Мағауин М. Қобыз сарыны

Алла Ti3riHондаса, осы, ту устаган, багдарлама макаладан сон жеке тулгаларга кезек келмек. Солай жобаладык. «Казак эдебиетЫн» сын бел1м№к MeHrepyuiici B6ipaui Ж эм ш ев - сауаты орташа, 6ipaK саяси кырагы ж т т . Будан бурын, бупнп едебиетке катысты 6ipa3 сын макалам алдынан кайткан. Кешн Сырбай Меуленов «Жулдызга» алды, одан осы бас редакторымен 6ipre «Казак эдебиетше» оралды, мен катарга енген туста, тутас он жыл бойы кезепмен осы ем эдеби басы- лымнын сын 6ел1мдерш баскарды, бул кезде мен «Кобыз сары- нынан» тартып, жеп-сепз m a n шыгардым, казак ушш мэнш, эдебиет ушш игш кп дуниелер eai, 6ipaK элде редактордан, элде бел1мнен, менш 6ip ютабыма рецензия бершген емес, мен тура- лы 6ip ауыз жаксы свз айтылган емес, ал сынап-мшеу, min-шалу, кекес1н мен кемггу кеп болды, акыры, осы eKi KiciMeHде тш та- быса алмай Kerriк, 6ipaK жинап-Tepin келгенде 96ipaui агама вкпем жок, маган дэл сол жолы ce6i тшц,—он сепз бет макала- нын бар селш сыгып, кыскартып, жукартып, сепз бетке Tycipin, «Эдебиет тарихынык мэселелер1» деген такырыбын «Эдебиеттм1здщ тарихы жешнде 6ipep свз» деп майдалап, элде табиги туйсш, элде аруактын TypTneri, тартпага тыга салмай, редакторга усынган. Усындым деп айтты, бул eKi ортада, редак­ ция есеб!мен алганда азгана гана, межндэл сол кездеп aer6ipiM бойынша, б1рталай уакыт вткен, шын мэшанде, каз1р ойласам, макала вте тез жылжыпты, 6ipaKмен - эбдсн аузым куйген адам- мын, бутан дейш —он жетшен жиырма беске дешн, Алматьша журген, жазган, жарияга шырудан ум1ттенген сепз жыл бойы, эдетге бвл1мнен етпсймш, бвл!мнен втсем, редактор токтатады, 6ipjii-eKmi усак-туйек болмаса, мэши ештене бастыра алмаппын. ещц макала сонынан бас редакторра Kipin шыгуды макул керд1м. Бул кезде «Казак эдебиетшщ» жетекила - Капан Сатыбалдин, кешн кызметтес болдык, сыйлас болдык, бЫмдар Kici, адал, таза Kici, MiHe3i алас-кулес, кенш кушне карай кубылмалы, «ойбай, мынау керемет екен» деп кушак жайып карсы алуы да мумюн, «кожбантопай 61рдене, экет, аулак, академияна бар» деп лакты- рып тастауы да мумшн екен, сежм жок, кайткенде де кумэши, менш бакьггыма карай, Капан агамдемалыста екен, бшик -орын- басар бас редактор Ныгмет Габдуллинде калыпты. Ныкан, ме- нен бурын турегеп тур ма, элде мен KipreH сон турегелд1 ме, Hfrreyip бас редактордын кен кабинет, улкен столынын басында турегеп турып кабылдады. Мен де турегеп турып сейлеспм: атым- ды, жежмдь макаланынжайын айтгым. «Макул керш отырмыз, 6epin калармыз»,- дед1 Ныкан. Мен сенер-сенбеамд1 бшмедЫ. Макаланын аякталып бнкен улкен зертгеу енбектщ Tyfliwii 6ip xepiHici екенш, мен ymiH тана емес, эдебиет тарихы ymiH улкен 200

манызы барын айггым, созбай, ем -уш -ак ауыз сезбен айттым. Ныкан жымигандай Kepinai. Уй-жайымды сурады. Экем MyFajiiM, вз1м уйленгем, пэтерде турамын, аспирантура м езгш енш уш айда 6iTefli, жумыс карастырып журмш дед1м. Бар у м т м осы макалада екенш жасыргам жок. Ныкан сол, турегеп турган кал- пы, жанагы сезш айтты: «Керем1з, 6epin калармыз...» Кабылдау 6 iiri деген сынаймен кол усынды. МеМрбан, кен адам екенш андап, улкен умггпен уйге кайтгым. Газет жума кундер1 шыгады. MeHiH ece6iM бойынша, кайт- кенде де бул аптага улгермейдн Келер апта да негайбыл. Аргы аптада, одан сонгы аптада купп калуга болар. BipaK накты сешм жок, кенш купт1 едг Патерде турамыз, менпйкп мекен жок, га- зет-журналга жазылмаймыз. Арада уш-терт-ак кун етсе де, ер- темен кала орталыгына, киосюге келд1м. Алдым. Эрине, жок. Келер апта... Мен университетпн кабылдау емтиханына жеплген eaiM. Бейсекен болмай енпзген. Тэж1рибе сабактарын отюзу кажет екен, 6i3 умытып KeTinni3, енш студентгер ауыл шаруа- шылыкжумысынан оралып, окуга юрюкенше октябрьдшорта- сы болады, бул кезде менщ мезгшм де 6iTeai, 6iTyre 6ip-eKi апта гана калады, аттестацияга улгермейм1з деген. Мен амалсыз, epi колым босаган, комиссия курамына енш ед1м. Сол, 1965 жылы университетг1н филология факультетше тускен балалар imiHeH улкенш-юшш оншакты каламгер шыкты, жаксы педагог мугап1мдер шыкты, басым квпшипп мен1налдымнан вткен екен, элбетге, ен Tayip абитуриенттерд1 маган жинап экелген жок, мен1н алдыма келгендер езше тиесш багасын алса керек. Бул ж тттердш б1разы кейш eKiHmi кайыра алдымыздан е т т , эде- биетке де жолдама алды, 6ipaK талайсыз урпак екен, жаксыла- ры,—6ip кыз, 6ip ж т т ,—жиырманы тугеспей, жастай кетп, жен- демдершщ 031 киыс, кигаш т1ршшк к е н т , ез1м емтихан успнде де, кейшп адеби ем1рде де катты колдаган eKi-уш ж т т , Абай атамнын асыранды KymiriHiH жоралгысымен, б1здщбалагымыз- ды т!стелеп журш eMipiH тугестн Дарын мен дегдарлык eri3. Элбетге, дегдардын 6api дарын емес, 6ipaKдегдар б т м а з дарын жок. Арамыз ж еп-сепз-ак жыл болса да, внерге вз есебш гана устанган жана 6ip толкын келе жатыр деп ойламадык. MeniH квнш м сергек, KeKiperiM ашык едн Ж асын жиыр- ма бесте. Д е н т мыкты. ¥лангайыр жумыс аткардын, елеул! енбек жазып б т р д ш . Кандай бегесшнен болмасын бузып erin, ойлаган муратына жетесщ. Тек... сен1нбар болашагын, сен гана емес, аруакты бабаларыннын eKiHmi, м энгш к гумыры, буюл эдебиет тарихынын жана шеж1рес1 6ip гана кштипанга - жол ашар жалгыз макалага т1релт тур. Улкен умгг орнагалы он-ак кун, 6 август, 1965 жыл, ертемен турып, Университетке барар 201

жолда, бас почтамт касындагы киоскщен «Казак э д еб и ет газетшщ кезекл санын сатып алдым. Неге екенш бшмеймш, ушеуш катарынан. Емтихандас ж т ттер -Мырзатай Жолдас- беков жене мешмен 6ip жуптагы Tin маманы Кайырболат Есе- н овке апарып беремж деп алдаркаттым ез1мд1, ал шын мэжшнде, эрине... Иэ! Ол кезде кос парак, келдей болып шы- гатын газеттщ iuiKi буктеуш ашып калганда, екшпп бетте, екший беттщ тем енп жартысын тугелдей баскан, жарым дуниеш жапкан... туырлыктай макала тур екен. Мухтар Мага- уин... Эдебиет1м1здттарихы... «Эдебиетйздщ тарихы жежнде 6ipep сез». Bip сез емес, бар сез! Бар сездш туйшк Бар сездш басы. Б1здш - Тэщршщ назары тускен, Аруактын алкауына жеткен Мухтар Магауин атгы каламгердш бар сезшщ басы. Алласы умыт калдырмаган Мухтар Магауин деген пенденщ бар игинпнщ басы. Жол ашылды. Ешп м е т ешюм музга батырып, куздан кулата алмайтын едь 0M ip — курес, эдебиет —айкас; мен сез енерше нык кадам баскан кырык жыл iuiiwieri бетбу- рыс окига, жолашар женю — осы, «Казак э д еб и ет газетшде басылган, шагын гана, жинакты макала болса керек. Будан сонгы узак сурпндер, тынымсыз тартыс, жанкешт1 урыс, бар TipuiiniK —кетершген ту астында, курылган шеп устшде eiri, ешкандай uierimc мукалта алмас ед1, ешкандай ж енш с усата алмас ед1, кайтадан ес жиып, жанадан куш тауып, бурынгыдан да куатгы екпшмен шабуылдар едш, солай болды да, ал эдеби­ ет тарихынын ежелп дауЗрш байыптаган, камал бузган, ту т1ккен еуелп макала болмаса, сез жок, б1здш жиган-тергежм!з талауга Tycin, ез1м1з б1рталай заман боскындык кун кешер едж. Кайткенде де Ka3ipri калыбымда болар ед1м деп айта алмаймын. Сондыктан да, осы uieiuyuii, Tyffinai макаланы корыкпай, имен- бей, сол кездеп тайгак ахуал, саяси жагдайды белшен басып, жарыкка шыгарган Ныгмет ага Fабдуллинге гумыр бойы карыз- дармын. Кейш, баспасез казанынын кулагында отырган кезде 6i3 де ондаган, жуз, б1рнеше жуз жас ж т т к е жол аштык, жок- ты тауып, барды демедж. Жумысынсол, ешк1мд1 борыштардеп ойламадык, ез1м!здш м вд ет, парыз деп б1ЛД1к, тек жетектеп экеп коскан кейб1р ж т ттер кайрылып ез1тй капканда кежлге Kip6iH келер ед1, пендешшк кана екен, кателж екен, к ател тн - Kici танымауда, efrreyip бола 6epciH деп, онды-солды шашы- луда жаткан, 6ipaK дэл осы жагдайдын зиянды 6ip Ke6i болды, кейшп балага кумэнмен карап, кол созуга кумартпайтын бол- дык, бул, эрине, таяктын екший басы, кеж1рдщ кесель осын- дайда жас кездеп ез1ме деген Бейсекеннщ камкорлыгы, Ны- каннын ыкыласы, тагы каншама агалардын Tiaeyi ес|ме Tycin, тэуба айтам, 6i3 де солардай кен боля алсак жарар едь 202

Сонымен, тон мен ceaai какырата бузар макала шыкты, жаркырап кун ашылып, аспаннан Алланын нуры теплш, бар болашагымыз айкындалды. Арада eKi-уш кун eiTi, баягы Асан Кайгы жайын тиянак- тап, кейшп хабарын бите кетешн деп «БЫ м жэне Енбекке» сок- кан ед1м, Бурк1т агам жок екен, бул гимаратта тагы б1рнеше ре­ дакция орналаскан, ешкайсысына сокпай, сыртка беттегенде, даланда Жумекен Нэж1меденовпен кездеспм. Ж аксы акын екешн бшем, багзыда, алгашкы елендер1 шыкканда, елдекалай театрда кездесш , сыртынан гана таниды екен, Эб1ш б1рден yfliplnin тускен, меж де таныстырган, улкен ыкылас KepceTin efli, кейш менен repi жакын болып Kerri, ал б1здщара катынасымыз сыпайы бШ спк кана болатын; сол Жумекен кул1п амандасып, элп макаланды «Казак эдебиетше» апарыпсын гой, окыдым, жаксы екен, 6ipax б1зден алып кашканын дурыс болмады дедг Бул сездщ MOHici - мен ер тарапта барлау жасагам, «Ленинипл жасты» да байкап кергем, эдебиет тарихы туралы жаналыкты макала экелем дегежм рас ед1. Макала ешкайда кашкан жок дед1м. Дайын. Мынау - ежелп эдебиет тарихына арналган жал- пы шолу. Жол ашу, осы aeyipfli непздеу yuiiH. Сендерге накты макала берем. Кашан? Ертен ертемен экелем. Кеш бойы отырып, «Казтуган жырау» деген макаланы мэшщкеге тус1рд1м. Ертенше танертен Жумекеннщ колына типэнЦм. Сол сагатында-ак етюзсе керек. Ертен жок, аргы куш жок... аптанын аягына жетпеш,6ip ce3i езгермей, таза калпында басылып шыкты. «Ленинипл жас» 15-август, 1965 жыл. hiH су- ытпай, тагы 6ip макала апардым. Жумекен оны да куп алды, 4-сентябрь кун1 шыкты —«Доспамбет жырау» деген макала. Exi макала да келемдер1 шагын болганымен, казак эдебиетЬлн та- рихын гасырларга кенейткен, айрыкша мэшн енбектер ед1.1лю, эдебиет газет1нде 6ipep орамда жалпы аталганы болмаса, буган дейш eciMi мулде беймэл1м, арынды, аруакты exi жыраудын ха- лкымен кдйта табысуы. Елдщ рухын, менщ мере№мд1 кетеретш езгеше лепес. «Ленинипл жастын» бул кездеп редакторы Шер- хан Муртазаев, кейш ез1м1з де эр жерде тере болдык, баспасоз- де бастыктын келШмйжлз шаруа жасалмайды, 6ipax ол кездеп мен1н угымымда, шындыгы да солай, ыкылас, ниет кана емес, куш кайрат та Жумекеннщ улесшде болды, ол усынбаса, мака­ ла да жок едц мен eMip жолында иненщ жасуындай жэрдем! ти- ген адамнын эзш умытпаймын, бул - жаксы да шыгар, сонымен катар андаусызда бакайымды басып кеткен Kicim де xemipyiM киын, бул - жарамсыз шыгар, б1ракэдеби, когамдыкем1рде гана емес, кунделжл т1ршЫктщ в31нде улкен елшемнен ауыткып кергем жокдеп ойлаймын, Жумекеннщ мен уиин алмагайып ке- 203

зенде жанагы курдел1 ею макаланы етюзу1 -он ы н азамапык келбетж айкындаса керек. Сол Жумекен, кеп узамай-ак, арага аяр сез TycTi ме, менен юнэ жок, бул кезде адебиет газетже кел- гем, 03iMHiHсын макалаларымда, агымдагы адеби ypaicTe мадак- талып, жогары багаланып отырды, будан сон баспада жарты бас- тык болдым, усынганы калт кеткен жок, aflTeyip 6ip суык жел журш аткен сиякты, караптан-карап журш межмен араз болды; унатпайтынын, TinTi, жек керетжш жасырмады, кврген жерде мжеп, шп-шалгысы келш турады, мен, бэлюм, сыртгай биязы KepiHceM де, бул - мшез емес, мэдениет,- онша кетер1мд1 Kici емесп1н, 6ipaK сыпайылыктан аспадым, шектен шыгынкырап кеткеннщ ез в д е кайыра каржыспай, вткере салатын ефм, баг- зы 6ip заманда келем1 шагын, 6ip куншк болса да, мен ymiH маши, адебиет ymiH м энгш к eKi макалага жолдама бергенж умытпа- ган ед1м, 6apiMi3 де пендем1з, элЫздж болады, акыры, тура он ceri3 жыл еткенде, б1рде, келдененнен соктыгып, корлауга ойы- сып бара жатканда, урыссыз, з1лс!з, оп-онай орнына койдым, соншама уакыт басыма шыгаруым кате екен. Арада eKi-уш ай озбай, Жумекен акыннындуниеден еткенж естшм, топыраксала алмадым, бул кезде мен Мэскеуде, Эдебиет институтындадэр1с 6epin жаткан ед(м. Келер жылы «Жазушы» баспасына бас ре­ дактор болып кайта оралдым, маркумнын 6ip томдык, улкен, эдем1 жыр к1табын шытардык. Кешн «Жулдызга» келген сон, акыннын архив1нде не барын сурастырып, колжазба калпында калган, б1рактолыктэмамдалган белпшз поэмасын жарияладым. Эдебиенеп гана емес, эдепю ем1рдеп, адамдар арасындагы peHimTiH Ke6i тусжюпеуден болады. Немесе, Kecipfli астамдык- тан. BiafliH басымызда дел осындай тагы 6ip жагдай болыпты. Менщ керкем прозадагы ен елеул1 енбепм, кезжде улкен атак, абырой акелген «Аласапыран» романы, откен жазбаларда айт- кам, сол кездегi баспасез министржщ камкорлыгында, баспа директорынын штифатында болды, сонымен катар, осы «Жалын» баспасынын бас редакторы да тшеулестж таныткандай ед|. Бас- падан жылына eKi жуз, eKi жуз жиырма KiTan шыгады, эр жумыс кун16ip ютаптан. Каншама еткелектен откен, жогаргы жактар- да беюген, эркайсысынынартында тагы каншама куш тур, барже бiрдей тоскауыл коймайсын, 6apiH б1рдей киратпайсын. BipaK Шетке шыккан, пэлеге шнген жолсыз -байдын мын жылкысы- нын ш ж де журген кедешин жалгыз тайын каскыр тарткан си­ якты, партиянын есебшен тыс кешшк - Ыздш жалгыз m a n бо­ лып шыгуы мумии. Солай болып та журш. Ендеше, мэмшеге токтаган, кесел1 тимеген редактор - мешнентеуйрадамым. Итпк жасамаганы ушш ракмет. Жэне штифат, ыкылас. Сондай казакы долбар, ангал ниетпен кап ы сыйлап журд1м. Акыры, элп агай- 204

ын шектен шыга бастады. ©ктем-ектем сейлейтш болды. КеленФз, анайы мшезге, туа б1ткен тарбиежн к ем д Ш е балап, бастан асырдык. Акыры, отырган орнын пайдаланып, артындагы агайынга арка суйеп, зиянкесткке кешкенде, меж га на емес, мен1н ыгымдагы, кызметтес, сыйлас, ешкандай жазыгы жок да- рынды жас ж ттгер д! ысыра бастаганда, сыбагалы сезш айтып, аралык meriMi3fli белплеуге тура келген. Бэлюм, м е н т адамдар- мен катынасымда будан мын жыл, бес жуз жыл бурын ю сш к саналган, 6yriHri заман салтымен сыйыспайтын, ангал FaHa емес, морт, парыксыз гадеттер бар шыгар. Шынында да, будан жиыр- ма-отыз жыл бурын жолыма жуа текпеп ед1 деп, жагалай тэж1м ете берсен, онда дукеннен алып жейтш нан ушш -наубайга, ав- тобуска, таксиге м ш гетн ymiH - журпзуппге, ути л е шам жа- нып турганы ymiH тагы б1реулерге борыштар боласын гой. Эр нерсенщ шеп бар. Bi3 кеп бейнетке ушыраган жас кез1м1зде сол т е к л и накты сызыгынаи жанылып калган сияктымыз. BipaK ондай улкен кате емес. Байыбына жетпей жамандык жасасан - кате сол болар едь Сонымен, айналасы 6ip айга толмай, республикалык беделд1 баспасезде уш б1рдей макаламыз жарык керш. Бул кезде енбектщ колжазба, толык нускасы да F ылыми кенесте uieiiiyiiii дауыста- ры бар, улкен эдебиетте де улкен орын алып отырган кафедра мушелерше табысталган едь Bip айдын iuiiaae окып 6iiin, тал- кылаудан етсе, карашанын бел ортасына жетпей, ары кетсе жел- токсанда коргап шыгуга тшсгпн. Мен аралык, тыныш уакытты пайдаланып, 6ip баспа табак квлемшде автореферат эз1рлед1м, оны аз-маз тиын-тебен телеп, л л бшелн, университета б1зден бурынырак 6iTipreH, орысша жазып журген 6ip таныс ж т т к е мукият аудартып, услнен карап, бар-жогын тугендеп, мэппнкеге таза бастырып, дайындап койдым. Тып-тыныш. Bepi жаксы сиякты. Дайынмын, кенш аз-маз купл. Бурын аспиранггар жинагына усынган 6ip макалама жол- дама берген, ыкыласы тузу, 6LniMi мол, танымы зор Тем1ргали Нуртазин агама телефон шалып ед1м, окып 6iiTiM, келш алып кет дедь Профессордын yHi солай ма, элдеТемкеннщ езш щвдел ме, жумыс кабинет! ыбырсып жатыр екен, релиз жиналган, серелер- ден тыс каланган каншама кпап. Жазу столынын уел ашылган, шашылган тагы каншама эдебиет, жазылган, сызылган кагаздар. «Жумысын жаксы е к е н ,- дед1 туптелген, энциклопедиянын то- мындай улкен, жуан диссертациямды колыма салмакпен уста- тып,—Шал акын... сездер1 ipi... sari, аспаннан жулдыз агады де­ ген вл ет...» Мен есше салдым: «0л1мнен кутылмассын кашсан- дагы ,- Атадан арыстан туып, ассандагы,- Алладан шыныменен жарлык келсе,—Жулдыз да жерге тусер аспандагы...» Темкен ба-

сын шайкады. «И э ,- дед1 болмашы курашп; козш аз-маз сыгы- райтып, маган барлай карады, молак саусашмен карымнан алды —eciKKe карай жетелегеж. ©3iM де кеткел1 турмын. BipaK б1рден ж1бермедь «Аксакалдын денсаулыгы калай? Болган адам-ау, кез1нде...» Аксакал деп турганы - менщ улкен экем Магауия. Жыл басында, мен кафедра мушелерш, факультет мугал1мдершщ б!разын, жуз1 таныс алыс-жакын едебиетап кауымды тугел ша- кырып, салтанатты уйлену тойын етшзгенде Темкенмен катар OTbipFaH. вткеннен еткен заманда аталары ханнын хак жаргысын ейплеп, ту устаган, батыр болып жауга шауып, би болып журт баккан, e3i казактын талай каска, жайсанымен бастас болган, Абайдын алтын жузш керген, Элихан Бекейхан мен (УИржакып Дулатгын кенесш тындаган, Алаштын тагы каншама азаматына 03 дастарканынан дэм берген 6iaaiH шалга бупнп профессор мен министр деген не, т к отырып сыйласып, тен отырып сойлескен. Калжындап, сыр тарткан профессорды сыпайылыктан аспай, созден уткан тэр1зд1 едг Будан бурын да 6ip рет сураган, басын шайкап кулген. «Шуюр, аман, ата-журтында отыр»,-дефм. «Жасы нешеде?» «Ж еттс алты». «Жузге келеф ,- дед1 Темкен - Ал, жа- райды, хайыр...» Бедедш, сежмд1, epi шешуцп 6ip дауыс бар деген ток кожлмен кафедрага келд1м. &рден секем алып, жайсыз куйге туспм. Кафедрада, Бейсекенмен куле кенесш, М ел к Габдуллин отыр екен. Аты анызга айналган адам. Совет Одагынын Батыры. Г ылымдокторы. Профессор. Одактык Педагогтык гылымдарака- демиясынын академии. BipaK мен бшетш жалгыз-ак юнэратсол атак-абыройдын бэрш жуып кеткендей. Бул агамыз 1950-1951 жылгы, енсонгы наукан кез1нде 6ipa3 белсеншлктаныткан. EcKi мураны сыпыра сойып шыккан. Эуезовке соктыккан. 03i мансук еткен сол фольклордан кейш докторлык коргады. Эуезовке бас- пасоз бепнде арнайы макала хат жазып, KeuiipiM сурады. Мухан ж1бтт1, каукалактап, кайыра хат жазып, риясыз кауышкан. BipaK 6i3 ж1б!меген ед к . У ниверситет бтрерде диплом жумысында, одан сон, осы непздеп, шектеул! болса да, жария аты бар гылыми жинактагы макалада М элк Габдуллиннщ наукан кез1ндеп баян- дама, создерш турпайы социология yflrici ре-пнде, кайталанбас кателк репнде сынап, Ып-шалып Kerinni3. Еши, бетпе-бетотыр- ганда карасам, менщ елеамдеп солакай белсешнге уксамайды, ажары ашык, жуз1 мешрл1,Timi, ете кенKici сиякты. Мелкагамыз шынында да сондай адам екенш, ал анау 6ip огаш ic айдаумен, айтакпен урынган кунэ екенш, OFaH©зшщде оюжшпен кинала- тынын кейш бщщм. Ал дэл сол сэтте алдымнан шыкканына •riKciHin калып ед1м. Бейсекен менщ жайымды, елеул1 енбек жа­ зып бгпргежмф, ертен, жок, apFbi, дуйсенб1 куш, дуйсенбк сагат он б1рде кафедрада талкыланбагын айтканда, батыр агам, улкен 206

Kici, «Е, жен-ак, кайырлы болсын!» - деп копандап каллы. Бейсе- кем: «М елк агана жумысынды бер»,- легенде журепм зырк ете тусть Мен анырып, б егел т калганла, келденен конакка таныр- кап тур деп ойласа керек, «М елк аган б1зде жарты ставкага Kipfli, enai университетге лекция окиды»,- дед1 Бейсекен. Менщтарты- нып турганым -келденен кезге туспей, саяси айыпка урынбай, жанбыр-жанбырдынарасымен eTin кетсем деймш, М ел к F абдул- лин каталталап кояды, артык жук артады деп коркып тургам жок, колына туссем, элдеб1р жерден ши шыгара ма деп к а у т т е н т турмын, 6ipaK амал не; жумыс журтка тарап кеткен, ез1мде жок деп eTipiK айта алмадым, портфел1мнен ерен суырып, батыр агам- нын колына устатгым. Кенш м жарыкшактанып, уйге жабыркау келд1м, бар укпт-улкен адам, уакыты болмас, менщжумысымды 6ipep кеште окып тастауга муршасы жетпес, мумюн, орныкпа- ган, жана Kici, м1ндетп емес, кафедра мэжмйсже келмей калар деген алданыш едк Ертен eTin, аргы куж , MeHi талкылайтын кафедра кенесше М ел к агам елд1н алдымен келдк Тем1ргали агам аяк астынан сыркатганып калыпты, келе алмайды, кафедра лаборанты Демеш апайга телефон согыпты. М аж Ыс басталганда тагы 6ip адам жок eai - межненжакын досым, аспирант Рымгали Нургалиев. Кара кебейту унпн емес, протокол журпзу унии кажет едь Басынан солай келюкенб!з. Кешкпей келсе керек-Ti. Келденен б1рденеге ушырап калды ма деп кауштеншм. Алмагайып ахуал, ем1рлк манызды ic, менщ ез1м екем елш жатпаса, exi екпемд! колыма алып жетер ед!м. Ол да жетп. Аман. Элдеб1р манызды шаруасы болыпты. Жиналыс орталаганда келдк Bipax бул кезде мэжш с хатын жазуга ассистент агамыз жегЫ п койган болатын. Журт казак эдебиетг кабинетше жиналып.мэжнпсашыларда мен курметп агаларымнын бетше бажайлап, барлай, жеке-жеке YHtain карап шыктым. Бажайлап, унш п карауым — жиын бас- талмай турып суыксыз, коргасын салмаксезглген. Терде Бейсе­ кен. Калган журт т о ш п , немесе катарласып емес, коралай, денгелене отырыпты. Bepi де нык. Bepi де катал байыпта. Эске- ри кшмдц немесе беделд16ip ресми мекеме мушелершен курал- ган топ дел осындай б1ркелк1 xepiHep едь Тек... кшмдер1 емес, ки1м еЫмде калмапты, кшм еркелк! болса керек, тур-тулгала- рында 6epiHe ортак тоназы жатгык бар, сонымен катар, еркай- сысынынмш езерекш елт.даралык сыпаты танылып тур. B ip i- TyTirin, кап-кара болып отыр. EKiHmi агам - сыздай кегерген, козгалган сайын зшмауыр салмактан —дене салмагы гана емес, эдебиетгеп, гылымдагы салмагынан жаншылган орындык сы- кыр-сыкыр етедк YiuiHiiji агам - кабагы Tkipemn, куныса тукси- ген. TepTiHmi агам —кез1 шатынап, сурлана куарып отыр. Ал- 207

дына кагаз жайып, колына калам алган жасы улкен замандас элдене дэметш, Ордене куткен, аныс андаган кейште. Кафсдра- дагы жалгыз эйсл жан-жагына карап, тандана бакырайып отыр. Жайбаракат - келдененнен келген батыр агам гана. Содан сон жетекинм. Шеинмталдык па, именшектж пе, аз-маз гана дегб1рЫзд1к байкалады. Эйтпесе, едепж мшезк Суйежш болуга Tnic, колдан канаггандыругатшсагаларымнынсукытын керген сон, бойымды жинап алдым. Режш емес, ыза, сескежш емес, сес пайда болды. Ол кезде каз1рп, кайткан, кажыган заманым емес, ештенеден тайынбайтын ед1м. Кейш талай майданга тустж, алмагайып, ауыр жагдайлар болды, сонын бэршен Tipi гана емес, енселц мерейлi шыктык. BipaK балаларыма айтып отырам, ежи жазудын да cari TycTi, аса курдель узак eMipiMaeri ен улкен шай- кас - сол, 1965 жылы, 11 казан кунп, мешн бар, иэ жок болу- ымды шешкен улан-асыр урыс; ен улкен ж ежам де сол екен. М эжш с ашылды. Бейсекен такырып MaHiciH, ягни бул - кафедранын бес жылдык жоспарлы жумысынын 6ip тармагы екен!н, межн жен1м, ягни осы жумысты мезгшнен бурын жа- зып 6iTipreHiM, Kcii6ip тарауларын, Heri3ri тургыларын баспасез бет1нде жариялап улгерген1м, кандидаттыкминимумдардынтап- сырылганын, eHfliri шаруа 6yriHri талкыга Tipeain турганын, езшш ризашылыгын айтты. Будан сонгы сез кезеп маган THeciai екен. Мен кап созбадым. Айналасы он минут шамасында жумыс- тын Heri3ri тургыларын баяндап шыктым. EmniM аяк баспаган жер ea i, бурын алай екен, ешн былай болды дегем жок, аштым, таптым, аныктадым дегем жок, именгеннен емес, эдеп сактаган- нан емес,— ашканымыз, тапканымыз, шалагайды жетшд1рш, KeMicTi толтырып, бардын 63iH жанаша байыптаганымызсокырга таяк устаткандай KepiHinтур: канша 6miMoapболсада, бул агала- рым мен алдыга тарткан жыраулардын ешкайсысынын атын да ecmiereH; талдау, байыптау, толгау мен туй1н ез алдына. BipaK кептт керген каскалар ештенеге селтетпейд! екен. Немесе, олар- дын KeHiniHаударган —мулле баска нэрсе. Баска тургыдан карай- ды, баскаша ойлайды. Тунжырай тунерген калыптарынан жаз- бады. Тек 6ip нерсеге гана аз-маз таныркады гой дейм1н. Таныр- каган сынай 6iaaipin, кабактарын кергендей болды. Мен эуел бастан, G3iMi3fliH ажары ашык Абай турыпты, жуз1 жабык LLIeKepiM, ce3i тежеул1 Шортанбай, Дулат, Муратгар турыпты, эркилы эпос улг1лер! ез алдына, буюл элемд!к поэзия -«Фауст» пен «Евгений Онегищн», Байрон мен Лермонтовтын, Хейне мен Миикевичтзн жуздеген жыр шумагын, мындаган елентармагын жатка айтар ед1м, кажет болса, «Илиада» мен «Одиссеядан» да суырып берер efliM, жас гумырымнынбар HepiH салган, апталар, айлар бойы еж!ктеген жыраулар ден1ммен, жаныммен 6iTe кай- 208

насып кеткен, кудыре-ri сондай, алгаш окы ганда-акм ангш к бе- дермен, тугел жатталып калган, мен ез1мнщ кыскаша сез1мнщ барысында кисынына карай, Кдзтуган мен Доспамбеттен, Ш ал ктз бен Актамбердщен, 6epiMi3 6ineMi3 деп журген Букар жыраудан суыра толгап, 6ipa3 сез келт1рсем керек, мундайды кермеген агаларым мен к а ж е т 6ip узжтерд1 арнайы жатгап ай- тты деп санаган Tepi3fli, ягни, сикырлы жыр жолдарынын езш кабылдамаган, межнлепеам жат, жасанды кершген, ешпендшк кабындай тускен. Оны да сол сэтшде андадым. Андадым да беки туст1м. Бул кгалерден ешкандай ракым, мешр, жаксылык куту- геболмайды екен. Эуелп сезд1 екшин агам бастады. Табигатында сабырлы Kici eai, влденендей дегб1рФз, кыстыккан ашу бар. Мен усынган кол- жазбанын сырткы сыпатын мадактаудан бастады. Эдем1 басыл- ган, квркем туптелген. Аспирантгын пэленбай томдык шыгарма- лар жинагыныналгашкы кггабы тэр1здг Шынындада кггап. Бас- падан шыккан кггап сиякты окылады деп 6ip Kerri. Содан сон, диссертациянын кафедра мэжшсше талкыга туптеп усынылуы- нын в31 —аспирантгын мыктылыгын, езше сенетшш кврсетед1, ал сежм - тас жарады, бас жарадыдеп тагы кегп. Будан сон жумы- стын жазылу тэсш н, т1п керкемд1г1н майын тамыза, мелшерден асыра, эдем1, сырлы, жылтыр свздермен сыпыра сылап, аспанда- та мадактап втп. Жазудан шыгып, ез1м1зге кештг Bip гулама айт- кан екен, деда, дарын - суйыктык, мшез —ьшыс деп. Тауып айт- кан. MiHe, кандай да 6ip дарыннын кэдеге асуы —мшезге байла- нысты. Жайпак ьщыс болса, тесж ьшыс болса, тукке жарамайды, тегшед1 де калады, деп, иепн KOTepin, ayeni Бейсекеннен бастап, Малжке токтап, отырган журтты тугел шолып отп, содан сон маган тж карады да, кайтадан жогары,— Бейсекеннщ столына Tyfliaai. «Мен бул ж т т п н м1нез1 кандай екен1н бшмейм1н, —дед!, - алталанты... - тагы да мэщц, магналы пауза,—таланты —тещз!» Мен гумырымда будан зор мактау ecTin кергем жок. Cipe, ccTiMecniH. Кемin, жогалган пышак жен1мен, алдек1м мухитка тенеп жатса 03i бшед1. Оны кермесшз. KepreHiM, ecrireHiM — жанагы. Токсан жылга жететтн толгам. BipaK... университетт1н eciriH ашканнан flspiciH тындаган устазым - влхамынан бастап, бар сезжщ нендей максатпен айтылып жатканын андап отырмын, бул тежз — мен1 батырып, туншыктырып, б1ржола агызу ymiH, квз1мд1 куртып, жогалтып ж1беру уш1н керек болып тур. Мен жымиып кулсем керек, устазым окыс шытынап, будан сонгы сез1н з1лд1 салмакпен айтты. Талдау аз, тамсану квп. BipaK бул да та­ лант. Шалкшзкшз болып жерде илежп жатады, ал б1зфн ж1п-пм1з оны найзага KOTepin, кунге жакындатып кояды. Элп... Тайыр акыннын айтатыны бар ед1 гой: «Дулыга сыймас басмна. —Би1к 14-2831 209

кун келщм, касына...- Совегген ушкан кыранмын!* - деп. Сон- дай кыран. ©ленде, поэзияда жарасымды, гылымга уйлеспейш. Онын устше, o6bCKTiMi3 кара жерде, топыракпен араласып жат- са... Mine, осыпай кете береди Аспирантгын кеШптеужше, Кдз- ryfaH деген - керемет. Доспамбет, xinii, куннен де озып, баска галактикага Kerin калады. Солай болса куанаредж, ал осы екеужщ елендер1 де мардымсыз, мардымды болса да, соншама колпаш- тауга татымайды. Букар жырау - ойшыл, философ депти Ол рас. Ойшыл, философ. BipaK кандай ойшыл, нендей философия, фи­ лософия емес, бул - Букардын такиясына сыймайтын угым,ерки- лы кезкарастардын журнагы, кандай журнак? KiMHiH сойылын согып, KiMHiHжыртысын жыртады? Аспирант бул жагын андама- FaH. Кызык куып, тамашалап кете береди Акындардан етш, саяси кайраткерлерге - хандар мен билергебага береди Жусж - улы би деп-ri. Улылыгы неде? Мундай улы бадц 6i3 бшмейм1з. Осы секши баска маселелер де бар. Муншама жайылып кетпеу керек еди Нэтижеанде, сьщырта мактау, аншен 6ip MiHci3 акын, жыраулар ■ пзшп шыккан. Марксизм классиктер1, улы кесем1м1з Ленин... керкем эдебиет туралы iniM 6i3re неш уйретп? Кандай тагылым берд1? Б1рынгай агым дегеннж MaHici неде? Таптык казкарас де­ ген... эншейж жарнама ма?Жок! Рас... партиямыздын XX съезжен сон, еткендеп турпайы социологизмнщтамырына балта шабыл- ды. Ол —каталк болатын, асыра сштеу, лениндж LniMai бурмапау болатын. BipaK... эдебиетке, енерге, еткенге кезкарастын Heri3i... езгерщ ме? ©згерген жок. ©згермейд! де. ©йткени.. «Марксизм куш-ri, кудыретп, ейткеш ол -акикатшындык!»—демекши.. ¥ста- зым зорлана кулю, тагы да журтгы тебесжен шолып erri. Содан сон маган кадала карал турып, зшн сезж тэмамдады: «... Аргы жагына бармай-ак кояйык!..» Бул домбытпасыз-ак, айтарсвз тугел айтылды. ©те тайгак, epi ауыр айып тагылды. К,ылмысты ютердщ бабы сиякты. Мвселенщ вз1м ойлаганнан элдекайда киын epi курдел1 жэне кат-кабатастарлы екенжандадым. Басканын барже 83ipMiH, дэл осындай айып тагылады деп ойлаган жок ед1м. ©cipece, осы Kiciтарапынан. Меж капай талкандаудынтеориялык Heri3i жасапды, енщп жерде жагдай будан врмен шатысып, будан эрмен матасып, ушыга тусуге THic еди Шынында да солай болды. BipiHiui агам ,- GipiHmi деп отыр- ганым - жасы улкендтнен емес, одан улкендер бар, Бейсекен жумысты талкыга усынарда бул KiciHi алдымен атаган, онын уст1не, 6yriHri аттаныска дем беруип жене ен басты уйымдасты- рушы сиякты,—еткен жылы гана MeHiHкоржыныма кол суккан суганакагам, мен мактала бастаганда, жэне кандай мактау, ерек- ше жайсызданган, ит талаган тауыктай ypnHin, кулазып, пана- сыз калгандай едь теоретик агам к э н т саясаткер, су жукпас 210

шешен, экю тэсшмен жарк етш аунап туею , мулде карама-кар- сы багыгган уйтки сокканда б1рден жадырады, аздан сон, фут­ бол додасында отыргандай, дегб1рден б1ржола айрылды. «Е-е...— ' дейцй, орындытын сыкыр етюзю, енсипн созы п .- И э-э...-дейд1 келер сэтте. Кышыры канып, артын орындыкка егей туседк Бар лэззатын астындагы тактайдан тауып жаткандай. — I-i-i... У -у- у...» Мек1рене жылжып, орындыктын шетше ж ет п .Т у ст калуга, лыкып шыгып, жерге кулаута шак отыр. Сол калпында еденге туссе ештене сезер емес. К,озып, ебден бабына келдк Теоретик агам 6iaai б1ржолаталкандадым деген сынаймен, вктем, токмейш кейюте корытындылаган узак тирадасын аяктар-аяктамастан, жутына шашалып, ш п aKerri. «Былай гой,—деп бастады, epuin жымкыра жаланып. Тол- кыган масатгыктан аузы кургап кеткен екен.—Былай гой...» Со- дан сон калай екенш айтты. Олай емес. Ягни, 6i3 жазгандай емес. 0ткен жылы гана, бастан-аяк менен урланган деректер Hemiaae 6ip макала жазган. F ылымдагы урлык - сойыс емес, енештен эте салатын мал емес. Сщбедк Дерепн алды, дэйеп кате болды. Дерегипн 03i бурмаланды, тарих та жок, байып та жок узынку- лакка айналып кетп. Кепе-кернеу ic. ¥я л са керек ед1, уялмады. Тагы да 6ip маглумат байламдарды тагы 6ip, 6ip емес, ею мака- ласына енпзген. Соншама жем тауып бергем. Ойланса керек eai, ойланбады. Уялмауы TyciHiKTi. Уялатын Kici урлыкка бармай- ды. Ой эуел бастан жок; ойлануы керек ед1 деп отырганым, сон­ шама архив актарган, соншама кагаз копарган 51зд5 бала да бол- са пэле, аягымды тартып басып, ептеп журейш деп именугетюс- Ti. Именбедк Ешц мше, кудайы жарылкады. Бурынгыдай жекс маглумат, окшау дерек емес, хандык дэу1рдеп эдебиетп тутасы- мен жинактап, кагазга Tycipin, бастырып, туптеп, колына берд1м. Бермеске болмады, сандык тубже ты га алмайсын, амалсыздын ici. Сонымен катар, жумыстын Heri3ri тургылары, байлам мен дерек 03 атымнан жарыкка шыгып Kerri, е н т копе-кернеу ол- жалай алмас деп кон1л делбегем. Сонымен катар, осы 6ip ай iuiinae диссертациямды тутасымен Kemipin алганын, келеа ма- калапарында, ютабында менждеректер1м гана емес, маган тиесЫ ой-толгам, байып-байлам, зерггеу-тексеру нэтижес1 - тутасы­ мен осы KiciHiH нэпакасы боларын тагы бшем. BipaK бул ретте де, осымен токтамаспын, е н д т калганын тагы да жекелегсн ма- калалар Typiaae жариялаудынсэт1 тусер, мумюн, KiMбшсдц аруак колдаса, ютап та шыгарып ж1бсрермж деген умп- бар. Одан сон кеимре 6epciH. 03 i кулю болады. 03ipre агамыздын кулк1 болар ойы жок, 6i3fli жер кылуга б1ржола нист еткеш Kopiiuii. Манагы, марксизмге жат, б1рынгай агым теориясын одан opi дамыггы. Таптык кезкарас мэселесш 211

жерше жетюзш. BipaK бул KiciHiH теориялык 6iairi темендеу, шешеншл шамалы, epi мэдениетз де кем, тым дерем кетп. Букар жыраудын феодалдык, кертартпа сыпаты ашылмаган. Асан Кай- гынын да халыкка жат сездер1 кеп, олардын 6epiH жаба токып кетеш,Timi, этап керсетпейшде. Biiai койшы, буезовке тжскендей болыпты. Бетзмен кетш бара жаткан бала, езжен бурынгынын 6apiH TepicKe шыгарыпты. EuiKiMai сыйламайды, ешк1мд1 мой- ындамайды. Будан ары меж 61ржола туралаткысы келсе керек, жумыста кездесетш деректзк кателер, жансак жагдайларга ток- талды. Абылай Орта жуздщ тана ханы болтан, аспиранттынайту- ына Караганда, уш жузд! тугел билеген сиякты; жалпы, Абылай орынсыз, артык макталтан, эйтеу!р кетере бередь Бул кате. Жи- ембет-тпн руы алшын дегтп, ол да кате, Жиембет Kirni жуз, онын iiuiaae Тана, осындайды бшмеуге бола ма. «Кекалдер» деп жаза- ды, мэпинкеден кеткен бе десем, б1рнеше жерде солай, кггап атын дурыс жазута болады той, «Кекселд1р», ал «Кекалдер» деген не сез, сондай сез бола ма. M ire, улкен атам, каз1р ойымда жок, осы сиякты, e3i байкаган капысыз кшэратгын б1разын Ti3in шыкты. Сезшщ сонында жумыстын жаксы жактары да бар, (зденген, та- лаптанган, жазтан, каз1р коргап жатса карсы емесгпн, 6ipaKKepin отырсыздар, жалтыз мен тана айтып отырган жокпын, KeMici кеп, eai де жендеп, жетишру керек, жет1лд1ру керек емес, жанагьшай кесапат пен жансактан арылту керек деп токтады. YuiiHiui атам —бар агамнын imiHaeri жасы улкен!, api атак- мансабы да барлык журтган жогары, туп сыртына шыгып, тунере кунысып отырган. Bip жетелш алды да, тамагында азгана кырыл бар, орындыгында отырган калпы, кыска сейледг Тугел окып улгергем жок дед!. BipaK бет алысы жаман емес. Эжептэу!р !зденген! байкапады, жана Бейсекен — кафедранын жоспарлы жумысынын 6ip б©л!г! деп айтгы. Сондыктан колдау керек болар едь Сонты бес жылда осы кафедрада 6ip де 6ip аспирант, немесе iafleHyuii жумысын тиянактап, кандидатгык коргамапты. Жога- ргабШмминистрлтнщбаяндамасынашшик. Шынындадаулкен кемшшк, уят болды. Онган аспирант таппадык. Bepi босып кет­ кен, кайда ж ургет белпЫз; бул жнггп де осы уш жыл !ш!нде осы- мен екншп-ак Kepin турмын дед!. Коргап жатса, карсылыгым жок. Жана бет алысы жаман емес дед!м. Ол - жазуы, сейлем курауы. BipaK тылымда бар шаруа онымен б!тпейд!. Мына пэленше- екемн!н, тугенше-екемн!н айтуына Караганда, олкысы кеп, урын- басы, жангалагы кеп. Мундайда кеш журе тузелехи деп, бетзмен ж1бере салып, карап отыруга болмайды. Б!рынгай агым деген... зардабын аз шеккем!з жок. Байкау керек деп токтады. Тертшил агам кез1 шатынап, мулде Kerepin кеткен едь Эуел- де кекш!л гана болатын. Tyrire койылып, шатынай шалкактауы 212

кейМрек, талкы устснде. Мана, еуелп устазым сейлеп жаткан- да, Бейсекеннщ алдындагы жумыстын 6ip данасына кол созган. Басынан емес, аягынан Tycin актарды. Bip сагат боны осы, алг- аш тускен жершен айнымады. Cipe, тугел улгермейтМ анык, корытынды б е л т н карап жатыр-ау деп ойлагам. Маган жумы- сын берген жокдеп бастады. Окымасакта болады деген гой, ен- деше, сайлемесек те болады. BipaK сейлеймш, ейткеш, жоба- сын карап шыктым, шамасын байкап отырмын. Онын устше мына Пэленше, Тугенше жэне баска жолдастар бажайлап, тал- дап, жан-жакты айтгы. Толыгымен косылам. М е н т айтарым, бул ж т т кажетл едебиетп тугел б Ы п шыкпаган. Библио- графиясынан KapiHin тургандай, бул icKe шалагай карап, кеп нэрсеш кермей кеткен. Бул - гылымда жараспайтын мшез деп токтады. Жумыстын да гылыми денгейше кумэн туады дед1 со- дан сон жалт-жулт етш, жан жагына каранып. Мен кейш, TinTi, куш кешеге дейш осы, 1965 жылгы 11 ок- тябрьде откен талкы туралы кеп ойландым. 9з1мд1 тану уш1н, езгеш тану ymiH, заманымнын суркия кебш байыптау уш1н кажет ед1. BipaK дел осылай еткен1не ешкандай шеш1м таппадым. Мен университетке он жеп жасымда келшм. Мурты теб1ндеп улгермеген бала. ¥стаз деген улагатты сез — Бейсекеме гана raecuii, 6ipaK калган журтгын -о с ы отырган доцент, профессор, эдебиетш, жазушы каска мен жайсаннын алдынан erriM. Жаксы журд1м, жаманатым шыккан жок. Б1рден аспирантурага калдым. Бес жыл студент, уш жыл аспирант —сег1з жыл бойы кыздай сы- зылдым. Келг1рсу емес, жасы улкен алдындагы эдеп. Кафедрада турегеп селем берд1м, кешеде кол куысырып иба б1лд1рд1м, еш- кайсысынын алдын кесе-келденен еткем жок; караптан-карап жакпай калатын, эдеби ортадан аулак, жеке-дара -пршшк кеш1п жатырмын, жазганым жакпай калды дей-пндей, канша кулшын- сам да, баспасезге отпей келд1м. Ал сонгы уш жылда осы, алда- рына тартылып отырган жумысты жер1не жетк1зуден баска TipminiKболмапты. М1не, усындык. Баскасын айтпаганаа, каншама жаналыкдереп бар. Эдебиеттарихындагы жана сездемесш, копа- рыпты, тен-KepinTi демес1н, меШрленбей-ак койсын, жан салып колдамасын,- кайткенде де, карсы болмауга raic едь Гылым мура- тын жинап кояйык, адамдыкар-уят кайда. Сепз жыл бойы алда- рында журген, улкен eMipre enai гана аяк баскан жас баланын обалы... Ойламайды. Жаксымен жактасудын орнына кастасуды ганабшген адам ешкашан обал, уятты ойламайды. Деседе... Ол - жоспарлы шаруашылык заманы, мана, агам айтпакшы, сонгы бес жыл бойы 6ip аспирант коргамай, кафедра жаманатка ш1н1п тур. Ана, бастас, бэсекелес КазПИ-шн казак эдебие-п кафедрасы, ба- стыгынан бастап, лаборантына дей1н, мазак кылатын KepiHeai. 213

Талай жердеайтылды да. F ылымга ма, баскага ма, таласып, тайта- ласып журген ею ултгык эдебиет кафедрасы, 6ipeyi - кел, 6ipeyi -ш ел деп. M ire, осы кездс осындай жумыс экелгсн MCHi кетерш екстсе керек кой. Бул да бос долбар. Мумюн, бес жыл - алтын- шы, желной жылга озса, кафедра менгеруолсш жаналау кажетз туар. Мунын 6epi кейшп ой. ПендешЫкл койып, турасына кешсек, ен менш сауал - осы, каз-калпында, тек гылыми сштемелер1 тана шектелт, «Кобыз са- рыны» деген атпен кпап болып басылган монографиянын еуелп талкьша жайгана карсылык емес, осыншамаашу-ыза тугызу ce6e6i неде? Кермесш, багасын бшмесш, лп л, касакана елемесшделпс. Нашар, шамалы гана енбек екен делш. Ептеп айтып, мактамен бауыздамаса да, байыбымен токтатуга болар ед1 гой. Мен буын- ган ыза, ыза емес, ешпендшк, ешпендшк емес, кайнаган кек KepfliM. Мунын 6ip ce6e6iH «Шытырманда» байыптагандай едж, сыпайылап айтсак, кабылел орташа, Kicmiri оданда темен адам - дабырага 1л1н!п кеткен далбайга табынады, жалындап келе жат- кан жасты кетере алмайды. Тану уопн, багалап, бас урмай-ак кой, байыбын андау ymiH улкен кабылет, айрыкша KeperenaiK шарт емес, адамдыкар, мусылмандык иман болуы керек. Хош. 5i3fliH терт гасыр бойгы казак рухын аркалады деген енбег1м1зд1н ayелгi кабылы осындай болды. Шамыркандык - шамданбадык. Ширыктык -шектен шыкпадык. Ой мен байыптен тустт. Кдйрат кенересше толып, батыр бабамнын карсы келген некеске кылыш шабар ceTiaaeri куатын гана ce3iaaiM. Журек лупшаз, тамыр сапкын. Енбек коргау, атак алу киыстап барады. Жапынганмен жан капмайды екен. Осы уакытка дейш кыбынтап- паганда, енд1 кайтсем де унамаймын. Кайтсем де будан артык шетке шыгарылмаймын. Дел esaepi сапып берген жоба бойынша, агаларымды кезекпе-кезек жайпап, тапап шыкпакболдым. Бул кезде протокол жазып отырган ж нтм 1з •Нр1л1п, кенес- ке KipreH. 0з1нен бурынгылар дурыс багалап отыр. Баска да кшераты кеп. Жетпеген! кеп. Мэселен, Мурын жырауга 6ip та­ рау арнау керек едк Сыпыра жырауга 6ip тарау арнау керек едг Айтылган сыннынбэр1 орынды, макулдаймындед1. Онынмакул- дауынан езгергел1 турган ештене жок. Макулдамаса да ештене булшбейдк Нагыз 6улд1рет1н адам enai келе жатыр - М елк F аб- дуллин. 1951-1952 жылдардан танымал батыр агам. Мел1к Габдуллин... Мел1к ага байыппен орнынан турды. Алдында жаткан, туптелген, калын колжазба к1табымды алака- нымен басты. «Жумыс мынау. Бажайлап, бастан-аяк, тугел окып шыктым. Bip тунде б1т1рд1м, бас кетермей окыдым. Осы кеше гана»,-дед1. Элденендей жазу жазылган, шет1нен кыстыргыш- пен б ек тл ген eKi парак ак кагазды жогары кетерд1. «Мынау - 214

межнтуй1нш niKipiM емес, алдынала жасаган ескертпелер1м. Exi бет, жиырма... жиырма тогыз ескертпе. Мунын 6epi MiH емес, сын, ойласу. Ke6iH тузетедц байкалмай калган spin кателер!. Оган дауласпас. Одан ары... кейб1р ой, niKip, туйшдерге байланысты. Бул - менщ niKipiM, м е н т бшгешм. Дурыс д еге тм . Осыдан ба- стайтын ед1м, осы арада б1разын окып бермек ед!м, енд! ейтпеймш, аспиранттынвзколына берем. Мше, ала гой... Уйще барган сон окып танысасын. Уй бар ма ед(? Ж ок шыгар 03ip. Уй дегенде, казыналык пэтер. Келшшек бар гой. Бар ма? Ж ен. Сол келшнщ касына барган сон, шай irnin отырып, жаксылап таны- сып шык. Кдбылдамасан - езщ бшесщ. Онда ceHiKi дурыс бол­ таны. Сен арнайы зерттедщ гой. Bi3 дайын нэрсеш сыртынан гана карадык. Мэлж агам айтгы екен деп, менщ кенш м е кара- ма. Калай сенсен, солай жаса. Ал еш н,6yriHri анпмем!здщ жай- ына кешейж...» Мэлж ага жазыла сейлеп Kerri. 0м1рде керген жаксылыкты жаман адам умытады. Ал сол ем1рде ecTireH жаксы сезд1 жаксы адамнын G3i умытуы м ум кт. Мен умыткам жок. Эуелп, эдшетаз epi ащы гана емес, зэрл1, жалалы сездердщ 6epi б1рдей накпа-нак есте калмапты, 6ipaK сулбасы анык, ызгары мен ызбары кеншден ешпек емес. MiHe, дел осы сэтге, тайталаста талыккан эскерге келдененнен куйыл- ган тын жасак Tepi3fli, Мэлж агамнын суырылып шыгып, таразы басын тенкергеш калай умытылар. Куанышка кенелд1м, дед! Мэлж ага. Осындай улы муранын сакталганына, барлыгына. Осындай дарынды жас аспиранттын осы улы мураны жинактап, зертгеп, осындайтамаша енбек жазып шыкканына. Бул —сез жок, эдебиеттарихындагы eaeyai кубылыс ель Сонымен катар, аздер айтып жатырсыздар, мен де айтгым, ана кагазда, кемшЫкЫз жумыс болмайды, мына Муханда да (солай, «Мухан» дедО бар, тузесш, ойлансын, 6epiH б1рдей кабылдамас, езшщ де ойы бар ж т т , м умкт 61зд1К1 кате шыгар, кайткенде де талапты ж тттш алдынан керме куруга болмайды. Коргауга ж!берейж. Осында ешюм де жумыс жамандеген жок, коргауга бармасын деген жок, 6epiHi3 де кетерт мактадыныз... ал элпндей... 6ip... жастыктан, андаусыздан кеткен кшэраттар болса, оны тагы да ойлансын; мен e3iM 6ip кезде бул тарапта белсещй болган адаммын, бшеаздер, Муханнын - улкен Муханнын алдынан кайыра erin, кшэмш жу- дым деп журмш, бас жагына бармайык, мен мукият окьшым, он- дай, елденеге кайшы келетш ештене кергем жок... Байыпты, алды- артын тугел ойлап жазган... Коргасын. Жумысты осы калпында коргауга ж1беруге эбден болады деп туШндед! Мэлж ага. Комек осылай, кутпеген жерден келдь М элж агамды пер!ште жетелеп университетке екелген, дел сол сэтшде 6ip жактан меж де жетк1зген, кисынсыздан табыстырган. Колына 215

менщ катер аузында турган енбепмш устаткан, енщ, алмагайып айкас успнде аруактын аманатын орындап тур. Егер ManiK ага капиядан косылмаса, дэл сол куш меж жалгыз Бейсекенсуйреп втк1зе алмайтын едк Ешй, ManiK аганын сезшен сон, баска 6ip тургьшан Караганда, журттын 6api сын ескертпелер айтты, бул занды, б1ракжумыс жарамсыз деген ешмм жок, мэжшстерага- сы казаннын кулагын кайдан шыгарса да epKi. Мунын 6api кешнп пайым. ManiK агамнын меж оттан алып шыкканын, эри- не, бишм. BipaK6yriH капай етсем де, жуык арада коргай алма- сымды айкын сезшген ед1м. Сезшгем жок, квзбен Kepin отыр- мын. Мына Kicinep - тугел1мен F ылыми кенес мушелерг Ертен дауыс беретш осылар. Такырыбым эуелден даулы. Сыртта кан- шама дулей кара куш бар. Сонда... меж демеуге, колдауга таю, туган агаларым осыпай, касарыса TicTeHin отырганда, F ылыми кенестщ калган мушелер1 - факультетпн баска кафедралары- нан келген келденен журт, сырттан келмек бвтен журт не айт- пак. Кайткенде де,дал Ka3ipri сэтге меншалдыма керме курыл- ган жок, ор казылды, енбеюз ресми коргау мэселес! 6enrici3 уакытка Kepi merepinreHi анык едь M aniK агамнын сезшен сон менш iiuiM жылыганмен, ары- ным басылмады. Иа, айтпакшы, унем1 кекежмдетур, кейшп 6ip кауымга бупнп эдебиеттарихы эуелден-ак осыпай калыптасып тургандай xepiHyi мумкш. Мэселе б1зде емес. Электр шамын кунделж-п пайдаланган адамнын осы шамнын курделi курылы- мын 6uiyi, Эдисоннын атына канык болуы, кун сайын еске алып, бас урып отыруы шартемес, api кажетаз, артык, б1раксол сала- дагы маманнын мундай ен карапайым дуниенщ тетт мен тари- хын 6Lnyi шарт, бул —улкен 6iniMHin эуелп баспалдагы; халык- тын, онын iminae, отарлык кепте болган, жанышталган, тапал- ган 6i3AiH халыктын арьщагы азаматгык жене рухани тарихын танумен катар, осы тарих капай калпына келтзршгежн б1лу де шарт, онсыз алаш азаматы бола алмайсыз, осы, баяндалып отыр- ган хикая магантжелей катысты болганымен, менш жеке гумыр- баяным емес, казак эдебиет1 тарихынын калыптасу шеж1реЫ, алаш рухынын кайта Tipinyi, елдщ ежелп аруагын кайта табуы, азаматтын взш щ адамдык, ултгык кейпш кайыра иелену1 жо- лындагы сан-салалы курестш 6ip тармагы, X X гасырдын екшип жартысындагы жана cepninic, улттык ояну, улттык курестш eneyni 6ip KepiHici. Bip кезек энпменш аркауы - диссертация TOHiperiHae ербжежмен, непзп мурат —енбек коргау гана емес, ежелп мураны жарияга шыгару, ултгын рухани тугырын бшктегу болганы K03i каракты Kicire Фрден ангарылса керек. Эрине, гылыми атак алу - ол кезде мен ушш аса маши ic едь ол заман- дагы кандидатгык дэреженш мартебес1 Ka3ipri докторлыктан 216

жогары, атагы академиктен артык, баскасын былай койганда, пелен гылымнын кандидаты дэрежесш алсан - езш ж н букш болашагынды камтамасыз еткешн, будан сон жогаргы оку оры- нында, немесе Академияда кызмет аткарасын, айлыгы уш жуз сомнын мелшер1нде, ете кеп акша, ез1нд1 гана емес, катын-ба- ланды асырауга да молынан жетедц колын босап, тынысын кенейедц кауымдагы орнын белпленедц будан да бшк баспал- дактарга жол ашылады. BipaK б1здщ курестщ гылыми дереже- ден тыс, Heri3ri нетижеа бар —казак вдебиетшщ epici кенейедц ежелп тарихы 1ргеленед1, елген мура кайта Tipiain, ешкен рух кайта кетершедь Бурынгы «К,обыз сарыны», «Алдаспан», кейшп «Бес гасыр жырлайды», «Ай, заман-ай, заман-ай» жене баска хре- стоматиялык ютаптардын кайдан келш, калай жасалып, калай жарыкка шыкканын бшмесе де, колына Tycipin, мукият окыган ep6ip казак бул сез1м1здщ шындыгына таласпаса керек. Сонымен, рухани тайталасты - кантепс урыска тенесек, каруы сай, куаты мол, шаршап, шалдыкпаган тын, epi кайтпас ер, тутас 6ip тумен ескердщ тут-киылдан, тетеден кемекке келу1 б1здщ кан майданда кирата женбесек те, абыроймен шыгуымы- зга септесть Оны б1рден андадык, 6ipaK жана айткандай, ашуы- мызды тежесек те, арынымызды баса алмадык. Сонгы, жауап сез кезеп келгенде, сабырмен болмаса да, салмакпен айткан сияк- тымыз. Kipicne сез1м1зден узагырак болды, агаларыма бас-ба- сына тиесш сыбагасын улеспрш шыктым. Ен сонынан Typin бастадык. Kiiui агамыздын Сыпыра жы- рау мен Мурын жырауды i3aeyi кисынсыз. Б1здщ енбек ейтеу1р акын, жырау туралы емес, X V -X V III гасырлар аукымы. Сыпыра —тым арьша, аныз, эпостык кешпкерге айналып кеткен, ол ту­ ралы айтылды. Мурын - куш кеше гана жасаган, б1здщ такы- рыптын аясынан тыс, 6ipaK орайы келгенде ол турасында да тиесш маглуматтар бершген, жыраудын енерпаздык жене аза- матгык тулгасы туралы тарауда. Тертжил агамыздын осы fleyipre катысты едебиет толык кдрастырылмады, жумыс - шала, жерше жетпеген деген сезшщ ешкандай Heri3i жок. Bi3 революцияга дейшп деу1рде казак тшнде шыккан бес жуз ютапты, Академия архив1ндеп мынсепз жуз бума колжазбаны, онын уст1не, казак тарихына катысты, орта гасырдагы Еуразия тарихы, Ресей, Алтын Орда, кешнп Кырым, Капказ, Туркия, Монгол мен Кытай тарихына катыс­ ты, колда бар, кажегп едебиегп тугел актарып шыктык, диссер­ тация сонында беркпген, ыкшамдалган библиографиянын ез> отыз уш бет, егер тиесш , аталмыш едебиетп тугел т1зсек, дел осындай, тагы 6ip том туптеу кажет болар eai дедж. Белшм, дел сол жолы мешн шамыма тиген ен бейсауат сез —осы, кажегп 217

эдебиетп тугел карамаган деген Kina болса керек, баскасы ба­ ска, 6iaaiH к1тап окуымызда капы жок едк Тагы не жетпей жа- тыр - агамыз дэлелмен, накты айтсын, накты жауап та содан сон дед1к. Агам курен тп кетп, ештене демедк YmiHmi агама жумыс будан 6ip жарым ай бурын бершген, enai, алда да 6ipa3 уакыт болатын сиякты, бастап окыган жер1 унапты, калганы да унайтынына сенемш. Мен осы уш жыл iminae кафедрада сирек кержгежм рас, студент емеспш, аспирантпын, Республикалык ютапхана мен Академиянын оку залдарында, кадым коймаларда отырдым, кол бос болса, кундел1ктт кел!п журетж ешм. Жумыстын мэн-магнасы - KepiHicre емес, мазмун- сапасында... Бейсекеме кезйм Tycin efli, кабагын шытып отыр екен. Ягни, байланыспау керек. BipaK мен токтай алмадым. Байланыскам жок, байыппен карымта сез1мд1 жалгастырдым. Улкен агамнын этап керсеткен кателерше арнайы токтал- дым. Жиембет -алшын емес, Kiiui жуз, Тана дедк Алшын - Kiuii жуашн жалпы атауы. ¥л ы жуз —YHciH деген сиякты. Бурынгы тарихи эдебиетп н бэр1нде солай жазылган. Тана - Жиембетпн улкен execi, рулы елге айналуы кешн. Ол заманда Kiuii жуз атауы толык орныга коймаган, сол себептт Алшын дед к, эрк1м бшуге THic элшпе. «Кекселд1р» деген сезде магна жок,-«Кекалдер», кекс1п —дала кыраны жэне ютаптын сырткы мукаба, imKi атау бепнде солай жазылган, баскаша окылуы мумкш емес. Абылай жешнде келт1ршген деректердщ бэр! акикат, аталган, жазылган тарихи эдебиетке непздедш. Жаксы ма, жаман ба, Абылайдын б и л т уш жузге тугел тараганы анык. Ocipece, 1771 жылы TypiK- станда хан кетершген сон. Ресей архивтер1нде сакталган, 6iaae жарияланган дерек осындай. Мен TepicKe шыгара алмадым. BipaK 6i3 Абылайды мактады деген сез —артык. Мактаган — Букар жырау. Сынаган да Букар жырау. Bi3 тшсшше, эдеби-керкемдж тургыдан талдадык дед1к. Осы тургыда, тагы каншама дерек келнрдж. 03iMi3fli актау гана емес, агамыздын сауатсыздыгын корсету yuiiH. Осьшан сон гана ен непзп саяси айып - б1рыкгай агым жэне таптык козкарас, ягни, еуелп агам бастап берген межеге жегпк. Колмен устап, козбен керуге келмейтш, шимайлы туйш де осы едк Шимайлы туйш емес, домбыккан жара. Шертш калса, асты- нан сасык ipiH актарылады. Мен бул кунге дейш оз басым саяси талкы, капас турме кермесем де, Алаш азаматтарынын калай айдалып, калай атылганын жаксы бшем, ecipece, сонгы, 1949- 1951 жылдаргы зобалан жайын мукият тексергем, ултшылдык сактык-сауатым оте жогаргы едк Мешн жумысымда башпандай бас салатын кепе-корнеу пале жок, сонын ез1нде тимесе бутакка

деген долбармен кор аузына карай итерш отыр. Байкал сейле- мей болмады. Агамнын жогары багасы мен кетерме мактауына рахметдеп бастадым. Тешзбш деп ойламаймын, оз орнында турган 6ip тос- таган болсакта жарар ед1, мына жумысым мэреге жетер едь Бей- секем жымиып куле бере тез катайды. Жана айттым, 6i3 еткендеп тарихи тулгалардын ешкайсысына бага бергем1з жок, накты деректерд1 гана келт1рдж, Абылай туралы да, EciM хан туралы да, баскалар туралы да. Ал «улыби» деген - Ногай Ордасы эм1ринлершщатакдережеФ, ежелп Мэскеудеп «великий князь» деген сиякты. Жыраулардын тулгасы - олар жасаган тарихи кезенаукымында. Олар жыртолгаган заманда Маркс те, Энгельс те ani тумаган болатын. Эдебиет теориясынан окуымыз бойын- ша, б1рынгай агым - сел баскашарак сиякты едь Кайшылыкты кермеу, жамандыктын езш сыпыра мадактай беру. Кетеш акын- нын, Шал акыннын елендерждеп элеуметок тенаэшк мэселеФ, Букар жыраудын толгауларындагы когамдык жагдаяттар —ай- тылды, талданды. Ал зертгелш отырган акын, жырауларды жо­ гары багапау - б1рынгай агым болмайды. Мактамау мумкж емес. Орта гасырлардагы жыраулар поэзиясы —казактын коне сезМ н мэйеп, ежелп едебиет1м1здж шыркау шыны, керек десеш з, элемдж денгейдеп кубылыс. Таныркамау, тамсанбау мумкж емес. Bi3 асыра мактагамыз жок, мактауын жетмзе алмадык. MiHe, караныздар дед1м де, сыпыра суырып Шалкжзге кетом, тайпалта жайкалтып Казтуганга коптом, кушренте толгап, Дос- памбетпен 6iTriM. Тугел емес, эркайсысынан уш-терт шумак, 6ipep толгау. БэрМ зге ракмет, ой-пшрлер1шзд1 ашык айткан- дарыныз уплн. Молж агага ракмет, 6ip-aK кунде окып, уакыт б о л т арнайы келш, ыкылас-пейшн бмшргеж уплн. Бейсекеме алгыс айтам, осынша ауыр салмак туард1м. ByriHri тапкы мен уплн ом1рл1к сабак болды. Бейсекем м ен т сез1мнщ аягын тоскан жок. «Сонымен,- дед1, манадан 6epi дегб1рФз кутш отыргандай, 1л1п алып,—соны- мен, 6epi сейлед1, Нуртайдан баска. Демеш жок...» - Темкеннщ жогын умытып кето. Аузына лаборанттын eciMi TycTi. Келш, жазушы Калихан Ыскаковтын эйель—Bepi сейледь БэрМ здщ с е з Ы з 6ip жерден шыкты. Жаналыгы мол, б ш п жазылган жумыс. KeMicTiK бар. Ханнын кызында да болады. Оны ойла- нады, тузетедь Сонымен, мен журтшылыктын niKipiHe косыла- мын. Жаксы жумыс. Emin жазылган... Ендеше, коргауга усы- найык. Кафедранын каулысы: Дэмеш... Юм... жаз: «Мухтар Магауиннщ «XV-XV III гасырларда жасаган казак акын, жыра- улары» атгы жумысы кандидатгыкдиссертациялар туралы талап- ка сай келедь Коргауга ж1бершсж!..» Болды, жиналыс жабык!» 219

Бейсекем элдекайда асыкты, немесе, acini де сод, межи жа- уап сез1мнен сондау кайта козар деп кауштенш, апай-топайда тез1рек корытындылап ж!берд1, асыкканы сондай, мундай тал- кылауга тан, ен 6ip манызды мэселе -ресми оппонентгер тагай- ындау жайын да умытгы, немесе тэты да созбага тусер, б1рдене булшер деген секеммен аггап Keiri. Журтшылык казак эдебиет1 кабинетшен тобымен, тугел сыртка шыкты, ешюм кутгыктап колымды алмады, тез тарасты, Рымгали тана аз бегелш, неге кеипккенш сурап ед1м, мана, кат- ты ренжнмж деп ойлатам, енщ акпе айтута да коню жок, мен eKi сирагым б1рдей кыркылып калмаса, жететш ед1м деп айтудын 93i артык Kopinai, ол да ештене демедк журтгын сонын ала кете барды. Бейсекенекеу1м1з тана, кафедрага келдж. «Бейсеке, кор- тамайтын болдым гой...» - дед1м. Тужлгешм емес, накты осы сетгеп жагдайды айкындаганым. «Неге?..-дед1 Бейсекен тарт- пасын актарып, элдене каратан болып,- Коргауга ж1бершсж дедж. К,аулы алдык кой». «Ол каулынын куны... кок тиын бо­ лып тур гой». Бейсекем басылып, темендеп калды. «Рахмет, Бей­ секе,— дед1м.- Каулыны Ыз алдыныз. Калган журт... Ертен F ылыми кенесте дол осылай белсенш сейлейдк Сойлемесе де карсы дауыс бередг Оган сыртгагы журт косылады». «8зж сон­ дай куйрек ек енсщ ,- дед1 Бейсекен. Кулгенде бет-аузы эж1м емес, тарам-тарам, жол-жол сызык болып кетет1н. Кулгеш ме, ренжжет ме, белггаз. Маган TiK карады ,- Султанмахмуггы бшесж гой. «Турмысы бул дуниенж куреспен тен» - деген. Рас кой. «Тоуекел, куреске туе, бар дагы жен» деген. Женгежнсол. Жазып б т р д щ . Жаксы жаздын. Басылып жатыр. Дурыс па? Дурью... Ендеше... купли жетедь калганы оз жешмен шешшедь Протоколынды дурыстап жаздырып ал. Birri, уакытында орын- дады деп есеп берем1з. Содан сон... Кенесте канша муше? Жи- ырма сеп з бе? Бас-басына сейлесем1з. Кэкен аган бар - Аха­ нов. Бшетж ж т т . Нойыс, б1рбеткей. Ешюмге кенбейш, 6ipa3 журтгы сонынан суйреп окетедь Махмудов бар — Хайролла. Калган орыс-орман 6opi тындайды. Дурыс па?» «Дурыс...-дед1м мен картымнын коHiлi ушж зорлана жымиып. IuiiM суп-суык.- Дурыс, Бейсеке». Бейсекем маз болып кулдк «Дурыс кой...» Иэ. Bip езбек айткандай, билет калтада, поезд куте турады. «Дурыс». ImiM жыли бастады. «Дурыс, Бейсеке... Мэлж ага адам екен гой!» «0й, жана бшдщ бе. Мэлж деген... ол... Мэлж кой. Адамнын патшасы... Айтпакшы, келшнщ аягы жешлейд1 ме?» «И э,- деш м.-Бупн... жиырма 6ip кун, юшкентай кызымыз бар...» «Кыз ырыс экеледк—дед1 Бейсекен.— Атын KiM койдындар?» Y мгг. «MiHe, кердж бе, у м т н улкен екен. Бауы 6epiK болсын. Keneci баланын атын Сешм коясындар ма, ул туса?» Магжан коямын 220

дед1м. Бейсекен ойланып, сэл кумшжш калды. «Сол Магжан туганша калай да коргайсын!» - дед1 содан сон. Ие. Магжан туганша. Б1ржыл?.. Тым шугыл. Бес жыл? ¥зак- тау. Уш жыл да кеп. EKi жыл. Мен eKi жыл деген меже койдым. Кудай берсе, эл1 eneci де жок нэрестежн дуниеге келу мезгшн емес, жасалган, тулгаланган, колда турган енбектщ багы жанар межесш. Шынында да, eKi жылга толмай, жиырма уш ай дегенде Мэскеудег1 Жогаргы атгестациялык комиссия бекггкен канди- датгык диплом колыма тидь Магжан осынын алдында гана, eKi ай бурын туган, Одан уш ай бурын бар бегесшнен eTin, F ылыми кенестщ ресми MiH6epiHe жeTin ед1м. Бейсекем болжаган KyHi — алда ауыр куреске толы 6ip жарым жыл турган. Аныгын айтсам, кушрден сактанып, тежеул1 Kmipic уакытын узартып белгшеген ед1м, дэл сол сетге, жагдайым канша киын болса да, ani де он сепз ай сурлн кешем деп ойлагам жок. Жас кездеп уакытanuieMi баска. Bepi жен, 6epi хош болган кунн!н ез1нде, ол он сепз ай KeMi уш-терт жылга, бэлюм, бес-алты жылга татыр ед1. Салмагы гана емес, созылымы. Bipax елмеген адам 6epiH де квредi екен. Мундай алмагайып жагдайда мен жападан-жалгыз, корган- сыз калуга тшс емес ед!м. TypiKTiH TeHipi, Алаштын Аруагы 6epiH Kepin отыр екен. YuiiHUii KyHi сес 6epai, хабар айтгы, он жет1 кун толганда астыма ат MiHri3in, колыма кылыш устатгы: куш-куат, колдау-демеу - туа 6iTKeH енш1м. Enai кезбен Kepin, кудыретш тануга тура келген, сен1м 6eKin, кайрат кабындай тускен. Кафедрадагы кым-кигаш талкьшан сон, арада He6epi уш кун вткенде, 14-октябрь KyHi меш гана емес, мен аркалаган, бэлюм, мен1 аркалаган, шынында да солай, 6epi жабылып, кансырама- сам да катты жарадар болган, тас кабыргага мандайым THin, мэнг1рмесем де дагдарып турган MeHi демеуге б1ржола ден кой- ган жырау аталарым алдымнан каска жол ашарын, эрине, накты б!лгем жок. Жарым эскер1нен айрылып жешске жеткен Эпир патшасы Пирр сиякты, келеЫ кадам, келес1 урыстын байыбын барлап тургам. Алды-артымды жинактадым, терт дана диссер- тациямды тугел алдым, енд1 анда-мында макала тасу керек. Ол 0тед1 —етпейд1. Жумыс i3flen керу керек. Онын кисыны тагы аз. Ен дурысы -С ем ейге кету. Пединститутка. Узынкулактан ecTyiMiue, орын бар. 9p i кел!ншег1н узшген окуын тэмамдайды. BipaK Алматыдан, орталык баспасезден алыстаймын. Мундагы суганакагам ай бойы отырып, тугел кеш(р!п алды. EHai бой-бой- ымен бастырады да отырады. Байбаламга карамайды. Кудайдан 221

корыкпайды. Сенщ кан тепп, миынды сыгып жазып 6iTipreH енбепн итжемеде басканын и ел тне етедк Ен киыны осы ед1. Мен кайткенде де Алматыдан кетпеуге беюшнм. Келер айда ауылга барып кайтпакпын. Кемшр-шалдын барын сыпырып экелемш. Одан сонгы Lnimiai тагы артамын. Айына жуз сом жетизш турса. Шамалары келмейдк Жок, бурынгы мелшер - алпыс-жеттс сом. Бул да коп акша. Жиырма бес сомын патер- ге, калганы айлыксорпа-суга... жетпейдк Жетедь Арасында ез1м де каламакы, немесе баска б1рдене тауып калармын. Тек уакыт утып, ептеп жылжи 6epyiM керек. Кысты eTKepin, жазга жетсем. Жай жатпаймын, жумысымды 6ip белеске шыгарсам... Осылай деп шештж. EKi кун ойланып. Ушшил куш енсемд1 жазып, калага шыктым. Кандай шаруа болганы eciMae жок, cipa, ершкеннен, ейтпесе, эдепк1, жай сэлемдесу, Эбш ке кешедеп автоматган телефон шалдым. Эб1ш Кеюлбаев, курстас, канатгас, тшектес досым, бул кезде Мэдениет министрлтнде элдеб1р кыз- метге отыр. «Кекшбаев...» - деймш. «Ау, ай, сен Тунгышбаймен сейлеспн бе?» «Кдйдагы Тунгышбай?» -деймш. «Смагулов. CeHi ianen журген. BLrieciH бе?» Ьдегенж бшмеймш, езш бшем. Уни- верситетге б1зден 6ipep курс жогары окьшы. Орта бойлы, дембел- ше, уян, сэры ж ттболаты н. Ол кезде 6apiMi3 де мыктымыз, адам- дыккасиет anuieMi - дарын гана деп ойлаймыз, Тунгышбай Сма- гуловтын улкен дарыны, бэлюм, орташа кабылетт де жок, 6ipaK адал, жаксы ж т т екеш, имене сайлеген сезжен, сыпайы жыми- ган кулшсжен KepiHin туратын. Меселе былай екен. Тунгышбай республикалыктеледидарда катардагы 6ip кызметатхарады. Cipa, комментатор. Казак руханияты туралы хабар етюзуге тшс екен. Казактын эн-куШ, сэулет eHepi жэне ежелп эдебиетк Соган мен ceitneyiM керек. Жоспарга енпзш койган, эфир —6yriH кешке. MiHe, апта болды, ceHi i3flen таба алмай жур. «Менщ теледидарга шыгып, былжырап отыруга ынтам ж ок»,- дед1м. «Эй, сен д е...- 96iui куйгелектент, кешп калды; мундайдабуртиып, балашаакпе- леп, ундемей калатыны болушы ед1, ары карай жалгастырды,- Эй, сен бара салсаншы... Жырауларынды насихатгайсын». «Жырау- лар...» - мен жырауларымнынауыр ахуалын айта жаздап, ipKinin калдым, узак энпме, кажетз канша. Мен ipKlnreHre ойланып тур деп шамаласа керек, 96iiu шынын айггы. «Сен бармасан, ол ж т тп н жоспарлы хабары кулайды. Обалы маган. CeHi енпз, осын- дай-осындай керемет1 бар деп, аузымнан кагынып айткан мен ешм». «Онда жарайды»,-дед1м. 96iui куанып кетп. Тунгышбай- дын телефонын берщ. Сен автоматган 1здеп тапканша, ез1м де ха- барлап коям деш. Ол заманда каз1рпдей raKi жазба жок, эфир -тгаелей. Мезгиш уагында студияга бардым, Тунгышбай мен1 сагынып 222

куткен туысындай, кызара кулш карсы алды; шын жайсан ж т т екен, сол, теледидардын кезекп, саналы оймен уйымдастырыл- ган езгсше 6ip хабары, оган жаналыкты жыраулар поэзиясын енпзу аркылы м ен т шыргаланнан жал тауып, туйыктан жол табуыма себепкер болыпты, алдагы каншама жаксылыктын дэнекерпла болыпты, бар карызы мойнымда калды, бупн еске алып, ыстык ыкылас, риясыз алгысымды айтсам, маркумнын жолында жанар 6ip шырак болсын дегешм. Bip eKiHiurrici, жумысбасты, апас-кулес заманда, содан сон тым курса 6ip рет кермспп1н, сондагы сеш н экранга шыгаруын маган осындай медеу, осындай и гЫ к акелд! деп айта да алмай калыппын, мезгшаз ел1м1 туралы тым кеш естиим. Элкисса, дал сол сэтте менщ ойымда ештене жок, жол ай- рыгында турганымды бммеймш, 6yriHri хабарымызга катысты адамдармен амандасып, таныстым. Тунгышбай таныстырды. Диктор — Ласкер Сештов екен, бурын 6ip тойда кергем; yHi ayeaai, жуз1 суду, мшез! биязы.тиянакты ж т т . Екшил - ат жак­ ты, арык кара Kici - казактын элде эн-куй1, алде ою-ернеп ту- расында сейлемек, аты-жеш де, баскасы да ешмде калмапты. YuiiHiui, ymiHmi емес, eH6ipiHmi —казактын ежелп сэулетанер1 туралы сейлемек Шота Уэлиханов, бурын кермеген KiciM, аты- женш, ата-TeriH жаксы бшем, ауызга 1л1не бастаган архитектор, Абылай хан тукымы, Уэли хан - Шокан эулетт, енш е Караган­ да, асса менен жетт-сепз жас кана улкен, ал Typi... келютт, сулу ж т т екен, 6ipaK кшктщ асыгындай гана, аталарынын дене бтм1нен айрылган, алайда рухын, тугел болмаса да Емршама сак- таган сиякты. Кейж Шота агамыздын кайратын да, касиетж де ■ серник, ал еуелп кездескен сэтте к ен ш м онша толмаса да, ез1м киялай тартып, 6ipa3 жерге апарган Хан иемшн урпагынын дел осы арада, дуние кешспп алдында ушырасуын жаксы жоралгыга баладым. Хабар басталды. Алдымен Ласкер Тунгышбай дайындаган, 6yriHri дидарласудын мэн-магнасын таныстырган шагын меттши окып бердн содан сон катар отырган уш бшпр кезекпе-кезек сейлед1к. Маган он бес минут белшген eai, тарихи дереп бар, эдеби багасы бар, арасында семсердей жаркылдаган отты толга- улар бар, ол кезде де, каз1рде кагазга карау эдет1мде жок, 6ipaK сез эуез1м каз1рпден сэл кетерщю, epi тез болса керек, 6ip калыпты екпшмен соктыртып шыктым, Оператордын желкеанде турган Тунгышбай сук саусагын KeTepin, 6ip минут калды деп белп бергенде, арен кайырып улгерд1м. Хабар аякталды. Риза болган Тунгышбай алаканын укалап, кызара кулш, жаксы бол- ды, жаксы болды дей бердй Ал Абылай еулеть.. Кейшп заман- дагы 6ip эдет1м1з сол куннен бастау алыпты -Ш о та м е т макта- 223

ды, мен Шотаны мактадым, сонымен, ол езшщ сэшн гимарат- тагы enceai уйже Kerri, мен ез1мнщ кала шелндеп жалдамалы narepiMe кайтгым. Сейтсем, мен сейлеп жапсанда улкен окигаларболыпты. Keai TipiciHfle классик атанган, акдегеж алгыс болтан, дел сол кезсндс Казакстан Жазушылар одагынын 6ipiHiui хатшысы Габит ага МуЫрепов кешкйпкте, кешнп жас женгем1здт кенш н аулап, немесе, окудан, жазудан жалыгып, тыныстап, теледидар Kepin отырады. Bi3 экранга шыгып, сезге косылганда, 6i3 емес, ежелп жыраулардын е ш к т бшмеген гажайып толгаулары арындай, ар- кырай тогытыла бастаганда... риза болады, кайран калады, кол- ма-кол телефонын алып, Одактын унпнип хатшысы, акын Кабдыкэр1м Ыдырысовтан сурайды. «Э-э-эй, бул юм-м, сейлеп жаткан-н?» - дейдк Кабдыкэр1м ага теледидарды ашып калады да, «атын бшмеймш, осыдан 6ipep кун бурын матан кел т кеткен сиякты, кызмет сурады гой деймш, бул ж тттщ жайын Ныгмет бшедд, университетге аспирант болса керек»,- дейдк «Онда бул баданы маган тауып 6epeciH»,- дейш Fабен. Ол кезде F абен айт- кан ep6ip сезшн зан купи бар, арада он-он бес минут етпей, Кзбдыкэр1м кайыра телефон согады. Ныгметген бишм, аты-жеж сондай, аспирант екен, мынау —бпхен жумысынын 6ip ушыгы болса керек, «Казак эдебиетЬ улкен 6ip макаласын басыпты, «Лениншш жаста»да шыктыдейш, мен жазда,демалыста жургенде кермей калыппын, Ныгмет ете жаксы деп отыр, бала да жаксы, бшем, табам деп отыр дейш. «Онда келер дуйсенбше... жок, ер- тен... ертентустен кейш кслан маган, шакырындар»,—дейд1Fабен. Ертенше, кенипм кунпрт, университетке, еткен талкылау- дын мэжшс хатынын жайын б1лмекке, кафедрага барып ед1м, Бейсекенмен 6ipre кайта шыгып келе жатканбыз, бул кезде университегпн Heri3ri оку корпусы жене филология факультет! - Бас почтамггын касында, 6ip замандагы Уюмет yfli, Мухтар Эуезовтын flepicTepiH 6i3 осы жерде тындадык, Жазушылар ода- гына жакын, «Казак едебиетд» газетжщ орынбасар редакторы Ныгмет F абдуллинге eciK алдында, карсы жолыктык. «Бейсеке, ci3re келе жатырмын»,—дед1 Ныкан. «Кел, кел...» —дед1 Бейсе- кен. «Bip калауым болып турганы...» «Ал, ал...» - дед! Бейсекен. «Калауым -м ы на жтттшзде азгана шаруам бареш...» «Дурыс»,- деш Бейсекен. Bi3 Ныкан eKeyiMi3 онаша калдык. «Кешеп теле- дидардагы ce3inai Fабен тындапты — F абит MycipenoB,—дед1 Ныкан меселеге б1рден Kipicin.- Кабдыкэр1м аркылы бшп, ма­ ган шыкты. CeHi isдеп жатыр». «Не ymiH i3fleitai?» - дед!м мен бул сездщ байыбына бармай. «Сейлесша келедь Мумкш, жумы- ска шакырар». «Кандай жумыс?» «Казак эдебиетшщ* сын бел!мшш менгерунпск Эб1рашты Сырбай сурап отыр. Орын 224

босайды. Сонда келгежши калар ед1м. Сен...— дед1 содан сон 03iMciHin,- саган газет жумысы киынга туспеуге тшс. F ылымына ешкандай беге™ болмайды. Эдетге,-дед1 содан сон агынан жа- рылып, epi мен келшпей коя ма деген кауш,— бурын баспасез манында ютемеген адамнын жазуы ойкы-шойкы болады. Ал MeHiHтан калганым, сенщ калыптаскан, жаксы т Ы н бар. Б1здщ жазгыштардын макаласын тузеу, редакциялау киынга туспейдг 9pi 03iHHiHмына енбепщп белек-белек макала тур1нде жарыкка шыгаруына жол ашылады. Баспа да касында. Жазушылар кауымымен жакынырактанысасын. Кеп нэрсе кересщ. Акаде­ мия, институттардан бурын, Одакта, баспасезде 6ipa3 кызмет аткарган жен...» Мен сенер-сенбеамд1 бшмей, бас изегендей болдым. «Ж ен ,- дед1 Ныкан канагатганган сынаймен,- MeHiH айтып турганым -кудай каласа деген сез. F абеннщ KOHini туссе. Ka3ipОдакка барып сейлесш, шетжагасын такатып коям. Бупн сагат уште кабылдайды. Оган дейш маган емес, Кабдыкер1мге кел. Сол ертш барады Габене. Артынан, бар жагдайды Кабды- кер1мнен ез1м бшем»,—дедь Кдбдыкер1м ага еткендегщей емес, ез1мсше, KeiepiHKi кар- сылады. Орнынан турып, колымды алды. Зерттеу енбепмнщ мэн- жайын тэп-пштедк Аспиранттык кундер, портфельшз журмейм1н. Жирен сэры, туйме-тет1ктер1 алтын туст1, едем1, улкен портфел1мшн шшде туптелген калын том - диссертациянын 6ip данасы журген, алып берд1м, кулш, салмактап Kepin, ортасынан аша салган 6ip 6eTinaeri Шалкшз толгауын окып, бас шайкады: «...Каудыркулак шал коян,—Жуйржпш деп мактанба...» —Дауы- стап, кайыра окы ды :- Шал - не, Kepi коян ба?» «Kepi емес, жуйрж,- деш м,- Шал коян - е т е жуйрж коян. EcKi жырда «шал жебе» деШн, ертеrifle -«Е р Теспкте» Шалкуйрык ат...» «Кдлай, уй-жагдайын калай?» -дед1 Кабдыкэр1м ага. «Жалдамалы пэтер- де турып жатырмын». «BepiMi3 де сейтш бастаганбыз,-дед1 Кабе- кен.—Ягни, келшшепн бар гой. Ишкентай бар ма?» «Бар. 9 a i кыр- кынан шыккан жок»,-дед1м. Кабекен ебден риза болды. «Жен- а к ,- дед а- Кдйырлы болсын! Ал, ушке бес минут капды, Габен кабьтлдаугатшс». Кейш К.абдыкер1м агамен арамыз апыстап кегп, ол Kici - унем1 ат ycrixae, казан туткасында журген еюм, ал MeHiH, жас та болсам, шабармандыкка кулкым жок; бул гана емес, «Ал- даспан» кирап, мен саяси кумендшер катарына косылган сон, 6ipa3 агайынмен арамыз суьщы, мен эюмшшкке жарамаймын, редак­ тор, немесе баскадай бастыкболаалмаймын, алды кесшген адам- мын; ейтпесе, 6ipre журмек жок деген гой, 6ip кезендерде б!реулермен жугысасын, уакыт оза келе eui6ip себепс1з-ак ажы- райсын —aflTeyip, «Жалын» баспасынын билтнде отырганда ма­ ган ете салкын, немкурайды болды, кезектп 6ip жинагымды, ысыр- .5-«з. 225

мадан, ырын-жырыннан арашалап, жогарыга - Баспаком басты- гына уш марте барып, арен катарга косканым ес1мде, 6ipaK Кабе- кене екпелемешм, 6i3 заманнын шеткер1 аламы болдык, ол кезде кшэ жок, ал баягы, мен Одакка келердеп риясыз ыкыласын унем1 алгыс сез1ммен еске алып отырамын. Кдбекен Meni Жазушылар одагынын осы, eKiHiui кабаты- нын орталык даланга караган, сол жак капталындагы, 6ipiHmi хатшынын, ауызгы белмешнде секретарь-машинистка отырган атшаптырым кабинетше алып Kipai. Габит ага шалкая цлрежп, тордщ к ак тебесш де отыр екен. Он жак катарында, сэл томежректе, eciKKe дешн созылган узын, кен столдын басында тагы 6ip Kici отыр - Жубан Молдагалиев, 6inyiMiiie, Одактын eKiHiui хатшысы. «Габа, мынау — кешеп, е з ш з теледидардан керген бала»,- дед1 Кдбекен мен! торге таман, бас столдын кар- сы алдына жетюзш. «Э-э... сенн екенсщ гго-ой!..» - дед! Fабен ынырана козгалактап. Сол, отырган калпында, енсесш иместен колын созды. Ы стык та емес, суык та емес, каткыл да емес, жумсак та емес. Мен сэлемдескен KiciMHiH колын катты кысып устайтынымды кешн байкадым, ел1 балык сиякты, сылк eTKiain тастай салатындар кебейш кеткеннен болар, соган Караганда, Габен колын жай гана соза салмаган, адамша амандаскан сияк­ ты. Мен келеа !лтифатты кутш, селтиш тургам жок, бас изеген ишарат байкалды ма, бшмеймш, б1рден отырдым. «Алл балаа...» —дед1 Габен. Аты-жешмдо сураган. Мухтар Магауин. «Атын улкен е к е н ,- дед1 Fа б ен .- в з щ де унадын маган. Сезщ унады. Ал, мунынбэрж кайдан Tepin журсщ?» Мен бул деректердщбэр! кадым к1тап, колжазбалардан алынганын, жазып 6iTipreH зерт- теу ецбектщ 6ip пара тезистер1 екенж айттым. Портфел!мде турган диссертацияны алып корсету ынгайсыз Topi3fli, колым барып кана кайтты. Талкылаудан етп, коргауга усынылды дещм. ©TipiK емес, талкыдан шыкты, коргауга xifep u u i. Жубан агама кез1м Tycin еш, ол Kici тукырган калпы, жагын шынтагына суйеп, YHci3 тунжырап отыр екен. «Бойдаксынба?» - деп сурады Fабен. «Жок, уйленгем. Юшкентай кызым бар». «Окуын... калай?» «Ас- пирантуранын барлык минимумы тапсырылган. I ноябрь кун! уакыты да б п ед». «Онда... 6i3re жумыска келуге калайсын?» «03ipMiH...» - дед1м. Куткен co3iM болса да, журек луп ете TycTi. Катып калган, кешеп атган, талапай кез1нде де селт етпеген жуйкем балбырай босансып кеткендей. Шынында да гажап емес пе! Кешеп галым агаларым ездершш коз алдында вскен бала- нын соны cepniH, тын дерек, мвнш толгам, тушндерге курыл- ган, казактын улттык эдебиетшщ кекжиепн кенейтш, торт гасырлык бастау кез1н айкындаган жумысын алакайлап карсы алуы керек едь ал олар урандай аттандап, тарпа жабылды, ба- 226

сымды мужш, eTinai жеп, суйепмш итке тастамак бодцы, ал ай даладагы, менщ атымды ecTin, жвшмш бшмеген, epi атак-абы- ройы аспандап турган аксакал - Tipi классик жазушы агамыз, мен!н eKi-ак ауыз сез1мнен вткен гасырлар сырын, ежелп эде- биет женж андап, ©3i !здеп тауып, e3i суранып камкорлык жа- сап отыр. Маган емес, ултгыксана, эдебиет Luepyi, ежелп мурага жасалган камкорлык. Сол сетге калай елж1ремессж. Кейж калай умытарсын. «03ipMiH!» —дед1м. «Ондаа...—дед1 Габен ыныра- н ы п ,- Жубакана карап eai, мен де карагам, ол Kici манаты кал- пы, не макул емес, не Tepic емес, шынтагын жазбаган калпы, сулык о ты р,- Габен конырау басты. - «Жулдыз» журналынын сын 6eaiMiH баскаруга б арасы н...- Есжтен KipreH, орта жастар- дагы, шашы киылган, толыкша, кара торы эйелге карады.—Ро­ за, - дедь - Сырбайды шакырып ж1бер». Жубакан аз-маз гана козгалактап калды: «Габе, ол орынды... ол орынды Эб1рашка уэде 6epin койып едМ з гой...» «Э-э... солай екен-ау... онда...— Роза апай yHci3 бегелш калды. - Онда, Эб(раштын орны босамай м а ?- дед1 Габен киын есептщ туйжж тапкандай жадырап, каба- гын KGTepin.—Онда, Капанды шакыр». Роза апай майда ттлмен: «Каз1р» - деп бурыла берген efli, Г абен тагы да токтатгы: «Bipep минуттан сон Сырбайды да шакыр!» Ka3ipri бас редакторлар кызмет орнында унем1 отыра бермейд1,83iMi3 де санатка енгел1 канша заман, редакция жумы- сынын Ke6i уйде жасалады, кенседе кеп болмаймыз; ол кездеп жумыс Tep-ri6i баскаша, api б1здж ic-пн caii, «Казак эдебиетжж» бас редакторы Капан Сатыбалдин орнынан табылды, тез келдь Ортадан томен бойы бар, шашы жалбыраган, ушпа, кагшез Kici екен. Капан, мынау осындай бала деп, Габен ею ауыз сезбен менщ мэн-жайымды айтгы. «Осы ж т т п , 96ipaiu «Жулдызга» кетед1, сын бел1мшщ MeHrepyiuici eTin аласынба?» —дед!. Капе- кен калбалактап калды. «Эрине, эрине! О зд ж сезш зд ен артык не ксрек. Аламын», - дедк «Ал, С ы рбай,- дед1 Габен. Сырбай агамнын кашан Kipin, калай отырганын андамаппын.- Eaai мына Мухтар - бала Мухтар деген ж т т саган улкен макала эз1рлеп беред1, осы 6ip аптанын iiuiwie. Кырыкбет. Мына квтершш отыр- ган м вселет, вдебиет тарихынын туп непздерж ашып KepceTyi керек ceHiH журналын. Сол улкен макаланы таяудагы алгашкы номер1не басасын!» «Жарайды, басылады»,—дед! Сыраган сал- макпен, 6ip жак колынын 61рнеше саусагы элде бгтеу, элде мо- лакекен, жагын укалап-укалап ж1берд1, маган кабагынынасты- мен карап, бас изегендей болды. «Онда 6iiTi, жолдарын бол- сын», - дед1 Габен. Bi3 Капан агамыз eKeyiMi3 «Казак вдебиетже», бас редак- тордын кабинетже келдж. Капекен тымпын кагады. ©те ке- 227

Hiaai. «Е-е, солай де...» - деп кояды, мен ештене айтпасам да. Колма-кол тартпасын актарып, eKi парагы тутас, колдей кагаз алды, «Личный листок* деп аталады, кызыметкердщ «Жеке бас кагазы». «Мынаны т олты р,- д е д ь - Сендерде кандай ом1рбаян бар, тудым, институтта окыдым... Дипломьщнын HOMepi бар ма, соны жаз». Менде 6epi де бар, аспирантурага тусерде толтырг- ам, ешц б тр ер де 6ip данасы оз1мде журген, алдым да, уш-терт минутiiuiaaeтолтырып берд1м. Мен толтырып жатканда Капе­ кен сезш сабактай бердн «Туган жер1нд1 жазасын. Кай облыс ед1?» «Семей», - дед1м мен. Капекен козгалактап калды: «Эй, 03iMHiH iHiM болып шыктын. Мен Каркаралымын гой. Бшесщ бе?» Бшмейд! екем. EipaK кожл уийн бас изей салдым. Казак- тын эдет1, жвн сурай бастаса, токтай алмайды. «Семейдщ кай ауданы? Тобыкты eMecciH бе?» «Жок, керей. Шубартау ауда- ны». «Эй, сен мен1н туган балдызым болып шыктын гой! -дед1 Капекен мэз болып.-Б1здщ уйдеп женген - апан, сол ауыл- дын кызы. MiHe, кызык, - дед1 балаша ыржалактап. - Мен ол апанды кез1нде гашык болып алдым гой...» «Каз1р де Tepic емес сияктысыз»,-дед1м мен орайына карай калжындап. Ол кезде, жиырмага жана енген бала болсам да, мен жасы улкен, сыйлы кюшердщ 0з!мен тепе-тен сойлесед1 екем. 1зетсактаймын, эдеп- тен озбаймын, 61раконша шлмеймш, эрине, атын тура атамай- мыз, eciMiHe казактын курмет жалгауын косып, пэленше-еке, тугенше-еке дейтш ед1к, каз1р жасы Kimi жшттер Муха лесе, TiKciniHKipen каламын, ага деу1 керек сиякты; мумкш, кезжде журттын K©6i унатпауы да сол «аганын» ауызга туспеушен шы- гар, 6ipaK менде KeKipiriK жок ед1, улкендермен катынасым ри- ясыз болды. Сонымен, оз1мжнбар гумыр, мэн-жайымды торт- бес жол жазуга сыйгыздым, Капекеншн колына берд!м, мен кагаз толтырганда да кунжындап, тартпасын актарынкырап отырган агам кенет жлдей бузылды. «Личный листокты» суле- сок алып, окып карамастан тартпага тастай салды. Окыстан 6ip жер1 ауырып кеткен сиякты, салкын, салмакты бола калды, демш тартып, ерн1н жалады. «Жарайды, - дед1 содан сон. - Бара бер». Менш куткежм баска болатын. Табеннщ жарлыгы, ©3iHiHсынайына Караганда, 6yriH болмаса, ертен, элде аргы куш жумыска Kipicyre тж с ед1м. Мен жауапсыз кете берудщ жожн таппай, орныннан турсам да, б©гел1нк1реп калдым. «Бара бер»,- дед1 Капекен ернш жымкырып, кабагын туйш. «Ежи катан келейш?» - дед1Ммен. «К атан келесш? Неге асыгасын? Жай- лап. диссертациянды жасай бер». «Диссертация б|ткен,- дед1м мен. - Жасайтын еш тенеа калган жок». «Солай ма? Онда... онда, бупн кун жума, ертен сенбк ештенеге улгермейм1з, - дед1 Капекен. - Bip аптадан сон хабарлас. Корелж». 228

Мулле TyciHiKci3 6ip жагдай болды. Мэн-жайды сурау ушш емес, Габит агамнын алдындагы енпме нэтижесш айта кету ушш Кдбекене кайта бардым. Осылай да осылай. «Жаксы болтан екен, кайырымен болсын, - дед1 К,абдыкэр!м агам куа н ы п .- Ешй жумысына кашан KipiceciH?» «Соны бшмей турмын, —дед1м. - Сол жумыс жуык арада болмайтын сиякты. Кабинетше бартан сон, редактор сабындай бузылып, кврерм!здеп шытарып салды. Аргы аптада хабарлас дед . Оны да 03iM сурап айткыздым». Кдбе- кен анырып калды. «Мунысы кызык екен, - дедь Содан сон кулдк-Ол кызык адам. Кешл кушне карай журедк Б1ракарам- дыты, аярлыты жок, жаксы Kici. Апта емес, eKi-уш кун оздыр. Демалыс етш, Keneci сэрсенбще кел. F абеншн айтканы - зан, булкынып ешкайда кете алмайды», —деш. EKiдай сез1ммен уйге кайтгым. Не epi емес, не 6epi емес, эйел- ге ештене айтпадым. Вплетен, бел п аз ic. Жана макалалар дай- ындамак ед1м,- заукым сокпады. Ертенше, отыра алмай, уйден шыктым, сенбь университетте жумыс куш, мэжшс хатын алып, аспирантуранын кужатгарын тугендемекпш. «М ежш с хатын не деп жазамыз?» - деш ассистент агам. «Не деп жазтаны капай?» «Жумысын аткен жок». «Кулатын еспмей калган шыгар, —дед1м. - Усынылсын, коргауга Ж1бер1лс1н деп, анык айтылды. Оган журттын 6api куэ». «Сен бастан-аяк жамандалдын гой. Сонда, жамандаганын жазамыз ба? Онда, коргауга ж1бер1лсшдеген коры- тынды капай шыгады?» «Оны Бейсекеннен сура, — дед1м. — Журтган сура. Мен бастан-аяк макталдым». «Капай макталдын?» «Таланты тешздедк таланты тешз деп жаз. Ke3i TipiciHfle Эуезов- тын 03i олай макталган жок». «Соган сенес1н бе?» - дедк «Бурын кел, дария деп ойлаушы ед1м, eHfli улкен Kici айткан сон сенуге тура келедг Солай. Сен1н MiHfleTiH- талдау емес, танбага Tycipy. Солай деп жазып 6epecin». «Жазбаймын»,- дед1. «Жазасын. Ka3ip тешз деп жазасын. Кешн, акылын жетсе, мухит деп жазуга тура келед1». «Керерм1з», - деп, кыржиып журе берд1. Бейсекенд! таба алмадым. Уй1не телефон соккым келмедi. KynTi кешл, дудэмал оймен тагы да уйге кайтгым. Акша да таусыпып ед1, жолай бас почтамтка Kipin, ауыпга, ек( адреске катарынан телеграмма сал- дым. Y йде юшкснтай кызым KyTin жатыр. 0n i 6ip айга да толган жок. Аппак, эдемг Ke3i улкен. Мен келгенде уйыктап жатыр екен. Алып, бауырымабастым. Оянып, тана K63iHтен керт, маган кара- ды. Журепм де тенкерш1п туст1. Бул баланын, будан сонгы бала- лардын eMipi баскаша болады, мен керген киындыкты кермеуге тшс, ултгык мурат, атак-данк, бшк лорежеHiбылай койганда, мен ен алдымен осы, ез урпагымнын болашак жарык KyHi ymiH KypecyiM кажет едк Мен кайткендеде Алматьшаотырып, акыры- на дей1н айкасуга бел будым. Терт кун бойы табан аудармай уйде 229

жатып, 6eciHLui куш, сэрсенбше кешеге шыктык. Алдымен бас почтамтка бардык. Уйден телеграфпен акша кедin улгертггп. Ага, ягни, ез вкем. Жуз сом. Од кезде вте квп акша. Соншама пулдь! эйедцщ колына устатып, кызы екеуш Уюмет уй тщ алдындагы Гул аланынатастап, Жазушыпар одагына келшм. «Эй, кедin кал- дын ба, мунша тез? - aeai Капекен. - Келер аптада деп ед1м гой». «Ci3 вткен аптада айткансыз, - дешм. - Келер апта деген осы». Карыз алган адамын ертен кел деп кайырган, ертешне - бупн неге келдщ, ертен келу керек еш деген Кожанасыр атам eciMe Tycin, кэшмгщей кулюм кедш. «Жарайды, KepiciiK, келер аптада кел »,- aeai Капекен. Мен шынымен куле жаздап, арен ipKimUM. BipaK Капан агам MeHiHкениш жагдайымды байкап калды. «Ой, осы баягьща сендер KeTepLnic жасадындар гой, - дедй - Шубар- тау совет OKiMeTin кулатып, хан сайлады гой». Мен бул юсщен саяси арандату кутпесем де, сактана api кыжырта жауап берд1м: «Из, ciaaiH Мырзаш деген кайын атанызды хан катерген, 6ipaKол кезде мен aai туган жок ед1м, кетершске катыса алмай калдым». Капекен шашы жалбырап, карк-карк кулхи. «Ал мен катысып кете жаздадым,—дед! мэз болып.- Он терт... жок, он eKi-он уш жаста- мын. Шубартау кетерйш, белсенпшерд1 тугел куып ж1берд1, хан сайлап, G3flepi гана калыпты легенде, арамыз жакын гой, 61зд1н ауыл дад урлiге бастады. Белсешплердюзэреа ушкан, 6ipa3 журт атка Miwii, сонда мен де, астымда колау тай, жалбан-жалбан етш шауып журмш. Жасым он уште, акыл жок, жалбан-жалбан шаба 6epinniH. Содан... Шубартауды басты гой. Emu 6ipa3 болганда, косыпып кеткендей екем...» «Бекер болтан екен...» —дед1м мен. «Не бекер?..» —Капекен маганшубалана карады, 6ipaKкайта куза- мады. «Болды ешп, бара бер», - дед! сосын epHin жымкырып. «Дуйсенбше келем», - дед1м мен. Кабдыкэр1м агама сокпадым. Eaai eKi ортааа безектеп саз тасымакпын ба. Неден корынам. Ке- ремет жумыс жасадым. Алды жарияга шыгып жатыр. Суду эйел1м бар. Эдем1 балам бар. Акша... такау 6ip айга жететтн акша бар. Калганын Kepin аламыз. Балпанактай кызымызды кургатып, кундактап алып, эуел! Абай дангылындагы «Салтанат» деген дукенге бардык. Улкешрек, 6ip-eKi жастагы баланын каншама жаксы KHiMi тур. Эссе, KHinaipin койып, жетелеп журсек дейм1з. BisaiH кызымызга шак ештене жок. Акыры, кымбат, 6ip жасар кыз баланын желекп, ж1бек кайлеriHсатып алдык. Содан сон как базарга бардык. Алма алдык. Жангак алдык. Аз-аздап тагы баска жемю-жидек алдык. Кайтар жолда орталык гастрономга келшк. Умыта жаздаппыз, бупн кызымыздын туган KyHi екен. Тура 6ip ай болды. Улкен. Мже, рахат, етп кезеказ алдык. Бшмейтш едж, сонда турган журт кундакты баланы Kepin, алга шыгарды. Содан сон, Kepin, айтып журуип ед1м, балык бал1м1нде 6eKipeHiH басы 230

сатылады; cipa, ете зор, ipi карадан да улкен, бой-бойымен шап- кан, ак май, сэры суйеп кершш тур, колымыз ауыр болса да, CKi улкен KeceriH сатып алдык, уйге окелш асканда, тура 6ip шенке I болды. Мен арак шпеймш, G3iMi3тана, мол дастаркан жасап, ката- рынан eKi казан к етер т, ерекше 6ip кеш етю здк. Былтыр дэл осы уакытта жалгыз ед1м, жазабастатанымаymimiii кун, мше, жана ! жылда екеу болдык, сосын ушеу болдык, киын да курдел1 жумыс жерже жетп, алгашкы нэтижесж ел-журт Kepin отыр, emu не ке- рек. Келеа дуйсенбне д ей т уйде жатпак болдым. BipaK жата ал- мадым. МэжЫс хатын any керек едь Аспирантуранын теория- лык курсын б т р ш деген кагаз алу онай, аспирантура башмше барам да, алам, диссертациясын бгпрш, кабылданды, коргауга жолданды деген кагаз керек едг Кешл ушж гана емес. Алдагы он кунде тапсырсам, уакытында тэмамдалган жумыска кетерме рет>нде 6ip айдын стипендиясын тагы беред1 — алпыс сепз сом, кеп акша. Айдын аягында сонгы стипендияны алам, екеуш кос- канда, анык 6ip жарым ай камсыз тсршшк кешуге болады, петер- j акыга да, ас-суга да жетедь Университетге, сабагыньщ устшен ушыраскан ассистент тагы да кашыра бастап, кыжырта сейледг Жаксылап жазуга сез таппай жатырмын дедь Улгермей жатыр- мын, уакытым жокдеш. Акыры, ceHi KOTepin етюзуге мен м1ндетп емесп1н дедь Будан ары тэжжелесудщ мэн1 жок едк Бейсекене бардым. «Апыр-ай, неден кырсыкты», —деп, анырып калды. «Коп иткек итп талап жатканда, буралкы канден неге козбайды» - дефм мен. Бейсекен кашмгщей ренжш калды. «Мухтар, осы сен кей1НГ1 кезде тым ipi сейлейтж болып барасын, - дед!. - бнеукуш , та- лкы кезвде де артыгырак кетш калдын. Дау кайта коза ма деп коркып отырдым. MiHe, енш осылай болды», - дед!. «Бейсеке, да- уды KiMбастады? Мен тыныш ед1м гой. Kopin жолы кайсы деп, отыргам. Туп кетершп, тарпа жабылды. Айткандарынын em6ip кисыны жок. Саяси айып тагуга д ей т барды. Ундемей кете бер- сем, мулде кулап калатын eaiMгой. Мен коргандым, эдептен аск- ам ж ок»,- дешм. «0стш, тым -пк журссж», - дещ Бейсекен. «Бей­ секе, кшшешл, биязы адам мендей болсын, -деддм. - MiHe, уни­ верситет табалдырыгын атгагалы ceri3 жыл, кашан, KiMHiHалды- нан шыгыппын. Куш кешеге дешн, бас-басына ишп солем бер- геннен езге не жазыгым бар. Элде, табан жалауым керек пе ед1?» «Жалама...» - деш Бейсекен- Мен амалсыз кудщм. «Жаласам да жан калмас едь Бастаган мен емес. BipaK аяктайтын мен болам!» «Дурыс!..» —дед| Бейсекен де басылып. Мешнсез1мд1 кай магна- да TycinreHiH бшмещм. «Айтпакшы, осы сен Султангалига сштеме жасадын ба?» - деп сурады. «Неге жасауым керек? Онын канша катынасы бар?» «Эпостан коргады гой». Менщ такырыбым - фольклор емес. Ешкандай катысы жок. Мурын жырау туралы 231

айтылды, орайына карай. «Сол Мурынга косып, м ет де айтпады деп тур. Бар гэп сонда»,- деш Бейсекен. Мен анырып калыппын. «Мен еш тмш н атагына, женше орай сыбага улеспргем жок, та- кырыпка катысына гана карадым». «Дурью,-дел! Бейсекен - в з 1м сейлесем. Мэжипс хатын жазып 6cpeai дурыстап». Шынын айтсам, дэл сол кундерде мэжшс хаты мен уилн екшин кезектеп mapyaFa айналган. Ен бастысы - «Казак эде- биетше» Tipeain тур. Дуйсенб! куш, селб1реймесем де, сестене алмай, умггпен кушк ус-пнде Капан агама тагы кедщм. «Эй, осы, сен бурын газет-журнал, баспа редакцияларында icTen Kepin пе ед!н?» - деп сурады. Жок. «MiHe, бала бастаган icTiH басы жа- рык деген. Онда «Казак эдебиетшде» капай жумыс жасайсын?» «СЗД ндана басшылыгьщызбен, - дешм. - Кшнмгщей. Ka3ipri ж1птгер1жзбен салыстырып KepiHi3. MeHiHжазганымды, езМэде басылган жалгыз макаланы осы Одактагы баска жазгыштардын басылган, басылмаган дуниелер1мен uieanecripin керМз. MeHiKi бэршен артык шыгады». Капан агам, неге екеж 6enrici3, таныр- кап, немесе ашуланып, окыс кулак Куле бере езуш жиып, кай- тадан катуланды. «1лияс Есенберлин деген жазушыны окыдын ба?» «Акын гой...» «Прозашы. Бурын акын болган. Etui... K33ipri казактагы ен улкен жазушы - сол болады»,- дед1 маган сынай карап. Б1зд1н энпмеге ешкандай катысы жок. Элде мен одан да TeyipipeK жазамдеп айтып калар дед! ме. Кейш ойлаймын, орын- сыз ce3iii жуып-шайганы, дэл1рек айтсак, кысылганы екен. «Шахматка калайсын?»—дед1 сосын. «Мен шахматган мектептщ чемпионы болгам, —дед1м.— Разрядым бар. 0т е куштт ойнай- мын. Ал мылтыкатудан —Kiiui калибрл! винтовка —университет- Tin чемпионы болгам...». «Мылтыгынды кой, - дед! Капекен.- Ал шахмат... шахмат жаксы. Ж арайды,- дед1 сосы н .- Кел, ой- нап керейж». Агамнын мунысы —6epi кайрылганы сиякты. Ой- нап отырып энпмелеспек. Немесе, epirin отыр. «Ойнамаймын,- дед1м.- Мен ci3fli оп-онай утам. Содан сон ренжиаз...» Одан ары созбай, шыгып кегли . Ат куйрыгын кесу емес, бул Kicire кез келген уакытга кайта оралып, энпмеж узшген жершен жалгауга боларын андагам. Екшил кабатка тусш, TynKipri кабинетге отыр- ган К,абдыкар1м агама бардым. «Эй, сен кайда журсш? - дед1 сэлем орнына. - Хабар-ошарсыз... Не болды, KipicTiH бе?» «Ж ок,-дед1м,-Сол калпында. Созбалактап отыр. EKi рет келд1м. Алмаймын дегендей сынай танытты». «Ол болмайды, - дед1 Кабдыкэр1м агам. — Габецшн ce3i — зан. 03i... кызык адам екен...» «Аягвз ару» деген комедиясы бар едк - дед1м. - Осы KiciHiH. Bi3fliH мектеплн MyraaiMaepi койып едк Сонда Шатшэ- лекей деген хан бар. Ойына келген iH ютейтж. 0 з бейнесш жа- сапты...» Кабекен кулак «Эйтеу1р... Кудайдын берген адамы... 232

BipaK Fабеннщ ce3i куипнде». —Сэл ойланып калды. «Бул Kici енш канша журед1?» «Журмейщ, - дед1 К,абдыкэр1м ага - F абен бупн жок. Ертен... ертенде жок. BypciKyHi туске таман болады. Мэн-жайды айтам. Тустен кейш кел...» Тагы да куптт кэншмен уйге кайтгым. Келд1м де, тура 6ip тэулж тесек тартып жаттым. Ауыргам жок. Буын-буыннан эл кетш, жаттым да койдым. Аталмыш куш, бой кетерсем де, тым сергек емесп1н, бар куилмш жинап, Одакка... емес, Университет- ке бардым. Маган мэжшс хаты керек. 1ноябрьге дейш аспиран­ турабел1мшеетк1зуге THicniH. Б1райлыккосымша стипендия ушш гана емес, касиет-намысым ушш. Бтргеш м —рас, коргауга усы- нылганы - тагы рас. Ертен кулататыны - ол ертенп ic. Ал бупн мен ymiHаса маши корытынды кагазды алуым кажет. Эдшдж жеж де сол. Бейсекен кенш аз екен. Протоколга неге сонша асыктын дедк Коргауга ж1бер1лд1 деген е з т з емес пе? Ж1бердж. BipaK мыналардын абыр-сабыры басылсын. Булардын абыр-сабыры мен1н cyneriMfli мужшенде де басылмайды дед1м. BipaK керем!з, KiMai KiMмужитшш. Бейсекен меншбет1ме карады да койды. Мен де жумсарып, мэн-жайды айтгым. «Онда... —дед1 Бейсекен, - Рым- гали жазсын. Сол неге кеилкп?» «Манызды шаруасы болган,- дед1м. - Баска 6ipey жазсын деп ойлаган. Enai ол жазса да дау. Басынан катыскан жок, орта жолдан косылган деп арыз айдай- ды». «9зщ жаз!» —дед! Бейсекен. «Диссертантгын 03iH 93i макта- уына бола ма?» —дед!м ешн мен кырсыгып. Бейсекен ренж1медк «Болады. Кол коятын мына мен гой, юм жазса да. Элде мен жаза- ды деп отырсын ба! Тустен кешн жазып экел». «ByriH улгерме- ймш ,-деш м.- Б1рталай жумыс». «Асыккан езшгой. Онда... 93ipre тугел жазып кереп жок. Кыскаша жаз. Аспирантурабашмше гой. Межипс хатынан y3iaai. Катыскан —мыналар, сэйлеген - мына- лар деп санап шык та, каулыны жаз. Жиыны жарты бет. Сагат уште келем. Кол коям. Апарып тапсырасын...» Мен кайтадан уйге барып, мэжшю хатынын кажетп y3iriH кагазга Tycipin, колма-кол мэшщкеге басып, одан кафедрага келш, Бейсекене кол койды- рып, Университетгщ аспирантура бел1мшшбастыгы Званцев де­ ген, басы улкен, денеЫ зор, добал таякты, OHi салкын, 6ipaK тэрбиелн таза шал ед1, сонын колына тапсырдым. Капы куанды. Кандай жаксы, мше, азамат, корга, тшектеспш деп жатыр. BipiHmifleH, коргау нетижешмен б т р ген аспирант — бел1мжн жумыс Kepcenciuii, екшшщен, уш жыл бойы, эр турл1 кужат жожмен элденеше рет алдынан етпк, кэзкэрген, ягни, кэшмп, адамнын адамга тш ектестт. Орыс па, орман ба, осы бейсауат шалдын KicmiriHiH 6ip белшеп дарыса, менщ кешеп туыскан агаларым атган емес, алакаймен етюзетш едиау деп ойлап, мулде катайып алдым. 16-жи 233

Ертенше —28 октябрь, 1965 жыл, бейсенб1, сагат он жарым шамасында Жазушылар одагына бардым, yuimiiii хатшынын кабинетше карай аягым журмеген, кашангы бара берем, не де болсадеп, «Казак эдебиетше»тартгым. Бас редактор шашы жап- бырап, басын сшкш, каркылдап кулш карсы алды. «Эй, Мухтар, бала Мухтар, сен ез1н кызык ж т т екенс1н. Кеше свзд1н аягын тоспай, тура женелшн. Енш ек! кун еткен сон кел!п турсын. Ке- рей ежелден бул1кжуртед1, кайын журтымдыб1пем, ewii ана, 6iaaiH уйдег1 апайына барып шагынып журерсж. Жумыска кеше KipicyiH керек едь Bip кун калдын, жарайды ea a i» ,- деп колымды алды. Артынан бицнм, кеше, канша дегенмен, тжелей карауын- дагы адам, Кабдыкэр1м батпаганнан кейж Габене Н ы кан - Ныг- мет F абдуллиннщ 63i барыпты. Батыл, батыл емес, жакын бола- тыны, Габит MycipenoB драматургиясынан диссертация корга- ган api Жазушылар одагы партия уйымынын хатшысы, ягни, ресми тургьшан алганда, Одактагы, F абеннен сонгы ен улкен адам. Мэн-жайды тугел айткан. Габен бас редакторды кайыра шакырмаган, телефон аркылы exi-ак ауыз сезбен нускау бер- ген. Ертенге калдырмайсын, булн делть Капан агамнын меж i3aen шарк урганы рас болды. Тагы да кей1н б1лшк, Габит ага Ныканды бас редакторлык кызыметке дайындап отырекен, эдеби газетпнбет бейнеа, тужасы -сы н бел1м1, сондыктан алдын ала эз1рлеп, ныгайта беру керек болган. Шынында, ол кезде, кай тургыдан алганда да, «Казак эдебиети газет4н1н сын 6eaiMiHiH менгеруила —абыройлы, улкен кызымет саналатын. Эдебиет сарапшысы, бас таразы. Ал Кдпекен... осынын алдында гана баска 6ip ж1птке уэде 6epin койган екен. Ешл мен1 алса, уэдес!н жутып, влр1кш1 атан- бак, менi алмаса, Габене кайшы келмек. Сонымен, езшше созып жур1п-п. Мумк1н, Meni Fабене кайта шыга алмас, жалыгып, кудер уз1п, вз1-ак кетер деп ойлады ма. Жок, мундай, анкау болса да арам есеп ол KiciHiH миына келмейдь Cipe, влп ж1птпн квнш1н аулап, сиыркуйымшакпен, 6ipTe-6ipre суытгы. Ол ж т г п де емес, езж 03i. Кайткенде де Fабеннжсез1н жерде калдыра алмайды гой. Бул eKi ортадагы мен1н жагдайымды, эрине, ойламаган. Аккешл, адал, ангал, тамаша адам eai. KefliH кез1м жетп, сауатгы, б1л1мдар. Казактын ттл1не жеттк. Ал мжез... Келденен кысас, жазыксыз жападан баска барлык м1нез сыйымды. Ka3ip ойлап отырсам. Капекенн1н м1нез1 де гажайып екен. Баягы, казактын кен зама- нынан калган 6ip жукана. BipaK к1м туФнеш, KiMкетереш... Бас- каны койшы, 03 басы каншама кас1реттапса керек. Беделд1 эдебиет газетшдеп калыпты кызымет басталды. Алды-артымды ойластырып, байсал таптым, сабама туст1м. Tereypittai, салкын сабырга кошт1м. Асыккам жок, аптыккам 234

жок, тыным да кермед1м. Ол кезде сенб1 - жумыс куш, демалыс -ж ексенб! гана. Сол алгашкы демалыста кунузакотырып, онын карсанындагы, жумыска шыккан eKi кунде кеш кЫ к отырып, диссертациянын ортагасырлык б е л т н камтыган кырык бетпк макала курап, мэиинкеге бастым. Дуйсенб1 куш «Жулдызга» - сын бшпмшщ жана менгерушю 96ipain Жам1шевтщ колына типзд1м. Габит аганын тапсырмасы бойынша жазылды, кырык бет деп этап айткан, мынау тура кырык бет, Сыраган бмедь нускау бершген дед1м. Ершн жымкыра TicTeHin, унЫз кабылдап, эренсейледг Кврерм1з дедк Мен катарлас басылымдагы терезеа тек кызметкермш, кулд1м. «Менен repi журналга KeperipeK, Габен кезектеп еуелп саннан калмасын деген»,-дед1м. Кетер- reHiM, косканым емес, журналга Keperi де, Габенш н дэл солай айтканы да рас. «Сырагана бармай-ак кояйын, жанагы жагдай- ды G3iH сурап, аныктарсын»,- дед1м. 96ipaiu 6ipep апта iuiinae бул макаланы талкандап, eKi еседен артык кыскартып, он ceri3 бетке Tycipin, «Ежелп эдебиет тарихынан» деген такырыбын советпк облыстык газет денгешне сэйкес «Э дебиетнздщ тари- хы арьшажатыр» деп тузетш, журналдын жана, 1966 жылгы 6ipiH- uii санына хйбердк Мен тэж ж елест жатпадым, Габеншн атын аркаланып, айту керек ед1, бас редактор Сырбай Мэуленовтын езше салмаксалу керек ед1, б1рак мен ейтш журуд1 бойыма шак кермед1м, «Жулдызда» басылган аты керек, алда тагы канша макала болады. Макала гана емес, к1тап. Ежелл акын, жырау- лар туралы зерттеуд1 жеке кпап eTin шыгару керек. Аспирантуранын ен сонгы стипендиясы - бурын ауыз тол- тыра айтатын алпыс сомды тугел1мен 6epin, диссертацияны сол калпында, кайтадан мэипнкеге бастырдым. «Кобыз сарыны» де­ ген улкентакырып койдым, бурынгы, «XV-XVI1I гасырларда жа- саган казак акын, жыраулары» деген атауы - аныктама такырып- ша болып кетп, «Филология галымдарынын кандидаты дэрежесж алуга усынылган диссертация» деген айгактама —«монография» деген тужырыммен алмастырылды, Kipicne, корытынды тараулар да осы ынгайда ыкшамдалды; орысша кыскаша аннотация жене ютаптын жарык Kepyi туралы казакша гарза жазып, Одак гима- ратынын 6ipiHuji кабатында орналаскан «Жазушы» баспасына бардым. Бас редактор ©тебай Кднахин далбырлап, каукылдап кар- сы алды, б1лем1з, окыдык, куандык, тш ектестз деш, 6ipaK... ecKi заман такырыбына катысты енбек шыгару ете киын, киындык б'зде емес, жогаргы жакта, мундай к1таптардынжолы ауыр бола­ ды, дегенмен, керейж, 1967 жылдын жоспары тиесш тустардан 9Tin кеткен, б1ржола беку алдында тур, оган ешкандай санылау, ум1т жок, улкен жазушылардын манд! дуниелершщ 03i сыймай жатыр, 1968 жылдын жоба-жоспарына тпркеп кояйык, содан со- 235

нгысын тагы кере жатармыз дед1. Мен бул сезге канагаттанба- дым, оны ашык айтгым, жоспардын eKi жыл бурын усынылып, 6ip жыл бурын бекипш, арине, мен ymiH кутпеген жаналык, мына сезге Караганда, аспандагы 68-дin e3i кумэнш, оданда ары Kerepi KepiHin тур,- бес жуз жыл бойы купи жаткан мура, казак ушж ен кажетп, ен зэру нэрсе дед1м. вте-аган маган таныркай карап, сол KeTepiHKi калпында, мунын 6apiH андап, бшш отырганын, 6ipaK баска амал жогын, куту KeperiH айтгы. MeHiH будан ары унси, ырыксыз кутуге aer6ipiM ж ок eai, колжазбаны бас редакторга та- быстап, баспа директоры Ершшевке KipaiM. KiTan дел каз1р шыга кояды деген далбаса емес, 6ipiHuii басшынын алдынан ету,келеа жылдын езжен калып коймау камы. Мамандыгы эдебиеттентыс, элде экономист, элде баска, бурын орынбасар министр болган десеш,алдынгылар айтады, «Жазушы» баспасын алгаш ретKerepin, KiTan бастыру iciH де, каламакы жайын да жендеп кеткен осы Дуйсенбек Ерюшевдейш, парасатгы, медениетп Kici екен,курмет- пен кабылдап, накты сейлестт, мэселешн мен-жайын б1рден укгы, сурастырайын, керешн, мумкж болса осы, ягни алдагы 1967 жыл­ дын жоспарына тетеден енг1зу жагындамын дед1. Bip айдан кей1н хабарласканда,eui6ip кисын, санылау таппаганын, енл келер жыл, ягни кунпзбелж аргы, ал мен ушж арьщан аргы 1968 жылдан умгг куту керепн айтгы. Кейж ойлаймын, бул KiciHiHмеш бфден жылы кабылдауы—элдеб1р макаламды окыган, элдеб1р кенесил- эдебиетшшен еспген жене Одактагы жагдай, езгер1стер, кешнп жылдары куйылып келш жаткан жастар туралы акпар бар,eiheyip унагам, кемектескю келдкб1рактакырыбымнынбугжп куннен, устем идеологиядан алыстыгына байланысты, бшйкп директор бола тура, ештене жасай алмаган; мумкж, аныгына K63i жетпеген сон, плектес сезден аспаган, жан салмаган шыгар. Сонымен, ар- тын кере жатармыз деп, колжазбаны баспага етюзш койдык. Бул кезде, манаты «Жулдыздагы» б!ршама келемш, толымды макала- мен кабатгаса, «Казакстан мектебжж» 12-санында Шал акын ту­ ралы, «Бш м жене енбек» журналынын алдагы жылгы 2-санында Асан Кайгы туралы макалаларым жылжып барады. BipaK мен буган токтамак емесшн. 03iM отырган газетке тагы 6ip макала- ларды уздж аз бастырып туруга ниет еткем. Ka3ip ойлап отырсам, ез1ме сенгежм сондай, бар жумысым байыпка Tycinii. Коргау жайын алты айга шегере турмак бол- дым. Мына, тершп жаткан макалалар жарыкка жетсж. Тагы 6ip макалалар шыксын. Эз1рше, тутас ютаптын ceTi келмеген куннж ез1нде, зерттеу енбелм жекелеген макалалар Typinae, тугел1мен басылып шыгуга тше едк Сонда, 6ipiHiuiaeH, мен жасаган енбек ез атыма бекши, ешюм урлап-жырлап екете алмайды, алса, KepiHin туралы, ягни, кайткенде де сез1м 63iMfliKi, малым тугел; 236

емншшен, осыншама макала жариялап, жалпы журтка таныл- ган сон, енбепмнщ езгеше багасы айкындалтан сон, меж ешюм де токтата алмайды, киындыкпен болса да, абыроймен кортап шыгам. Осы eKi байып та Ty6iHae акикат шындыкка айналтан, 6ipaK гылыми дэреже мшберше кетершетш куши мен ез1м ой- латандай алты ай емес, одан уш есе артык уакыт кутуге тура кел- ген, ал плагиат - б1здш ак-адал енбепм1зш, тапкан казына тана емес, айткан сез, толгамды ойларымызды урлап-жырлау - топ- танган макаламыз, толымды ютабымыз жарык квргеннен сон бурынгыдан да еселешп, удей тускен, 6i3fli урлау Казакстан шепнен шыгып, батыста Кдпказ, шыгыста Монгол, туепкте Каракалпакка дейш кеншен жайылды, баз-базында жуйкеге тигежмен, бул -eKiHmi кезектеп нэрсе екен, мумкш, кызык та болуы. ©Tin кеткеннщбэр1 кызык. ©Tin кетсе. ©юшшке, бэлюм, куанышка карай, 6i3fliHосы, бала кезде жасап тастаган 6ip жумы- сымыз, м1не, отыз жылдан асты, Академиясы, Университет! жэне баска да оку, зертгеу орталыктары бар, каншама уры-карыга онай азык болып келе жатыр, кызыгы бул емес, кызыгы — канша каужаса да тауыса алмайды, канша иеленсе де, атына копире алмайды — аз1рше, бул кауымнын колына уакыт машинасы туспеген, калай копалап жазса да, жарияга шыккан 1960-жыл- дардан аттап OTin, аргы гасыр емес, тым курса осы тасырдын 50- жылдарына тусе алмайды той. Шынында да кызык емес пе. Кызык емес. Жанын ашиды. Бейшара TipaiKTepiHe. Кейде, пендес1н той, ызан келед!. Ыза келмесе, осылай жазбас ед1к. Редакциядагы жумыс ауыр емес, мен б1рден калыпка туст1м. Мазасыздык мол, дау-дамай коп. Сын 6eaiMi болтан сон, 6api занды. Мен тугырымды тиянактап, эуелп мурат-максатымды орнына келт1руге тшс ед1м. Газет пен баспа, Одак манындагы катарлас ж1птгерд1н сей1л-серуен, ырду-дырдуына араласпадым. Эдебиет твшрепндеп дау-дамайдан да бас тартып ед1к. BipaK араласуга тура келген. Ер1кс1зден дер ед1м. Тыныш отыртызба- ды. ©уелде шыдап бактык. Аман-есен кортап алайык, содан сон керерм1здедж. Ал кортау... алыстай берд1. Кеше Meni корте тык- пак болтан агаларымнын райы бурынтыша. Сыздай TycTi, ша- лкая TycTi, бурын сурланушы ед1, енд1 квгерет1н болды. Газетге втюр макдлалар жок. ©депю сылап-сипамамен отырмыз. Б1зд1н бвл!м тым азусыз деседг BipaK сонын ез1нде, «Казак эдебиетжщ» ap6ip жана саны шыккан сайын каншама ceric естис1н. Теле­ фон шалады, 1здеп келед1. Риза емес. Дурыстап мактамаппыз. Дурыстап мактасан да, внеу 6ip сын ескертпен - нагыз кастан- дык. Мунын 6opi — эдебиетпен 6ipre жасасып келе жаткан, 237

эдегш жагдай. KeaiMri пендешшк. Оны тусшесщ. Елемеуге де болады, уэж айтуга да болады. Te3iMci3жагдай —мына, кеюрегше нан шскен жазарман кауым KiciHi корлауга беШм турады екен. С ес KepceTin кана коймайды, донайбат, кокан-локымен шектелмеши, езшщ артыкшылыгын делелдеп, с е н т кемдтщд к ез ге шукып KepceTKici келедь Эдебиетте курмегп деп есептелетж, сыртынан сыйлайтын атакты 6ip акын агамыздын редакцияга келш, ешкандай себепаз соктыкканы, «сен юмсщ, кайдан келдщ, неге отырсын» деп, аузы кебж тент зер теккеж бар. Бас, аягы жок, еа к т ен Kipe сала, бурыннан отырган ж тзтерге «мынау KiM, не ютешн»деп ойкастаганды, немесетура тартып, «ей, сен KiM едщ, не 6mpin едщ» деп, бурапкы сезбен xnicin. шп-шалганды талай кердж. Мунын бэршщ ce6e6i бар екен. Эуелп себеп, эрине, мэдениеттщ т е м ен д т , бшмнщ к ем д т, юстж тж ж октыгы. BipaKенбасты себеп ол емес. Басты себеп —ол кезде улкен агаларымыз эдебиетке келген ep6ip жас ж тзт1 жау резанце кабылдайтын. Алдын ала тоскауыл койып, жолын кесуге, ж1бермеуге тырысатын, элдекалай езап кетсе, кунпгжен талап, дарынсыздыгын делелдеп, кемшш санада кал- дырып, оган болмай бара жатса, саяси айып тагып, конырау бай- лап, eiiTeyip 6ip кжэрат min коюга ынтызар едг Онын устане мен эдеби сын бел1м1нде отырмын. Сынапмаса да, макталмай жатыр. Макталса да жетпей жатыр. Ыктырып, буктырып кою керек. Бурын сейткен де шыгар. Бул тэсш 6i3re журмейзан едг Сонда кайтпек керек? Тыныш отырып жакпадын, ежи бэр!мен бiрдей урсыса алмайсын гой. KiM екежщи 6min, сыйлауы керек екен. Сыйлаганда, ceHiH ежелп гасырларды копарып, ип жумыстар жасаганын. онын алгашкы нетижелер1 андагайлап KepiHreHi сез емес. Б1здж жазарман кауымнын, сол кездеп жетеким акын, прозашы, адебиетиплердж мурат-мудцеа баска тарапта болатын. BipaK Абай атаннын Масгуты амапсыз шкен жынды суга сен де бас коя алмайсын. Ынгайлану, икемделу игшкке бастамайды. Текезтабигатыннанайнымау керек екен. Меншмезплазуакыт- та катал сыншы болуыма тура келдь Эдеби газеатш сын 6aniMiH баскарып отырган сон, елбетте, сын жазугатшс efliM. Бул кезде «Казак эдебиетжде», «Ленинш т жаста» эркилы сын мака- лаларым шыга бастаган. BipaK булардын 6epi бурын, студент, аспирант кезде жазылган, кез1нде баспасезге етпеген дуниелер болатын. Мэселен, керкем энпме турасындагы, «Жанр табига- ты» деген улкен макала уш белжж, такырыптас уш макала бо- лып жарияланганы ес!мде. 1965 жылдын эдеби корытындысын- да керкем энпме туралы баяндама жасаган ед1м, ыкшамдалып, «Ленинш т жаста» басылды. Мвши-мэншз, усак-туйек тагы б1рденелер болды. Акыры, кыс ауып, менш диссертация коргау 238

ниетчм бел п аз мезгшге кейш шепнген кезде будан ары тартына беру жаксылыкка апармасын андадым. ТЧзпнде турган эдеби сынга белсене араласу керек екен. Тым курса, осы тарапта irniwieri юрнеден арылып, бауырынжазылу ушш. Сол кезде коп макталып, классика дэрежесше кетерш п койган «Ак Жайык» трилогиясынын алгашкы eKi KiTa6bi туралы мен 1961 жылы, университегпн тертжцп курсында жургенде келемд1 сын мака­ ла жазган ед1м. «Жулдыздын» эдеби сын бшпмш менгеруш1 Зей- нолла С ер тк ал и ев 6api дурыс деп, риза болып, журналга эз1рлед1, 6ipaK бас редактор Ж убан М олдагалиев ангал кызыметкерже катгы ренж тт!, макаланы Kepi cepnireH. Одан берщеyiuiHiiii ютабы шыкты, окып кэрсем, бурынтыдан да елЫз, ал кешрте мактау деген куннен кунге кабындап барады, мундай соракылыкка токтау айту кажет деп бшцм. Бул кезде К,апан Сатыбалдин кет1п, бас редактор Ныгмет F абдуллин болган, эде- би сын элйз, бел1м бойкуйез деп айта берген сон, мен eKi-уш кун отырып, ecKire жананы косып, Хамза Есенжановтын атал- мыш трилогиясы туралы газет есеб1мен алганда ете улкен —жи- ырма бет макаланы алдына тастадым. Ныкан окьшы, ойланды, киналды, акыры uiemimii; бул eKi ортада м ен т макаламнын жайы Жазушылар одагына, одан жогары жерлерге xcerim i, бул кезде Одакка, Габит Mycipenoe Kerin, Эди Шэршов келген, даудан тартынды, ж1бер деп те, токтат деп те айта алмады. Редакция ал- касында каралып еш, ондада накты niKip болмалы. Барсын лесе, жазыкты болады, бармасын лесе, 6epi дурыс. «Bspi дур ы с,- дед! осы талкыда белгш жазушылардын 6 ip i.- Сеж Mai, дэлелд1 ай- тылган. BipaKулкен жазушы гой, булай сынауга болмайды гой». «Bepi дурыс болса, бул - ете элйз m a n . Автордын бар жазганы осы жалгыз m a n кана болса, ол аппндей нашар болса, ол калай- ша улкен жазушы атанады?» —дед1м мен. Редакцияда кызмет ат- каратын белгш акын меж солакай, бейбастакдедк Мен сыпаны гана сез кайырган сиякты ед1м, еюрендеп, «мурнынды бузамын» дегеж. « С ен т мурнынды мен бузбаймын, анау аузын аман бол- сын»,—дед!м, алкаш eai байгус, осы жакында гана, кешеде жы- гылса керек, бет-аузын жаралап алган. Талкымыздын, медениет1м1здт сикы осындай болды. Ныкан басу айтгы, сен улкенст, сен KiiuiciH, койындар eaai дедг Мен де коя салар ед1м, осы жерде айтпас-ак ед1м, 6ipaK сол кездеп эдеби ахуал, макала твжрепндеп дабыра мен донайбат айткызбаска коймады. Ма­ кала басылуы керек eai, басылмаса, мен жазыкты болар eaiM, жала жапты, жузеге аспады дер едг Макала ею айдан астам дауга Tycin, акыры жарияланды, онын соны айкай-атганга, арыз-гурыз- га уласты, маган эр Typai эуездк толып жаткан конырау байла- ды, 6ipaK мен кай тургыдан алганда да зиян тем ам деп ойлама- 239

дым, Kepicimue, риза болдым, кенш м жайланды. Мешн сез1м эдш акикат едк Сондыктан, квлденен журт, алыс-жакын агай- ын калай шуласа да, мешн 61лiKTi эдебиет сыншысы екешмш мойындауга тура келген. Buiirintai мойындамаса да, бузыктыгым- ды кврген. Ke3iMi3 де ашылды, жолымыз да ашылды. Кокан- локы, сойкан сэз токталды, жек кврген агайыннын 63i курмет- пен карайтын болды. Дегенмен, дабыранын аягы басылуы ке- рек едк Мен коргау Meceneci кузде uieiuinin калардеп умптешим. Осы кезде, жалпы жамигатка шыкпаганымен, гылыми орта- да кешнен вйгшенген тагы 6ip ерекше дау болды. Бейсекеннщ кеп yMiT Kyrin журген шэюрттершт 6ipi Мырзатай Жолдасбе- ков, бул кезде аспирантурага ауысып, киын жумыска бел uieuiin KipicKeH, эуелп кезекте Орхон-Енисей мурагатыныннепзп нуска- ларын K33ipri казак ттлше котарыпты, одан сонгы турки нуска- ларды да карастыра бастапты. Бейсекеннщ екшил 6ip uieKipri, аспирантурада сыртгай -пркелген Кабиболла Сыдыков деген жтт1м1з, Мангыстау-Батыс Кдзакстан eHipiRae XIX гасырда жа- саган, гылымга кен танылмаган акын, жыраулар мурасын жинак- тап, осы тараптазертгеу жазып жатады. Бул екеу1мен 6ipre окыган, сырлас, тшектес дос Бакытжан Хасанов деген жшт, батыр тулга- лы, ер кеншш жшт, спорт мастер!, республика чемпионы, балуан жшт «Мектеп» баспасына жумыска турады, 6ipep жылда ecin, баспанын Жогаргы мектепке арналган окулыктар бел1мжщ менгеруипш дэрежесше жетедк Ултгык сана ез алдына, Бакыт­ жан жанагы ею досын жарылкап тастамак болады; сол кездерде дэйекп турде кетерше бастаган мэселе —казак эдебиетшщежелп aeyipi, Бейсекен коймай ж у р т , университеттщ филология факультетшщ сабак багдарламасына енпзген, ягни, зандастыр- ган, 6ipaK окулыгы жок, хрестоматиясы жок; окулык жайы дау- лы, алдымен хрестоматия шыгарган жен, енл! Бакытжан езшщ eKi досы жинаган эдеби нускаларды жеке ютапка лайыктайды, алайда, 6ipi - аргы, VIII-XIV гасырлар, eKiHiuici - берп, XIXfacbip, eKi орта ушрейш тур, оны, эрине, мен толтыруым керек. Сейтш, ушеу болдык. Енд! yuieyiMiaaiH жетекипм1з профессор Бейсем- бай Кенжебаев бар, осы мэселеш алгаш бастап кетерген де сол Kici, устазымызды калай тастап кетем1з, Мырзатай Бакытжанга айтып, кенш рттк Твртеу болдык. Дурыс. Университетпн казак эдебиеп кафедрасында еск1шкке пей1п 6epin журген тагы 6ip Kici бар - Хангали Сушншэлиев; елде Бакытжан, элде Мырзатай ар- кылы, smeyip 6ip ш к тауып, олда косылады. Сейтш, Бейсекеннщ басшылыгымен, 6eceyiMi3 косылып 6ip клал курадык, бес белек буйректен жамалып, кэшмгщей алгысвз жасалды; кобыраган, жуан колжазба каралды, тузелш, кузелш, тугел!мен кайта басыл- ды, дайын болды. Ендг ресми талкыдан етюзш, еншрюке ж!беру 240

керек. Bi3 тобымызбен бардык. Бейсекен косымша кемекке ака­ демик Элкей Маргуланды шакырыпты. Б1зд1нкенедэу1рден бас- тапатын вдебиет тарихы туралы концепциямызга карсы курес то- бынан академик, доктор, профессор Кджым Жумалиев бастаган мыктылар келнгп. 1966 жыл, кара куз ед1. М эжЫ с алдында редакция MeHrepymici Бакытжан Хасанов мен1 сэл онашалады. «Мухтар, мына Кджым аган сэл китыгып отыр, не айтпатын б1лес1н, мешнесту1мше, cafaH 6ipa3 сыны бар сиякты, бул жерде дау-дамайдын Keperi жок, кетере сал, жауап кайырма, акыр Ty6i вз колымызда гой, кпап басылады»,- дедк Хош. «Мейл1»,- дед1м. Редкенес басталды. Бакытжан сейлед1, мэн-жайды кыскаша айтты, Жотаргы мектепт1н министрл1к бек1ткен программасына сэйкес шыгарталы отырмыздедь Хре- стоматияга жауапкер баспа редакторы сейледк колжазбанын курамын, курастырушыларын хабарлады. Содан сон-ак акаде­ мик Жумалиев кетп. Эрен шьшап отыр екен. вршелене, з1лдене сейледь Баягы эуен. Ежелп едебиет деген —бос сез. Казакка катысы жок. Катысы болса да, мэн1, мазмуны, идеясы советке жат. Ягни, керекс1з гана емес, зиянды. Жайпап уйренген едет- пен, жан-жагына каранып, суык жымиып, орнына отырды. С ез кезеп Маргуланга кеигп. EcKi тарихка кетп. Ежелп мэдени мура- лардан тартты. Рухани eMipoi камтыды. Фольклорга, эпоска туей. F ун, Сак, YflciH заманынан бастап, TypiK дэу1р1н тугесп, Абайга келш б1р-актоктады. Элде жарты сагат, элде тура 6ip сагат, эде- би-тарихи тутас 6ip aapic. Байыпты, дэлелд1, талассыз акикат. Бэр1н орнына койгандай болды. Будан сон Бейсекен. Сезге жок еш. Кыска кайырып, ек1-уш ауыз б1рдене айтты. Ен Menaici - Элекеннщ айтканынын 6api дурыс, косыламын болды. Кдже- кенмен кырык жылдан 6epi айтысып келед1, бул жолы бет1 кай- тгы деп есептесе керек, каржыскан жок, тгаскен жок. Содан сон Мырзатай мен Кдбиболла, тагы б1реулер 6ipep ауыз сез айтты гой деймш. Bapi б1ткен сиякты, 6epi дурыс сиякты. Кенес1м1з денгелен1п келе жатгы. Кенет академик Кажым Жумалиев кай- тадан кетер1лд1. Сендер эдебиет тарихына киянат жасамаксын- лардед1.1ске аспайды. Бос далбаса. Жарайды, аргы жакта б1рдене бар, жазылганы рас, сендерге болмаса, езбекке, татарга THeciai. Косан-жарласып кер1ндер, мазак болганнан баска нэтиже жок. Ал мына, жанадан усынып отырган жырауларын мулле кисын- сыз. Сайда саны, кумда i3i жок. Шалки1з дейдь Казтуган, Дос- памбетдейд1, кайдан келд1 мунынбэр1, осы уакытка дей1н атын, аты турыпты, жангырыгын еспген емесп1з. Булай, анда-мунда шашыраган б1рденелерд1 курап-сурап, ойдан гылым жасауга бол- майды. Анау, бел п аз заманда белг1с13 б1реулертаска шимайлап кеткен элдек1мдерд1н ем1рбаяны, одан берщеп, халыкка жат, 241

дши, исламшылдык сарындагы татарша елендер жетш жатыр сендерге, соган-актоясындар, карыкболасындар.ал мына, «Жы- раулар мурасы* аталатын бел1мш тутасымен, осы турган калпын- 3да алып тастау керек!- дедь Ешкандай гылыми, небаскадай Heri i жок, кпапка шыгаруга болмайды. Баскасын ездерщ бЫндер, ал мынаган мен карсымын!- дедь Сонгы, туШнш свз айтылды де- гендей, алтын xici аксиып, Бейсекене кекете, октем карап, козг- алактап барып тэты отырды. Бакытжан екеу1м1здщ арамызда KeaiciM бар. BipaK ол - баска жагдай. Енш ундемей калуга бол- майтын. Ундемесем, менщ бел1м1м кггаптан ушып кеткел1 тур. Свз сурадым. «К,ыска»,-дед1 Бакытжан ескерт1п. Менщдаула- суга ниетпм жок. Бейсекенмен кырбай адам, енш межмен ештест кету1 мумкж. Онсыз да ертен менщ коргауыма келед1 деп купп отырмыз. Сол кезде жаксылап карсы алуга дайынмын. Бул ара- да бетзмд1 ашпауга, тым теренге кетпеуге ти к ед!м. Баяу, 6ipaK нык бастап, бес-алты ауыз сезбен туйд1м. Онын маню - бул жыраулардын ешкайсысы ойдан шыгарылган жок; TinTi, сонгы замандагы колжазбалар мен кецйрмелерд1 де ipiicriK; эуелп ба- сылым болган сон, кеншен камтымадык. бул —таныстыру гана; ал мына, Шалкжз, Доспамбет, Казтуган толгаулары тугелдей бурынгы, баспа бетшен еткен ютаптардан алынды, дед1м. К.ан- дай к1таптар екенщ айтпадым. Тартынганнан емес, жасырган- нан. Б1раз макала жарияласам да, тупж булактарды атай берме- ген ед1м. Толгаулардын тврщж кумэнЫз анык дсд1м. Талассыз акикат. Кажекен вршелене турегелдь «Анау, Махамбетгщелен жолдарын баскага телненщ де талассыз акикат п а ?- дедь Дауы- сы кырылдай, жеюре, басына сейлейдь- Ол елендер 1925 жылы Ташкентге Махамбет атынан басылган! BiaeciH бе?» «Бшемш, К аж еке,- дед1м.—Ол елендер содан елу жыл бурын, 1875 жылы Орыс География когамынын Жазбаларында Шалкжз атымен басылган болатын». Академик агам жын ургандай кутырып, шынылтыр айкайга басты: «Ол елендерд1 одан елу жыл бурын журт Махамбетпн ележ деп айтып журген!» Бала аспирантты тапап тастамак. Ол кезде б1здщ кеуде академиктен жогары. Б1л1м1м1зде соншамаартыкдеп есептейм1з. Жазу - боса-болма- са. Мына маган кудайдан берше к1мектемдщ жасай алады! Мен дедауысымды кетерд1м. Элбетте, айкайлагам жок. BipaKшуйдел1 балтанындум1мен ургандай, ныктап, бел1п-бел1п, кадап айттым. «Кажеке, Махамбет тумай турганда, одан бес жуз жыл бурын буюл алаш бул еленд1 Ш ал к ж здт деп айтып журген!» Бетше жан келмеген, 6ip заманда Мухтар Эуезовтын езжщ жагасынан алган академик агам сылктусть «А... а... онда мен месележ бас- каша коям... баскаша коям...»—дед1 кырылдап. Манагьшай жан- жагына каранып ед1, айбын да, нокьгда жок, мандайы катпарла- 242

нып, мойны босап кеткен екен. «Койыныз,—дед1м,— Мен бул арада Kimi защита жасагым келмейдк Жакында осы такырыпта диссертация коргауга THicniH, соган к ел М з*. B iiri. Bip сот бел rici3 тыны штык орнады. Белюм, 6ipey cyflcitmi, 6ipey TiKciaai. EuiKiM ештене дей алмады. Бул жиналган журттын iuiinaeri жуйкеа 6epiri - редакция менгеруипФ, батыр тулгалы Бакыт- жан екен. Аз-маз жымиып барып, кенесп жалгастырды. «Bepi ж ен ,- дед].—Талкы деген осындай болуы керек. Талассыз акикат жок. Эрине, к1тапта б!рл1-жарым кем ш ш к болуы мумкш, кемшЫк, ерине, болады, ол -зан ды , алгаш рет шыгып отырган хрестоматия. 6здер1шз керш отырсыздар, бул Хрестоматия министрлш беюткен оку программасына сэйкес жасалды. Кеш журе тузеледг Келеа басылымдарда толыктырамыз, будан да жаксы етзп шыгарамыз. Ал мына, «Ертедеп эдебиет нускалары» аталатын штабымызды ещцрюке тапсырайык. Редакциянын кенейтшген мэжшЫ осылай деп каулы алсын»,—дедт Сонымен, редкенес шеинм кабылдады, 6ipaK колжазба бас- паханага дейш тагы да терт-бес ай бегедш. Кеп энпме болтан сиякты. Сол анпмелердш бастау кез1 — академик агамыз едь Анда барады, мында барады, одан да жогарыга умтылады. Ewtf к1тап токтаса, 6i3 гана куламаймыз, элдеб1р, жансак кана емес, зиянды icKe мурындык болган редакцияга да келенке туседь Акыры Бакытжан Хасанов академик Кажым Жумалиевпен бет- пе-бет, ашык сейлесттк Кезшде бшгем жок, осы жакында гана, Мырзатай Жолдасбеков ушеу1м1зд1н елдекалай басымыз косы- ла кал ранда естццм. Кажеке, койыныз дейд1 гой. Бейсекен екеу1шз таласа 6epiHi3. Балалармен жагаласып кайтешз, кт и к а обал болады дейд1 гой. Агамыз арындай TycinTi. Министрге ба­ рам, ЦК-га барам дейдк «Каж еке,- деши Бакытжан турасына к еш т ,—Бес адам 6ipirin 6ip кггап шыгармак. Ci3 сонын сонын- да журЫз. Ал жалгыз ез1шз б1здщ баспада, менщ редакциямнан катарынан eKi ютап шыгарып жатырсыз. Енд1 жанагы 6eceyi жабылып, азд ш соныныздан атганса кайтеаз? Оган алтыншы болып мен косылып кетсем, калай болады?» Кажекен сонда гана токтапты. BipaK журген жур1а, айткан сез, жасаган ici аяксыз калмады. Редакция кенесшен сон, тура 6ip жыл легенде, Хрес­ томатия шыкты, алайда, осыган сейкес жоспарланып, непзп жасалып койган, «Ертедеп казак эдебиет!» атты окулы к Министрлж пен Баспаком алдынан етпей калды. Бул кезде мен де диссертациямды коргап, монографиямды баспага 6TKi3in, дангыл болмаса да, ез1ме тиесш улкен жолга тускен ед1м, Кажекенмен кайыра бетгесуге тура келдг Жазушы- лар одагыныц елдеб1р атаулы жиыны болатын. Cipe, кезекп 6ip пленум. Фойеде, кепиллж ортасында тур екен. Жакында гана 243

алпысын тойлап efli. Мен бурылып барып, сэлем бершм, вткен мерейтойымен купыктадым. «Э-э, сен де коргапсын, кайырлы болсын, гылыми атакка лайык ж ттсщ ,-д еш . Мен сезш бвлмей, ракмет ишаратын жасадым; Кажекен жан-жагына каранып апды да, одан epi жалгастырды,- Б1раксен айткан жыраулар ешкашан да эдебиет тарихына енбейдЬ>. «Каж еке,- дед1м, бетане тура карап.— MeHiH Ka3ipri жасым - жиырма жел. Алдагы отыз уш жылда зорласам да эдебиет тарихына енпзем...» Кажекен: «А... а... солай ма...» - деп тосылып калды, ештене айта алмады. Мен тагы да курмет ишаратын жасап, аулак кетпм. Бул жерде жазу- шы, эдебиелш6ipa3 журттур efli. Кейш элп энпме кепке тарап, эртурл1 нускасы пайда болыпты. «Слэши жасынызга жеткенше...* деп айтыппын. Магнасы уйлес, 6ipaK анайылау, олай дегем жок. Мен сэз бшелн казакпын. «Мен алпыска келгенде...» немесе, «шзшнжасынызга келгенде...» «ci3болмайсыз (елш каласыз) сонвд свйтем...» - деппш. Жок, мен тврбиел1 казакпын. Олай айтпай- мын. Деюрлж кана емес, нокай топастык, ауыш акымактык бо- лар еш. Bi3fliH сез - шындыкка токтамасаныз, заманды токтата алмайсыз дегенге саятын. Бул - дарынды адам efli, заман бузган адам efli, жетпеген!, укпаганы кэп, 6ipaK эдебиетгану саласында 6iTipin кеткен шаруасы да аз емес. Кез1нде камкорын, колдауын кэрген, ыгында журген meKiprrepi мен i36acap iHlnepiHiH03i умы- тып, атаусыз калдырды, бул жап>шанда Бейсекеннен багы тэмен шыкты, к1табы басылмады, ешк!м еске алмады, киямпурыс MiHe3i мен киянат iciH айтканда, 6ip мыскал адал енбепн де ecKepin, шын багасын берген - 6i3 болармыз. Эд1лет жвш солай. Ол кеаде де эшлджтен тайгамыз жок. MeHiH муратым орнына Keain, квнш жайланганнан KefliH, жанагы энг1меден сон 6ipep жыл озганда, «Жазушы» баспасында жарты бастыкпын, Кажекеннщ «Жайсан жандар»деген естел1к ютабынын колжазбасы алдыматусп. Улкен умилен окып ед1м, тым солгын шыгыпты. KepreHi кеп, туйген1 де мол болса керек еш, бурынгы жайсандарды 6i3 KepreMi3жок, жасы Kiuii замандасы ашыла свйлемесе де, 6ipa3 айтугатшс-л. Аксакал MeHiHC03iMfli калай кабылдаса да, эдебиет, тарих ymiHкерек нэрсе, акылдаспак, ой салмак бодцым. Bipep ай это, Кажекен хабарлас- пады, enai ез1м сурастырсам, аксакал жаман ауруга шалдыгыпты, 93ipme куаты бойында, емделе бастаган, 6ipaK ажал курыгы мой- нына LniHreHi аныкеш, сол KyHi кол койып, кпапты enflipicKe та- быстадым. Аксакал сонгы ютабын Kepin улгерд1 ме - еамде жок. Мунын 6api - кей1н, дэл сол сэтге, «Ертедеп эдебиет нуска- ларынын» колжазбасы талкыланган туста MeHiH алдым туман, рас, кэз KepiM жер ашьшган, 6ipaK Tynxi багдар эл1 де бултка оранып турган. Сырттай Караганда шушр, туракты жумысымыз бар, эдеби ортада галым, сыншы деп танылдык, кэне жыраулар 244

мурасына катысты макалаларымнын езш щ саны он беске жетш-л, 6ipaK тиесш енбек коргалмаса, эдебиет тарихынын бул flayipi ресми турде санатка енбейтш едь Коргалса —мер басыл- FaH сиякты, зандасады, бул такырып зерггелген, макулданган, 6eTi ашылган дейдк Ягни, ic м аш а межн гылыми атагым, жаса- ган енбег1мн1н енбеп гана емес, эдебиет тарихынын жабык жат- кан тутас 6ip aeyipiHe жол ашу, оны айгактау, б е т у , тек уни­ верситет кана емес, барлык филологиялык жогаргы, жэне жал- пылама орта мектептердщ оку программасына енлзу, гылыми айналыска Tycipy жолындагы курес. Сонын берш жинактап кел- генде, ултгык сананы кетерш, рухани мэдениеттарихын кеней- туге THic-Ti. Ж ене, ол кездеri байыбым бойынша, бул —гылым- да мен жасамак кыруар жумыстын э уел п 6ip белес, кезещ faHa, Осы 6ip гана кезеннщ твшрепнде отыз жыл eMipiM озады, мен гылымда жур1п етет1н кия жолдын iueri осымен тэмамдалады деп ойлагам жок. Бул кезде менщ гылыми зердеме сенбесе де, сыншылык eKniHiMfli мойындаган Есмагамбет агамнын 6eTi 6epi караган, Белпбай агама Бейсекем мэн-жайды мыскалдап угындырса ке- рек, амандыгы Teyip, Гылыми кенесте дауыс TapTi6i жасырын, Тем1ргали агам, тагы да кашып кетпесе, кел1п, ептеп кана дауыс берерше сенем1н, кафедрадагы калган агаларымды кудайга тап- сырдым, енд1 ашык карсы шыкпас, жасырып берген карсы дау- ысынан дуние булшбес деп туйд1м, кафедрадан тыс, 6ipaK фа- культетге кызыметаткаратын Кэкен Аханов пен Хайролла Мах­ мудов сиякты агаларымыз ай даладан риза болып жур, сырттан, баска институтгар мен академиядан келет1н маргаскалардын б1разы газет редакциясы аркылы таныс, 6iaic болып жатыр,— жалпы жагдай онала бастагандай. Оналгалы кеп болды, 6ipaK кепе-кернеу, онды нэтиже шыкпай тур. Бул ею ортада, 61зд1н кафедрадагы, мен б1ткен кезде жана бастаган 6ip ж1г!т, менен бурын окыган, 6ipaK жумысын жана тэмэмдаган тагы 6ip ж1г1т коргауга Keiri, Академиядагы, КазПИ-деп, катарласты койган- да, KeftiHri аспирантгардын 6ipHemeyi erri. Т1рел1п турган мен гана. Г ылыми кенес даудан коркады, Кажекеннен коркады, мен ез1м де тым жаныкпай, TeHiperiMai тиянактап барып, капысыз согу жагындамын, эйтеу!р уакыт узара 6epai. BipaK кайткенде де, 66-жылдын куз1нде етуге ти к ед1м, тагы 6ip кутпеген 6ereciH шыкты —Элкей агам, Маргулан. Эуелде бул KiciHi Бейсекен екеу1м1з 83iMi3 тандаганбыз. Баска 6ipey оппонент болса, дамай кебейед1, атагы, абыройы зор, бш п кумвнс1з, Элекенд1 алга сал- сан, коргау кез!ндег1 гана емес, одан сонгы да кау1п-катерд1н б|разы Kepi сертлм ек. EKiHmi ресми оппонент - Рахманкул Берд1баев, сол замандагы санаулы ултшылдын 6ipi, танымал, 245

дейек-ri едебиетип, жан-тошмен колдап, дайын отыр. Алайда Элекен ауыр козталды. Ашык сейлесуге Бейсекеннщ ез1бат- пайды екен. Ашуландырып алам ба, оппонент болмаймын деп кайтара сала ма деп, мен де тартынамын. Онын устше, мана ай- тканымдай, тошрепнтугелденш болмаган сиякты. Осы epi-cepi, куп-п квншмен желтоксанга жетпк. Мен жумысымды тэмамда- галы каншама заман болды. Теке-Tipec eKiHmi жылгаауып бара- ды. Кдйткенде де осы, 1966 жылы, кортап улгермесем де, авто- рефератымды шыгарута беюншм. Анадагы, «Мектеп» баспасын- дагы редакциялык кенестег1 даудан сон м е т умытпауга THic, Мартулан аксакалта телефон шалдым, «hi-hi...» деп, меюренш тындады, «Ы... жумысынды карай бастадым, беталысы жаман емес... - деда. —Арабшаны кайдан уйренд1н, - деда. - «Шаджа- рат-эл-атрактагы» тупнуска т ек стт y3iriHарабша берген екенсщ, жазуын бастыкпапты, - дед1. - Эптиекке жана тускен шеюрттщ колы сиякты». «Кате жок па екен?» - деп сурадым батылданып. «Кате ж1бермепс1н, мукият кеш1ргенс1н, 6ipaK арабша оку - мэселенщ 6ip тана жаты... hi... hi... езш де коп жазуын керек, сонда, hi... ecKi колжазбаларды капысыз танитын боласын, hi...» - дед1, мен онсызда капысыз таныдым деп айтажаздап бегедщм... Ары карай саудаласудын сэтз тэты туспед1, Элекен «hi... жарай- ды» — дед1 де, трубканы коя салды. BipaK бул да жаксы еда. Ертендне Бейсекене бардым. Солай да солай, райы Teyip, 6ipaK ол Kici окып бггкенше тэты алты ай етед1, одан ары KeTyi де мумкш, 03iHi3 айтып KepiHi3 дед1м. «Онда, - дед1 Бейсекен, - G3iHбастап сойлескенщ жаксы болды. Жетекшюш жумсап, жа- тып алды дейд1 той. Ещц ары карай керешк. Кешке серуенге шы- гады. Сонда устайык». Бейсекен мен Элекен 6ip аулада турады екен, Толебаев—Калинин—Карл Маркс кошелершщ аралык тотысындагы талымдар уй1нде. Бейсекеннщ уй! бурынгы Абай, Ka3ipri Толебаев кешесше колденен, Элекеннщуш Карл Маркс- ке карата, 6ipaK аулалары ортак. Айтканындай, кешке карай кездестж. Атан туйедей Элекен маган окшырая карады да кой- ды. Бейсекен катарласты. Аз-маз анау-мынау созден сон, мы- нау бала -ен еукун п 03iHianiHиююртвдз деда. Элекен маган тэты да сынай, зерттей карап, богелш калды. Ешн карсы турдык. Жумысы 6i?Keai eKi жыл болды, ез ш з Kopin журЫз гой, ежелп едебиет, даулы такырып, созьшып барады, е н д т кортауы озшзге байланыстыдедк «Кортайды, - деш Элекен. - hi... беталысы жак­ сы, кеше озше айткам». «Енш авторефератын шыгара берсе Tepic болмас ед1, асыкпай окып, niKipiniani артынан берес|з той»,- дед1 Бейсекен. «Авторефератын кашан жазады?» - дед1 Элекен ма­ ган емес, Бейсекене карап. «Дайын, —дед1м мен. Портфел1мнен авторефераггы суырдым. - EKiHmi оппонент - Берд1баев, кол 246

койган». «Екшип оппонент - екшип болып кол коюы керек,— дед1 Маргулан кабагы туксшп. - Экел»,—дед1 содан сон. Менде капамга дейш дайын, портфел1мд1 тиянак eTin устап, успне авторефератгы койып, Элекенншалдынатостым. Элекенкалам- ды алып, енкейе берд1 де: «Астына кояйын ба, успне кояйын ба?» - деп сурады. Ортада «Разрешаю» — руксат деген сез бен Берд1баевтын колы тур. «Ен успне, жогаргы шекесше...» —дед1 Бейсекен жеделдете свйлеп. Элекен улкен денесше уйлеспейпн нвз1к колдарымен «Разр...» деп иректете тартып. «А. X . Маргу- лан» деп, аныктап, 1ждагатпен кол койды. Мен рахмет, алгысым- ды айтып, exi шалды сол арада калдырып, бепме кепп отырдым. Бул — 16 желтоксан, каз1рп твуелФздж куш екен. Авторефератты ез1ме етене газет-журнал баспасынан же- дел Tepri3in, цензурадан етк1з1п, уш-ак кунде бастырып шыгар- дым. Тунн1нб1руагында жукалтан уш жуз клапша —сэры кагазга орап, байланган жуан exi буманы кв-repin, Горный гигант ай- магы, кыскы трамплинге такау, Алмалы кешеФ, 5-уй, эуелл кутгы мекен1м1зден TeyipipeK, жарык, енсел1 exi болме, шыны верандапы жапдама пэтер1м1зге келд1м. Бул кезде тунгыш кызым 6ip жастан аскан, жуг1р1п жур, мен1 куанып карсы алды, уйде эжем бар ед1, жазда мен1мен ауылга 6ipre барып, бегел1п калган кел1н1мен epin келген, Алматыга барасын ба деп калжындаса, барамын депт1, OMipi сыртка аттап шыкпаган адам, жалгыз немереФ - мен1 сагынса керек, алгашкы шебереФ YMirri кима- са керек, содан калмай койыпты, осы эжем тш п куанды; мен шай 1шкендебепме карап, енд1 кортауга жол ашады деген, таска басылтан, жукалтан ютапшаны колына алып, сипалап отырды, жатарда GipeyiH басына жастап берд1м. Ертешнде авторефератымды аркалап, Университетке бар- дым. Гылыми хатшы мен1н ез1нде б1раздан 6epi жаткан кужат- тарымды тугендеп, актарыстап отырды да, кенет: «Мынау —бол- майды, - дедн - Кафедрадагы талкылау корытындысы жарам- сыз», Тагы 6ip келдененбегет шыгатын болганы ма. «Калайша?» —деймш. Мынау —65-жылдын октябр1, уакыты ecKipin кеткен, кайта талкылануы керек». «Bip нэрсе каз-калпында калайша exi рет талкыланады? —деймш.—Мен бэрш уакытында б т р гем . Кафедрадан уакытында, занды турде еткен. Проблемалык мэсе- ле. Сондыктан сыртга карсылык кеп болды. Бегелу1м содан»,- деймш. Кдрсылыктын сыртган емес, 1штен шыкканын айтсам, бул да бул1ну1 гажап емес. F ылыми хатшы Ефим Моисеевич Шварцман, шет пл маманы, улты жойыт болса керек, медениетп, акылды Kici ед1, б1здщбайыргы плмен айтканда, казакка берпФз, жаксы адам eai, маркум, кей1н, Ауган сотысында жалгыз улы вл1п, артынша ез1 де кеп узамапты деп естццм, алды жарык бол- 247

сын, кырыспады, тырыспады. «Medni онда,—деш - Мына 6ipiHmi бетгеп «11 октябрь 1965»дегеннщ орнына, кафедрамен xeaicin, баска 6ip кун жазып экел». Кафедра - Бейсекем, айттым, ескертпм гой деймш, мэж1л1с хатынын 6ipiHiui бетш жакыны- рак кунге Tipen, кайта басып экелд1м. Толып жаткан, еркилы шаруалардын 6epi орнына келд1, Осынын алдында ма, сэл кейш рек пе, тагы 6ip талкыга туст1м. Жумыстын бас сарапшы мекемеа - Академиянын Эуезов атындагы институтында мэре- ден шауып еткем. Мэл1к Габдуллин баскарган бел1мде, батыр агамнын 03i бастап, калган туыстар костап, о, бэрекелд1мен жа- ркырап шыктык. Мэл1к агам айткан 6ip сез: «Bapi дурыс. Мен кемш ш к деп керсеткен жерлерд1 мойындамапты. Онысы да дурыс. Осылай дурыс бола берсш...» Bapi ойдагыдай. Алайда, ресми м1нберге кетершгенше, тагы уш ай eTin еди Жасырында не жатканы белпФз, копе-кернеу бегесш бола коймады. Тек коргауга артык-кем емес, тура уш кун калганда «Лениншш жаста» атгандаган макала шыккан. Ол кезде cyttiicri партиямыз «Казак эдебиетз» газетш, Жазушылар одагын октын- октын урып, таубасына Tycipin туру мшдетш «ага» аталатын «Социалист^ Кдзакстан» газетше м1ндеттеп койган. Ара-тура «Лениншш жасты» косады. Мына макаланын да Heri3ri сыпаты -«К азак эдебиет1» газетше кезеюг шабуыл. Шын межсшдеп нысана - мен екем. Оны ертещне шакырылган редакция алка- сы этап Kapceiri. Саясаты мол CepiK Кирабаев агам: «Ертен Мухтар коргагалы отыр гой, маселенщ уштыгы сонда»,-деп, ашыкайтгы. Айтатыны —байбалам макала «Казак эдебиетгндеп» сын асып кетп дешп, кикар, кисык дейдц эдишк жок, бура Тар­ ту гана бар деп, будан 6ip жыл бурын етш кеткен «Ак Жайык» трилогиясы туралы макаланы еске салып, бар кеселд1 маган т р ел ей Tipen кояды, MeHiH вдебиет тарихы тарабындагы зерттеулер1ме тура шыкпаганымен де, газет бетшде еск Ы к квбешп Kerri деген ишара жасалады. Тагы баска кулбштеа квп. Бэлюм, 6ip емес, б1рнеше адам дайындап, белпФз псевдоним- мен жарияланган макаладан: «Аттан, аттан, кеше акса- калыныздын абыройын теккен бала аман етш кетпесж!» - де­ ген шагыстыру ece6i анык KepiHiп турды. 1стщалды-артын капы- сыз байкайтын CepiK агам бул кездеп бас редактор Ныкана: «Та- яктын улкеш, эрине, саган ruin жатыр, 6ipaK мына ж т тщ судан OTin алганша тура тур, арандамандар, кызбандар, кейшпсш тагы коре жатарсындар»,—дедг Сол куш осыган токтадык, кейш бул мэселе атаусыз, аяксыз калды. BipaK мен кепе-кернеу кастан- дыкты квп уакытка дейш умыта алмаган eaiM. Эдепю сын, эдебиетгел талас емес, арам ниет нетижеси Акылдасып шеш- кен. Редакция квзкарасы. Бул кезде «Лениншш жастын» редак­ 248

торы -Ш ерхан Муртазаев, эдебиет бюпмжщ бастыгы — Ораз- бек Сэрсенбаев, кызыметкер1 - Жусш Кыдыров. Мен ен алды- мен, 6ipre ескен досым Оразбекке ренжадм. Университетте 6ipre окыдык, 0 6 im ymeyiMi3 айрыкша жакын едш, yiniHiiii курста катты сыркатганып, ауыр операциядан сон букш курсымызбен шыгарып салганда, enai кайтып карем!з бе, кермейм1з бе деген KayinneH, кыздардын 6api жылады, сонда мен де кез1ме жас алып- пын, кейш, мен 6eciHini курста жургенде б1ршама сауытып, кай­ тып келдц Телек Тшеуханов екеу1м1з алансыз окитын, еркш жазатын жеке пэтерде туратын ед1к, Оразбек жатакханасыз, сти- пендиясыз калган сон, касымызга алдык, бул кезде «Казак эдебиетше» жумыска шыккан 0 6 im студентик стипендиясын берттурды, б!зд!нтурмыс жагдайымыз да тэуip, жыл бойы 6ipre жатгык, баскасын былай койганда, катарлас, канаттас ж т т , мундайга бармауы керек ед1 деп, кенш м кайтты. ©лбетте, да- майлы, нокы макала редактордын шечлмшаз басылмайды, не- месе, сол редактордын езше нускау 6epmyi мумкш, e3i кумарт- паса да, жогарыдагы жарлыкты орындауы мумкш, кайткендеде улкендердщ ici, 6ipaK мен Оразбекп гана керд1м. Содан арамыз суьшы, ол емес, мен ежелп досыммен жиырма бес жыл бойы дурдараз болып журд1м. 90-жылдарда кайта табыстык, табысты- рган —улгайган жас, озган заман емес, сол заманмен жарысып келе жаткан керкем шыгармаларымыз болса керек. Ежелп жырауларга ресми турде жол ашылган, олардын шалгайына оратылган мен ушш де TeHipiHiH куш жаркырап шыккан сын сагатта келденен катер болган жок. Bapi де алдын ала карастырылган едк Камкор агам, бедел1 зор бас редактор Ныгмет Габдуллин, Гылыми кенест1н жиырма сепз мушесшщ анык жиырма беЫмен эркилы калыпта жеке сейлескен, арнайы Kici салган, eKi кун калганда жинактап, тагы да жагалай телефон шалды. 0з1м казактын атакты жазушысы, Мухтар Эуезов кет- кеннен берще казак эдебиеттндеп ен абыройлы аксакал, мснщ баспасез бетшдеп кейб1р макалаларым кезш е т у с т , п етл , ыкылас бйщрген Себит Мукановка атш ш жасаган ед1м. Улкен басын юнйрейтш, уакыт тауып, м еж ш ске арнайы келш отыр- ды; кар кетш, кун ерте ысыган, капырык, онын устше менен бурын тагы 6ip аспирант коргамак, акырына дейш отыра алма- ды, 6ip жапырак кагазга, к а ж е т орыс тЫ ндс алкау niKipiH жа- зып Kerri, оны кенес барысында Гылыми хатшы Шварцман Keaicripin окып бердц кыргыздан, езбек пен каракалпак, баш- куртган, тагы каншама жерден, аузы дуалы галымдардан унам- ды жюрлер тускен, ол да улкен суйешш, тепе айтылды, туйнци тустарынан айгакты узшдшер KeaTipiani. Дау-жанжалдын алдын алу, кажет болса, карсы кетершу ушш, мен туралы, менщ жа- 249