда бул жер оларга жайлы коныс бола алмайды; сырт душпандардын жэне мал багатын жерлердщ, балык аулайтын сулардын жетк1л!кс!зд1п оларды Ойрат одагынан б1ржола бел!н1п шыгып, батыска карай жэнк!ле аууга мэжбур етед!. Калмактар Жемге 1608 жылы жетедй 1613жылыЖайыктан этед1. Бул кезде Ногай Ордасы Ед1л мен Жайык бойын жэне олардын арасындагы далалыктарды мекендейт1н. Сондыктан калмактар мен ногайлар м1ндетт1 турде соктыгысуга raicTi едй Алайда бул кезде Ногай Ордасы езара кыркыстын нэти- жесшде эбден элс1реп, 1штей mipin, азгындап 61ткен-тш. Бу- рынгы 6ipaiK бузылып, ногай улыстары эркайсысы ез безм ен эр жерде кеипп журген болатын. Енд1 б1рталай рулар казак хан- дыгына ет1п кеткен. Сондыктан ногайлар калмактарга айтар- лыктай карсылык керсете алмайды. Алгашкы кактыгыста-ак жен1л1с тауып, бет-бет1мен босып кетед1. Калмактар ногайлар- га 1613, 1628, 1634, 1643 жылдары ауыр соккылар беред1. Но- гайлардын аруагы кашканы соншалык, TinTi калмак келе жа- тыр деген дабыл ecTice болды алды-артына карамай дурк1рей женелет1н жагдайга жетед1. 153

Ногайлар ата конысын тастап батыска карай ыгысады. 30-жылдардын басынла олар Ед1л мен Доннын аралыгындагыда- лалыктарда мекендейдь Ал 1634 жылы Доннан да етш кетед1. Эйткенмен ногайлардын кейб1р улыстары кайтып оралып, 6ipa3 уакыт Едмдщ теменп агысынын бойында, Астрахань манында журедь Алайда 1843 жылгы жана женЫстен сон ногайлардын непзп тобы атамекеншен б1ржола ауады. Будан кейжп уакытга олардын Кубань жакта, Азов, Кырымнын манында кешш журген1н кврем1з. Ал Ед1л мен Жайыктын арасына калмактар орныгады. Сейтш ногайлар мен казактардын арасындагы каты- нас мулде узигеш, вркайсысынын тагдыры вр турл1болып кетеш... Эрине, осы кезден бастап вр халыктын эдебиетт езжше да- миды. Ескщен - коныс 6ip, максат, мудде 6ip, Tiirri ттл б1рдей болган кезден калган квне вдеби улплерд1 врк1м вз бет!мен сак- тайды. Сондыктан будан сонгы уакытга взара эсер, ауысу тура- лы свз болуы да мумк1н емес. Е к1 халыкка ортак муралардын 250 жылдан сон жазылып алынган нускаларын салыстыру тек казак вдебиет1н1н тарихына гана емес, жалпы вдеби проиеске катысты б1рталай аса манызды корытындылар жасауга нег1з беред!. Мунын ен бастысы - муранын сактапуына байланысты. EcKi казак вдебиетпндебелm i вдеби ескертюштер 6ip урпактан eKiHmi урпакка мумк1нд1пншеe3repicci3, дел, алгашкы калпында бершш отыргандыгын ангарамыз. «Бала, бала, бала дел, Тунде шошып оянган, Тун уйкысын терт белш, Тунде 6ecix таяган...» Ka3ip мектеп окулыктарынан туспейттн, врк1мге-ак жасы- нан таныс осы халык влен1н «TypKi тайпалары эдебиеттн1н нуска- ларынан» ушыратгык. Оны В. Радлов... Кырым ногайларынан жазып алган. «Тортмалы 6eciK таянган, Танмагында оянган, Тун уйкусын терт белген, Тунне турып ас берген...» Эрине, унем1 свзбе-свз келмейд1, канша дегенмен уакыт вз танбасын салган. Радлов жинагында будан repi сэтпрек салыстырулар жа­ сауга нег1з беретш жолдар да баршылык. Бейтеректтн йайкалмасы йелден-д1р, Карт терек йапырагы ол береннт белден-д1р, 154

Терелердщ кешшмеа елден-д1р, Ак кжктщ йупрмеЫ майдан-дыр, Ойнайык, достылар, кулейж, Ажалымыз алла б1лер кайдан-дыр. (В. Радлов. Образцы народной литературы северных тюрк­ ских племен, ч. V II, СПб, 1896, стр. 210). Арыстантали Беркалыуглыньщ бастыруында Шалкшздщ бул ce3i былай келедк «Желп-желп еткен бэйтерек, Жайылмагы желден-дур, TepeHin кеж1гу1 елден-дур, Кешу кешмек сайдан-дур, Батыр болмак сойдан-дур, Жаланаш барып жауга ти, TeHipi 63i бшеш, Ажалымыз кайдан-дур!» Бул жолдарды кейш Махамбет пайдаланган. «Жапанга б1ткен бэйтерек Жапырагын байкасак Жайкалмагы желден-ai, Ty6iHfleri балаусасы белден-д1, Хан, терешн xemirin, Кийрмеп элден-дь Кешш втсек сайдан-ды, Шыгынды болмак байдан-ды, Ак KHiKTiHорытып, Жупрмеп майдан-ды, Батыр болмак ойдан-ды, Айгайласып жауга ти, TeHipiM 6iaep, жттгер, Ажалымыз кайдан-ды*. Шалкшздщ В.Радлов бастырган eKimui 6ip елешн келттрейж: «MeHiH ием LUa-TeMip Ниет етп кебеге, Йук THeai кемеге, Ниет етсен ием сен кетерсщ, Йук тиесен ием мен йетерсщ, TeHipiHiH yfti Меккеге Барсан тэуба eTepciH, Етеклеп жиган кэп халкын, 155

Енш взщнщ сонратын, KiMre сымарыш етерсщ!» Бул - Шалкшздщ би TeMip® хаж сапарынан токтатуга айт- кан жырынын алгашкы жолдары. Салыстырайык: «Кара бас куспен шалдырып, Кек тешзшн усладе Кетерш желкен аштырып, Жук тиедщ кемеге, Ниет етпнташр1нт yfii кебеге! Жук тиесен кетерсш, Ниет етсек жетерсщ, Жетсен тауап етерсщ, - Етектеп жиган кеп халкын, Султан ием, юмге асмар етерсщ!?» В. Радлов нускасынын толык eMecTiri, кеп жер1 умытыл- гандыгы онда келт1ршген енпмеден-ак кершедь Ал осы сактап- FaH б е л т н щ ез1нде аса керкем алгашкы жолдар Tycin калган. Ж ене би TeMip Сэтем1рге — Аксак TeMipre айналып кеткен. Алайда соган карамастан жыр текспнщ 6i3re жеткен б ел тнщ казак арасында сакталган Шалкшз жолдарымен тупе-туп сейкес келгенш кереинз. TinTi ешкандай айырма жокдерлщ. Ал казак- тар мен Радловка ушыраскан Кырымдагы ногайлардын арасын­ да 1650 жылдар шамасынан бастап ешкандай да байланыс бол- маганын еске алсак, 6i3 келтсрген мысалдардын каншалык ма- нызды факплер ек ендтн е кез жетюзу киын емес. Ягни Шалкшз шыгармалары казак пен ногай айрылганнан 6epri 250 жылдан астам уакытгын iiuiaae айтарлыктай езгерюке туспеген. Жыраудын тапай жырлары умытылган шыгар, 6ipaK 61зд1н заманымызга жеткендерк толык болмаганмен, кей жолда­ ры Tycin калып отырганмен де, езшщ алгашкы калпын сактаган. Жогарьща келт1р1лген шумактар мундай корытынды шыгаруга толык нелз бередн Бул жай 6iafliH колымызда бар туындылар Шалкшздщ е з т ю ме, не сонынатынан Муратгын, икслншыгар- гандары ма, TinTi айтылмыш жырлар Шаткшздш болганнын 03inae каншалык дэрежеде Шалкшздщ деген сурактарга да жау- ап береди Жене бул жауап жалгыз Шалкшзге гана катысты емес. Шалкшз жене баска жыраулар шыгармаларынын озжщ алгашкы калпын сактауынынтагы 6ip сыры - олардын сездер1- н1н коркемдш жене Ke6iHe накыл, афоризм туршде келетж дт. Мундай 6epiK жасапган елен жолдарын буза кою киын, TinTi мумкж емес. Сондыктан Шалкшз шумактарын тек умыту ар- кылы ганатеркже шыгаруга болады. Шалкшздщ Казакстаннын 156

ер тарапынан жазылып алынган жырларынын езара айырмашы- лыктары тек елен жолдарында гана ек е н д т н тагы еске саламыз. Кайталап айтайык, Шалкшздш, жалгыз Ш а л к тз гана емес, казактын ескше жасаган жырауларынын Ke6iHiH шыгармалары- нын сакталуынын 6ip сыры - олардын эдетге накыл, афоризм, макал Typiaae келетзндт. Ал макал сездер кай халык эдебиелнде болмасын ез1н1н формасынынтурактылыгымен кезге тусеш. Кдз1р тшм1зде колданылып журген: «Адам аласы iuiiaae, жылкы аласы тысында», «Аштык не жепзбейдн токты к не депзбеШи», «Бар - бакыр, жок - алтын», «Кургак касык ауыз жыртар», «Туйе Ылкшсе есекпк жук калар», «Тау тауга косыл- майды, адам адамга косылады», « Т еа к моншак жерде калмас», «Адам сейлескенше, жылкы к!сшескенше», т.с.с. кептеген ма- кал-мэтелдерд1 дел осы калпында Махмуд Кдшгари «С ездтнен« ушыратамыз. (Махмуд Кдшгари. Диуани лугатит-турж. Ташкент, 1 том, 117, 108, 341, 364-бетгер; II том, 286, 113-бетгер; III том, 3 7 ,1 14-беттер). Ягни, XI гасырдан 6epri элденеше жуз жылдын 1ш1нде бул макалдар айтарлыктай езгер1ске тусе коймаган, езж щ алгашкы калпын сактаган. Непз1нен накыл, афоризм тур1нде келет1н Шалки1з жырлары жен1нде де осыны айтуга болады. Сонымен 6 iрге, казакты н еск1 жырларын, мэселен, Шалки1зд1н шыгармаларын тексер1п Караганда, кейде олардын б1здщ заманымызга тек ауыздан-ауызга ету аркылы гана жет- кенд1г1не кумэн туады. XV I гасырдын бас кез1н1н ез1нде-ак «Михман наме-и Буха­ ра» атты шыгармасында Орта Азиянын белг1л1 тарихшысы Руз- бехан: «Казактардын ханы да, карасы да ездерш мусылман са- найды: куран окиды, кудайга кулшьшыкеттп, ораза-намаз устай- ды, балаларын мектепке беред1», —деп жазган ед1. Сондыктан ез заманы уш1н кад1рл1 де курметп кейб1р шы- гармалардын сол кездш ез1нде-ак кагаз бет1не тус1ршгенд1пне кумэн жок. Tim i Шалки1з, Доспамбет, Кдзтуган шыгармаларын алгаш бастырушылар оларды унем1 ел аузынан алып отырды деу киын. ©ткен гасырдын аяк кезжде Н. Аристов, Г. Потанин сияк- ты галымдар казак арасында ер турл1 аныздар, елен-жырлар жа- зылган колжазбалардынжи1 кездесет1н1н этап керсеткен болатын.

КОРЫТЫНДЫ Элденеше гасырлык тарихы бар кене казак едебиетшщ то- лыкканды uiejKipeciH жасап шыгу - болашактын ici. BipaK 6i3 осы шагын енбепипзде журтшылык назарына усынган, e3ipre колда бар азды-кешз деректердщ езшен-ак халкымыздын акын- дык енершщ тамыры теренде жаткандыгы, казак едебиетшщ тарихы XV III гасырдан гана басталады-мыс деген П1к1рдт жан- сактыгы айкын ангарылса керек. Туган едебиет1м1здщ туп Heri3i кене aayipre - турж тайпа- лары эл1 жеке-жеке халык боп жжтелмеген, ортак медениет, ор- так мура жасап журген кезенге барып -прелей. Ал туыстас TypiK руларынын 6ip тобы казак деген атпен белшш, ез мемлекелн куруымен байланысты, X V гасырдын орта шеншен бастап дер- бес, казак атымен аталатын эдебиет аренага шыгады. Казак едебиетшщ апгашкы eicijuiepi - Асан Кайгы, Казту- ган, Доспамбет, Шалкшздер. Букар жырау жене сонгы дэу1рдеп каламгерлер творчествосы осылардын акындык енершщ тари- хи, дестурл1 жалгасы болып есептеледг З ерггелт отырган X V -X V III гасырлар эдебиепндеп Heri3ri жукп кетерген - жыраулар болды. Жыраулардын ен суйжп жанры толгау едь Толгауларда жырау 63iHiHeMip, болмыс жай- лы ойларын, замана жайлы туйгендерш айтады, белгип окигалар- га кезкарасын бшйредь Казтуган, Доспамбет, т.б. творчествосынан кершепндей, жыраулар кене дэу!рде жорыкжыршысы болды. Эскери жорык- тарга катысу жыраулар творчествосына ез сэулесш туЫрд1: жы­ рау поэзиясы одетте ер рух, романтикага, жауынгерлж пафоска толы келедь Сонымен 6ipre, жыраулар кайармандык эпосты жасау жене оны тарату iciaae елеул1 рел аткарды. Айтылмыш дэу1рде казак эдебиеп езшдж даму кезендерш бастан етш згендтн байкаймыз. Мэселен, Казтуган творчество­ сы шырышы бузылмаган табигат аясындагы бала мшез кешпендшщ ой-epiciH керсетедь онын 63iH коршаган орта жай­ лы TyciHiriH бшнредь Кешпендшщ киялынын байлыгы, соны­ мен катар, баландыгы б13Д1 тан калдырады. Казтуган жырлары- нын касиетт де осында. Ал Шалкшз поэзиясы Казтуган творче- ствосымен салыстырганда заманнын озуынын, эдебиегпндаму- ынын жемю icneirec. Жырау дуниеге байкампаз суреткердш салкын кез1мен карайды. Шалкшз жырларындагы жогары кер- кемдж, ыкшамдылык, ойнакылык, сонымен катар, терендж — XVI гасырдагы казак поэзиясынын биж epeci жайлы елее бередь XV III гасыр эдебиет!Hiн кернекп ек ш Букар жырау езше дейшп казак едебиетшщ жаксы дестурлерш одан ары байыта- 158

ды. EcKi жыраулыктрадицияны устанган Букар кей ретгерде кене сурлеуден шыгып к е т т отырады. Жекелеген шыгармаларында ол кейж Абай казактык еткен еуропалык поэзия улплерше жа- кын барады. Бул жай Шал акын творчествосынан ттт з айкын ангарылады. Шал елендер1 аркылы к азак поэзиясы алга, реалистж эдебиетке карай тагы 6ip кадам жасады. Сейтш, ескще еткен акын-жыраулар творчествосынын 6ipiMeH-6ipi сабактас е к е н д т , алдынгы урпактан сонгы урпак улп алып, олардын жаксы жактарын ерге бастырып отырган- дыгы ангарылады. 18.Х. 1964 - 5. V I. 1965, Алматы.

КЫСКАША К0РСЕТК1Ш Жалпы мэселелер Кснжебаев Б. Казак едебиетш дэу1рлеу мэселелерк Казак хандыгы тусындагы эдебиет. - Кггапта: Казак тш мен эдебиет мэселелерк Алматы, 1941, 3-35-бетгер. Магауин М. Эдебиет1м1здщ тарихы жежнде 6ipep сез. - «Казак эдебиет1», 6.V III. 1965. Магауин М. Кобыз сазы. - «Жеттсу», 26.IX.1965. Магауин М. Эдебиет1м1здщ тарихы арыда жатыр. - «Жул- дыз», 1966, №1. Магауин М. К ен е дэстур куэЫ. - «Казак эдебиет1», I. VII. 1966. Магауин М. Казахские акыны и жырау X V -X V III вв. Ав­ торефератдиссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Алма-Ата, 1966. Магауин М. У истоков казахской литературы. - «Простор», 1967, №10. Асан Кайгы Асан Кайгы. — В кн.: Я. Лютш. Киргизская хрестоматия. Ташкент, 1883, стр. 43 —47. Асан Кайгы (киргизская легенда). - «Киргизская степная газета« - «Дала уелаятынын газеп», 1897, № 47. Асан К ай гы - «Тургайская газета», 1897, №№131,136. Великий кудесник. - В кн.: И.И.Крафт. Из киргизской ста­ рины. Оренбург, 1900, ч. II, стр. 118-121. Асан Кайгы. - «Киргизская степная газета», 1901, №13. Эмет. —Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары. Орынбор (шамамен 1910 ж.), 19 —21-бетгер. Асан-Атанын 6ip макаланын магынасы бу-дур. - Курман- гали Халитулы. Тауарих хамса. Казан, 1911,260-261-беттер. Асан Койды. —«Живая старина», 1916, вып. Н-Ш,стр. 170- 171. (Г.Потанин. Казак-киргизские и Алтайские предания, ле­ генды и сказки. Отдельный оттиск, СПБ, 1917). Асан Кайгы желмая мЫ п желд1ртш Сары-Арканы аралап жургендеп жерге койган сындары. —«Тан», 1925, №1, 87—89- беттер. Асан Кайгынын жерге койган сындарынан. - «Тан», 1925, №2, 118-бет. Асан Кайгынынтолгауы. - «Тан», 1925, №4, 80-81-беттер. Асан Кайгынын Эз-Жэшбек ханга айтканы. —Сэкен Сей- фоллаулы. Кдзак эдебиет! Казакстан баспасы, 1932,17-18-бетгер. 160

Асан Кдйгынын«Жер уйыкты» iaaerem. - Казак epreriaepi, I tom. А., 1957,375-376-беггер. Абат батыр. - Казак ертегшерг II том. А., 1962, 387-395- бетгер. Асан Кайгы жайындагы материалдардын жинагы. — ЭИ колжазбалары, папка №333. Асан Кайгы туралы. - Сонда, папка № 114. Асан Кайгы туралы. - Сонда, папка №874. Абаттынэкеа 120 жастагы Асан Кайгынынтолгауы. —Сон­ да, папка №850. Асан Кайгы, Тоган, Абат. — Сонда, папка №667 (Мурын жыраудын репертуарынан). Асан Кайгы туралы энпмслер. —Сонда, папка № 1281. Асан Кайгы сезь - Сонда, папка №848. Асан КайгынынЭз-Жэшбек ханга кайтарган жауабы жэне у г т . Асан Кайгынын желмаяга MiHin жер шолып, корген жерлер1не койган сындары. —Сонда, папка №1389. Сабыржан Шэк1ржан. Асан Кайгы жайында. - «Tuiuii», 1924, №101. Эуезов М. Асан Кайгы — Ютапта: М. Эуезов. Эр жылдар ойлары. А., 1959,245-247-беттер. Магауин М. Асан Кайгы. - «Бшм жэне енбек», 1966, №2. Казтуган жырау Казтуган Суйшшулы. 0лендер1. - Кабдолла Муштак. Шай- ыр, яки казак акындарынын басты жырлары. Орынбор, (шама- мен 1910), 37-38-беттер. Хажы-Тархан шайарына айтылган толгау. —Турецкая хре­ стоматия, составленная И. Березиным, т. II, Казань, 1862, стр. 103. Казтуган батырдын жер-сумен коштасуы. - ЭИ колжазба­ лары, папка № 324. Акын Карга бойлы Казтуган. —Сонда, папка №849. Казтуган. - Сонда, папка №97 д (Мурат акын). Казтуган батырдын Орал жершен кешкенде айтканы. - Сонда, папка №1132. Кара ногай, сэры ногай коныстан ауганда Казтуганнын айт­ каны. - Сонда, папка №333. Казтуганнын айтканы («Кара агаштан калын ногайым...»), Казтуган айткан сез («Мен вз1м бабай Омар баласы ед1м...»), Казтуган батырдын Шеркутгыга екпелеп айтканы. - Сонда, папка №850. Магауин М ,- Казтуган жырау. - «Ленинцлл жас», 15.VIII. 1965.

Доспамбет жырау Азаулынын Аймадет ер Доспамбет аганын жапанда елейш деп жатып айтканы. - Макаш Бекмухамедов. Жаксы упт. Казан 1908,22-24-бетгер. Азаулынын Аймадет ер Доспамбет аганын ок тигенде айт­ каны... - Габдолла Муштак. Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары. Орынбор (шашамен 1910 ж.), 53-54-бетгер. Доспамбет. - В.В. Радлов. Образцы народной литературы северных тюркских племен, ч. V II, наречия Крымского полуос­ трова. СПб, 1896, стр. 196. Магауин М. - Доспамбет жырау. - «Ленинипл жас» 4.IX.1965. Шалкшз жырау Певец Шалкииз Тленчин хану Битемиру (оригинал и пере­ вод). - Записки Оренбургского отдела Императорского Русского Географического Общества. 1875. Вып. III, стр. 261-279. Bip ханга 6ip бнд1н жамандардан корлык кергенде айткан сезк - И. Алтынсарин. Киргизская хрестоматия. Оренбург, 1879, стр. 69-71; Издание второе, исправленное идополненное, Орен­ бург, 1906, стр. 76-78. Шалкжз айтарекен-дь —Мухамед Османов. Ногай у в кумык шигырлары, (СПб, 1883,87-88-бетгер). Песня Шалкииза хану Битемиру. — Образцы киргизской поэзии в песнях эпического и лирического содержания, пере­ ложенные в русские стихи П. Р. Оренбург, 1885, стр. 6-15. Песня Шалкииза хану Битемиру. - А. Харузин. Киргизы Букеевской орды. Москва, 1889, стр. 136. Песня Шалкииза хану Битемиру. — «Астраханьский вест­ ник», 1893, №1216. Шалкшз. - В. Радлов. Образцы народной литературы се­ верных тюркских племен, ч. V II, СПб, 1896, стр. 224-225. Байтеректщ йайкалмасы йелден-д1р... - Сонда, 210-бет. Ногайлынын батыры Шалкшз TeMip ханга айтканы. - IuiKi ордалыкта мэшЬур правитель Макаш Бекмухамедов. Жаксы упт. Казан, 1908,16-18-бетгер. Шалкшздщ ханды хаж сапарынан токтатуга айтканы. - Сонда, 21-23-бетгер. Ногайлы Шалки1з жыраудын Орак, Мамайга толгаганы. - Бекей ел1, Ногай руглык Таргын кисымынын 5-волыстылык Арыстангали Бекалыуглы. Акын. Казан, 1912,10-15-беггер. Куяс Шалки1з батыр би TeMip ханга екпелеп айрыларында айтканы. —Габдолла Муштак, Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары. Орынбор (шамамен 1910 ж.), 60-61-беттер. 162

Ер Шобан. - Сонда, 21-23-бетгер. Шалкшздш TeMip ханга айткан жырлары. - Кекаддер, яки бурынгы мырза улы Иэм ногайлы батырлары уэ гайри магыналы жырлар. Жиюшы уэ нашры F абдолла Муштак (бекейл1к). Орын- бор(шамамен 1911 ж.), 26-28-беттер. Шэлгез («Жолдасымды айтайын...»). —С. Муканов. XV III- X IX гасырдагы казак эдебиетшщтарихынан очерктер. Алматы, 1 9 4 2 ,156-158-б етгер . Шалкшз жырау жырлары. Баспага эз1рлеген М.Магауин. - «Лениншш жас», 2.VI. 1966. Шалкшз жырау. Шыгармалары. Баспага эз1рлеген М . Мага- уин. - «Казак эдебиетз», 9.IX. 1966. Шалки1з жырларынын жэне ол жайындагы материалдардын жинагы. - ЭИ колжазбапары, папка №659. Ногайлы Шалкшз акын сезш ен. —Сонда, папка №849. Магауин М. Шалкшз жырау Тшенилулы. —Тш жэне эде- биетмэселелер1. III. 1965, 227-244-беттер. Жиембет жырау Жиембет жырау (блендер). —Макаш Бекмухамедов. Ж ак- сы упт. Казан. 1908,19-21-бетгер. Жиембет жырау (0лендер1). —Аламан. Ташкент, 1926. Жиембет батыр. - ЭИ колжазбалары, папка №1060. Жиембет жыраудын EciM ханга айтканы. —Сонда, папка №1115. Маргаска жырау Маргаска жырау. - ЭИ колжазбалары, папка №849. Маргасканын айтканы. —Сонда, папка №1060. Актамберд1 жырау (Актамбердшштолгауы). К1тапта: С.Муканов. XV III —XIX гасырдагы казак эдебиетшщтарихынан очерктер. Алматы, 1942, 75-бет. Актамберд! жырлары. —Автордынматериалдарынан. Магауин М. Актамберд1 жырау. —«Казак э д е б и е т , 15 де­ кабрь, 1967 ж. Тэтщара акын Тэт1караакын. - «Эдебиетжэне искусство», 1946, № 7,63-бет. Тэт1караакыннынб1рсез1. - ЭИ колжазбалары, папка №482. У акТэткара жыраудын айтканы. - Сонда, папка №849. 163

Умбетей жырау Бегембай батыр елгенде Умбетей жыраудын Абылай ханга ест1рткен сезшен. - «Тан», 1925, №4, 123-124-бетгер. Бегембай батыр елд1 легенде Умбетей акыннын Абылайга айтканы. - С.Муканов. XV11I-X1X гасырдагы казак эдебиетжщ тарихынан очерктер. А., 1942,31-32-беттер. Канжыгалы карт Бегембай батыр елгенде Умбетей жырау­ дын Абылайга айткан жыры. —ЭИ колжазбалары, папка № 1076. Умбетей жыраудын Бегембай батырды жоктау жыры. - Сонда, папка №383. Умбетей жыраудын Бегембай батырды жоктау жыры - Сонда, папка №326. Бегембай батыр елгенде Умбетей жыраудын Абылай ханга еспрткен толгауы. - Сонда, папка №1389. Букар мен Умбетей. - Сонда папка №334. Кетеш акын Кетеш акыннын елендерг ЭИ колжазбалары, папка № 1178. (Мэшйур Ж ует). Кетеш акыннын Абылай ханга айтканы. - Сонда, папка №1176, 1057, т.т. Кетеш акыннын елендерг - Сонда, папка №417. Кетеш акыннын елендерг - Сонда, папка №1281. Кетеш акыннын 6ip сезг - Сонда, папка №1176. Магауин М. Ескер1лмей келген акын. - «Казак эдебиет1», 7.1.1966. Букар жырау «Сен Абылай, Абылай, Туркютаннан келген ул ешн...», Хан­ га жауап айтсам...», «Кдйгысыз уйкы уйыктаткан ханым-ай!» - Курмангали Халитулы. Тауарих хамса. Казан, 1911,252-253,260, 263-бетгер. Букар жырау сез1 ( Асан толгауын шешу). - Тан», 1925, №1, 89-90-бетгер. Букар жыраудын Керейге айткан сезь - «Тан», 1925, №1, 96-97-беттер. Букар жыраудын толгауы («Айналасын жер туткан»). - «Тан», 1925, № 2 , 78-бет. Букар жыраудын толгауы («Аксаннан бшк тау болмас», «BipiHiui тшек т!лешз»), «Тан», 1925, № 2 ,97-98-беттер. Букар жыраудын Абылай ханга айткан толгауы. («Ей, Абы­ лай, Абылай, сен мен кергенде»). —«Тан», 1925, № 3,74-75-бетгер. 164

Абылай орыспен согысам легенде Букар жыраудын айткан б1ртолгауы. - «Тан», 1925, № 4 ,96-99-беттер. Букар жырау. блендерь - Сэкен Сейфоллаулы. Казактын еск1 эдебиет нускалары. «Казакстан» баспасы, 1931, 83-88, 145- беттер. Букар жырау. 0лендер1. - С. Муканов, К- Бекхожин. Казак эдебиеть Хрестоматия. Орта мектептщ 8-класына арналган, А., 1942,209-214-беттер. Букар жырау. ©лендерн - С. Муканов, К- Бекхожин. Казак эдебиетн Орта мектепт1н 8-класына арналган хрестоматия. А., 1 9 5 0 ,191-194-беттер. Букар Калкаманулы. 9лендер1. - «Жулдыз», 1959, №3, 90-92-бетгер. Букар жырау Калкаманулы. ©лендерь - X V III-X IX гасыр- лардагы казак акындарынын шыгармалары. Каз.ССР Гылым академиясынын баспасы, А., 1962,29-48-беттер. Букар жырау Калкаманулы. ©лендерн —Yui гасыр жырлай- ды. Алматы, 1965 ж, Букар жырау (Шыгармалары). - ЭИ колжазбалары, папка № 1170,579-587-бетгер (М эш Ьур-Ж уст). Букар жырау (Шыгармалары). - Сонда, папка № 1177, 26-32-бетгер (МэшИур-Жусш). Букар жырау жайындагы материалдардын жинагы. - Сон­ да, папка №334. Букар жырау. Асан сезш щ uieiuyi. BipiHmi т1лек тшещз. — Сонда, папка №333. Букар такпагы. - Сонда, папка №1132. Букар. Ай не болар куннен сон. Шагала келмей жаз бол- мас. Асан сезшщ uieuiyi. Абылай орыспен согысам дегенде. - Сонда, папка №848. Букар. Карашы мынау ойда жаткан орысты. Букардын Сар- жан туганда айтканы. - Сонда, папка №829. Букар жыраудын Асан сезш meuiyi. Айналасын жер туткан. Ай мен куннщ олген1. - Сонда, папка №849. Букар жыраудын т1лек туралы Абылай ханга айткан толгауы. Эй, Абылай, Абылай... Абылай ханнын касында... Сонда, папка №1389. Букар жыраудын Асан Кайгы сез1н rneiuyi.- Сонда, папка №1176 Букар. Жал-куйрыгы каба деп. - Сонда. Папка №1171.. С.Муканов. Букар Калкаманулы. - Кггапта: С. Муканов, Казактын XVII1-XIX гасырдагы эдебиет1н1н тарихынан очерк- тер. А., 1942,13-32-бетгер. 165

К. Жумалиев. Букар жырау Калкаманулы. - Кггапта: К- Жу- малиев. Казакедебиетк BipiHLui бел1м. Орта мектептщ 8-класы- на арналган оку куралы. А., 1950, 152- 162-бетгер. К- Жумалиев, Букар жырау Калкаманулы. - К1тапта: К Жумалиев. Казак эпосы мен эдебиет тарихынын мэселелер1 I том, А., 1958,261-273-бетгер. X. Суйшшэлиев. Букар жырау. - К1тапта: Х.Сушншэлиев. X V III-XIX гасырлардагы казак эдебиетт. А., 1961,16-17-бетгер. Шал акын Шал Кулекеулы. блендерь - XV III—XIX гасырлардагы казак акындарынын шыгармалары. Каз.ССР F ылым академия- сынын баспасы. Алматы, 1962,49 —54-бетгер. Шал Кулекеулы. влендерь - Уш тасыр жырлайды. Алма­ ты, 1965. Шал акын. Он бес деген жасым-ай. - «Жана эдебиет». 1929, №5. Шапакыннынелендерк - «Казак эдебие-п», 1958,28 ноябрь. Шал акыннын шыгармалары. - ЭИ колжазбалары, папка №814. Шал акыннын шыгармалары. - Сонда, папка №1621. Шал акыннын елендерь - Сонда, папка №848. Шал акыннын елендер1. - Сонда, папка №849. Шал акыннын с е зг - Сонда, папка №1632. Шал акыннын кемшрше айтканы. Шал мен кыз. - Сонда, папка №245. Шал акыннын влендер1. —Автордын материалдарынан. Магауин М. Шал акын. - «Казакстан мектеб1», 1965, №12. Магауин М. Шал акын. - «Жулдыз», - 1966, №12.

БАБА ЖЫРДЬЩ БАСТАУЫ (Мухтар Магауин. «Мен». Румырбаяндыц дилогиядан) Кезшде айрыциш кунды apiMaudi болган шыгармалардыц mi... уацыт оза келе камеею тартады ж э н е отандык, м эде- ниет квкжиегм кенейтуге панталык, зор ыкпал еткен болса, соншалык, кемшш багаланбац; тарихи мэн-магнасын айгак,- тау ушм, ондай дуниелерд'щ калай ж асалганы туралы баян- дау цаж ет болады. Гете, « d cip e ж эн е ак,ицат». ... Сонымен, тынымсыз, тиянакты api Tereypiaai жумыс нэтижеанде казактын XV-XV III гасырлар шепнде жасаган акын, жырауларынын улы мурасы оратылып, алакан аясынатусть 1964 жыл, коныр куз. Алда улангайыр жумыс бар, онын эуел п а - текстологиялык курделi зерттеу жене калыптау. Одан аргы, тупю мурат —жазу. Ал жазуга жеткенше, керек десеш з, сол жазу уетшде тагы каншама мэселе тур. BipaK непзп мэт1ндер колда, ягни, ipre тас кана емес, барлык курылыс жабдьны, оган косым- ша керек-жарак тугел1мен дайын. Алдагы барлык шаруаны — екшил катардаты, киын болса да с е з а з орындалатын жумыс деп бйшм. Шынында да, осы, 1964 жылгы жазда Казак Ордасы кезежндеп эдебиет маселeci айкындал ган, болашак «Алдаспан», «Кобыз сарыны» кпаптарынын гана емес, Мухтар Магауин де­ ген пенденщ дс букш гумыр-т1ршшк, тагдыры шешшген едь Кезепн кутш турган кеп жумыстын еуелпы жэне сол кезендеп Man/iici —аталмыш акын, жыраулар мурасынын тари­ хи непздерш айкындау ед1. Квп ретге сол жырауымыздын 03iHiH кай заманда жасаганы, юм болганы, нендей жагдайда толгаганы мулде белпЫз болатын. Каз1р, ерине, 6api белгш . Ол кезде 6api де, Букар жырау сиякты 6ipep eciM болмаса, юм екеж, кайдан шыгып, кайдан келген1 кунпрт болатын. Аты гана емес, заты да. Сол атгы аршып, айгактап, затын айкындап, тургысын б е к т п , турагын тиянактау кажет-Ti. Мундайда, Элкей аксакал Маргулан айткандай, кеп бшгенщ пайдага асады. Межн кез ашканнан 6epi окып, токыганым, зер- деге туйгежм, TypiK - Монгол, Алтын Орда - Ресей, Кырым - Капказ -Османлы, Ислам элем1, букш Еуразиянын мын жылдык тарихы мен саяси, когамдык 0Mipi, мемлекетпк, элеумепж жаг- дайы тарабындагы барлык б Ы к пен дерек icKe косылды. Мен ен алдымен Орта гасырлардагы теидееi жок улы жырау, бурынгы- сонгы казак эдебиетшщтарихындагы ен ipi тулгалардын 6ipi са- налуга ти к Шалкжздщ сонына туспм. Элбетге, гумыр Keiuyi 167

Алтын Орданын ыдырау кезежне сэйкес келелж 61рден ангарыл- тан. BipaKдэл кай тасыр? Кай гасырдын кай бо л т? Шалкшз жы- раудын барлык кигН - BmcMip болатын. Немесе Би TeMip, ягни, TeMip би. Жырау бул кудыретп OMipmireeKi толгау арнаган, «Шай- ырдагы» тэты 6ip узйс жырда TeMip eciMi аталады, ногай, кырым- •гатарнускаларындада TeMipжур. Я т и , Орак-МамайдегенTepiaai, эпостык эсер емес; тубегейл1 тексере келгенде, тарихи Мамай мен шартгы Орак eciwaepi де ескеруаз калмауга Tuicii, 6ipaK Heri3ri, uieuiyiui нысана - TeMip болды. Алтын Орда тарихына катысты^ TeMip eciMfli aMipmi кэп: Мэнке-TeMip, Токай-TeMip, Аксак TeMip... Маган Keperi баска TeMip еда. Акыры, тапкандай болдым. Мангыстау aMipuiici TeMip!.. 0т е кисынды кержген. Агылшын Keneci epi саяхатшы Антоний Дженкинсон Еура- зияны квктей вткен сапарында, 1558 жылы кыркуйек айында Мынгыстауда, TeMip дейтш султаннын кабылдауында болады. Дженкинсон бул TeMipfli куаггы aMipmi, дулей, б1рбеткей, кыр- сык Kici релнде сыпаттайды. Дергейше барып, тарту-таралгы- мен тагзым етпесем, меж сыпырып тонап алуга жарлык бермек екен дети . Кен далада турады, камалы жок, каласы жок, меж камыспен KOMKcpin, кшзбен жапкан, irniHe кжемдер тутылган денгелек лашыкта кабылдады дети , мунысы, эрине, KHi3 уй. Ал ез!м1здщ кауымнан шыккан Эбжгазы-байадур хан «Тем1рд1н акылы аз едн C03i Hapci3 eai; 6ipaK жаксы касиегген де кенде емес: согыста батыр, бшнкте гадш болды»,- дети . Bapi де келш тур. Осыган сэйкес Шалкжздж гумыр кешкен кезеж тана емес, атакты eKi толгауынын тарихи Heri3i, туу ce6enTepi жане сол кездеп алеуметлк ахуал, казак даласынын халыкаралык каты- настары туралы да тутас 6ip жел1 тартылган еда. Сол уакытгагы дайындык, жоба жазбалар сакталып калган екен, 6ipep узшд1 келДрежн. Былайша байыптаппыз: «Туржтердщ 1578, 1583 жылгы жешст1 жорыктарынын нэтижеданде Каспий тетзш щ баты с жагалауы - Ширван, Баку, Дербент Туркиянын кол астына карайтын болды.— Академик В.В. Бартольд. Сочинения, том II, ч. I, М., 1963, стр. 753-754. Бул - шштпк Персия мен суннитпк Туркия арасындагы курес flayipi едк Eitai, туржтердщ Каспий тешзшщ батыс жага- лауында бекшуше байланысты, Орта Азия, Туркстаннан Меке- ге зиярат ете хажга барушылар Мангышлакка жетш, кемемен Каспишн Kecin етш, TypiK империясынын кол астындагы жер- лер аркылы журетш болтан.-Бартольд В.В. Место прикаспийс­ ких областей в истории мусульманского мира. Баку, 1925, стр. 107-108. Ягни, Шалкжздщ TeMipai хаж сапарынан токтату толгауы 1583 жылдан бурын айтылмаган... Эбжгазы-баЬадур хан 168

«Шеж1ре-и-туржте» TeMip кырык жасында елд1 дейдь Дженкин- сон керген кезде Т. кэмелетке жана толган жас ж т т болганнын ез1нде, ол 90-жылга жетпей дуние салган. Сонымен, Ш. толгауы 1585-жылдар шамасында айтылган». Кандай кисынды! Би TeMip кажыга атганбак. «Жук тиедщ кем еге,- Н иететпнтэж рш щ у т - Кебеге!..» Бул кездептеж з жолы, хаж сапарынын басы - Мангыстау. Ягни, Шалкшздщ OMipmici, 6i3 iaaen отырган TeMip —Дженкинсон мен ЭбЫгазы айгактаган TeMip. Хазар TeHi3iHiH шыгыс бетшдеп бас айлак — Тупкараганда ею курлыктынгана емес, ею тежздшде кудыретп кожасы Осман империясынын айдынды прэгат кемеа тур. «Кара басты ак кусп ен,- Kenaip баулы ак ж елкен,- Кек теHiздin жал толкынгажекпрдщ!..» Кандай галаматсурет! Осылай. киыннан киысты. Эдемк аскак. BipaK... эуел бастан-ак кешлде 6ip кумэн турган. Bipey емес, екеу. Алгашкысы -Эбшгазы-байадур хан TeMip кырык жасында дуние салды деп хабарлайды. BipaK шеж1реип кателесу! мумюн, жок, кателеспейдп онда, жыр... Шалкшз толгауында Тем1рдщ кэринп туралы накты айгак жок, «картайганда кажыга баратын бодцы» —кейшп жетюзуцллердщ косымша ce3i, Шалкшздщ aMipuiiHi хаж сапарынан токтаткан ce3iHiH эсерш кушейту унмн косылган устеме Tapi3fli — сейтш куманнан арылдык. Еюнил туйтюл - Тем1рдщ султан атапуы. Султан —бейнелеп айтпаса, Шынгыс тукымы, хан ayaeTi деген саз. Ал 6i3AiHTeMip —би аулетз, Едие тукымы. Шалки1зтолгау­ ында этап айтылган. Ешп, амал жок, эркилы тарихи кужатгар- дан мангыстаулык Тем1рдщ ата-тепн i3flecTipyre THic болдык. Дереп мол Шынгыс ханнан бастап тусем1з гой. Акыры жерше жетюздж. Шынгыс хан, одан Жошы хан, одан Шибан хан, одан БаИадур хан, одан Жошы-Бука султан, одан Бэд1гул султан, одан Манке-TeMip султан, одан Болат султан, одан Арабшах султан, одан Кожа-Теле султан, одан TeMip-Шейх султан, одан Жэднер хан, одан Эминек хан, одан Акатай хан, одан... Мангыстау eMipmici, б1здш TeMip султан! Таптык - айрылдык. Бул TeMip - Би TeMip болмай шыкты. Ягни, Шалкжзге катысы жок. Ягни, 6i3re де Keperi жок. Каншама енбекпен тургызган эдем1 куры- лыс - кум екен, тещздщ 6ip толкынынан артпады. Шалкшз ба­ бам тагы да аспанга асылган калпында кала берш. BipaK кап турмады. Арада апта, элде 6ipep кун етпей, туп непз(н таптык. TeMip —бар екен. Зорекен. Eoire HeMepeci, Мансур улы. в з заманынын ен ipi тулгаларынын 6ipi. Эуелде Алтын Ор- ланын акыргы ханы AxMerriH yayraMipi, бас колбасы. Кешн Улы Ногай Ордасынын бш, ягни, б1рден 6ip neci. XV гасырда Орда - Кырым — Казан —Русия саясатында жетеюш кызмет аткарган улкен тарихи тулга. Qyeai Карамзиншн алтыншы ютабынан ушы- 169

раттым. Содан сон жегший к!табынан. Одан сонВельяминов-Зер- новтын Касым хандыгы туралы, заманнан заман озганда 6iaaiH «Аласапыран» атгы тарихи роман-дилогиямызга уйткы болган уш томдык зерттеушен. Одан сон анонимд1 «Шэйбани-намадан». Одан сон В.Смирновтын «Кырым хандыгы Осман билтнде» де­ ген тиянакты зерттеушен. Мескеу мемлекетшщ Кырыммен, Но- гай Ордасымен дипломатиялык катынастарынын кужатгары жинагынан. Тагы баска коне нускалардан. Мунын бэр! - бурын окылган, буге-mireciHe дейш тегжейленген кггаптар. Ол кезде зердем1зтунык, тиесий эдеби кубылыс, тарихи окигаларга катыс- ты деректер кэнище б1рден тутылады, ешпейтш танбага rycefli, 6ipaK накты 1здешсаумагынан тыс, эз1рше елеа жок еамдер мен жылдар назардан сырт кала бергсн екен, Карамзинтарихынан шел кер1нген сон, калганын 6ipep кун iiuinae тугендеп алдык. TeMip бидщ накты болмысымен кабатгасып, Шалкшздшде накты тари­ хи тулгасы айгакталган. Ед1ге HeMepeci Тем1рдщ туган, елген жылдары накты белпшз. Бидщ суш кл кызы Нур-Салтан Казан журтында, Кырым журтында ханшайым болган, эуелде Казан ханы Ибрайимнщ, одан сон Кырым ханы Менгй-Керейдщбэйбшеа; Казан хандары Махмет-Эмин мен Эбдш-Лэтифтщ, Кырым ханы Сайып-Керейдщанасы, М эскеу кнэздтм ен ез тарабынан елий алмасып турган, 1497 жылы Мекеге кажыга барады. Тем1рд1н жанагы жиеш Махмет-Эмин, 1487 жылы Казанда хан кете- р1лгенде бала ж т т екен. Ягни, TeMip 6epi легенде елу-елу бес жаста болады. Ал шындыгында, б1разга келсе керек, онын eciMi ен сонгы рет 1490 жылдын аяк кез!нде аталады, ал 1504 жылы августа Ногай Ордасынын aMipuiici релнде М эскеуге елий ж1берген - TeMip улы Тэуекел би. TeMip дуние салган шагында егде тартса да, тым Kopi болмаган сиякты, ейткеш сонгы куадерше дешн ат усладе, жорык жолында журед1 - опершей бес-он жыл бурын, 1485 жылы Кырымды шапкан; Мещй-Керей- мен бейбп-келилмге келш, жеЫротырган ханшайым кызын кай- ыра узатуы - осьшан сон. Би TeMipaiH тарихтагы ен улкен KepiHici - Русия -Алтын Орда, бук!л Еуразия тарихындагы кеселд1 туйш -У гр а окигасы- на байланысты. Кейш Алтын Орданын ен сонгы ханы атанган Ахмет 1480 жылы кузге салым осыган дейш тогыз жыл бойы тиесЫ салыгын телемеген, кулдык урып Сарайга да келмеген М эскеу KH93i Иван YiuiHiuim тэубасына Tycipy жене шын мэжсшде курыктан шыгып бара жаткан Русияны жуасытып, дэргейше кайыру ymiH калын колмен атганыска шыгады. Хан- нын бар кимылын калткысыз багып отырган Орыс туп кэтерше атганып, Алтын Орданын ауыр эскер1н Едш-Оканын келденен 170

аккан улкен 6ip саласы - жары бшк, суы терен, eHi жалпак Угра езежнщ карсы кабагында, шеп курып кутш турыпты. Екшндей келген Ахмет езеннен ете алмайды, ею эскер 6ipiH 6ipi багып, айдыннан асыра садах тартудан арыга бара алмай, бес апта бойы топырлайды да турады. Эуелп куш, бурыннан таяк жеп, запы болып калган, карсы шыкса да, коркыныш билеген орыс кнэз1 кешу, жансауга сурап, Ахмет ханга жэне бас колбасы TeMip бите каншама тарту-таралгымен елил ж1бершп. Ахмет сый-сияпат- ты кабылдамайды, мен таберш алу ymiH емес, тэубага Tycipy ушш атгандым, Иван 63i келш, аягыма бас урсын, ип жаксыларым арашага туссе, KemipyiM мумюн дейдь TeMip де таралгьщан бас тартады. Хан катты ашуланып отыр, Иваннын 03i келш, узенг1с1не бас койсын, KemipiM сурап алсын дейдь Иван xemipiM ала коярына кумэнданады, келуге коркады, нэтижесшде ею аскер де улкен эрекетке бара алмай, андысып тура бередь Бул ею ортада муз ката бастайды, енш 6ipep аптада 6areciH жойыл- мак, ею жак та Kayin, катер успиде ашык урыска дайындалады. Мше, осы кезде Алтын Орда журтын Кырым ханы Memii-Ke- рей шабады, Касым хандыгы, сырткы, ногай-казак тарабынан да катер тенгеш маглум болады. Ахмет эскерш туп к ет ер т , Kepi кайтуга беттейдн Алтын Орда косындарынын козгалы ска тускен1н андаган Русия эскерш урей билепн, шабуылга шыкка- лы жатыр, енд1 куримыз деген дабыл жайлап, олар да асыгыс кетершеди ию-кию, дурк аттанып, Kepi кашады. Русия эскер1ндег1 абыр-сабыр козгалысты байкаган сон, Орда жасагы одан ары дурюрейдь ал Орданын кара-курым колы езенш бой- лап жанк1л1п бара жатканына квз1 жеткен орыс ecKepi, Ахмет хан 6i3fli коршауга шыкты деп, б1ржола урей жегип, топырлап одан ары кашады. «Тангажайып, ерекше окига болды,—деп жа- зады орыстын атакты тарихшысы Карамзин.- Бетпе-бет урыс- паган exi эскер, урей буып, 6ipiHeH 6ipi кашты». Совет заманын- дагы шовинист epi enpiKUii орыс тарихшылары 6i3 женшк, бетш кайырдыкдеп масатганады, Ti3eci калтырап, иманы ушкан, езен­ нен епп, хан алдына енбектеп барудан касындагы дшбасы гана устап калган Иванды кереген саясатшы, журек жуткан батыр епп сыпаттайды. Ал аргы замандагы, шовинист болса да акыл- eci тузу, бура тартса да, ар-уяттан б1ржола атгамаган орыстар- дын жазганы жанагыдай. Bipax акикат шындык - Алтын Орда езш e3i шауып, езш 63i жен1п берген сон, Русия ею жуз елу жылдык юрштарлыктан б1ржола кутылады. Ал Алтын Орда... Алтын Орданын акыргы сагаты согыпты. Кайткан эскер 1ш1нде наразылык, алауыздыктуып, калын кол ту-талакай болады, сол кездеп Казак Ордасынын элуетп султандарынын 6ipi Ибак он алты мын казакпен cypriHre шыгып, акыры Доннын жагасында 171

Ахмегпн басын шабалы. Осы, 1480 жылгы кара куздеп Угра турысы, карашадагы Ахмет хан казасы -Алтын Орда б1ржола ыдыраган, межел1 окига есептеледк MiHe, осы окигалардын басы- касында журген, ханнан сонгы ен улкен тулга - Eflire немереа TeMip би екен. Ягни, Утра турысына катысты-катыспады - бул кезде 6iMiH Шалкшз де жарык дуниеде бар. Сонымен, Шалкшзшн аныз емес, тарихи тулга екендтне, жасаган заманы, ескен ортасы мен fyMbip KemyiHe ен непзп айгак - Алтын Орданын улыс 6eri, бас колбасшысы, одан сонгы Улкен Орданынб1рден 6ip OMipi Би TeMip болып шыкты. Т1лге тиек кана емес, устын, Tipex. BipaK дэл осы жерде ен улкен шатак тур. Совегпк-орыс идеологаясы бойынша, Алтын Ордага, одан сонгы улыстарга аз-маз катысы бар адам атаулы, кейш п Казак мемлекеттнде елеуш кызмет аткарган тулга атаулы -заннан тыс, халыкка жат. Атын атамайсын, атасан тек кана жамандау керек. Оларга катысты олен-жырларга, аниме, эпсаналарга тугел тый- ым сапынган. Нэтижеандеб1з 6ip заманда Мэскеуд1 шапкан Eaire гана емес, Алтын Орданын ыдырау кезешнде гумыр кешкен та­ рихи тулгаларга катысты эпостык жэне тарихи жырлардын вершен айрылдык. Муса да, Мамайда жок, Карасай мен Казы да жок, Агыс, Keric... 6api аласталган. Tirni, Мэскеуш шаппактугш, Tipi орыстын TypiH кермеген кейшп казак батырларынын 03iHiH eciMi аталмайтын болды. Ойткеш, кул иеленуш1 хайуандардын угымы бойынша, ci3ae тарих болуга ™ i c емес, тулга болуга THic емес. Тарих жасасаныз,тулганызды танысаныз, бупнп KyHiHi3re кумэнмен карайсыз, ал ертен кулдык ем1рден б!ржола бас тарту- ыныз мумкш. Акымактан емес, арамнан шыккан кисын. Ал 6i3fliH 03 кисынымыз бар. Тарихынызды эйгшеу керек, рухынызды кете- ру керек. ByriHri жумысын —сонын 6ip ушкыны гана. TeMipre кайгырып отырмыз, Шалки1зд1н 03i калай болар екен? Не амал бар? Ен онайы - TeMip жаман, Шалкшз -ж аксы. Шынында да, сын айтып отыр гой, наразылык танытып отыр. MiHe, тап тартысы. Шалкшз устем тапка карсы курескер бола- ды да шыгады. BipaK бул б1здш орайга келмей-пн. Bi3aiKi баска кисын. Улттык муратган туындайтын. Ьэм шындыкаясындагы. Шалки1зд1 шыгару ymiH TeMipai секпейм1з. Айтамыз... Тек... айгайлатпай. Саран деректермен. Аргы жагын казбай. Сактык уннн, 6ip жерде TeMipfliH элдеб1р кезенде Мэскеумен уакытша аскери одак болганын алга тартгык. Ол рас. Л итвания - Орда - Маскеу - уш таган, екеуден косакталып, канша марте одактас- ты, кайта согысты -калыпты шындык, aaenxi тарих. Сейтш 6ip тартып койдык. TeMip Мэскеумен одакболган. Ягни, дурью адам. Кырымды шапты. Солай деп кана кетем1з. Ягни, бул да жаксы- лык белrici. Одан сонгы деректер - кургак акпар. Енщ Алтын 172

Ордада улыс 6eri болганын кайтем1з? Оны этап айтпадык. BipaK Уградан кашып кутыла алмайсын. Аттап етуге болар едГ онда такырга отырып каласын. Ен жуан аркан байлаган казыгын да осы емес пе. Сонымен, «Тенор 1480 жылы У града болган»,- деп жазамыз. Бар болганы сол-ак. Жогары математикада «Ферма- нын теоремасы», «Галуанын ж уйеа* деген угымдар бар. Курдел1 есептжтуМшй шепймГ Талассыз акикат, кун1 бупнгедейш кол- данылып келедк BipaK сол ж еним те Ферма калай жетп, Галуа калай жетп -неден шыгып, немен непздеп, к а й тт дэлелдед1 - бул жагы KyHi бупнге дейш кунпрт. Эр кезде элдеюм «тауып- ты!» «шешштЛ..» деген дабыра кетер1лед1, б1раканыктай келгенде шй табылмаган, шеиллмеген болып шыгады. Б1здщтуйш ондай курдел1 емес, 6ipaK онын шеилмш табу учли де 6ipa3 бас, бас емес, оку, бш м керек болады. «1480 жылы Уграда болган». 9pi айгак, api делел. F ылым ушш, болашак ушш. BipaKдэл сол сэтте ешк1м де етепшзге жармаса алмайды. Ойбай, мынау Алтын Ор- даны мактапты, улы орыс халкына карсы кару кетерген каску- нем жау TeMip бид1 дэрштепп деп байбалам сала алмайды. Бай- балам емес, ылан салатын едг Сол ежелп тарихтан аз-маз хабар- дар болса. Шалкшздж бакытына, баска да жыраулардын бакы- тына, ен бастысы, дэл сол кездегi м е н т бакытыма орай, б !з д т кызылкездердт барлыгы туйсж аз, арсыз гана емес, б ш м аз, керсокыр надан да болатын. Оны кей1н керд1к. Надандыгын емес, надандыгын университеттщ екший курсында-акандаган- быз, 03iMi3fliH сактыгымыздын пайдасын, буркеме сездщ ет1мд1 куатын. Тек жалгыз Уграда гана емес. Менш бар жазуым —гылы- ми енбектерде, роман, хикаят, енпмелерде...—«Ферманын тео­ ремасы», «Галуанын жуйей» десем... кез1мшн Tipicinae артык- тау кержер, э з1рше сыпайылайык, менш совети к фашизм жылдарындагы бар жазуым осы, «Уграда болган...» деген сияк- ты астарлы, жуз тарау шеипмге курылган. Баскаша жолмен гылым - жерше жетпейтш eai, енер - мурат таппайтын едГ F ылыми зерде, каламгер ш еберлт деген де осы. Сонымен, Шалкшзге катысты ен курдел1 туйш —жыраудын заманы мен ортасы туралы мэселе шеш1м тапты. Енш бул жа- гын б1ржола тиянактау ymiH, жырау eciMiHe катысты баска да жонекей, косапкы деректерд1 жандандыру кажет едг Шалкшздж акылман толгауларын жетшзуил Арыстангали аталмыш «Акын» ютабында, cipe, жырау ем1р1н1нТем1рден кейжп кезеншен елее беретж KOMecxi 6ip энпмелердж шет1н шыгарады: «Ногайлы Шалкшзез! батыр, 03i жырау екен, жолдас болып оз колынан бес-алты ханды аткарып, акырында Орак, Мамайга кел1п едь оларды да билеп KeTinTi. Орак, Мамайдын адамлары. жаксысы кундеп, жаманы елпрелш деп журген хабарды ecTin 173

Мамай айтыпты: «Койыныз, 6ip жумадан (сон) калмактын жауы келед1 гой, соган ж1берерм1з. сонда калмактан ез1-ак елер»,-деп. Баягы калмак келе жатканда Шалкшз батырга: «Сен барып алды- нан кайтар»,—деп, астына 6ip жаман торы ат мшпзш карсы ж1бертть Бу калмакка таман жакындаганда алдынан Арзрум де­ ген 6ip тулпарга мшген калмакжекеге шыгып, алла т1зпн ондап, баягы калмакты елттрш, жаудыналдын Kepi кайтарып, Арзрумга MiHin, тау басында турган Орак пен Мамайга келш, торынын ба- сын кылышпен шауып тастап, eKi батырга толгаганы...» Эрине, эпостык байыптау. BipaKтуп Hemiaae шындык жа- тыр, тарихи еЫмдер соган мегзейдь Элбетте, калмак - кейшп, дэстурл1 жау, еуелпЫ баска. Арзрум - жер аты - Эрзрум, Куней Капказ - Алтын Орда заманындагы тынымсыз урыс-согыс ай- магы. Орак -эпостык кешпкер, «Орак-Мамай» жырында, «Кара- сай-Казы» жырында кершед1, тагы каншама жырда аталады. Алтын Орданын ыдырау кезен1нде шора, ягни Eflire эулет1, Ал- шагыр улы Оракболган, Дел1 Орак, ягни кезаз ер атанган, б1рак казак эпосындагы Орак - XVI гасырдын орта шен1ндег1 Ногай- лынын улы бш, 1555 жылы февральда, анасы белек iHici Исмай- ыл бимен езара кыркыста казага ушыраган Жусшке KeaiHKipeHai, кайткенде де эпостык, жиынтык тулга. Мамай да эпостык кежпкерге айналган, 6ipaK накты тарихи тулга - Eaire еулет1, Ногайлы eMipiuici, колбасы, саясаткер, 6i3fliH Хак-Назар ханнын кызын алган куйеу баласы, кейде одактас, кейде карсылас - 1549 жылы елген Шейх-Мамай. Шалки1зес1м1 осы Мамайга, Мамай- дын execi, ол да эпос каЬарманына айналган Муса бите катысты тагы б1рнеше колжазбада аталады; ел аузындагы ecxi шеж1ре, тарихи энпмелерге жеттк Тем1ргали Кунтуганулы деген карт- тын жазбаларынан тагы да 61рталай мэнд1 маглуматтар ушырат- тым. Осынынбэр1н жинактай келе, Шалкшз eMip сурген заман - 1465 жыл мен 1560 жылдар аралыгы деген байламгатоктадык. Будан бес-алты, бэлк1м, жет1-сег1з жас улкен болып шыгуы да мумк1н, ек1-уш жыл бурын кайтуы мумкш, 6ipaK улкен айырым жок, б1зд1н шамадурыс. Кайткенде де, Алтын Орданын ен сонгы ураншысы Казак Ордасына ет1п барып дуние салуы анык. Ал­ тын Ордага Tueciлi, бурынгы-сонгы муранын 6api 61зд1н де енилм1з, б1рак Шалки1з толгауларынын ен толык, ен узд1к улгшер1 казак арасында сакталуы кездейсок емес. Шалки1з - казактын тур1кт1к ортак арнадан тарамданып белшген улттык эдебиет1н непздеуш1 серек шындардын 6ipi. Букар жыраудын, Махамбет акыннын т1келей устазы. «Ед1геден» бастап, 6epri кезендег1 бук1л ногайлы эпосын калыптаган улы жыраулардын б1регей eperi. KefliHri, улкен казак эдебиет1нщ ipreTacbi, тугыр, тиянагы. Шалки1з сарыны бук!л Казак Ордасынын дауылпаз 174

рухы болды, буп нп , X X гасырдын 70-жылдарындагы казак поэ- зиясынын тын cepnLniciHe жол ашты, б1зд!н - Мухтар Магауин дегсн жазушынынбар •прлнше нер куйды, куш берий, сешм бердь Кунпрт Ш алкш з жаркырап ашылган сон, калган акын, жыраулар дерепн айгактау, накты болмаса да, долбармен емес, дэлелд1 шамамен тиесш заманын белплеу онша киынга тускен жок. Асан Кайгы туралы «Тауарих хамсадагы» дерек -у л к ен суйежш. Сонымен катар, ел аузындагы энпмелер Асан Ата Эз- Жэжбек ханнын заманында жасады деп Tipen айтады. Елге жай- лы коныс карайды, казактын жер-суына бага бередк Ягни, вз1м1з. BipaK Казак Ордасын непздеунл ею улы ханнын 6ipi Эз-Жэшбек барда, Алтын Орданын шыркау кезешнде жасаган тагы 6ip улы хан - атагы элемге э й гш Э з-Ж э ш б ек тагы бар. Ол Э з- Жэжбектщ сарайындагы ыкпалды билердщ 6ipiHiH аты - тагы да Асан. Бул -с о л заман кужаттарында eciMi сакталган накты тарихи тулга. Сонымен катар, кара халык арасында айрыкша беделге жеткен, кейшп кезенде, хан ек тем дтн е карсы жабык карсылыкта болган, хан улы Берд1бектщ бил1кке жету1не сеп- тескен. Алтын Орданын Эз-Жан1бег1 мен Асан бж туралы ел энг!мелер1 Раддов жариялаган «TypiK тайпалары эдебиет нуска- ларынын» Кырым мен Ногайга катысты бел1ктер1нде ушыраса- ды. Сонымен катар, Эз-Жэшбек пен Жиренше шешен де жур. Кэд1мп б1зд1н Жиренше. Ягни, Жиренше шешен энпмеандеп Эз-Жэн1бек - Казак Ордасы емес, Алтын Орданын Эз-Жэжбеп. Ал Асан шынында да екеу болганы кумэнс1з. Мен «Кобыз са- рынынан» сон «Exi Асан, 6ip Жиренше» деген окшау макала жазбак ед!м, орайы келмед1, акыры, бул тараптагы дерек, бай- ламдардын б1разы ежелг1 жыраулар мурасына -пкелей катысты «Бардын багасы» деген з1лд1 макалага eHin токтады. Б1зге eKi Асан да жат емес, алайда, жакыны демей!н, такырыбымызга т1келей катыстысы - еюннм Асан —Асан Кайгы. Накты болмы- сына да, жасаган заманына да кумэн жок. BipaK тугендей кел- генде, Tipi тулгадан фольклорлык кей1пкерге кеб1рек ойысып кеткен1н керщк, толгау, жырларын да даралык сыпаты бойын- ша катан ipiKTeyfleH етю зуге тура келд1, аныздык KefiinKep репнде арнайы токтала кету, eciMiHe катысты эпсаналарды уйыс- тыра ж1ктеу жэне кыскаша талдау тагы кажет болды. Мен1нтан калганым - соншама дабыралы болса да, eciMiHe тшелей тыйым салынбаса да, 6i3re дей1н Асан Кайгы туралы тым курса 6ip ша- гын макала жазылмапты. Тек Мухтар Эуезов «Ертегшер» атты зер-rTeyiHiH «Аныз энпмелер» бел4м1нде атуст1 токталады, онда да акын Асанга емес, аныз AcaHfa, сонын ез1нде: «Асан Кайгы жайындагы энпмен1нек1нш1, халыкка жат, ботен саналы турлер1 175

тагы бар. Ол аныздагы Асан -х а л ы к муддеамен кабысатын Асан емес, хан сарайынынакылшы сыншысы, санашылы болган Асан. Бул Жэшбек ханга акыл айтады. Куладынга ку надргенщ жа- ман ырым, кала салганын жаман кылык деп сынап шенейдй Мундагы Асан кертартпа феодалдык заннын санашылы болып шыгады. Саны аз болганмен Асаннын Жэжбекке айтгы деген ce3i жэне кеййн Букар шешетш Асан айтыпты-мыс деген кыска толгау -exeyi де халык суйген Асаннан баска, белек, жат сана- лы адамды танытады»,-деп, шалыктап кете-riHi тагы бар, ягни, 6i3fliHалдымыздан шыгатын косымша бегет. Кешн осы yW iH i сол калпында кел-ripin, ез1м1зд1нтаптыкбет1м1зд1 айкындап етпк. Казтуган жыраудын гумыр кешкен кезсж - Алтын Орданык б1ржола булшген тусы. Валим, Казак Ордасы курылган шак, бэлюм, булан сонгы, когай-казак белшетж шама, немесе Ж уст пен Исмайылдын таласы нетижесжде Ногайлынын 03i ыдырап, непзп тобы казакка косылган кезен. Осы сонгысы кисындырак болар eai, 6ipax жырау eciMiHe катысты тарихи елен, энпмелердщ 6epiaae де Казтуган Асан Кдйгымен катар аталады, екеуЫ н жау- аптасып, кенесш журетзж тага бар. Мен алгашкы байыпты жен керд!м. Казтуганга катысты 6ipa3 дерек манагы Тем1ргали акса- калдын «ЕскЫ к тарихи внпмелер» аггы колжазбасынан ушыра- сты. Ел аузындагы: «Анау —беткеШ бшк, деж зор,—Сужжш улы Казтуганнын журты ед1»,- деген елен жолдарын кел-ripin, «Осы KyHri Красный Яр каласы турган Актуба, Бозан ею с у» ,- деп ай- гактайды. ©Hip тарихына, ежелп ерлерге катысты енпмелердж б]'лripi, Батые Казакстандык Зердебай Бекарыстанов деген тагы 6ip аксакал бар eai, келденен б!рталай дерек тапкам, мен канша- ма кадым нускалар карап журш, дел осы KiciHin жазуындай ауыр танбаларга ушыраспаган ед1м, капияда б1рдене табылар деп, ежжтеп ею кун отырдым, табылмады. Казтуган eciMi кел-xecip тарихи эдебие-rriHешкайсынан тагы ушыраспады. Занды нэрсе - куш кеше гана еткен, болмысы анык Букар жыраудын eciMi Абы- лай заманындагы кай кужатта бар екен —жок. Баскалар да сол сиякты. Bipax Казтуган туралы косымша дерек кеп едг Мурат акын айткан, Мурын жырау жырлаган. И.Березинжн«Турж хре- стоматиясынын» еюнпмтомынан Ешлгеарнаудын шагын, алаздеу 6ip y3irin таптым, «Хажы-Тархан шайарына айтылган толгау» деп бершптг Колжазба фондында Казтуган атына катысты тагы 6ipa3 жырлар бар eai, керкемдж, даралык сыпаты —6i3re белгип Казту­ ган денгейжен томен екен, саф алтынга саз балшыкты жапсы- руга болмады, штифатка алмадык. Bipax колда барымен-ак Каз­ туганнын улылыгын айгактауга болатын едг Казак эдебиет1 та- рихындагы езгеше орны енселене кетершш турды. Барга канагат айтгык.токтадык. 176

Доспамбеттщ lueumti онайга тускен. Толгаумен тогыскан алгашкы куш. Жырау «Ер Мамайдын алдында», ягни 1549 жыл- дан бурын каза табады. Шыккан жер1 - Азаулы. «Айнала бупак, басы Тен...» Teni - тенд1к емес, Тан, немесе Тэн, Тан дария, кейшпше Дон езенк Сонда Азаулы - Дон езеш ш н Азау (Азов) тецЫне куяр атырауында турган Азау каласы болады. Бул кала - Орта гасырларда Алтын Орданын аса ipi сауда opi катынас орталыгы болтан. Алтын Орда Азауымен жапсарлас венеция- лык 6eKiHic болтан, Тана атантан, Орданын Жер Орта тешз ай- магымен алыс-бер1с, сауда, дипломатиялык катынастары осы Тана тургындары аркылы ж узеге асып отырган. Бул - Доспамбегпн ескен ортасы, дуниеш тануы туралы маглумат келттретшдерек. Шынында Азаулы атауы —Азау аймагы, Азауга тиесш ел деген матына бередк Доспамбет заманында Азаулы — К,ырым ханынындэргешндеп, 63iHfliK бшнк epici бар улыс, кейш, Ногай Ордасы б1ржола ыдыраганда Азаулы Kiiui Ногай Орда- сынын уйткысына айналган. Б1зтупю TeriH iздеп отырган Азау- лынын Доспамбет1 Ыстамбулды керген, Эл- F усман, ягни Ос­ ман, ягни Анадолы TypiK патшалыгынын дэргей1н таниды, ал К,ырым мен К,аратен1зд1нтер1ст1к аймагы Осман империясынын курамына 1475 жылы enai, осы кезеннен бастап, Туркиянын Шыгыс жэне Орталык Еуропа, К.апказ, Ресей тарабындагы бар- лык жорыктарында К.ырым мен Ногайлы эскерд1н алгы шеб1н курайды, ягни, Доспамбетг1н«кун1рен1п кун туб1не жоржанмын» деген1 —бейнел1 сез емес, накты болмыс. М1не, осы орайда жы- раудынсаналы ем1рсурген заманынынжоба-мвлшер1 кер1нед1, ол — 1475 жыл мен 1549 жылдардынарасы. Осыган канагатетуге болар ед1, б1рак Доспамбет толгауынын тарихи астары накты шеш1мге непз беред1. 0 3 i Османлы тур1к дэргей1нде болса, оз1 Ер-Мамайдын алдында, ауыр жарадан шаЬид кешкел! жатса... Бул exi сыпатб1р-акжерде тогысады. Ежелг1 Алтын Орда журтын алтын айлы кызыл ту астына кайта 6ipiKTipyfli кездеген тур1к султанынын жарлыгы бойынша, К,ырым ханы Махмет-Керей, онын улы Батыр султан, ¥л ы Ногай, Kimi Ногай болып 6ipirin, Мамай би, Агыс батырмен косылып, Едш бойын кайта жаулай- ды, дербес бил1кке кешкен Хажы-Тарканды алады. Бул — 1523, алгашкы кундер1, январьдын басы. Алайда, сонгы жуз жылда жарыкшак тускен б1рлж бул жолы да берекел1 болмайды, К,ырымнын кушей1п кету1ненкау1птенген, Осман бил1г1нетусу- ден бой тарткан Мамай езж1н агадан туган iHici, казак эпосын- дагы Телагыс, ягни Дел1 Агыстын азгыруына epin, арамдык ой- лайды, ханды алдап каладан шыгарып, бук1л К,ырым жасагы - жуз отыз мын эскерд1 капыда коршап алып, тугел1мен кырып тастайды. Фсврапьдын аяк шеншде болган бул канды окига Ал­ 177

тын Орда мурагерлершщ езара кыркысын одан ары ерш тп, Мэскеу мемлекетшщ б1ржола кушекмне жол ашты, акыр туб! немен тынганы белгш. Бул окигадагы б1здщ такырыбымызга т1келей катысты дерек -Кырым, Туркия дэргеШндеп Азаулык Доспамбетпн Ер Мамайдын алдында казага ушырауы - дэл осы, 6ipiHmi жорыкпен байланысты е к е н д т . Анык -Доспамбет жанагы кыргыннан бурын, Махмет-Керей хан мен Мамай бидщ эл1 тэту кез1нде, Астрахань тубждеп еуелп согыста ауыр жара- кат алып, дуние салган. Бул - мана айтканымыздай, 1523 жыл, кантар. Толгаудын 6ip тусында Доспамбетт1н алганы - Эли аганьщ (бэлюм, т ур к ) кызы, «мандайы кунге тимеген, шашын желге урмеген, серпшш адам бет1н кермеген» суду жар екендт, балаларынын жастыгы туралы айтылады. Ягни, каза тапкан кез1нде жауынгер жыраудын эл1 жер ортата да келм егет кор1нед1, жастык жалын толгаудын мазмуны мен рухынан да шалкып тур. F умыр кешкен заманы, адамдык болмыс-б1т1м1 ай- кындалган с о н ,- бул кезенге катысты тарихи эдебиет ушан теж з,— Доспамбет жырларын тану, талдау артык киындыкка туспейтш ед1. Жиембет пен Маргасканын гумыр Kemyi - Енсегей бойлы Ер EciM хан тусы, ягни, XV II гасырдыналгашкы жартысы. Мар- гаска жайы нактырак - гасырлардан OTin, 6i3re жеткен жалгыз толгау - EciM хан мен Катага н Турсын ханнын арасындагы KypecTiH memymi кезен1нде, 1628 жылы Ташкентге туган, алай- да тарихи эдебиетген де, KeftiHri эркилы колжазба нускалардан да Маргаска аты ек1нш1 кайыра ушыраспады. Енд1 мен Акаде­ мия apxHBiwieri ecKi шеж1релер жинактарын сузуге KipicTiM. Тек Маргаска гана емес, ecKtaeri акын, жыраулардын, оларга катыс­ ты эркилы тулгалардын eciMflepi ушырасар деп ед1м. Казак шеж1ресшш сыр-сыйпатын, ерекшел1пн таныдык, каншама кунды маглумат алдык, 6ipaK накты 1здеген1м1зд1 таппадык. Тек Жиембет кана бар екен. Тукымы эскен, рулы елге айналган. Бук1л Тананын ураны Жиембет екен. Сонымен катар, Жиембет eciMi осы, советгасырында жасаган дана карт, Онтустжтен шык- кан Казангап акын Байболулы Академияга табыстаган «Енсе- гей бойлы Ер EciM» жырынан ушырасты. Жиембет EciM хан за- манындагы алаштыненатакты уш батырынынб1р1 реДндетулга- ланады, урыстагы е р л т , акылы мен кайраткерл1г1 кер1нед1. Жиембетг!н 63iMi3re мэл1м толгауынын колжазба нускасы да табылды, 6ipaK бул - KiTan басылымынын KemipMeci екен, не- месе дербес нуска, 6ipaK мэтшде айырым жок. Умбетей жыраудын басы ашык ед1, ешкандай шатагы жок, бар дерепн тугел жинастырып алдым, жазу гана каллы. Гажабы, ез(м!зден бурынгы профессор, академиктершнсондай жыраулар 178

болыпты-мыс Ti3iMiHfleri Ум1тай мен Умггейдщ кайдан шыкка- нын таба алмадык, барлык жерде «бе» деп жазылган -«Умбетей» - шала сауаггы адамнын 03i жансак окуы мумюн емес; ягни, куш 6yriHre д ей т бул нускаларды ешюм кермеген, бшмеген, агала- рымыз узынкулактын езш муюс есп ген. Беймэл1м Умбетей турыпты, 6epiMi3 6ineMi3деп журген Букар жыраудын езш ешюм кадагалап окымаганын кершк. Немесе, зерделеп жарытпаганын байкадык. Е, ол солай гой деп, белшен басып журе берген. Букар демекил, ен онайы осы атамыз сиякты едп Аты бар, заты... Tepic болса да эйгшенген, ягни, сондай жырау болды ма деп ешюм дауласпайды, болган. BipaK кандай болган? Тарихи багасы ез алдына, Букардын бар елещ былыгып кеткен екен. Катеден аяк алып журпшз. Элшбимен сауат ашкан, Эптиектен OTin, Куранга жеткен, ягни, араб жазуын таниды деген агалары- мыздын 03i болмашыдан cypiHin жатады екен. Салактык па, б1лмест1к пе. EKeyi де. Bi3 Букардын мол мурасын аршуды кей1нге, жазу кезешнс калдырдык. Жалгыз Букар емес, Шалки1з, Доспамбетген бастап, Шал акынга дей1нп барлык есю муранын текстологиялык жумысын кей1нге шегерген ед1м. 9уел1 бардын басын ашып алу керек болды. Осы уакытка дей1н жасалган сан-салалы жумыс, керек десешз, мен!н жиырма терт жылдык гумырым, сол гумыр боны керген-бшген, окыган-токыган, жиган-терген, таныган-токтаган барлык рухани толгак 6ip туйжге тогысты. Мен жазуды эмэнда к1лем токуга тенеймш. Энг1ме - алакандай гана, эдем1 к1лем. Хикаят - кесшген, кернею к1лем. Роман - шалкыган, шалкар кшем. Улкен1н де, к1ш1с1н де токып шыгу —езгеше онер, ауыр енбек. BiaiM мен танымын, сез1м мен TyHciriH, керек десешз, ту- ган журтыныздын мын жылдык керкем жэне заттык тургысы- нын, тагдыры мен тарихынын айгакты KepiHici. Алла тагала бук1л дуние - он сепз мын галамды 6ip тарынын кауызына сыйгызган дейд1,-терен толгам, анык акикат, сол галамнын 6ip тозаны, то- заннын жугынынын жуканасы - жаратушы ез1не уксатып жаса- ган сен де оз елщше, сол кен дуниенщ 6ip болшепн езще шак кауызга сыйгызып, MOHrmiK болмаса да, белгЫ 6ip уакытка бе- дерлеп кетуге, халкыннын 6yriHri жэне келешек кажетше багыш- тауга тырысасын. Осы тургыдан алганда, м1не, содан 6epi отыз торт жыл OTinTi, кырыкка тарта KiTan шыгарыппыз, онын 1ш1ндс журтшылык жогары багалаган, 6i3re атак-абырой экелген дуние- лер де болыпты, 6ipaK анык акикатын айтканда, 6i3 усынган кан- uiaMa KiTan iininae халкымыз уш1н ен кереп, ен кажеп-ici —сол 0Уелп, аруак аркалаган сез1м1з -«Кобы з сарыны» болса керек. 179

Бул кггапты мундай денгейге жетюзген - 6i3 емес, аскак рухты, асыл текп жырау бабаларым болатын. Коргады, колдады, куш берш - тек сол, жарияга шыкпак жыраулар гана емес, мын’жыл- дык ата-баба аруагы. Дэл осындай рухани куат: денсаулык - калыпты, ic - байыпты, жазу - сез!мге, cepniHre толы, канатты кундерд1 мен кейш, «Аласапыранды» жасау успнде гана бастан кеилрсем керек. Баска ютаптардын 6epi де зшмауыр азап, ыш- кынган бейнетпен туды. «Кобыз сарыны» мен «Аласапыран’нын» да бейнетт шаш етектен, 6ipaK кайрат кабындап, кенш шалкып, санадан тыс, т1ршииктен тыс элдеб1р, купил, тылсым, i3ri куштер ■ пкелей кемекке келген кез едг Манаты «кшем теориясы» тургысынан алганда, «Кобыз са­ рыны» - зертгеу KiTan, e3inaiK сыпаты, epeKiueairi бар. Киял емес - дерек, болжам емес -байып керек eai, бейнеге емес, бшкке курылып, туйактен - таным, сез1мнен - ой басым Tycin, едеби талдау мен тарихи андау астасып жатуга тшс-Ti. Калай ыргап, толгасан да, ен басты тиянак — накты деректер болатын. Б1здщ ен непзп дерек, дшрменнщ Kiwuri - ерине, акын, жыраулардын ез мурасы. Таптык, жинактадык, байыптадык - 6api жен, енш жуйеге Tycipy керек efli. Ягни, эркилы нускалар- ды 6ip 1зге салу, тупю непз - 6i3 ушш туракты болуга тшс канон- дык метш жасау —гылым тшмен айтканда, текстология. Колда бар мураны калыптаган сон гана ол туралы байыпты зертгеу жа­ сауга болады. Алдымен суранып турган - Шалкшз едг BipaKмен кеше гана ушыгына жеткен, ыстык-суыгы басылмаган Шал акыннан баста- мак болдым. Академиядагы ен кеп елен текстер1 де осы Шал акынга катысты. Араласып, ыбырсып, былыгып жатыр. Баскасын тастап, Шекещп жинап алдык. Сонгы, ез1м Кошан аксакалдан жазып экелген мол дуниеш, осы, Солтустж сапарында, Кекше- тау, Кызылжар аймагында ушыраскан Мырзахмет, Самаркан, Жанакым, Ахметжан, Шадат аксакалдардан алынган жекелеген елендер мен Академия корына ер заманда тускен Кыздар Казы- беков, Фетима Габитова, Тем1ргали Исмайылов, Айкын Нурка- тов, F алым Малдыбаев, Эйттм Абдрахмановжене баска да жинау- шылар колынан шыккан элденеше жуз елен нускасын салгастыр- дык. Эуел1 непзп нускалар айкындалды. Содан сон косалкы, басен, немесе шолак нускалар -пркелди Осы ею, уш, кейде бес, алты кеипрмеден 6ip елен жасалуга тшс едг Мунын M8Hici: 6ip еленнщ ауызша сакталып, ер кезде эртурл1жинаушылар аркылы жеткен терт нускасы бар екен делж. Bipi -б е с шумак, 6ipi - алты шумак, ewiirici ею, уш шумактан. Эуел1 осы терт нусканын ен кунды, керкем1 айкындапады. Бес шумактык нуска екен дейж. Eaai, тиесш жерше алтыншы шумак пркеледг Будан сон, езара

салгастырганда, уш шумактык нусканын сонгы орамы меншрек KepiHefli, оны жана езщ13 кураган еленнщ тиесш тусымен алма- стырасыз. Енш жекелеген жолдарды тексергенде, сыргга калган нусканын кейб1р тармактары дэл epi 0TKip шыгуы мумюн, ол да 03 орнын табады. Сейтш, айырым белriлepi бар торт нускадан Heri3ri, тупю, epi туракты 6ip метан шыгады. Бул —кайта жасау емес, калпына келтару. Ештене коскан жоксыз, еш жерш бурма- лаган жоксыз - еуелп туп нускага мумюн болганынша жакын- дадыныз. Бул ретте керкемдж таныммен коса, тарихи зерде ке- рек ед1. Б1з жанылмаган сияктымыз. КеШн, орта жолдан косыл- ган Олжабайлар акыннын кейб1р елендершщ баска 6ip нускала- рын алга шыгаргысы к е д а ,6ipaK бул ерекет нэтиже бермедь6i3 нускалаган Шал елендер1 калыптанган, журтшылык санасына cinin кеткеш, елденеше мерте жарияланып, гылыми тургыда ор- ныкканы озалдына, б1зд1нтандауымыздурыс болатын. Осы ара- да ескерте кетеШк, Шал акынга катысты мундай, жанаша калып- тау жумыстары тек жекелеген олендерде гана KepiHic тапты. Heri3ri мура — Кыздар Казыбеков аркылы ж еткен, Кошан Жантшеуовтан алынган, кеШшрек, «Алдаспан» шыгар карсанда F аббас Епеуазов туарген нускалар жене одан баска да коптеген елендер сол калпында, таза Kerri. Шал акыннын бар мурасы текстологиялыкекшеу, калыптау сузг1с1нен ©Tin, тугел1мен кеилршп б1ткен сон, 6ipep кун байып- тап, жуйел1 ой тузш, накты жоспар жасап алып, жазуга отырдык. Терт кунде томам болды. «Кобыз сарыны» монографиясынын еуелп лепес! —осы «Шал акын» аталатын тарау еш. Сетамен шык- ты. Сетгипп - кырык белек дуниенщ кылауын тауып, орнымен уксатуда жаткан. Дербес болмысын айтып тургам жок. Бул бай- ыптын uieuiiMi -бурын 6ipep жерде элдекалай аты гана аталган, шала кенмршген бес-алты елеш гана басылган, алдынгы тугЫ , едепю катарда жок, улкен елшемнен тыс Шал акыннын б1ршама мол мурасынын жалпы аукымы белпленумен катар, онын эдеби- еттарихынан алатын курметп орны да айгакталган едь Сонымен катар, курдел1 монография онынан басталды. Келеш тараулар будан да Teyip болады деп сеншм, б1раздан 6epi жазудан шыгып кеткен ед1м, eHai колым жаксы журуге тшс деп бгдам. Доспамбет, Казтуганнынб1зге жеткен мурасы каншасалмак- ты болганымен, санаулы. Кез1нде кеплршген, eHai терт-бес кун отырып, нелзп нускаларын тагы да салгастырдым, ею жырау аты- на катысты каншама косалкы жыр бар, оларды да кайта шолып шыктым, содан сонтшелей жазуга KipicTiM. Казтуганды 6ip кунде, Доспамбегп ею кунде темам кылдым. Жумыстын багасы акыргы нетижемен гана емес, еуелп мумюшпкпен де таразылануга тшс. Осы тургьшан алганда, келенкеш - суретке, кемесюж - нактыга

айналдырдык, Казтутан да, Доспамбет те ете сэтп шыкты деп бшд1м. Будан сон ею кунде Маргаска мен Жиембет кагазга ту<гп - колденен тарихи деректерге, емесю анызга суйен т, эрен жетксрд1м. ©з дэрежеанде, орташа тана кейттелдь Асан Кайгыга туслм. Анызды атгап кете алмайды екснб1з. Бурын байыптап едж, енш сурыптап, жуйеледж. Жерге катысты сындары туралы айтылтанмен, жазылмапты, соны тэты тугел1мен рстгсп, кенпрш шыктык. Элденеше пэпкщеп каншама елен-жыр iчинен 6ipep жуз жол - б1рнеше шагын толтауын тана санатка костык. Содан сон, элде торт, элде бес кунде Асан Кдйты атын- даты тарау да жазылып 6irri. Желтоксаннын yiuimui аптасы екен. Екп1н алдык, куилм1зге м рдк. Жана жылда - ары кетсе наурызда жумыстын бас-аяты жинакталып бпед1 деп шамала- дык. Шынында да солай болар едк Bipax жана жылга карсы кутпеген 6ereciH, кутпеген... элде ырыс, элде сор, кутпеген 03repic болды. Кузде Акмоладан асып, Семейге барганда ондаты кызта экпелеп кеткем. Уакыт тар, жыраулар жетелеп барады, дэл каз1р мешн кыз-кыркыннын кикалак-шикалатын, артык- ауыс ерке-назын кэтеруге муршам да, жатдайым да жок eai. Мундаты жэуд1р кэздермен кинота, театрта бару да токталган. Жаз шыккалы тэулштщ жиырма терт сататы жумыс астында отель Бурын да солай efli, университеттщ алташкы курсынан бастап, мойныма ауыр жук арткам, 6ipaK ара-тура сежл-серуен бар, жас ж т т п н эдепю тзрлтнен тыс калмап ед1м, енш 6api де кешн шегершген. Менен хат та жок, Семейдеп кыз б1ржола кетп деп ойласа керек, бапюм, кеткен де болармын, онын успне Ал- матыда окитын ауылдас курбы кыздары аркылы мен уйленгел1 жатыр деген лакап ecrirm. Содан сон осында 6ip туысынын той- ына келген. Элбетге, Алматыны Kepin кету ушш. Bi3fliде KopyiHe тура келдь Kepfli де пэлеге калды. Эрине, орайы Tycin тур, кайта ж1бермейтш ед1м. К,айта ж1бермейтш болдык. Б1ржола косыла- тынымыздын б ел п а рет1нде 5 январь куш жеке суретке тустж. Ол заманда бул -ул кен айгак, айрылмастык белпсь Мен мулле ж1бермей калуга б ей т ед1м, кыз сонты тшелн айтгы. Амалсыз келюлм. Кыс кез1 кырауда, анау, алые Абралыта 6ip барып, ата- анасынын алдынан eTyi керек. Экеге айта алмайды, шешесше шет-жатасын 6iJiflipinTi. Ол кезде окудаты жастар арасында бупнпдей, немесе баяты замандай шабылып, epcmi-карсылы журш, куда тусу элеп жок, балалар келюеш, курстас студент- тер, жакыны -6 ip , алысы жарты стипендиядан акша жинайды, той кун1 белпленедд улгерсе, eKi жактаты ата-ана сол той успиде табысады. Немесе, той да, тОмалак та жок, кыз кенеш, ж т т ауылына алып кетед1. Ырым-жырымнын 6opi сонынан. Б1зд1ю аралыктан шыкты. EKiHmi кластан бастап 6ipre окытан досым, 182

ол да аспирант, биолог, ол да бойдак, Блок деген, жанашыр, отгы ж т т , екеу1м1з Семейге ушып барып, облыстык газетге ютейтш, маган ага ecerni Телеужан деген белемд1 алга салып, кыздын жамагайын агасынын уй!нде, тагы 6ip туыстарымен шагын кеш жасап, 20-январьга ауыскан бозала танда пойызга отырдык. Ой- нап-кулш, 6ip твул1ктен астам ж ур т, менш Алматынын аэро­ порт аймагындагы жалдамалы, бойдак пэтер1ме келш тусп к. Алдын ала хабарланган, асыгыс камданып, кажетке жаратпак акшаларын калтага сыкап, эке-шешем1з, ен бастысы —улкен оке жетп, арада апта вткен сон, мен жиырма бес жаска толган куншн ертеж - 1965 жыл, 30 январь кун1 осьщан 6ip ай бурын гана ашыл- ган, сэнд1, салтанатты «Алматы» ресторанында той жасадык. Сейтш, аякастынан уйл1-баранды болып шыга берд1к. Аспиран- турага тусер-туспесте мен1 уйленш калудан сактандырган Бей- секем ауелде катты ренж1п ед1, кел1н1н1н шырайын андаган сон к ен ш жайланды. Ол кезде 61зге тым улкен болып кершед1, шешемн1н жасы кырык уште екен, акем елуге енд1 толмак, куаныштарында шек болмады. Десе де, меж тэрбиелеп еар ген улкен экемн1н мерей1 езгеше ед1: мен1ндостарыммен курдасын- дай калжындасып, ал той устшде мэртебел1 профессорлармен терезес1 тен отырып сайлес1п ед1,6ip кездеп улкен эулетген кал­ ган жалгыз туяк -ж алгыз немерес1н1нбакытына гана емес, езге­ ше талайына да нык сенген Магауия аксакал будан сон да он жылга жуык гумыр кешт1, кел1н1н1нде, шеберелершщ де кызы- гын Kepin Kerri. Bapi жаксы. Эуелден жаксы ед1. BipaK уйлену a6irepi, той-томапак, одан сонгы кызу мен кызык астында уш ай етш KeTinTi. Жумысты такыр-таза б т р ем деп шамалаган меже- де мен узийп калган icri жана гана жапгап жатыр ед1м. Кей1н ойлаймын, сол кыста ж ел т п , аяк астынан уйлене калмасам, букш гумырым баскаша болар ед1 деп. Эрине, баска- ша болады. Мен кещлдеп жумысты наурызда 6iTipin, мамырда талкыга усынам, карсылык нэтижес16api6ip, кей1н ез1м керген- дей болады. Ал бул кезде б1здш кызымыз баска 6ipeyaiH босага- сынан аггар ед1, кыз болган сон eflTeyip 6ip куйеуге тиед!, ол да жаксы, жаманы - бул кезде Семейде кыз алып кашу —шдетке, жоспарлы, жуйел1 бузыкты кка уласкан, сол Семейде оку б т р ген , жанагы, Блок деген досым айтатын, кыз алып кашудын баукеспе каракшылары болыпты, достарынын, таныстарынын кенш1 уш1н, немесе жай гана кызык уппн, сырттай шешед1, ретш табады да, алып кашады, ыркына карамайды. Ал 6iaaiH кыз алып кашу ymiH туган, гажайып сулу ед1. Кешеде керген кайрылып карайтын, 6i3 аялдамада турганда, кинога, театрга барганда келденен журтгын 6epi суктанатын. Bi3 жана косылган кезде жиырмада, сол ежн отыз беске дейж сактады, отыз 6ecTeri ежн 183

кырыктогызга д ей т жогалткан жок. Кырык же-ri жасында, аже болган кез1нде, улкен улдан туган алгашкы немереЫмен тускен cypeTi - а з сэбшн к етерт турган жас келтшектей, элдекалай газетке .Л1ыгып ед1, таныс-бшстердщ 03i мынау - кай балала- рын деп сураганы бар. Елуден сон гана, ептеп ауырып-сыркап e«i тайды. BipaKaai де Кыз-Ж бектщ шешесшдей. Хош. 03iMi3fli мактадык, эйел1м1зд1 мактадык. Мактап отырганым, дэл сол жылы, Бакытым келмесе, мен баска 6ipeyre уйленбейтж ед1м. Ягни, жана айтканымдай, эуел1 улкен енбек -«Кобыз сарынын» бойдак калыпта6iripin, бойдак калыпта талкыга усынады екенб1з. Ал осы енбекке карсы балшабектж жаппай аттаныс кез1нде тай- кымаспыз, таймаспыз, 6ipaK шепнбей согыса алмас едж. Салт бас, сабау камшымыз - влде Семейге ауып кетем бе, элде бас- кадай 6ip курес жолын карастырам б а ,- эйтеу1р дэл сол жылы Ьвм келер жылы табан аудармай, влерменджпен согысуды кажетЫз санар ед1м деп ойлаймын. Баягыда, мен жазып отырган жыраулар заманында, саны кеп, Kymi басым жау туткиылдан, тарпа шапканда, батыр бабаларым кек куймелер мен кетермен1, жайдак арбаларды кургейлете т1ркеп, денгелек шеп курып, ор- тага бала-шагасын тасалап, ездер1 айнала тура калып, найзамен салысып, кылышпен каржысып, кайтпай согысады екен. «Мундай шеп курып улгерсе, казактар саны элдекайда басым жаудын ез1не дес бермейд1»,- деп жазады орта гасыр тарихшы- сы Рузбехан. Бар бакыты мен1н талайыма байланысты жас кел1ншег1м уылжып тур, коныр кузде к1шкентай кызымыз туды, exi керпе, жалгыз жастык, 6ip шенке, 6ip шэйнек, exi дэленке, уш касык —пэтер уйде турсан да, ез шанырагын бар —баланды аркалап, катынынды жетелеп, кантып кайла бармаксын, каса душпан калай камаласа да, шег1нер жол жок eai, мен ата мура, аруак аманаты ушш гана емес, бупнп ошагым, ертенп урпагым ymiH, келешек гумыр, жазылмак шыгармалар уш1н, 6ip кездеп бабаларымнын ашуына MiHin, кайтпай шайкасуга т т с ед1м. Уйленуд1нэуелп жылгы6ip nriniri -осы болды гой деймш. Рас. Шарасыз эйел мен дэрменаз бала маган жанкешт! кайратберд!. Хош, мунын 6epi —сэл кешшрек, дэл сол кезде, алда улкен киындыктар турганын бш секте, xeftiHri кврешепм1здей болар деп ойламадык, a3ipri мурат -зерггеу жумысын жер1не жетк!зу. Бойдак кез1мде онаша, жеке бвлмеде туратын ед1м, енд1 кала- нын кыр жагынан жайлы, жарык, жана пэтер жалдадык. Б1зд1н кел1ншек окуын орта жолдан тастаган (сонгы, жарты курс есе- лене созылып, кей1н, сырттай окып, уш бала, бес жылдан сон эрен б трдО , ешкандай шаруасы жок, танертен ерте турып, ма­ ган тамак дайындап беред1, сагат тогыз нвл-нелде Академия к1тапханасы, колжазбалар мен кадым эдебиет жинакталган

Екжин оку залынын алдында турам, терт жарым - бес сагат жазу, eKi-eKi жарымда кайтып келем, ейел1м1з уйкыдан жана турып жатады, сел бурынырак оянса, босагада жататын 6ip кулаш ecKi алаша бар ед1, соны кагып жатады, оган улгерме- сем, еден жуып жатады, кун сайын осы едеттнен 6ip жаныл- майды. Онсыз да тап-таза уй, м е н т сыкай тыгыздалган eKi шкаф ютабымнан баска дуние жок, эуелде ол мтаптардын 03iH KiTanxaHaHiKi шыгар деп ойлапты, бурын жеке уйде осыншама KiTan кермеген екен. MiHe, муншама жазып келд1м деймш, оны профессор, академиктердщ жазгандарынан Keiuipin экелд1 деп ойлайды екен, студенттердт курс жумысын жазганы сиякты. Мен пелен, туген боламын деймш, ол эншейш мактан керед1 екен. Кейж еске алып талай кулдш. Эдетге, демалыс кундер1, кейде аякастынан 6i3re конакка Рымгали, Султан, Блок деген достарым келедь Ka3ipri атакдэрежес1мен айтсак - эдебиетип, профессор, академик Рымгали Нургали, байыргы журналист, пеленбай мерте терага Султан Оразалы, биолог, профессор, доктор Блок Шайкен; алгашкы eKeyi менсн бурын уйленген, Султаннын мшкентай, Дулатдеген улы бар, кызыга караймыз, колдан колга кешед1, 6i3 де yMirri, эуелп себшм1здщ ел еа бш нген. К1тапхана жабык жексенб1 кундер! 6i3 де Султаннын, Рымгалидын уйлер1не конакка барамыз. Мундай отырыстарда imiMfliKболмайды, едет1м1зде жок, ет жеп, эйтпесе жешл-желш шай imin, дауылдасып отырамыз. EepiMi3 де данышпан, 6epiMi3 де керемет боламыз дейм1з. Эйелдерд1н ynip-mynip ез ен п м еа бар. Мен кеш бойы, кай отырыс, кездесуде болмасын, IJJалк иiзлiн, Кдзтуган, Доспамбетт(н, Букар жыраудын толгау- ларын агытам. Тез1рек жазып 6iTip, мынау —едебиеттарихын- дагы гажайып окига болады деп кошаметтей кетеред1 достарым. Ал б1зде ешюм кетермесе де кекке тартып турган кек1рек бар. Не айтылса да, мадак емес, сыбага peTiaae кабылдаймын. Бурын да мактаншак ед1м. Бабаларымнын жыр казынасынын тутка- сын устаганнан сон ешк1м мадактамай-ак кеудем к е т ер т д г Мурат - аскактай туст1, ниет - сен1мге уласты. Десе де, мен кектемде куздеп 6HiriMfli устап тура алмадым. Онынб1р ce6e6i —еуелп екп1ннторта жолда узШп, жан жады- раса да, арын басылып калуында, будан да менд1 себеп — эдебиетгеп сокыр дулей балшабек е к т ем д т . Бул жагдайдын алгашкысы Шалки1зде елее берсе, кешнпЫ Букар жырау тусында айкын танылды. Букардын аты мел1м. Заты да... белплен1п, бек1т1лген. Кер- тартпа. Ecxi сананын жокшысы. Абылайды мактаган. Таптык тургысы тайгак. Орыска карсы болган. Ал енд1 айналып eTin KepiHia. 185

Мен амал ойлардан бурын, калыпты эдепм бойынша, жы- раудынбукш мурасын танбага туфруге KipicriM. Бук1п мураемес. Bi3re жеткен мура. Эуел! Мэшйур-ЖуЫптеп eici нускд взара салгастырылды. Бурын кауырсын калам, кызыл сия, хусни жа- зумен табак кагазга тускен еуелп нуска - № 1177 - тугел1мен квипршген едо. Аспирантураньщ алгашкы жылы. Кайыра тек- сергенде, жекелеген жансакокулар табылды. Ол жансактын Ke6i менен емес, менен бурынгы профессор, академик агаларымнан кеткен екен. М ен Букарды бала кез1мнен ж атка б1лем, универеитетпн алгашкы жылында Академиянын коймасына кол жетпейд1, 6ipaK бурынырак шыккан эркилы жинак, хрестома- тиялардан тауып окыган ед1м, сол, кеншде турган эуезбен сы- дырта кайталап вткен жерлер бар екен. Бул кателердщ Kefl6ipi тым врескел efli, МэшЬурд1 алгаш окыганда-ак тузстт алгам. «Кэли молда куранды айт»,-дейд1. Ещц 6ip агам, казак TiaiHiH табигатына карай тартса керек, «Кали молда» деп жазыпты. Бул не молда? Неге Куранмен кабатгастырып, элдеб1р молданын атын атаган? МэшЬур-Жус1пте6api айкын, оп-онай: «Кэлим алла —Куранды айт!» Ягни, Алланынсез1 Куранды айт. Мундай кате- лер 6i рден андалган. Андалуы киын окылымдар бар екен, enai соларга кезек келд1. «Ей, айтшы, Алланы айт!» —дейдт Орынды гой, дурыс. Дурью болмай шыкты. «Ей, айташы...» екен. Ягни, айтушы, свйлеуш1. «Ей, айташы, Алланы айт!» Сондай-ак, «лау- хы менен каламды емес,«... кэлэмш», «сураганда берген су» емес, «сусаганда берген су», «жалгызынын белпЫ* емес, «алгырынын белrici», «ататугын жагы» емес, «тартатугын жагы...» 0уелг1, агалар окуындагы мундай жансак евздер кеп екен. Сондай-ак, Tycin калган -пркестер, умыт калган тармактарда молынан ушы- расты. Мен онынбэр1н TCKcepin, -пркеп отырмадым. Онда Букар- дын текстологиясы туралы тагы 6ip макала жазу керек боларeai. Ескеалуым —Букартолгауларынынб1згедейшп санаулы басы- лымдарынын взш щ быжынаган кате, юке татымсыз болганды- гын ескерту. Bi3fliH мурат - журтгын катес1н !здеу емес, ез1м1здт тура жолымызды сызу. Мен1н монографиям бастан-аяк бурынгы: «Ресейге вз ерюмен косылганга дей1н казакта эдебиет болган жок», сыпайылап айтсак, казак эдебиел XVIII гасырдагы Букар жыраудан берше гана калыптаекдн, онын ар жагында ештене жок жене болуы MyMKiH де емес efli дей-пн, отаршыл-балшабек-пк нускау Heri3iHeH туындайтын дулей надан тужырымга антите­ зис ретшде жазылды, 6ipaK еш жерде «олай емес, былай» деген евз жок, 6i3 былай екенш гана айтгык, жалгыз «Кобыз сарыны» гана емес, MeHiH будан KefliHri бар жазуымда калыптаскан жуйе. Enai, ecKiHi аршып отырганда, алдынгы агаларымнын санадагы

сокырлыгын, танымдагы тасырлыгын кззбаганда, тым курса, бурынгы елшбшй кеншге токымаганын, ягни, ен аягы, бастау- ыш мектеп дэрежеанде оку сауаты жогын айтып, сез1мд1 арзан- даткым келмедь бурынгы хрестоматиялык, кейшп академиялык басылымдарды штифаттан шыгарып, жырау мурасын МэшИур- Ж у ст жэне баска да жинаушылар тапсырган тупнуска колжаз- балар бойынша гана нускаладык. Ол ymiH, эуел1, мана айтканы- мыздай, М эш екеннш кос кеиирмесж тен устаган ед1к. МэшЬурдщ екшпп, болат калам, кара сия, калын дэптер нуска- сы ( № 1170) к ей М р ек танбаланганы байкалады , 61зд1н зерттеушшер устап та кермеген. Kipicne соз1 элдекайда толык, ортада эуелг1 кегшрмеде жок exi елен жэне тагы да 6ip деректер бар, колжазбанын узына бойында 6ipiHLui кеш1рмеде жок жеке- леген жыр жолдары ушырасып отырады, жекелеген сэз айырым- дары да бар. Бэр1н де кеипрш, танбалап, айгактап алдык. Будан сон баска жинаушылар аркылы жеткен толгауларды да тексер1стен етк1зд1к. Б1рден андалганы - Букар мурасынынба- сым б е л т жарияга шыкпаган екен. Ек1нш1 6ip ерекшел1к - МэшЬур-Жус1п Букардын ез1 жинактаган барлык жырын узын- суре б1р-ак толгау -6 ip заматга Абылай хан алдында айтылган туйдек жыр есебшде усынады. Бул нусканын тартып-жулып, дербес жарияланган жеке уз1ктер1 бар, онынезшщтиянаксызын айттык. Б1збастан-аяк карап шыгып, мазмуны, турпаты, 6iTiciHe орай, жеке-жеке толгаулар тур1нде ж1ктед!к. Жэне бул толгау- лардын хронологиясы Мэшйурдеп бер1лу рет1не келмейт1н1н кврд1к. Баска ретпен, жанаша тузуге тура келген. Буган ойдан- кырдан куралган, эркилы жинаушылар калдырган жыр, толгау­ ларды косып, бэр1н 6ip жуйеге тушргенде, Букар мурасы сапа жагынан гана емес, сан жагынан да тулгаланып, еркештен1п шыга берген. Кей1н «Алдаспанга» енген, одан сон элдек1мдер басы бутш иеленш, б1раз булд1р1п, жеке кпап ретзиде усынган Букар —осы болатын. Heri3i дайын, аса мэшн, б1рак сырттай Караганда, дэл осы сэтге ек1нш1 катардагы кэршетш, кез майын тауыскан бул жу- мыска exi аптадай уакыт кетсе керек, ymiHiui аптада, айнапасы терт-бес кунде Букар туралы тарау жазылды. Жазылды - жаз- багымыздын жартысы булыксып 1ште кала берген. Кеп ретте ай- налып этуге, аттап кетуге тура келген. Кейде туспалмен айттык, кейде жыраудын ез1н сейлетумен гана шектелд1к. Бэр1 де амал- сыздын ici. Б1рактура жолдан тайкыгамыз жок. ¥лтты к мурат уддес1нен шыктык. Абылайдын казак тарихындагы орны керсетшдг Букардын улттык ураны, эдебиет урд1с1ндег1 кызмет1 айгакталды. TinTi, отаршылдыкка карсы сарындардын 03i сыз- дыктап жетк1зшд1. вйткенмен, жана айтканымыздай, жазыла

серпшш, кеншен квал е алмауымыз кошлде дык калдырган. Кейш, арада отыз жыл еткенде бул олкынын орнын «Казак та- рихынын элшпесже» енген шагын макаламен толтыргандай бол- дык. BipaK эр сездж вз уакыты бар. Айрыкша кажетп кезеш бар. Алаш Орда азаматтары тугел жойылтан сон, жойылардан бурын ауыздарына какпаксалынган сон, тура кырык жыл бойы, улттык мулле тургысындаты казак ce3i тул калды, халкымыз же-пм, жеттм тана емес, загип, Kipirrrap жагдайда кун кешш жат- ты, бас кетерген азамататаулы журтынын сезж емес, жауынын созш коргаштады, осындай кезенде елдж б1ржола рухани азып кетпетенже, тэш тозса да, жанынын жарыгы ешпегенге, улт рухы, ежелп касиет элдеб1р терен шынырауда езж ж сэулел1 кун1н кутш жатканга кайран каласын. «Кобыз сарыны» - кырык жылгы рухани капастан сон казак муддеЫ, ултшылдык уран тургысындагы эуелп сэз едь Ka3ip заман баска. Сыпыра батыр. Keiueri кызылкэз балшабек енд1 кекезу ултшылга айналды. Keuieri тайгак саткын - бупн acipe отаншыл. CeHiH езже акыл айткысы келедь Сен он сепз жасында жеткен байыпты сежм ол ушж тэуелазд1ктен сон тана ашылтан жаналык, 6ipaKсен1м емес, суййсп к о м м ун и ст партиянын пэленбайыншы съезжж «тари- хи» meumtaepi сиякты, сырты кулю, iuii куйк1, эйтеу1р урандай беру керек. Ой жок, толтам жок, дакпыртпен, дурмекпен, бар ic эз1нен басталатындай, енмендей умтылып, косарласа жауапта- сып, уатыз айтады. Онысы шалатай болады, ycTipT болады, акымактыты ештене емес-ау, арандатуга бей1м келедт Карап турып канын бузылады. BipaK бул да пендешшк. Тэуба айту керек. Жау кашканда, мана, урыс кезжде артга бутып калган коркактар мен азтындардын айкайы бэр1нен де басым шыкса керек. Ятни, жаксылык жоралтысы. Тек узатынан болсын. Beii ары каратан душпан куш тауып, Kepi сертлсе, бурынгы 6ip жа- рым тасырлык твмпештен eci шыккан, Kemeri ауыр урыстарда кажытан, бугжп турмыс тарлытынан жудеген, бастаушы, кос- таушы косемдержж акылы кем!с сорлы журтыныз кайтадан аб- лырап калса, жау болып кайыра шабатын, халкын тебже таптап, оза, коза сейлеп, билжке жетж, тэты да ылан салатын - жанагы Кызыл жебе —кек таяк болмак. Тек бетж epi кылсын. Хош. Bi3 кершкел eMecni3, б1раксол кездеп кешл куШмшен елее бере^н «Кек мунар» романында айтылтандай, мэнгшк империя жотын бшдж, казакты жаныштатан жат журттын то- пан таекыны токталатынын да андадык, Асан Кайты арман ет- кен, орыс отаршылдытынан аулак тэуелЫздж танын «езМ з кермесп1з, балаларымыз керер-кермес, немере-шеберелер1(жз- дщ сол кунге жетер1 хак» дед!к, бул - yMiTкана емес, ceHiMбола- тын, e3iMi3 кермесп!з, 6ipaKкейжпге баспалдак болсын деп, 6ipa3

кштипаннын TeTiriH агыттык. Мумкш болганынша, бэлюм, сол кеашн м умю ндтш н сыртында. Букар жырау туралы тарау сол, жазылган кезде кешлге толмауы -балалык максимализм KepiHici болса керек, максималист екешм рас, куш бупнге дейш, 6ipaK мен жас кез1мнщ ез1нде аусар емес ед1м, акымак емес ед1м, кылыштын жузшен арыга бармадык. Ен курдел1 тарау - Шалкшз едь Ж ыраулык поэзиянын устын-Tiperi. Толгау сездщ атасы. Алтын Орданын ен сонгы жыршысы. Казак атымен аталган жана эдебиетпн уйткысы. Бурынгы-сонгы казак руханиятындагы ен улы тулгалардын 6ipi. Мунын 6epi - алгашкы еленнен сон ашылган, жинактай, бар- лай келгенде айкындалган, тарихи тургыдан, заман аукымынан тексере келгенде 6epiK бею ген байлам болатын. Маган анык. Енд! жерше жеткерш айту керек. Аптадан астам сузш п оты- рып, жыраудын жыр мурасын кайтадан зерделеп шыктым. Жай гана емес. Жана, мен ушш жана, шын мэшсшде эуелп, ежелп улпдеп туракты мэтш калыптанды. Ж антерин —Сейдалин нускасындагы Би TeMipre арналган узактолгау Макаш нуска- сы непзшде ею ге белшдп эуелпсш —«Би TeMipre 6ipiHiui то- лгау» деп атадык, екшинсш -« Б и Тем1рд1 хаж сапарынан ток- татуга айтканы» деп айырдык. Осы, ен басты ею басылымды непзге ала отырып, «Кексшдер», «Мэктубат» нускаларына да суйеншк, жекелеген сез гана емес, тутас тармактарды айкын- дап, нактылауга, тиесш тузетулер енпзуге тура келдк Кунды- лык дэрежеа б1рдей, тутастай алганда накпа-нак Сейдалин- Жантерин жэне Макаш нускаларынынезш де айырым жолдар бар efli, 6ipinae Tycin калган тутас туйдектер еюнипсшен ушы- расатын. Сонын 6epi орай, кисынына сэйкес орнына келпршдк внерде -архитектуралык курылыстарды, ешекей, ернек буй- ымдарын, cyperri сызбаларды калыптау бар. Симметриялык, немесе баскадай елшем кисыны, эсемд1к, логикалыкжуйе бой- ынша, кулаган, сынган, ешкен, кемесю тарткан бел1ктер кай- та жасалады. Бул —жаратылыстану, онын 1ипнде палеонтоло- гияда б1ржола непзделген, уйренцпкп т е с т . Жарты муше гана емес, мушежнбелшеп аркылы эуелп бутш бейне калпына кел- нршедг Bi3fliH калыптауымыз буган сырттай гана уксар едь Bi3 нускалаган оюдын еюннм канаты кандай екенш Kepin турсак та, колдан кайта сызбадык, тек сакталган белшектерд1 гана кай- та курастырдык, уксас ею муше, ею талшыктын бутЫ н , таза- сын алып, кисайган, булшгенш алмастырдык. Осылай калып­ тау барысында Шалки1зге де, баска акын, жырауларга да б1рде 6ip жана жол, жана сез косылмады. Сонымен катар, ен э л а з нускалардын езшде кездесетж утымды сездер мен em m i тар- мактар назардан какас калган жок. Ен онай, 6ip гана мысал.

& зге алгаш ушыраскан, алдымен KemipLareH Сейдалин-Жанте- рин нускасында, Шалкшздщ ширыгып турып, Би TeMipre айт- кан 6ipiHiui толгауынын ен 6ip екшшн тусы: Едшден аккан сызашык Bi3 кергенде тебшгшкке жетер-жетпес су ед|, Жаркыраган беренш Тешз етсе TeHipi erri, Жагасына кыршын бггкен тал-кайын, Жайкалган терек етсе TeHipi етп,- деп келелн. Кежн ушыраскан Алтынсарин нускасында бул сездерлггп солгын. Б|з «Квксищер», ен бастысы - Макаш нуска- лары н еп звде бул уз1кл былайша калыптаган едж: Ед1лден аккан сызашык Bi3 кергенде тебЫпге жетер-жетпес су ед1 - Телегейдей сайкалтып, Жаркыраган беренш Teni3 етсе, TeHipi eni; Жагасына кыршын б1ткен тал eai - Жапырагын жайкалтып, Терек етсе, TeHipi етп; Te6iHriHiH астынан Ала балта суырысып, TenciHicin келгенде Тен атанын улы едж — Дарежещп артык етсе, TeHipi етп!! Осы непзде, ежелп казак рухынын, казактын керкемдж танымынын, казактын аскак аруагынын бедерл1 KepiHici релнде 6i3fliH TyHinai ойларымызга аркау болды, ен бастысы, барлык басылымдарга осы кей тте ендк Бул, жана айтгык, 6ip гана мы- сал, кез1нде ecKi мурага катысты 6i3 журпзген текстологиялык жумыстын ен жупыны улпсь Б1здщ Казак Ордасы дэу1рждеп улы мураны калай тауып, калай жинактап, сурыптап, калыптап, калайша бупнп кейпше TycipreHiMi3 туралы, белк1м, ешн елу жылдан сон арнайы зертгеу жазылар. Б13 e3iMi3ai ез1м1з зертге- мейкнз, тек орайымен, Heri3ri тургы, байып. эдштер турасында гана шет жагалап айтып отырмыз. Шалкшзд1 кетерелн eKinmi кесек дуние -Арыстангали Бер- калыуглы, «Акын» жинагындагы толгаулар. Мана айтканымыз- дай, Арыстангали осы, 245 тармак жырды 6ip-aK туйдек толгау релнде 6epinTi. Сонгы, МэшЬур-Жусш жазбасында Букар жы- раудын эркилы сыпаттагы каншама толгауы 6ipirin кеткенж, 190

жеке басылымдарда онын кейб1р Y3iKTepi тана жариялантанын, ешй 6i3 дербес толгаулардын ж т н ажыратып, perriK жуйесш де баскаша тузгешм1зд1, кдорп бар Букарды калыптаганымызды айтгык. Букарды жжтеуден repi 111алки1зд1 ж1ктеу киын api женш ед|. Киындыгы - Букардын кеп ce3i белгш такырып, накты 6ip тарихи окигага непзделген, ал Абылай ханга арналган жырлар, eMip, заман туралы толгаулар андагайлап, дараланып тур, Шалкшзде олай емес; ж еш л дт — Шалкшз толгаулары кебже накты, 6ip туйдек ойга курылган, ен шагын толгаудын ©зшщ бастауы мен туй1нi бар. Б1з осы кисын бойынша, Арыстангали нускасын элденеше белшекке айырдык. Жырлардын орналасу ретш де тумыр елес1, уакыт сэул еа, ой тургысы жагынан алып, баскаш а курдык. Kefi6ipiH Би TeMip зам аны нан буры н, копш ш тн кежн койдык. Бутан ертел1-кеш баска 6ip нускалар, этап айтканда, X IX тасырдаты кумык туламасы Мухамед Осма­ нов, X X тасырдаты нотай агартушысы Эбдшхамит Жэшбек та- рабынан баспага шыккан жекелеген толгаулар косылды. Коншдеп 6ip туйткш — Э.Ж эш бек жинастырган торт томдык нотай эдебиет! улплер1 Карашай-Шеркес республикасында, Академия бол1мшес1шн архив1нде сактаулы тур eai, аспирант- тын колы кыска, уакыты шектеул1, бар шаруаны догарып, киян жаткан Капказга калай кетерсщ, тумыр болып, ceTi туссе, кейш актарармыз дед1м, кешн де актармадык, б1зге жеткен деректер, нотай эдебиет1 улплершщ жана басылымдарына Караганда, Э.Жэшбектщ колжазба жинагындагы Шалкжзге катысты жыр­ лар —сол, 6i3 Мэскеудщ Ленин ютапханасынан суратып алып, окып корген, белгш 6ip дэрежеде пайдалантан KiTan - 1935 жылы Макаш-Калада басылтан «Ауыл поэзиясы иэ де нотай ел эдебиетз* жинагынан аспаса керек. Шалкшздш аспанмен тайталаскан би1кденгей1н сактау уцпн колла бар жыр нускаларын катан сурыптап, тым катгы екшеп ж1берген сияктымын, осы естел1к-байып к1табын жазу успнде баяты кош1рмелер1ме карасам, тэты да бес-алты толтауды катар- га косуга болгандай екен. Б1рак уака емес, кет1к жолдары, бул1нген создер1 бар, калганы жон, тек алдагы уакытгагы акаде- миялык басылымдардын дэйектемеанде корсеткен артык бол- мас. Булар ар турл1 басылымда калган: «Торбала кусты колта алып...», «Шубар ала шымылдык.-Ш абындыкка с1зд1н уш1н кургыздык...», «Балдагы алтын ай болат...», «Казылган улкен жолмен коп журсен...», «Каршыта кус - ип кус...», «Ай тутан жер боз болар...» Эбдшхамит Жэн1бек жинагында, ©ткен гасыр- даты Мухамед Османов антологиясында «Казак жырлары» де­ ген жалпы такырыппен бертген озгеше турпатгы шагын толгау­ лар бар, Казак академиясынын колжазба корында, эртустан осы 191

т¥рпатгы «Казак батырларыныц жырлары» агты шагын нуска- лар ушырасады. Булардын 6api де иесшщатынан жанылган ор- тагасырлык муралар, 6iafliHежелп жыраулардын ерекше aeneci б!рден танылады. Шалкжз, Казтуган, Доспамбегпн эркилы узжтерк Ал жанагы Э. Жэжбск ютабындаты 6ip узжтер Букар- га 6ей1м екенш керем1з. Ягни, Букардынтуп Heri3i, бастау кезже нускайды. Осынын 6api Алтын Орданын далалык поэзиясын айтактауда аса мвнщ теп к. Жалпы, XV-XV I гасырларда арала- ры алыстап кеткен, дербес шанырак кетерген казак, ногай, ба- шкуртгын, кырымтатар, малкар, кумык эдебиет!нiн ежелri нуска- ларын салгастыра отырып, ортак сурет, ортак сарын гана емес, ортак мэт1ндерд1 де айгактау аркылы руханият тарихынан умы- тылган, жана 6ip улы адебиет - Алтын Орданын далалык поэзи- ясы туралы б1ршама бедерлц api накты, аукымды маглуматалута болар едь Мунын iminae берщеп Букар мен Салауатка tana емес, кейшп Ирчы Казак пен Кэз1м Мечите, элемдж улы империя аукымында болтан барлыктурж-кыпшакжуртынын халык мура- сына нар берген мэйектщ мэн-матнасын угар едж. Элдеб1р зердел1 зерттеунн ертелжкеш колта алатын и гш кп ic. Каз1рдщ ез1нде, тубегейл1 тексермей, колдаты барды успртшолып шык- каннын ез1нде, атаусыз ортактык вз алдына, Шалкшздж, Дос- памбет, Казтутаннынтутас шумактары, туйдек TipxecTepi вз ал­ дына, осы улы жыраулардын еЫмшен ажыратан, 6ipaK анык кэмш елен жолдарын ушыратар едж. Алыска бармай-ак ез1м1зшн «Eflirere» зер салсак, кай жер1 Шалкшздж, кай жер1 Казтуган- нын калыбынан еткенж капысыз ажыратуга болар еш. Калам дегенмен де, эпостык жыр —каншама сузпден еткен халыктык мура. Ал каргыбау татылып турмаса да, аталмыш жыраулардын жеке вз1не тана тиесЫ , беймэл1м муралар бар ма? Осы турты- дан алганда, мен анонимд1 нускаларга да зер салтан ед1м. Акыры, сондай елеул1 ескертюштердщ 6 ipi —«Ер Шобан» атгы шагын ерлж жырына токтадым. Шалкшз. Свз жок, Шалкшз мурасы. С вз орайы, -пл накышы, жанды рухы, влен курылымы гана емес. Текстология гылымынын эдепю катидаларынын 6ipi - егер белгип шыгарманынею нускасынынб1реужж авторы керсетшп, eKiHmici анонимд1 болса, онда жеш белпшз нуска маглум автор- дын туындысы деп есептелмек. Мурат акыннын айтуымен жет- кен, «Шелгез» деген, баллада к е й й т , шагын жыр бар. Манаты «Ер Шобаннын» тозган, турленген, жана нускасы. Шэлгез1м1з - ауызекшен естш п, жансак жазылган Шалкшз. Ягни, Шалкшз туралы жыр. Ауызею дэстурде айтушы мен кейшкер алмасып KeTeTiHi бар. Ягни, Мурат жыры - Шалкшздж айтканы, немесе бастан кешкень Кайткенде де «Шэлгез» —Шалкшз екеш дау- сыз. Ендеше, мазмуны, бтс-болм ы сы уйлес «Ер-Шобанды» ай- 192

тушы да Шалкжз боданы. Bi3 текстология aninneci бойынша гана емес, жогарыда айтканымыздай, мазмундык жане керкемдж eri3 6iTiciHe карап, анонимд1 нуска - Шалкшзге тиесш деген тушите токтадык. Максат-жырау мурасын молыктыру емес. Кабейту керек болса, манаталай ретайттык, Шалкшзге де, Кдзтуган, Дос- памбет, Асан Кайгыга да тагы каншама елен-жыр косуга болар едь Ал 6i3 барлык жерде койыртпаксыз, таза шыгуга тырыстык. IpiKTey, сурыптау, жана айтканымыздай, шектен тыс катал бол- ды. Ен тузу epi утымды тесш де осы едь Нэтижеанде, бурынгы байып устше, табандап тура 6ip апта отырган сон, Шалкшздщ жет1 жуз жолга жуык жыр-толгауын калыптадык. Аз емес. Кеп деуге болады. Меселен, орыстар eKi гасыр бойы аскактатып келе жаткан, 6ip езш е жуздеген диссер­ тация, мындаган макала, ютап арналган, эл1 де зерггеп тауыса алмай отырган «Игорь жасагы туралы сез» He6api тогыз жуз жол манында, онда да жыр емес, ыргакты кара сез, ондада керкемшк денгеш 6i3aiH Шалкшздщ лзесш е жетер-жетпес. Шалкшздщ cepniHiH, сез саптауын, бейнел1 байыбын, улылыгы мен улага- тын тек исламга дешнп кезендеп бедеу и поэзиясымен гана сал- гастыру мумкш. Элем эдебиетвдеп езгеш е кубылыс. MiHe, осындай улы бабамнын бар мурасын бауырыма басып, сэры уызынан кайта шайкап шыгарган менщ куш-куатым тасып, ару- агым асты, салкын сабырмен, cepinneai тегеуршмен тынбай отыр­ ган терт кун шш де «Шалкшз жырау» деп аталатын узак толгау макаланы жазып бтрд1м. Менш макала. Манызды енбек. BipaK каншалыкты манызды, менш болганымен менщ ен улкен жазу денгешме, дэл1рек айтсак, Шалкшздщ от-жалын, алмас акыл, жасын-дауыл поэзиясынын шыркау 6niriHe жете алмай калган сиякты. Жету... мумкш де емес едк Мен жат сезден, сук кезден, суганак урлыктан сактанып, ен бастысы - тынышым кашып, берекем кетпес ушш, моногра­ фиями тугешмен бтр м ей , ешкайда eui6ip макала усынбаска бекшген efliM. «Шалкшз жырау» та м 6niк болмаса да, Tayip шыкты. Ен бастысы —орта гасырдагы казак поэзиясын непздеп, берютетш непзп устын, TipeK. Жогаргы бЫ м министрлт тара- пынан «Ил жене едебиет мэселелерЬ аталатын, аспирантгарга арналган гылыми жинак шыга бастап ед1, эуелп, 1963, 1964 жы- лгы eKi басылымында «Ер Таргын» жыры турасындагы диплом- дык жумысым eKi белшш, eKi макала болып жарияланган. Енщ «Шалкшзд!» осындай макала, осында басылуы керек деген сон, Бейсекем «жаксы, жаналыкты, жариялансын» деген жолдама жазып бердк TepTin бойынша, тагы 6ip niKip керек eai, Тем1ргали Нуртазинге,-ем1рден таяк жеген, туйык адам eai, маган кезка- расы еуелден тузу, ешшмге айтпас, дабыра жасамас деген 13-2831 193

умилен, 6ПН1Ш жасадым, ол Kici уш-терт кун ежттеп окып, ituiHe каншама сыр тутып, «басуга жарайды» деген eKi сез —6ip сейлем жазып берд1, сонымен, тиесЫ шартын тугел орындап, макала- ны министрл1ктщ баспа бел1мже етюзшк, жинак ушш жауап- кер -эдебиетин Мшрия Атымовтын зайыбы екен, ол кезде Мшриямен таныстыгымыз жок, кейш кызметгес, сыйлас бол- дык, эйел1де онды адам коршдг ыкыласпен кабылдады, сол, атал- мыш жинактын yuiiHiui ютабында, кешжсе де, 1965 жыл деген танбамен басылып шыкты, дэл сол кезде кейж п том-том к1табымыз шыкканнан кем куанбасак керек, мэселе макаланын кезендж мэн1мен коса, жария уакытында болатын. Шалки1з ту- рапы тарауды барлык сигтеме, айгак, деректер1н жасырмай, ез колыммен мэш1нкеден етюзш баспага тапсырган сон, тагы да eKi-уш кун отырып, Шал акын турапы тараудын кыскаша 6ip нускасын жасадым, оны «Казакстан мектеб!» журналына апар- дым; эдебиет бел1м1н1н менгеруила - Кулмат 0м1рэлиев жылы кабылдады, 6ipep айдан сон кайыра сокканымда, жариялаймыз дед1, шынында да, Шал акын туралы макала журналдын сол жылгы сонгы — 12-санында басылып шыкты. Бул кезде мен, белсенш жаза бастаган сонгы ж ел-сепз жылда ез1м уцнн сикыр- лы epi кеселд1 какпа болып келген баспасезге жол ашкам, 6ipaK кушршипк болмас, алдан, енбек коргау тарабында, ойлаганнан он есе, кутпеген, epi ауыр киындыктар шыккан, десе де, ез1ме сешмшмш, тарынбасам керек, непзп себеп - макаланын орын- сыз кыскаруы, сез1мтузеплш, сейлемдер1м бузылуйнда Tepiaoi, макаланын шыкканына куану орнына ренжшм, редакцияга кай­ ыра баргам жок, кешеде, трамвайда кездейсок ушырасып, Кулмат агамызбен ренжшш калдык; рахмет айту орнына кейжен Mcni енгуд1к санаса керек, мен де оны байыбы темен, шамалы Kici екен деп кетпм. Кулмат 0м1рэлиев —л л , эдебиеттану тара­ бында б1ршама жаксы жумыстарга талап еткен, енбеккор, адал адам едь Кейш эр жерде кездескенде сыйластыкпен селемдесш журдж. BipaK eicneci iuiiaae калды-ау деймш. Ежелп эдебиет тарихы тешрепнде жанталас курес журю жаткан кезде, тш калай булшсе де, ой тургысы еткен арнайы 6ip макаланын шыгуы, макала турыпты, жаксы лепес, ллектес сез айтылуынын e3i - улкен демесш, жана куш eai, Кулмат агам м ен т жазганымды «ендеп, жендесе», сол кездеп редакция жумысындагы, тер|с бол- сада, уйрениикп эдет, ep6ip сезш сыгапап отырган MeHiKi, эри- не, жен, 6ipaK ренж1сш кажел жок еди артыктау болды. Сонымен, exi жерде eKi макала келп бараны, диссертация KopFay шарты —уш макала, еншп 6ip макаланы эйлп-буйлп шыгарамыз деп, кеш л тогайып, жумыска кайта KipicTiM. Актамберд! мен Умбетей жыраулар, Тэлкара мен Кетеш акын 194

онай жазылды, кейЫ 6ip кун, кейа eKi кун. Будан сон жырау мен акыннын шыгармашылык ж эне азаматтык тулгасы н, элеуметпк мураты мен когамдык орнын айгактаган, олардын айырым белплерш аныктаган, елен эрнепн талдаган, екшн, уэзш, уйкас, ыргак ерекшелктерш белплеген, ен сонында, ежелп муранын сакталу жолдары туралы дерек беретЫ, «Акын жэне жырау» атгы, непзшен теориялыктургыдагы сонгы тарау- ды жаздым. Жетз, элде ceri3 кунде темам кылсам керек. Ек1 кун узине жасап, 6ip кун отырып, корытынды сез жаздым. Содан сон, терт-бес кун отырып, Kipicne бел!мдi жасадык. Кейшп, KiTan басылымынан айырма, зерттеу жумыстын мэн- магынасын долбарладык, эз1м1зге деж нп шалагай зерттеулерд1 атаган болдык, назар аударарлык 6ip жагдай — оншакты бет келемде Керей мен Эз-Жэшбек хандардан бастап, Абылай хан- га дейшп аралыктагы казак тарихына шолу берждь Ipreai ел болганымызды айгактау жэне сез бол ып отырган улы жыраулар мурасын тугызтан ортаны тиянактау максатындагы дерек, бай- ламдаред1. Жумыстын сонгы нyKTeci койылды. Кызык уилн есептеген- де, амалсыз жэне кажегп кщ1р!стерд1 коспасак, таза, жазумен гана отырган кундерд1н узын саны - отызтогыз екен. Онын сыр- тында аспирантуранын уш жылы, университетг1н бес жылы бар. Керек десешз, менщ жиырма бес жылдык гумырым тутасымен тур. Сол, шыр eTin жерге тускен алгашкы сэтген бастау алатын бар TyflciKTiH, KeftiHri танымнын, бинмшн, !здену мен енбектзн - жиырма бес жылдык бар болмысымыздын акыргы нэтижес1, туй1нд1 memiMi екен. Аллага мунажат eTin, аруакка ризашылык б1лд1рд1м. 1964 жылы 18 октябрьде басталган жазу 1965 жылгы 5 июнь- де аякталыпты. Мен1н узак гумырымнын да, тек э з1ме гана сенген, тек окумен, оймен, енбекпен гана отырган эуелп, ен асау, ен була, ен кызыкты, epi алмагайып, ен ауыр кезеш тэмам болган екен. Мен колга алган жумыстын киындыкка тусер1н эуелден б1лгем. BipaK кен1лдегшей жазып 6iTepiMe кумэн1м жок, одан сон туманны cepnin, дулейд1 тыксырып, жарып этет!н(ме нык сеншм. Мэселе 03iMHiHкуш-куатымда гана емес. Мен казак зи- ялылары, онын iiuiwie маган т1келей катысты гылыми кауым жэне баспасез те-ririH устаган каламгер журт, сыртгай -reric мон- таны, коммунислк тургыдагы кайраткер кэршгежмен, тугел болмаса да Kenmiairi, xenmiairi болмаса да б1рталайы жасырын ултшыл, тым курса, улттык сез1мнен махрум емес деп ойлайтын 195

еД1М. Осындай улы бабаларымыз еткежн айгактап, делелд!, дейекп, керкем тужырымдарды алдыга тартсам болды, жаппай колдау табам, жаппай болмаса да, кепш ш к кетерш акетед1 деп умптещцм, эрине, жана шк!рдш жолы киын. Б13 тым ангал емес ед1к. Эдепю сын, зертгеу макалалар тыгырыкка т1релгенде, бейкунэ энпмелер жарыкка жол таппаганда, буган дейшп бар жазуымыз тас кабыргага прелш токтаганда, енш муншама курделi epi айдынды, аумакты кубылыс б1рден кабылдана кой- масын андадык, б!рак кауштен - сежм, кумэннан - умп-басым едь Неде болса, енш б1ткен icri аягына жетюзу керек. Осы жол- да жарты гумырынды, бар кажырынды жумсасан да. «Лениншш жас» газетшде жаксы мэнинкеий бар еш. Бая- гыда эуелп 6ip энпмелер1мд1 баскан. Жасы елуш алкымдаган, он жак KG3iHe ногала тускен, жалпакбет, караторы эйел. Аты ес(мде жок, ол кезде вдеп к у и т , жасы улкен эйелдщ бэр! апай, жасы улкен еркектщ 6api агай. Сол апаймен KenicriM. Эр бетт жиырма тиыннан. Жаксы кагазды вз1м таптым. Колжазбамды ешюм танымайды, таныса да сеню бермес ед1м, ез1м окып, жат­ ка жаздырып, редакцияда, жумыстан сон кешке, ал, жексенбще узагынан отырып, оншакты кунде бастырып алдым, влде елен- дердщ к ен е л т , элде 6i3fliH мэтшнщ ерекш елт, влде бары сол ма, емле KaTeci 61ршама болып шыкты. косалкы данадан карын- дашпен тузеттп, 6ipiHiiiiaeH бастап, барлык терт данасына кара сиямен кондырып, eKi апта spin шукыган азаптан сон, жумыс аягын врен тиянактадым. Енш гылыми жетекинм профессор Бейсембай Кенжебаевтын терел тн е усынуым керек едь Бейсекем мен1н камкор экем сиякты. Жолымды ашты, суйежш болды, корган болды. Туган улдын iiuiHfleri т1келей мурагер1ндей жаксы керетж. Сенетш. Бэлюм, езшен артык сен- ген шыгар. ¥ за к уш жыл бойы басым бос, байлаусыз, еркш бол- дым. Тарихи жене теориялык эдебиетп карастырып жатырмын деймш. Дурыс дейдь Жумыс журю жатыр деймш. Дурыс... Не жумыс? 1здеп жатырмын; вл1 таба койгам жок, табам. Дурыс дейш. Жана нэрселердщ шетт шыкты. Дурыс. Болдым, деректер тугел дайын. Дурыс. Жазуга KipicTiM. Ж вн-ак. Жазып бтрд1м. Бейсе­ кем ундемей калды. BiiipaiM. Сонда гана... купы болсын дедь Куанганнан дем16iTin калган екен. Мен не icTeceMде риза. Эуелп жылдары кыс ортасында, согым кез1ндеexi-exi жарым айга ауылга кетш калсам да риза. Менщ тек жатпайтынымды, тук 6iTipMeceM де, тыныгып, куш жинап кайтарымды бшедьТуган экен де мундай болмас. Мен... мен экем емес, улкен экем де емес, вз!мл! беактен кетер1п алып тэй тургызган, тэрбиелеп жепазген, он уш жасым- да капала айрылган улкен эжемд1 квргендей еркелейтш ед1м. Кай- ран Бейсекем!.. Осы, рухани туыскан, риясыз табыскан улы уста- 196

зым сонгы уш жылда 6ip рет коркытты, 6ip рет ренжпть 62-жыл- дын сонын ала Султанмахмутгын ею томдыгы шыккан. Бейсекен дайындаган; жана елендер, бурын жабык жаткан жана деректер, жанаша байып. Султанмахмутка багышталган, гумыр бойгы, кигаш тартысты, табанды жумысынынен улкен белей его. Телбасы данасынан бастап туткынга Tycri, бар тиражы компескеге ш нш , ЦК-да Султанмахмутгы гана емес, оны кетерю журген Бейсем- бай Кенжебаевты да каралаган шеилм кабылданды, улкен шу бо­ лью, балшабек окымыстылар каншама азыктауып, ежелп тайта- лас Бейсекегип б1ржола тукыртып тастаудын coTi тускендей, ереу1лдей квтер1лд1, уймет пен партияга жагынып, каншама бе­ лел жинады, онай олжага жол ашты. Дау томам болью, каралы уюм шыгып, Бейсекемжн букш гумырын арнаган абзал ici тута- сымен мансукетшю, Султанмахмутгын дайынтурган, тогыз мын- нан он ceri3 мын дана штабы тугел пышакка шалынган кезде, 63- жылдын кантарында Бейсекем де курс жыгылды - ауыр инфаркт алды. Жанашырлык, адамдык женю айтпаганда, Бейсекем алай- булай болью кетсе, менштакырыбым далада калатын ед1, мэселе- ге тшектес, лайыкты жетекии табылмайды, кангырып кетпеспш, бфак баска 6ip TipuiiaiK кебше кошер ед1м. Перште дем бердр оз yfliaae, бэйбш еа Менжамал женгейдщ ерекше кутгм, бакылау- ында тапжылмай кырык кун жаткан Бейсекем кайта котер1лдй Ренжжежм содан сон -кел ер жылы. Мана айтсам керек, аспи- ранттын жылдык ece6i деген бар, эуелгще ейтш-буйтш отю кет- кем, кафедра MeHrepyiuici еюнил жылы да ез inoKipiiH сыртгай OTKi3in ж1берсе болар ед1, Бейсекен тэртютт бузгысы келмед1 ме, елде мен KopiHin калсын дед1 ме, кафедра мэжшсше шыгарган, нетижес1нде меню эуелп шенгел1ме Ынген б1рнеше кунды де- рек колды болды; кеюннен, урлык жайы айкындалганда, Бейсе- кене вкпелеп, катгы буртандап ед1м, м е н т канша жвн болганы- мен, ерке бала кенпейшекесше гана осындай тентек мшез керсет- се керек. Бейсекем катгы кысылып, жарайды, дурыс... дед1, enai ейтпейм1з дед1, ешй сак бол деп, юншн кейште тукыра бердк Бул окиганын 6ip nailoacbi - будан сон меж кузамады, б1ржола ерюме ж1берген. CeHiMi акталды, enai мже, ©3iHiH жумыс кабинет!нде, жазу столынын касында, б!ржолатомам болган «XV-XVIII гасыр- ларда жасаган казак акын, жыраулары» деген диссертациялык енбепмш, диссертация гана емес, тубегсйии монографиямды, кейш «Кобыз сарыны» деген атпен жария болган ютабымнын колжаз- басын окып отырмын. Оку -байыптау уш кунге созылды. Бейсе­ кем мукият кежлмен, е л т п , ун аз тындады, ара-арасында, туМшй 6ip толгамдар тусында «Дурыс» деп кояды, баз-базында, кебше жырау свздершщ y3iri мысалга келт1ршгенде, масатгыктан тын- ши алмай, орнынан турью кетед1, кггап толы, кен кабинет шшде 197

тымпын кагып, ерсш-карсылы журеш, б1рде, Шалкшздщ Би Тем1рд1 хаж сапарынан ipKyreайткан толгауындагы: «Кара басты ак кус пен - Kenaip баулы ак желкен - Кок тешздщ жал толкы- нга жекпрдщ!» - деген жерге келгенде: «Пай-пай! Пай-пай!..* - дей берш. Сез таныган адам сондай-ак болсын. «Д уры с»,- дед1 жумыс тутасымен окылып б1ткен сон. «Дурыс. Бодцы енщ. Казак хандыгы дву ipiHaeri вдебиет калпы- на келдк..» Унс1з толкып, аз отырды. «Енш Мырзатай... Мырза- тай коне турж fleyipiH жазып шыкса, казак эдебиетшщ мын жа- рым жылдыктарихы орнына тусер едк Калай, Мырзатай жазып шыга ма? Kyuii жете ме?» Мырзатай Жолдасбеков менен ею-уш жас улкен, университегп де бурын б т р щ , Бейсекеннщ колдау- ымен кафедрада (прден калып, торт-бес жылдай окытушы бол- ды, былтыр аспирантурага тазалай кешкен едк1ждагатгы, тия- накты ж ш т кер1нген. 03ipme ecKi эдебиегп танып, тексере зер- делеу кезещнде журген сиякты, ейтеу1р, будан бурынгы 6ip ас- пиранттай, бойын урейге алдырмаган, карангыдан Kepi шег1нбей, кадарынша жумыс жасап жатканы байкалган. «Жазады, шама- сы жетед1, уакытында б т р е д Ц - дед1м. «Сонда, Мырзатай кор- гаганда, 03iH еюнип оппонент боласын»,- дед! Бейсекем. Мен кулд1м. «Эуел1 оз1м1з коргап алсак...» «Киындык сыртта —Каз- ПИ мен Академияда. Сен 03iMiaae, Университегге коргайсын,— дед1 Бейсекем,—Еши кеш1кт1рме. Мына жумыстын 6ip данасын Хангалига, 6ip данасын Зейноллага, 6ip-6ip данасын Есмагам- бет пен Тем1ргалига бер, онынар жагында Белпбай мен Султан- гали бар, тугел окы сы н»,- дедк КеШнплерге айкындык ушш ес- керте кетешн, сол кезде Казак мемлекетпк университетшщ казак эдебиет1 кафедрасында кызымет аткаратын бул абыройлы агала- рымыздын сойы, ол кездеп ттлмен айтканда, фамилиясы, жанагы рет бойынша: Суйшшелиев, Кабдолов, Смайылов, Нуртазин, Шалабаев, Садырбаев болады. Булардын сыртында кафедрада ботен ce3i, колденен мшез1 жок Нуртай Карбанова деген апай жене менен баска тагы eKi аспирант - Рымгали мен Мырзатай бар. Жанагы Нуртай апай мен Султангали ассистент, калган кауым, Бейсекеннен бастап, тугел1мен бупнп жене болашак профессор, сол кездеп казак едебиеттану гылымынын ен кернект1 вкищерь Жумыстын тез1рек етуше мен де айрыкша муддел1мш, 6ipaK будан бурын амалсыз ауыз куйгеш оз алдына, мен —бурынгы казак билерк кешнп «халыкжауларынын» эулет! - вуелден сак- пын, ол сактыктан Ka3ipri, шау тарткан шагымда да айрылгам жок, ал ол кезде сактык устше Kifli, секемилл «им, азгана кулык сактадым, Бейсекеме каз1р журтгын 6epi демалыста, 6epi6ip еишм жарытып карамайды, 6ipi окыса, 6ipi окымайды, одан да 198

жана оку жылынын алfauiкы куш - 1 сентябрьде терт данасын катар таратайын дед1м. Аэтана кулытым —ani жарията шыкпа- тан дуние, ез атыма беюмей жатып, колды болып кетер деген Kayin. Эрине, акырына дейш жасырып устап отыра алмайсын, онда жазып та каж ет болмас ед1, кайткенде де межел1 уакытга усынамыз, мен отан дейш манаты, аспиранттар жинатынадабы- расыз кеткен Шалкшз жырау туралы макала жарыкка шытып калар, онын у с т не тэты 6ip басылымдарга жол ашылар деп топ- шыладым. MeHiH бул есеб1мнен бейхабар Бейсекем аталмыш уакытгы макул керд1, кисыны да солай едь Мен ебден тиянактаптан, мешщкеге басылып, туптелген, 285 бетпк монографияны эр тусынан ойып алып, б1рнеше макала эз1рлед1м. Э уелп а — Асан Кайты. Кисыгын, кырсытын сыпы- рып тастап,- таптыктурты эзелден ж о к ,- шатын, эдем1 макала жасадым. Уйде ез колыммен мэшщкеге Tycipin, «БЫ м жэне Енбек» журналына апардым. Мунда бел1м бастыты болып, ол кезде жасы кырыкты алкымдатан Буркгг Ы скаков отыр екен. Сыртынан тана бигем, кейш жакынырак таныстык, акын api эдебиетип, туа б1ткен ултшыл, сол ултшылдыты ушш жиырма- нын iuiiwie усталып, жиырма бес жылга каторгата айдалган, одан замана кенейген кезде тана шыккан, соншама талкыдан етсе де, эуелп муратынан айныматан абзал адам ед1. Макаланы жаксы куптап кабыл алды, «Асан Кайты» деген такырыптан сон колма- кол, ж т шолып шыгып, ук1м1н айггы, жаксы екен, осы жана жылдын ар жак, бер жагында шыгарамыз дед1. MeHiH жайымды сурап, казак хандыгы fleyipiaaeri едебиет тарихынан келемд1 зерттеу жазып б1ткен1мд1 ecTin, риза болып каллы, тшектестж б1лд|рдь Бурют ага кабыл алган «Асан Кайты» деген макала «Бшм жэне Енбек» журналынын 1966 жылты 2-санында басыл- тан ед1. Мен уш1н кезещик мэн1 болтан, куаныш экелген мака­ ла. Б1ракбул - кей1н. Ал каз1р алдым тас кабырга болатын. Жол ашу, сына табу керек ед1. Камал бузар макала «Казак эдебиетз» газет не дайындалды. Он сепз парак. Хандык дэу1рдеп эдебиетон непзп тургылары баяндалтан. Орталык тулта - осы уакытка дей1н аты да, заты да белпс1з Казтуган - Доспамбет -Ш алкж з. Баскалар да аталады. Ултгык эдебиет урд1с1нде осындай 6ip тутас дэу!р бары, оны улы тултапар жасатаны, enai атаулы кезен - эдебиет тарихына eHyi, тубегейл! танылуы кажет непзделген. Соншама казына бар. Б1рак сук кезден, суганак урыдан сактанып, улы жыраулар мурасынын архив кездер1н накты нускамадым. Эдебиет газет, агымдагы ба- сылымда осылай кете беруге болады. Егер газет кызметкерлер1 казбалап сураса, тылыми купил, макала с е за з басылатын болса танаайтамдеген жауап эз1рлед1м, Онда да тугел ашылмак ем естн. 199