Мағауин М. Қобыз сарыны

Исмайылдын еппен журпзген саясаты нэтижесшде Жусш Шалкшзд1 сыртка тебед1 де, карт жырау eMipmicmiH манынан аулак кетедк Жыраудын ез ем1ржщ сонты кезенш Хакназар ханнын aMipiHaeri казак мемлекет1нде етюзгендш ангарылады. Жотарыда айтылган кейб1р жанама мэл1метгерге карал 6i3 Тшенцпулы Шалкжз жыраудын eMip сурген aeyipi шамамен алганда 1465—1560 жылдардын арасы дел есептейм1з. Шалки1з мурасынан б1здщ заманымызга жеткен1 - 600 жол шамасында. Бул басыр шайыр Рудаки шыгарган элденеше жуз мын шумак еленшн 6ip мын жолдайы тана сакталганы сиякты кубылыс. Алайда Шалкшздтэдебиет1м1зд1нтарихынан курметп орын алуы уш1н тасырлар бэйгес1нен келген осы санаулы шу- мактардын ез1-акжеткшкп. К,олда бар жырларбудан терт гасыр- дан астам бурын жасаган жырау поэзиясынын багыты, такыры- бы, сыр-сыпаты жайында толыктусшж бере алады. Шалки1з —жырау, жырау болтанда еленмен не карасезбен сейлеу 6ip кисап, аузын ашса болды кемекей1нен кумб1рлеген жыр тепле берген жыраудын классикалык улг1с1. Дуниеде нен1нболсын шел бар, импровизациянынаты - им­ провизация. Акын канша кушрегп болтанмен, алдын аладайын- дыксыз, суырып салып айтылган еленде мж болмай турмайды; бул сез алдымен шыгарманын кер к ем дтн е, содан сон ой- лылытына катысты. Импровизация гулденген ортатасырлык Араб- стан акындарынынвз1 экспромтпен айтылган жырларын артынан жендеп, ендеп отыртан. Сол себепт1 де ез поэзиясында Эбу Там­ мам кез тундырар сулулыкка, Мутанабби тещздей терен ойлы- лыкка жетп. Осы туртьшан алтанда, Шалки1зтуындылары жалан импровизациянын тана жемкл екеншпне кумвн туады. Шалкжз ислам д1н1н устанган, онын TeHipici кек емес, алла. «Тешржж уй! кебен1 ИбраЬим-Халил алла жасапты, Гаэырейщ жан алмага касап-ты*. Шалки1зд1н куранта, ислам джжжкагидаларына каншалык жет1к болтаны б1зге мэл1мс1з, алайда онын сауатгылыты кумвн тугызбайды. «Кара сия, ак катаз, Дестерге енер текпрдж». «Алые жерден Mehpai шубар хат келсе...» «ЭбЫнде талым жидырып, Ак к1табын жайдЫрып...» 50

Эрине, дала перзентт Шал ю т ен алдымен, импровизатор едь Алайда жырау шыгармаларындагы, acipece онын филосо- фиялыктолгауларындагы курдел1 ттркестер мен кайталанбас су- реттер бул туындылардын узак ойланудын, тынымсыз ецбектщ нэтижес1 ек е н д т н е куэ. Cipa, Шалкшз де орта гасырдагы араб акындары сиякты езш1н импровизациялыктуындыларын арты- нан кырнап, ендеп отырса керек. Шалкшз б1рталай уак ногайлынын. бш Тем1рдщтешрепнде болды дедш. Жыраудын TeMipre арнай айткан eKi толгауы сак- талган. Мунын 6ipiHiuici («Аспанды булт курсайды...») TeMip Шалкшзд! туысына, атак-дэрежесше сай сый карсетпей шетке каккан кезде 6ip жагы акпе, 6ip жагы наразылык ретшде айтыл- ган. Екшнп толгау: «Кара бас куспен шалдырып, Кек тешзшн успнде Кетерт желкен аштырып, Жук тиешн кемеге, Ниет еттщтэшршщ yni кебеге. Жук тиесен —кетерсщ, Ниет етсек - жетерсщ, Жетсен тауап етерст», - деген саздермен басталады.8 Бул толгаудын ез1шпк тарихы бар. Би TeMip каусап картайган шагында М екеге кагбага тауап етуге атганбак болады. Бимен арасы кырбай болып журген Шалкшз aMipmiciHiH он Ti3eciH кайта алу улин колайлы жагдайды пайда- ланып калады. Ею толгау да MiHci3 импровизациянын ул п сь Далалык пэкт1к пен далалык сулулыкты бойына ciHipreH карапайым, реалистж образдар коз тундырады. Бул толгаулардан Шалкшздщ киялынын байлыгы, кезжщ жгшнп, акындык интуициясынын Tepeafliri кержедк Аруагына мжген жыраудын аузынан ерюн шыккан сырлы сездертындаушысын баурап аларлыктай эсерль Толгаулардынтагы 6ip ерекш елт - мунда Шалкшз 6i3re G3iHin бар кесюн, келбеттмен бой керсетедк 0M ipre толы жырдын ар жолынан ез заманынын салт-санасынын кулы, 6ipaK ер, тэкап- пар акын бой танытады. Бул толгауларында Шалкшз кене казак поэзиясындагы суреткерлжтж шыркау 6iiiriHe шыгады. Айтылганына терт жа- Рым гасыр еткен сездер езж ж киыннан киыстырылуымсн, етюрлтмен таныркатады. ' Шалкшздщ 1875ж. Орынборла. Орыс Географиялык Когамынын Жазба- ларында* басылуынла eKi толгау 6ipirin кеткен. Сонын натижесщде орысша

«Алп-алп баскан, алп баскан Арабы торым езщсш. Жазылы, алтын, кол ксскен Алдаспаным езщсш!» Бояулы ашык, шыгыстык жолдар. Сонымен 6ipre таза да- лалык. «Сокса 6ip жшк сындырган, Квк кояннын кос кулагын тундырган, Кеплд|'рдщ жез канатын сындырган, Tereypinai болат тем1рдщ TereypiHi езщсш! Айдынды квлге кал шауып Тогызын согып ушырган Ку султаны саИарсын, СаНарына сайлап каусырган Боз сункарым 63iHciH!» Жыраудын TeMipfli мадактауы фантастикалык дэрежеге, табынуга дешн жетедк •Biaepai бшмес не демес, Бармай тапкан кагбамсын!» Толгаудын 6ip жер1ндежырауe3iHiHбитеборыштарекенд!пн, осы атак, дарежеге сонын аркасында жеткендтн айтады. BipaK Шалкшздщ TeMipAi мадактауы онын взше он карагандыгынан гана емес. Жырау Тем1рш «эр icinaeTypa» «журт Heci», эдш aMipiui деп есептейдг Шалкжздщ ойынша TeMip — журт Tiperi, елдщ берекеа, ол алые сапар - хаждан оралганша «артында калган кеп халкы» тозгынаап кетпек: «журтка 6ip лайык не жок«. Сондыктан да жырау хажга бару парыз ем есттн еске салып, кудайдын шын парызы —карауындагы халыкка ракымды, эдшегп eMip журпзу ек ен дтн е Тем1рдщ кезш жетюзбек болады. «Жыгылганды тургызсан, Жылаганды уатсан, Кисайганды тузетсен, TaHipiHiH yfii бэйтолла, Султан нем, карсы алдында жасапты!» Шалкшз орта гасырда OMipcypai. 0 з заманынын салт-сана- сы оган да жат емес, вз ортасынын морал1 - ол уилн касиетп. «Сен алтынсын - мен пулмын, Сен ж1бексщ - мен жунмш, Сен султансын — мен кулмын», - 52

Де1ш ол TeMipre. Бул жерде Шалкшз - орта гасыр тунепнщ туткыны. Жогарыдагы жолдарды окыганда жыраудын Батые Еуропада eMip сурген замандасы, epi apinTeci, «Азат болган Иерусалимнщ» авторы Торквато Тассонын: «0Mipmi —кудай- дын жердеп к елен кеа; юмде-мм оган не сез1мен, не iciMeH кар- сылык б1лд1рсе, ол Христосты танымаган жанмен б1рдей даре- жеде жазалануга тше», —деген саздер1 еске туседь «Алтынды кесе сэры бал Алсам мен саган усынармын, Тал мойныма кол артсан, Кулжтен бек унармын», — деген Шалкшз - шынында да, 03iHiH сюзеренше адал вассал. «Жемсауына келгенде. Султан нем, сом журепм аяман! Саган дуспан - маган жау, Керекп куш алдында Разизлеген султан жаным аяман!» Бул - сол замандагы эскери аристократиянын морал1 де, Шалкшз ортагасырлык рыцарь. взш щ сюзеренше адалдык, кажет болса ол ушш жан да кию — орта гасырда феодалдардын угымынша адамгершйпктщ, ерлжтщ ул п а еш. Бул сана рыцарьлык Еуропа тугызган шыгар- малардан да вз KepiHiciH табады. Атакты «Роланд туралы жыр- да» рыцарьлык ерлжтщ, езш щ сюзерен! — корольге бершген- джтщ ул п а Роланд: «Heci батыр, sMipuiici жолында Муз жастанып, кар тесент, от пен суды кешпесе, Кеудеде жан, иыкта бас - барж талак етпесе!» - дейш. Алайда Текйрдщ ата-теп нашар адамдарды кетермелеп, езжен жогары устаганына заманынын моралше 6epiK Шалкжз шыдай алмайды. «Жаксыннан меж кем кердщ, Жаманынмсн тен кердж!» Бул адамдар, эрине, Шалкшзден акыл-парасат жагынан да кем. EcKi салтгы - аталыны сыйлауды бузган куннщ ез1нде TeMip осы жагына ден коюы керек eni деп есептейд! жырау. Сондык- тан epi салауатгы батыр, api кабыргалы би Шалкшз буган кен п а келмейдц езшщ шын кейпш танытады. S3

Шалкшз була ескен дала перзенп едь Сол даланын барлык кад!р-касиетш, сыр-сыпатын тугел бойына аж рген. Даланын азат улы ештенеден именбеши. «Ешлден шыккан сызашык Bi3 кергенде Te6iHrire жетер-жетпес су eai, - Телегейдей сайкалтып, Жаркыраган берета Тешз етсе Tempi erri; Жагасына кыршын б!ткен тал еш, - Жапырагын жанкалтып. Терек етсе Tempi етп! Te6iHriHiH астынан Ала балта суырысып, TenciHicin келгенде Тен атанын улы едт, - Дережеши артык етсе Tempi етп!» Куздан кулаган седдей екшшн, куатты поэзия! Fасырлар туманы арасынан 6i3fliH киялымызга Шалкшздщ шын бейнеа елестегендей болады: алдымызда ер, тэкаппар, арыстан журектз акын тур. Ол е з кунын б1лед1, сондыктан да аруагы кашып ешк1мд1 басынан асырмайды. Сакаранын жаужурек улы езш ешммге твуелд1 деп есеп- темейдь «¥ялы берткс кос артып, Сен есенде, мен сауда Ырысымды сындайын. Сспз киыр шар тараптан гздермЫ», — дейд1 ол. Ел жадында калган энпмелерге Караганда, осы сездер- ден сон Шалки1з бен Тем1рдщ арасы ажырап, жауынгер жырау узак уакыт бойы сарай манынан аулакта журштЕ Шалкшзге дейшп жыраулык поэзия кандай куйде болды — б1эдщ бул жайында 6LneTiHiMi3 тым тапшы. Алайда такырга шеп шыкпайтыны хак. Шалкжз жырлары сиякты куд(ретп поэзия ак- ындык енер дамып, кемел1нс келген кезде гана тууы мумкж едь Сез жок, Шалкжздщтэрбие алган 6eciri - Кдзтуган, Кодан- тайшы, Асан К.айгы жырлары жене б1зге атгары да жетпеген кептеген акын-жыраулар мурасы. BipaK Шалкжз поэзиясы езше дейш п улплер1мен салыстырганда заманнын озуынын, эдебиегп н дамуынын куeci icnerrec. Мэселен, Казтугантолгау- лары - бала мшез кешпендшщ ой-армандарын керсетепн. та- бигат жайындагы тусш ш нен елее беретш-дЕ Кешпендшщ 54

киялынын байлыгы, сонымен катар, баландыгы 6iiai тан калды- ратын. Казтуган поэзиясынын касиел де осында Mi. Ал Шалкшз шыгармаларынынелндж ерекш елт - ондагы философиялык толганыстардын молдыгы. Рас, жана турпатгы едебиеттш рухы бойына сщген бупнп кунжн окырманына: «Аскар, аскар, аскар тау, Аскардан бшк тау болмас, Басына балапан шырлап ушып кона алмас, Бурмттен кыран кус болмас - Баулулы жетпей 6epi алмас, Бидайыктан алгыр кус болмас - Буйырмаса екеу тупл 6ip де алмас, Сункардан суду кус болмас - Кауырсыны катпай уша алмас*, - деген сиякты жолдар бос флмарлык болып KepiHyi де мумюн. Жыраудын кейб1р nixipflepi - 6i3 ушж карапайым акикат, ал онын кейб1р ce3aepi кургак мораль сиякты гана эсер калдыра- ды. Алайда Шалкшз бен ею ортада торт жарым гасыр турганын естен шыгаруга болмайды. Коркем шыгарма кашан да езш ту- гызган дау1р кейтмен, сол кездш ой-вреамен салыстыра бага- ланбак, вз заманымен елшенбек. Жэне коркем эдебиетке кой- ылар талап, онын критерш эр уакытта эр турл1 болгандыгын да есте туткан жон. Ягни шыгармаларынла кездесет1н кейб1р кжараттар жырау талантынын к ем дтн ен емес, онын заманы- нын есю ргендтнен, б!здж коркем эдебиетке кояр талабымыз- дын еэгергендтнен, ескендтнен. Y3iK-y3iK KMin, кейде TinTi логикалык л р к есл к жойылып келп отырганмен де Шалкшздж философиялык ойлары коп ойлану, узак толганудын жсмнд. Булар жыраудын терен акыл- дын, шалкар данапыктын Heci болгандыгын керсстсдг Осыган сезден маржан т г е н акы нды кты к о сс а к , Ш ал кш з ш ы­ гармаларынын OMipmenairiHiH, урпак жадында умытылмай сак- талуынын сырын угамыз. Шалкшз - Ko6i макалга айналып кеткен талай афорислк сездердж авторы. Koji ж т жырау озж ж айтпакойы н негурлым OTKip, негурлым дол бере алатын сездерд! ipiKTen колданады. Жэне бул - оделю, карабайыр создер емес, кынаптан суырган кылыштай айдынды да всем, OMipre, динамикага толы, бейнел1 создер. Осынын нотижссйие Шалкшз сакара жыршылары упмн колга тусе бермейлн касиет - аз созге коп магына сыйгызу касиелне ие болган. К.ыскалыгына, ыкшамдылыгына карамас- тан жырау афоризмдер1 терен магыналы келедг 55

Шалкшз —новатор едк Ол казак поэзиясындагы филосо- фиялык багытгын непзш салды. Бул тургыдан алганда Шапкжзд казактын барлык жырауынын атасы деуге болады. бзш щ фило- софиялыкафориспк поэзиясы -толгауларда Шалкшз ойлылык- тын, керкемд1кп н шынына шыкты. К,иыннан киыстыру, накты- лык, ыкшамдылык, ойнакылык, сонымен катар, терендж - Шалкшз поэзиясынын ерекш елт. Бул жагынан алганда казак жырауларынын ешкайсысы да онымен белдесе алмайды. Такы- рыптык жагынан Шалкшзден элдекайда бай поэзиянын авто­ ры, 03i де новатор атакты Букар жырау да коп ретгерде Шал- кшздиг жолын куушы, оган елжтеуил болып кала бередк ce3iHiH куаты, елещшн куд1рет1 жагынан Шалкшз енегесш жалгас- тырушы екендш байкалады. Шыгармаларыньщ 6i3re толык жетпеу1 себепт1 де болар, Шалкшзде аякталган, 6ip калыпка тускен философиялык кез- карас жок. Алайда колда бар толгаулардагы кейб1р сэтгердщ 93i онын адам когамы, OMip жайындагы туанжтершен елее береди Дуниеде туракты, мэнгш к ештене де жокдешц жырау. Элем 6ip калыпта турмайды, 6api ф анти к. 6api еткшин. BipaK осы пшрлершен автор сопылык корытынды шыгармайды, - OMip кыска екен, бул жалган басы жумыр пенденщ баржей де етеш екен, демек, осы аз гумырды дуниедеп бар кызыкты Teric керш думандатып етюзу керек. Осыган Караганда, жырау исламд1жжн кейб1р кагидаларына онша 6epiK болмаганга уксайды. Эйткенмен, Шалкшз шектен шыгып кетпеуд1 уагыздайды. Эр ленде акырын журш, анык басуга Tiiic —асканга тоскан. «Ор, ор коян, ор коян, Ор коян атлы 6ip коян Он eKi кожек атасы Каулыркулак шал коян, Жуйрштн деп мактанба, ЖynpiKniii деп мактансан, ¥зын жолдын успнде Оралып ойнап турган О даты 6ip куба арланга жолыгар!.. Сейлегенде C93i аузына сыймаган, Ержкенде Кызыл тЫн тыймаган Гакбытлы сол жаман, О даты 6ip пелеге жолыгар!» Шалкшз феодалдык патриархалдык когамнын гулденудауi- pjime eMip cypfli. Жыраудын адам, оны коршаган орта жайын­ дагы TyciHiri сол заманнын санасынан елее береди 56

«Квптщ курыгы узын». Кептщ колынан 6epi де келедь Ол жауга айбар, елге корган. Бул макалдын акикаттыгы ecipece бшектш купи бшнкип болган ecKi жаугерш Ы к заманда ерек- ше кезгетуседк Б1раксол квп кайтсеб1рнед1? Ш алкш з заманы ушж мунын жалгыз-ак ж еж бар. Ол - туыстык, кандастык. Сондыктан Шалкшз «Жалгыздын жагы жогалса табылмас, ру- лынын огы калса табылар» деген макалдын даналыгына бас урады: «Жагага дуспан колы тимеске Артында туысканнын кеб! ил». «Белбуардан саз кеш сен тобыгыннан келт1рмейтш» сол «камалаган калын туганнын аркасы». «Аргымак атка квп MiwiiM, Садага кетсш буданнан! Азаматка квп ершм, Садага кетсш туганнан!» дейд! жырау. Алайда туыстын 6epi б1рдей емес, жаксысы бар, жаманы бар. «Жайынды бшген карындас - Ол карындас, Ьэм жолдас, Жайынды бшмес карындас - 03i дуспан, вз> кас». «Квр1нгенн1н 6api б1рдей Kici емес», «кырга шыкпас жаман- нын» барынан да жогы и п. Ондайлардан кашан да аулактурган макул. «Жауынды кун1 квп журме Жар жагасы тайгак-ты, Жаманга жакыным деп сыр айтпа - Кундердщ кун! болганда Сол жаман вз басына айгак-ты!» Ж ене KepiciHiue: «Атанын улы жаксыга Малынды бер де басын кос, Bip куш болар кереп». Жаман KiM, жаксы мм — ол жагын жырау онша казбала- майды. Шалкшздщ т усш тн деп жаман - жолдасынын «басы жауда калганда» жан киюга шыдамай бас саугалап кетер адам. Ал жаксы - жолдасын жауга калдырмас, «тусында тулпары тарп урып туратын атайы ер». Сондыктан да бэрш найза мен шокпар 57

шешкен заманда Шалки1з азулынын, 6ip де болса б1регейдщ кукыгын таниды. «Айдын шуйсен тарлан шуй, Кетершген сона кутылмас, Жауга кисеи берен ки, Егеулеген болат ете алмас, Есещикте малынды бер де батыр жи, Басына кыстау ic туссе Дуспаннын колы жете алмас». Будан терт гасырдан астам бурын жасаган жыраудын кепте- ген п1к1рлер1 куш бупнге дейш есшрмеген. «Алып, алып ал сакын, Андып журген дуспандан жуз сакын, Куле Kipe кушрешп Шыккан достан мын сакын», - деп насихаттаган Шалкжз доска адал, душпанга MeftipiMci3 бо- луга шакырады. «Дуспанга белиин шешш инанба, Инантып турып елт1рер». Жатгы ез етсен —«басын жазымда калмак». Адам удлн ен кымбат —ез ортасы, туган жер1. «Алма мойын сам уйрек Келд1 тастап кырга ушса Ана Ешлден кекс!ген О-дагы 6ip гарланга жолыгар». Шалки1з шыгармаларынан онын ез1н коршаган орта - та- бигат KeflniH кере алмаймыз. Алайда жырау кейб1р жекелеген жолдарда кайталанбас бейне, тамаша суретгер жасайды. «Жалп-жалп еткен жапалак Атгансан жазы тузде KepepciH». «Жапалак ушпас жасыл тау...» «Агынды сулар, аймак кел Тасысаденбек келт1рер...» «Арканын куба жонында Арыстан ойнар шарк урып...» «Кара басты ак куспен KeHflip баулы ак желкен Кек тешзшн жал толкынга жекпрдщ». 58

Осы бедерл1 бейнелердщ кайсысы болмасын жыраудын ез- геше талант Heci, сез енерш жерше жеткере менгерген суреткер ек ендтн щ айгагы icneTrec. Ел энпмелершщ айтуынша Шалкшз батыр болтан. В.Рад- лов Кырым ногайларынан жазып алтан екпмеде де Шалкшз - батыр, эскербасы. Жауынгер, жорыкшы жырау болгандыгы Шалкшздщ ез шыгармаларынан да кершедь Шалкшз поэзиясы белгш дэрежеде жаугершшк поэзиясы. Мунын Kyaci - жырау­ дын еск ш к каруы имек садак пен кайкы кылыштан тым аулак турмагандыгын керсететш: немесе: «Кдтгы 6ip тартып бек атсан, Кайрылып барып тез сынар Кайын октын жаркасы», — «Кектеп мшген ерщнщ Астында кеп жупрер кулж бар, Кен садактын imimie Кебе бузар жебе бар», - деген сиякты жолдар гана емес. Жырау шыгармаларынан кей- де мын сан аттын туягынан кетер1лген шан, кагылган шын, карулардын соктыгысканда шыгарган дыбыстары естшгендей болалы. «Тебшпнщ астынан Ала балта суырысып TenciHicin келгенде...» — icnerrec бояуы ашык, адамдардын кимыл, козгалысын кезге елестетерлштей дел беретш суретгер жыраудын ез заманынын урыс-согыстарына талай рет катыскандыгын жене жай бакыла- ушы гана болмагандыгын керсетедй Шынындада, Шалкшз поэзиясынын рухы —ерл1к. Жырау­ дын кей шыгармалары майдан даласынын ез1нде туганга уксай- ды. Бул регге Шалкшз батыр кыл шашакты найза енгерген жауынгерлерд1 каптаган калын жаудан именбеуге, тайсалмай урыска Kipyre шакырады. Жыраудын мундай шумактары ер уранга толы. «Желп-желп еткен бэйтерек Жайылмагы желден-дур, Терен1н кеж!гу| елден-дур, Кешу кешмек сайдан-дур, Батыр болмак сойдан-дур, Жаланаш барып жауга ти, 59

Tempi 03i бшед1 Ажалымыз кайдан-дур!» Шалкшздщ ерлжтс, батырлыкты дэрттейтш келемд1 шы- гармасы - санаулы адамнын камалаган калын жаудан квп жыл- кы алып шыгуы жайындагы баллада. Бул шыгарманын Шалкшзге (дэл1рек айтсак «Шэлгезге«) телжш журген нускасы - жырдын еуелп калпын аз сактаган. Кейб1р анахронизмдерд1 (мвселен «калмак«) айтпаганнын ез1нде баллада эпостарымызда трафарет­ ке айналып кеткен свздергетолы; бул нускадан Шалкшзджезше гана тэн cmni кершбейдь Бул нуска Муратган алынганы белгЫ . Мурат ecxi халык адебиетш жаксы бшгешмен де кебше туындыны дал бурынгы калпында айта бермеген. Онын Казтуган жырларына да вз жа- нынан кеп сездер косканын жогарыда ескертпк. Ал Муратгын бул жолгы коспалары саналы турдеп арекеттщ жемЫ ем естт кершедь Муратка балладанын тек узын-ыргасы гана белгш бол­ тан сиякты, акын соны кайта жырлап шыккан. Шалкшз туындысынын 03iHiH алгашкы калпын сактатан нускасы «Шайыр» антологиясына енпзшген. Балладада «ногайлынынЕр Шобан деген батыры6ipa3 жолдас- тарымен Кдбардьшан... жылкы алады«. Шыгармадагы окиганын Кабардыжер1ндеболуы - тарихи шындыктаналшакемес. Шапкшз заманында Кдбарды, Кобан (Кубань), Солтусттк Капказ - талай тайпалар кактыгыскан, урыс-согысы мол жер едь Кдзактын кепте- ген тарихи жырларынын кайарманы белгш Казы мырзанынКдбар- дыга жасалган жорыктардын 6ipinae (1575 ж.) каза тапканы мел1м. Жылкысын алгызган Бигазы квп ескермен Ер Шобаннын артынан куып жетедй «Саф аргымак сайлаган, Найзасына жалау байлаган, Кабардынын Бигазы Жуйртне шыдамай Желт шыкты кек тауга...» Эпостагы ecKi достур жежмен eKi батыр свз кагысады. Сонда Шобан кокан-локы жасап, ез тобынын imiwie ногайлынынсон- дай да сондай атакты батырлары бар ек е н д т н айтады. Кур боп- сага шыдамаган Бигазы урыспай жылкысын тастап, кейш кай- тып кетед1. Шобан 14 адамнын атын этап, эркайсысына арнайы сипат- тама береди «Ал легенде аларга, Алып жерге саларга. 60

Алкалаган ауыр колдар токтарга Арыстанбекулы Султан бар». Шалкжздщ cyperreyiwie аталмыш батырлардын кайсысы болмасын осындай: белдескенш алып урып, табанына салып жун етер, мынга жалгыз шабар кайратгы да кайтпас ерлер. Алайда аркайсысынын ез кесюн-келбет1, ез1шйк ерекшел1ктер1 бар. Жырау эр батырдын баскага уксай бермейтш касиетш танытар- лык эпитет, метафоралар мен тенеулерд1 ipiктей алган. «Ак табан ару торы ат жайлаган, Алдаспан ауыр кылыш байлаган, Сыпайшылык бу-ды деп, Ала б1лек ок салган... Куястан жап-жас кана Жумай бар... Байсасы’ тудай Мэмбет бар... Ол тырыскан, тырыскан, Кун1не мын KiciMeH урыскан, Жауырынына канды кебе сыймаган, Жагасына адам колы тимеген Уйсшнен Бозторгайулы Баубек бар... Аткан огын оздырган, Душпаннын тобын тоздырган, Bip ойында алпыс ала балта сындырган Айсанын ару улы К,олай бар. Токал торы ат жайлаган, Тобыгына тондык ала байлаган, Хандар шыккан тебедей, Кабыргадан бупн шыккан субедей, Аударылмас кара кемедей, Кдндауызга сырлап салган жебедей, Хан улы тередей, Би улы шорадай, Кан жукпас кайкы кара болат етпеген, Мактауына адам тауып жетпеген Бу жиыннын 1ш1нде Ер Жаксымбет-ага бар...» ’ Бастырушы бул свзд1к тусына сурак койыпты. Ь\\йса (дурысы пайса, не- мссе пайза) - монголдеу|рждеп жене одансонгы6ipa3 уакыттардагыем1рлер мен бекгсрге, ук1мет адамдарына бер!лет1н 6cari, Пайса кебше металдардан жасалып, оганнеспнншеншесейкес ер турл1хайуанаттардын(лашын. жолба- 61

Осы узвдмерден Шалкшздщ кезшщ ж т л т , психология- лык портрет жасаудын me6epi болгандыгы кершедг Жырда ж вназ гипербола жок. Эйткенмен белше «алдаспан ауыр кылыш байлаган», «6ip ойында (урыста) алпыс ала балта сындырган», денесше «кан жукпас кайкы кара болатетпеген» ерлердщ кей т шынында да адамды сескентерлжтей. Батырлардын сипатгама- сынан сол замандагы айдындылыктын, айбарлылыктын белплерш ангаруга болады. Сонымен катар, жырдын этногра- фиялык м е т де зор. Жыр коне, жаугершинк заманнын турмыс кебшен елее бередк Жырдагы кейб1р сеттер оны шыгарушынынжай жырау гана ем ес, талай жортуыл керген э к ю жауынгер де е к е н д т н керсетедь Айтылмыш туынды 6i3re тагы 6ip манызды корытын- ды жасауга непз береди Ол - Шалкшздщ эпосшы болгандыгы. Бул осы «Ер Шобаннан» гана емес, жыраудын баска шыгарма- ларынан да ангарылатын. Жырау тугызган кептеген образдар мен жекелеген жолдарды «Кырымнын кырык батыры» циюпндеп жырлардын кейб1ршен, «Ер Таргыннан», т.т. ушыратамыз. Бул - Шалкшздщ сакара эпосын жасаушылардын 6ipi болгандыгын керсететщ деректер. Казак эпосынын ен озык улгшершщ 6ipi «Едшенщ» тш курылымын бажайлай тексергенде, бул жырдын еуелп шыгарушысы - Шалкшз болгандыгы ешкандай кумэн тугызбайды. Казак едебиетшщ дербес едебиет реттнде калыптасу fleyi- piH ШалкшзФз елестету мумюн емес. Шынында да, Шалкшз жырау едебиетпздщ тарихында ешпес i3 калдырды. Жырау тугызган накыл сездердщ талайы макал-мэтелге айналып, Шалкшз ce3i рет1нде емес, ата-баба мурасы - халык макалы реттнде журтшылык санасына ciHicri болып кетп. Эрюмге-ак таные: «Акылсыз лостан Акылды душпан артык»; «Жаманнан туган жаксы бар, Адам айтса нангысыз. Жаксыдан туган жаман бар, Eip аяк аска алгысыз»; «Жаксылардын 63i елее де ce3i елмейш», - сиякты макалдар алгашкыда Шалкшз аузынан шыккан еди Шалкшз тудырган терен магыналы, сырлы афоризмдер кан- шалык! Tirni жыраудын жай сейлегеншщ e3i накылга 6eprici3. Шалкшз шыгармалары езшен сонгы урпаксанасында елеул1 эсер калдырды. Т ерт гасыр бойына акын-жыраулар онын афоризмдерщ азык erri де, елен елшемш улп реттнде устады. 62

Шын мэнюнде жыраулык поэзияны жасаушы болган Шалкиi3 осы поэзиянын бар мумющнктерт сарка пайдаланып, жерше жепаэе дамыткан едг Сондыктан да кешнп жыраулардидактика- сы кебше Шалкшзш кайталау сиякты болып кана кершедь Ал та­ лант, сезден маржан Т1зужагынан тагы тайталаса алмайтынын ес- керсек, сонгы заман жырауларынын Шалкшз келенкеанде кала- тынын кврем!з. Казак жыраулык поэзиясынын гулдену fleyipi Шалкшз жырау Тшенилулынын атымен байланысты. Ka3ipri кезде жырау се зМ н символы icnerrec болган Букар Шалкшз макамын жете менгерд1 жене е з толгауларында Шал- ки1з тудырган накыл, афоризмдердщ талайын пайдаланды. Азаттыктын жыршысы Махамбет Шалкиi3 елендержщ ру- хын гана алып койган жок, ондагы кептеген образдарды, кейде TinTi тутас жолдарды пайдаланып отырды. B ipep мысал келтпрешк. Егер Шалкшз: «Жапалак ушпас жасыл тау, Жаксылардын оз! елее де ce3i сау. Ойлап турсам, жаманнын Жаландаган ез басына тЫ жау», — десе, Махамбет: «Жапанга 6inceH жасылды-ау, Момындардын басы сау, Жаманды байкап карасан, Кундердщ KyHi болганда 0 з басына e3i жау», - Дейд1. Егер Шалкшз: «Атанын улы ерлерге Малынды бер де басын кос, Басынды кос та бек сыйлас, Кундердщ куш болганда, Басын жауда калар ма!» - десе, Махамбет: «Ата улынын баласы Асыл ерге малый бер. Малый бер де басын кос, Басына тарлык тускенде Ардактаган ещл жанын аяр ма», - Дейдк

Шалкжз: «Кектеп мшген epiHHiH Астында кеп жупрер кулис бар, Кен садактын iuiiiuic Кебе бузар жебе бар, Кержгеншн 6apiHде Kici демешз, Купе-куншз тал тусте Тайрандап тузге кетер Kici бар», - лесе, Махамбет те i3iHme: «Кункакты ердш астында Кеп жупретж кел1к бар, Кен садактын iuiiwie Кебе бузар жебе бар, Карайганнын, xirirrep, Барж Kici демешз, Купе-куншз тайрандап Тузге шыкпас ерлер бар», - дейль Алайда Махамбет кайталауында еден жолдары тепе 7 - 8 буынгатус1ршп, буынсандары эртурл1 (7 -8 ; 10-12) болып кел- ген жыраулык макам жойылады. Шалкжз 6i3re толык жетпеген «Балпан, балпан баскан кун» деп аталатын толгауында езара кыркыстын нэтижеанде Ногай Ордасынын бурынгы куш-куатынан айрылып, ыдырауга айнал- гандыгын аза тутады. «Балпан, балпан баскан кун, Бай улынан аскан кун, Ормамбет би елген кун. Он сан ногай булген кун, Жез каргалы куба арлан Жетш тулж ала алмай Корашыл тебет болтан кун. Он канатын Tepic согып, Лашын кус ку ала алмай калган кун, Ораздынын он улы Ойын салып жургенде, Жиырлынын жалгызы Аткан огын таба алмай, Жер сабалап калган кун!...» 64

Осы елен ynrici, осы сарынды Махамбет езж щ Исатай ел1мже арналган «Мунар кун» деген елешнде пайдаланады. Жалпы, Шалкшздщ кешнп эдебиеттеп scepi - е з алдына зерттеуге турарлык, кызгылыкты, epi курделi такырып. Bi3 бул жерде тек жекелеген ескертпелермен гана шсктелдш. ШалкшЗ шыгармаларынын керкемдж ерекшел1ктер1 жай- ындагы кейб1р niKipaepiMi3fli жогарыда, жолай баяндай отырдык. Бул жерде жырау т1л(н1н, онын сез колданысынын тек ез1ншк кана ек е н д т н ескертпекшз. Сонымен катар, Шалкшз шыгар- малары архаизмдерМн к еп ттм ен ерекшеленедг Оньщ толгау- ларында ушырасатын: жэзит (руксат), кекш ш (сункар), алдас- пан (наркескен, етюр кылыш), кушк (жуйрш, тулпар, сэйгулж), асмар ету (калдыру, тастау), сайгак (кабырдын басына шаншы- лган агаш), жазы (дала, жазык), баланкы (бала-шага, осал, на- шар), ж1мле (букш, барлык) сиякты кептеген сездер Ka3ipri казак тЫ н д е мулле колданылмайды. Жырау шыгармаларында кездесетш кейб1р т1ркестер мен угымдардын магынасы кунпрт немесе мулле умытылган. Сонымен катар, тш м!зден белгш кейб1р сездер Шалкшз колдануында баска формада айтылады. Мэселен: «Сез боларсын кулемге» (кулюге), «Heci би Тем1рден соныратын» (сон, кейш), «атайы ер» (аталы, теки ер), «Андып журген дуспаннан жуз сакын» (сактан), т.т. Мундай езге- шелжтершщ болуы - жырау туындыларынын кенелш не бай- ланысты. Б1з бул бел1мде эдебиет1м1зд1нтарихындагы алып тулганын 6ipi Тшенипулы Шалкшз жыраудын творчестволык бейнесш сызып, онын 6i3aiH заманымызга жеткен шыгармаларына бар кадарынша талдау жасауга тырыстык. Жерше жетпк демейм1з. Шалкшзтану ел1 жергекте. Болашакта Шалкшзге катысты кепте­ ген жана деректер табылатындыгына сенем!з. Жауынгер жырау жайында талай енбектер жазылуга тш с. вй тк еш казак едебиеттщ тарихы хакында саликалы сез айтылса - Шалкшзге сокпай кету мумкш емес. С ез сонында жогарыда айтылган барлык niKipiMiafli коры- тамыз: Шалкшз - казак эдебиетшщтарихындагы езгеше кубы- лыс, феномен. XVII гасыредебиетшен калган нускалар еткен деу1рлермен салыстырганда б1ршама аз. Бул кезде жасаган казак акын-жы- рауларынан 6iaaiH заманымызга шыгармалары жеткеш - Жи- ембет, Маргаска жыраулар. Бул екеуш щ де аты XV II гасырдын алга inкы жартысында билж курган хан Енсегей бойлы ер Ес1ммен байланыстырылады. 5-2831

Жиембет жырау Бортогашулы Жиембет жырау Алшын руынан, кешпенш- лердщескери аристократиясынан шыккан. Алшындартек казак хандытында тана емес, баска Орта Азия хандыктарында да мемлекетпн Tiperi, ескери купи болтаны мэл!м. Самарканд Ре- гистанындаты LUepi-Дар мсдресеа мен Тшлэ-кари м еш тн сал- гызган атакты Жалантес бахадур да осы Алшын руынан. Жиембет —EciM ханнынэскербасы батырларынынб1р1, opi жорыкшы жырауы. Сонымен 6ipre Жиембет - ел аузынан алы- нтан тарихи энпмелерге жэне ез шытармаларындаты кейб1р сездерге Караганда, заманынын ipi феодалы, мемлекет icTepiaae улкен рол аткарып отыртан кабырталы би. Жыраудын ем1рбаяны, кай жылы туып, кай жылы елгендт жайында накты деректер жок. Тек б1здщ заманымызта жеткен шытармаларындаты кейб1р сэтгерден, халык жадында сакталтан энпме, жырлардан, ecKi шеж1релерден жырау жайында 6ipa3 малiмет ала аламыз. Жиембет — «Енсегей бойлы ер ЕЫм» жырынын басты кешпкержщ 6ipi. «Сол кунде уш жуадн баласында атакты терт батыр болар eai. ¥лы жузде Ботжел1 елшен Жабайулы Жаксытул деген мерген eai- Коныраттан Алтаудеген батыр едт Kiuii жуз Ал­ шын... Бортогашулы Жиембет деген едк Уйсшнен Сулеймен ба­ тыр...» Жырда Жиембетпнерл1ктершсуреттеуге копорынбершген. Казак ССР Еылым академиясынын Орталык к1тапхана- сынын колжазба корында сакталтан шеж1релердщ б1разынан Жиембегпн атын ушыратамыз. Солардын б!р1нде (№1115) Жи­ ембет жайында мынадай мел1мет бар: Бортогаш батыр Жабу Жиембет Жолымбет Акымбет Байбакты батыр I батыр батыр Эйт1мбет батыр Жауын батыр Кара батыр Дат батыр Салман батыр Сырым батыр 66

Тагы 6ip шеж1реде Жиембет - Kirni жуэдщ ескще еткен аузы дуалыбжделшедь Тананын ураны - Жиембет. Атакты Сырым батыр да жауга шапканда ез атасы Жиембегпн атын этап шапкан. Эрине, шеж1реге кумэнданута болады. dcipece, сез арыта - казак халкынын жэне казактын белгЫ ру тайпаларынын шыту TeriH баяндауга бартанда. Бул жерде шеж1ре анызга айналып кетой. Алайда 6epri уакыт, берще жасаган кейб1р тарихи адам- дардын ата-тепн баяндауга келгенде шеж1ре сежмд1, накты де- ректер бередг Мвселен, 6i3 Абайдын экес1, онын вкеЫ, онын eKeci, т.т. KiM болганын тек кэр1кулак карттар берген мэл1метгерден гана б1лем1з. Жэне бул —б1зде ешкандай кумэн тугызбайды. «Жштке ата б1лмек фарыз деген, Мойынында журмесж карыз деген», — деп жазган ед! 6ip кезде Нуржан акын. Tiirri, Ka3ipri кездеп орта буындагы адамдардын iuiiaae вз ата-тепн тарата алмайтындар сирек ушырасады. Бул тусш ж н де. Ол кезде «жет1 атасын бим еген — ж еп м д^тщ салдары» деп есептеледк М онгол- тур!ктерд1н тарихын жазган атакты Рашид-ад-Дин былай дейдк «Монгол-тур1ктер ездершщата-теп жайлы шеж1реге айрык- ша мэн береди Олар бул шеж1реш, TinTi, тш жана шыккан жас балаларынын да кулагына куйып кояды... Сондыктан ез руы- нын шеж1ресш бгпмейтш, езшщ ата-тепн тарата алмайтын адам- дар мулде ушырамайды... Бул - естен кеткен ecKi замандардан кун1 бупнге дейш сакталып келе жаткан салт» (Рашид-ад-Дин. Сборник летописей, т.1, кн. 2, М ,—Л., 1952, стр. 18, 29). XIII гасырда осыпай болган. X IX гасырда да солай болды. Орыс этнографы Н.А.Аристов мундай шеж1релердЫ казак ара- сында, Tirni, жазба Typinne де кездесетзндтне назар аударган-тын. К1мнен KiMHiH туганы 6ipHeme буынга дейш умытылмай сакталуы нэтижесшде алынган диаграммалардан кейде кейб!р адамдардын ypiM-бутагы ecin, рулы елге айналгандыгы анык кершедй Эрине, казак mexipeaepm зертгеу - ез алдына 6ip мэселе, б1здщ максатымыз —Keft6ip шеж!релерде Жиембет атынын ушы- расуына селкос карауга болмайтындыгын ескерту гана. EciM ханнынкабыргалы 6miepiHiH6ipi болган Жиембеткара- пайым кешпеюйлер катарынан емес, колынан бил!к кетпеген дала феодалдарынын урпагынан е к е н д т ангарылады. Халык аныздарынын жэне шеянренщ айтуынша, Жиембетгщ аргы ата­ сы - Ногайлыдан шыккан атакты Алау батыр; Алау - XV I гасыр- дын апгашкы жартысында жасаган, тарихка белгш адам. 67

Жиембеттен калган ен елеул1 мура - онын EciM ханга тол- гауы. Толгаудын туу ce6e6i жайында айтылатын энпмеж кел- TipeftiK. Кдлмактайшыларынын 6ipiHeH EciMханга сыйга 6ip сулу кыз ж1беркпген екен. Оган Жиембетпн iHici Жолымбет батыр кызы- гып, барар жерше жешзбей жолдан тартып экеттггп. Хан алдына кесе-келденентурганы ушш Жиембетэуелде iHicine катгы наразы болган екен, артынан тентектшн Kemipin, татуласыпты. Etui EciM хан агайынды екеуше де кысым керсетуш ойлайды. Муны бшген Жиембет 6ip peri келген жерде ханга осы толгауды айтыпты. Толгау 7 - 8 буынды жыр агымы улпанде келедь Керкемщк куралдарга онша бай емес, кебше-кеп колданылатыны —тенеу. «Кайратым канша кайтса да», - деген сездерге Караганда шыгарма жыраудын жасы улгайынкырап калганда тугандыгы керш едь Б1здщ алдымызда - ештенеден именбейтж, талай коксоктаны керген Kepi тарлан. Ол ханга тым батым сейлейдь «Енсегей бойлы ер EciM, EciM, сеж еарткен Есгл де межм кенеам! Ес б1лгеннен EciM хан Колына болдым суйесш, Колтыгына болдым демест!» EciM казактарихындагы ен жауынгер, ен элуетп хандардын 6ipi едь Ол жайындагы аныз-энпмелер, rinri, кершшес халык- тардында жадында сакталган. Сондыктан EciMre мундай сездер айту SMipmi алдында улкен eH6eri, бедел1 бар адамнын гана колы- нан келер ic екеш езшен-ез1 TyciHiKri. Ел энпмелерше Караган­ да, Жиембет - EciMai ак KHi3re салып хан кетерунмлердщ 6ipi, онын барлык жещсп жорыктарынын каЬарманы. Ocipece жы­ раудын батырлыгы ерекше свз болады. «Межм ер екемд1 кергенсш, Эуелден 6ipre жургенсщ, Дегежмд! кылгансын, Кайратымды б1лгенст», - дейд1 Жиембетпн 03i де, Кайраты кайда KepiHreHi, кандай ер- лжтер жасаганы жайында айтпайды, тек езш мадактаумен гана шектеледй «Межм epairiMfli сурасан, Жолбарыс менен аюдай, QpairiMji сурасан, Жылкыдагы асау тайындай. 68

Зорлыгымды сурасан, BeKipe мен жайындай nepiKTirimi сурасан, Карагай мен кайындай». Жыраудын тенеулерд1 езш коршаган реалдык ортадан ал- гандыгы картели Ж енЫз шалку жок. Сондыктан ете эсерл1 шыккан. Жиембегпк бата сейлеп отырганынын тагы 6ip ce6e6i - онын жалгыз ем есттн де, артында куигп руы, белд1 батырлары тургандыгында. «Мен елее кунсыз кетер деме сен», - дейд1 ол EciMre. iHici Жолымбет батырга арнаган жырында: «Хан жалгыз да 6i3 ушеу», - деп ездершщ к е п т т н , б1лект)лiriH айбар етедь Суйежш тутары - немере iHici Байбакты батыр. Байбакты —атак- ты Сырым батырдын алтыншы атасы, Торгауыттарга карсы со- гыстынкаНарманы. Ел жадындасакталган энпмелерге Караган­ да Байбакты батыр Жем мен Жайыкбойын калмактардан босат- кан. Бул —тарихи шындыкка сэйкес келедн Онтуст1к-Ш ыгыс Ci6ipaeH Батыска аутан калмактар ¥л ы Ногай Ордасын талкан- дап, куш-куаты кемелше келш турган кезде, 1635 жылы кектем- де ханзада Жэнпр бастаган казак acxepaepi Хо-Урлюк тайшы- нын улысын шабады. Бет карай алмаган Хо-Урлюк Жем бой- ындаты орныгып калган конысын тастап, Жайыктан ары етш кетедк Осы окигадан сон Жем жене Жайыктын сол жагалыгы кайтадан казак руларынын кеш!-конына айналады. Жиембет oMip сурген aayip - казактардын сырткы жаулар- га карсы кайармандык куресЫ н flayipi-TiH. Бул кездеп ен басты душпан Жонгардан шыккан калмактар едн XV I гасырдын аяк кезшде калмактар казак хандыгына тэуелд1 болды. IHici Ораз-Мухамедтщтуткындалуына байланые- ты Тэуекел ханнын Москвага ж1берген елmifliri жайындагы ма- териалдардаТэуекел «казак пен калмактын ханы» аталган. Мос­ квага келген казак слила Кул-МухамедОраз-Мухамедке: «Аган Тэуекел ©3i казактарга хан болды да, iHici Шахмахмегп калмак- тарды билеуге отыргызды; Ka3ip ею орда катар, аралас-куралас xemin жур», - деШи (Казахско-русскиеотношения в XV 1-XV II1 веках. Сборник документов и материалов. Алма-А та, 1961, стр. 3). Бул жайдын каншага созылганын 6i3 бшмейм!з, - XVII гасырдын еюнил он жылдыгында кайта кушейген калмактар ездершш жортуылдарымен кершшершщтынышын ала бастай- ды; казактар мен калмактардын арасындагы кактыгыстар кун санап кебейе береди Казактардын ойратгарга карсы XV II гасырдагы xypeci — кебше жешеп, cairi болып отырганмен де аса тынымсыз, едшн 69

тьжышыи KeTipreH ауыр курес еш. Осы кездеп окигалардын кейбфшщ елесщ Жиембеттщ EciMre толгауынан да кврем1з. «Кдлмактын Bepi ханы келгенде, Сокыр бурыл байталга Сонда 6ip жайлак мшгенсщ... Калмактын Bepi ханы келгенде, Каланын касы булгенде, Хандар калага кылаган, Султандар суга сылаган, К,аз мойынды ханыша Калана турып жылаган...» EciM хан тусында калмактармен сотые 1620, 1627,1628,1635 жылдары болган. Осынын бэр1нде де казактар жешске жетедь (С.К.Богоявленский. Материалы по истории калмыков в первой половине XV II века. - Исторические записки, V, 1939, стр. 60- 72). Жотарыдага уз1ндщен калмактардын андаусызда шапканы жэне бул жолы казактар улкен булшшшкке тускендт кершедь Соган Караганда, Жиембеттщ еске алып отырганы - калмактар­ дын 1620 жылгы жорыты болугати1с. Бул жолы калмактайшыла- ры капыда соту уш1н EciMre 6iTiM, тыныштык жайындагы усыны- стармен елил ж1беред!де, кенет казак ауылдарына бас сапады, кеп журтгы кыргынга ушыратады. Алайда казактар кеп узамай есш жиып алады да, калын эскер шыгарып, калмактарды харап етедг Жогарыдагы сездерше Караганда Жиембет те осы окиганын Kyeci болган жене сол согыста кезге тускенге уксайды. Толгаудын тарихи ек е н д т н ангартатын тагы 6ip дерек - ондагы ханды кемсгге айтылган: «Тас калага жан сактап», —де­ ген сездер. EciM хан заманында казак хандарынын ордасы кала­ да —Туркютанда болтаны мэл1м. Ал калада туру ол кездеп казак- тардын угымынша онша кызыгарлык турмыс емес: кешпендЫн стихиясы - самал жел ескен боз селеугп кен дала, бул - ханга да, карага да тэн касиет. »Bi3 - сакаралык кешпеншлерм1з. Бар байлыгымыз —жылкыда. Онын Tepici —KHMiMi3, eTi —тамагы- мыз, ал биенщ сут!нен ашытылатын кымыз — шэрбатымыз... Bi3aiH жерде бау-бакшалар да, сэшп сарайлар да жок», - деген екен МоголстаннынeMipi Султан-Сейнке казактынханы Касым. Ж эне соны мактаныш туткан да сиякты. Жиембеттщ мемлекет iuiiHneri, халык алдындагы бедел! кан- шама жогары болганымен, онын ханмен тартысынын аягы на- сырга шабады. Cipe, к о нф л и к тен туп TepKiHi Жолымбеттщ TeHTeKTirinae гана жатпаса керек. Шындыгында, бул - езш жар- тылай болса да теуелаз куйде устагысы келген ipi феодал мен мемлекет басында отырган, ел 6ipairiне умтылган eMipmiHiHара- 70

сындагы курес едн Халык жадында калган аныздардын айтуын- ша, тартыс Жиембетпн женш амен тынады. Жыраудын ез eMipiH кугында, астана Туркютаннан аулак, шалгай жерде аяктагандыгы ангарылады. Маргаска жырау Bip орталыкка багынган кушт1 мемлекет куруга тырыскан EciM ханнын ез максатын орындау жолында жеке улыс-тайпа- лардын хандары мен ipi феодапдарынын карсыльнын тойтарып отыруына, кейде кантепске баруына да тура келдь EciMHiH жо- лына кесе-келденен тургандардын 6ipi - Кдтаган, Шанышкы- лы руларынын ханы, Таш кента билеуни Турсын едн ТэуелФз ©Mipuii болгысы келген Турсын EciMHiH калмактарга карсы жо- рыкка кетуш пайдаланып казак ауылдарын шабады. Кеп журтгы харап кылады. Бул окига халык санасында улкен i3 калдырган. «Енсегей бойлы ер EciM» жыры Турсын ханнын ел шабуы жай- ында былай дейдк «Кыргын салды казакка Самалын кудай ондады. Кезккендер кырылып, Алды-артына андады. Кара жерд1 кандады, Буаз катын кез келсе, 1шш Tijiin жайлады. Бас камында анасы, Шырылдап жылап баласы, BeciKTep каллы жол-жолда, Найзамен туйреп жамгарды. блжпенен 6ereai Кыр мен адыр, сайларды. Ошан етер адам жок, Сансыз керд1 пайданы». Бул - агасына iHici пышак урган согыс едк Кеп узамай-ак кезек Кдтагандарга келедн Ызакор, душпанына MefiipiMci3 EciM жорыктан орала салысымен Ташкента шауып алып, Катагандарды кыргынга ушыратады, Турсын ханнын езш ел-предк Бул окига, Абылгазы-бахадур-ханнынайтуынша, 1627 жылы болган. EciM ханнын батырларынын 6ipi, ©pi жорыкшы жырауы Маргасканын б1здщ заманымызга жеткен 6ip ©лещ осы окига- га байланысты туган. Ел ©нпмелершщ айтуынша, EciM хан тут- киылдан шауып Таш кента б1р-актунде алган екен. EciM хан­ нын жауынгерлер1 Турсын хан жаткан сарайды корушы 71

кузетиплерд! у-шусыз жайгастырып тастайды. Енш iiutce юрмек болганда Ecimhih касындагы epi батыр, epi жырау Маргаска- «Таксыр а з тура турыныз, мен барайын», - деп сарайга енедГ Турсын бейкам, уйкыда жатыр екен. Маргаска карусыз ханды байлатып алады.D Байлатардан бурын ханнын кешрдепне жалан кылышты тесеп турып оятып алып, Маргаска былай дейдк »Ей, Катаганнын хан Турсын, KiM арамды ант урсын! Жазыксыз слд1 eHipeiin, Жср TaHipicin жатырсын. Хан eMecciH, каскырсын. Кара албасты баскырсын! Алтын такта жатсан да, Ажалы жеткен пакырсын! Енсегей бойлы ер EciM EciriHae келт тур: Алгалы тур жанынды, Шашкалы тур канынды!» Бул жырдан Маргасканын оттиш , вжет, аса талантгы акын е к е н д т ангарылады. в л е к Маргасканын халык енпмелсржде айтылатындай шынында да жауынгер, жорыкшы жырау болга- нын кврсетед1.01 10Бул енпмс Мухамсд-Жед1гердщ кетерЫсш басу ксзшдсп Элинор На- уаидын аткарган ролin секс Tycipeai. Шахрухтын швбсрсс) Мухамсл-Жадйср 1470 жылы июльдс Эл1шерд1к OMlpiliicI, epi досы Султан-Хуссйнми Тиранам ыгыстырып, такка ие болады. Алайда кеп узамай-ак, августа Султан-ХуссШн ез!н1н жактастарымсн кснстген шабуыл жасап, Гиратты кайта колга Tycipeai, Хондсмирдщайтуынша, Султан-Хусейш тан кыланбереол! сштснсдсибейха- барМухамед-Жеднердшсарайын камапалады. Алайда, тоскауылданcccKoiin. шабуыл жасауга сишмшн ас батылы бармайды. Сопла Элинор OMipuiiciHOH руксат алып, колына жалан кылыш устаган ку-fiti сонына ерген cxi адамыысн 6ipreсарайгаxipeai. Ойындаешканлайкаушжок Мухамел-Жвл1геркаттыуйкы­ да жатырекен. Науан онытабанаузынаабзйлатадыда.Султан-Хусейшге екеп тапсырады. Сол жерде-ак Мухамед-Желпердшбасыалынады.

ЕК1НШ1ТАРАУ «Каратаудьщ басынан кеш ке/iedi...» Халыц елентен. XVIII гасыр казак тарихындагы бетбурыс кезен болды. Жана ыкылым казак халкына кэр теге кедш. Бул жайында Шокан: «Эркайсысы ар тараптан жортуьш жасаган жонгарлар, Ешл кал- мактары, Жайык казактары жене башкурггар казак улыстарынын уйпа-туйпасын шыгарды, малый айдап, жанын байлап экете берд. Аллаыын кектен келген кэршдей какаган кыс, жут, ашаршылык олардын халш TinTi ауырлата тустЬ>, —деп жазган едь Ескщен итжыгыспен келе жажан ежелп жау калмактар 1723 жылы туткиылдан шауып, казактарды кыргынга ушыратады; казак халкы езш1неск1 мэдениетошактары - онтуспктеп кала- лардан айрылады, ата-конысынан босып, халык санасында те- рен i3 калдырган актабан шубырындыга ушырайды. Б1рак осы улкен женшстен сон коп узамай-акес жиган казактар б1р1ккен кушпен 1728, 1730 жылдары Жонгар баскыншыларына ауыр сок- кылар 6epin, жау колында калган жерлердщ б1разын босатады. Алайда ойраттарды б1ржола талкандауга казак хандары мен султандарынын арасындагы алауыздык бвгет жасайды. Осы сын кезенде 1731 жылы Kiuii жуз, 1740 жылы Орта жуз, 1742 жылы ¥лы жузд1нб1р бвл1п Россияга бодан болады. Эйжен- мен, бул кезде казак хандары ж ер дт шалгайлыгына байланыс- ты ак патшага номинальд1 турде гана тэуелд1 болды. Ж ане орыс ук1мет1н1н кол астына карайтындыгы туралы ант берген руба- сылардын кеб1 тек ез мудделерш гана квздеген едь Бул реттс академик Н.И. Веселовскийдщ: «Кешпенд1лер мен б1здщбодан- дык жайлы тусш1пм1з мулле сэйкеспейдк олар эдетге бодандык- ты айтарлыктай ештенеге м1ндетгемейт1н ти1мд1 шартдеп кана ессптсйдЬ>, - деген сездерд1н (Посольство к Зюнгарскому хун- тайчжи Цэван Рабтану капитана от артиллерии Ивана Унковс- кого и путевой журнал его за 1722-1724 годы, СПб, 1887, стр. IV) жонi бар. Мунындолсл1 рет1нде Абылайдын К,ытай импери- ясымсн ара катынасын айтуга болады. Сондыктан айтылмыш акт!лер шын можс1ндс косылу емес, бодандыктын басы гана ед1. 73

Осы flayip едебиетшдеп сырт жауларга карсы курес, ерлж сарыны Актамберд!, Тэтщара, Умбетей жыраулардын творче- ствосынан, ал казакдаласында болтан кейб1резгер1стер непзшен Букар жырау творчествосынан вз KepiHicTepiH тапты. Актамберд1 жырау «Тауарих хамсанын» айтуынша, Актамберд1 —ойратгармен курес fleyipimie казак колынын басында журген аруакты ерлердщ 6ipi. Ол - атакты Кара Керей Кабанбаймен 6ipre Найманнын рубасы KeceMi, эскербасы батыры. Сонымен катар, Актамберд! жортуыл жыршысы, элуетп жырау да болтан. Актамберд1 —axeci Сары мен uienieci Сыр-бикеден жалтыз туады.\" Сары —Найман Сыбан iuiiHfleri орташа танадаулетп бар, как-сокта жумысы жок момын адам екен. Сондыктан да ол ез малый ез кызыгына жумсай алмай, атайын-тутаннан зорлык- зомбылыкты кап кередк Бул кун суйешил, жанашыры жокжас бала Актамбердшщ де басына туседк Алайда журепнде оты бар болаш ак жырау жасымайды, езш е, ата-анасына Tenepiui кврсетушшерден именбей, peTi келген жер1нде кеншдеп свзш айтып салатын болады. Жырау езшщ алгашкы туындыларын осы шамада, 10—11 жасында шыгара бастапты. Актамбердшщ бул кездеп елендер1 мун, зар, жалгыздыкка налу тур1нде келед1. «Жагалбай деген ел болар, Жагалтай деген кел болар, Жагалтайдын жагасы Жасыл да байтах ну болар. Атадан алтау тутаннын Журепнщ бастары1 11АктамбердшщOMipiжайындагы ксйб!рдсрсктсрд!,онын коптсгсн олен- дсрж 6i3 жыраудын Семей облысы Аягез ауданында туратын урпактары: Сврсенбек НурпеШсов, Сейссн Сспбосынов, Кенжехан Бокасовтардан жене Шубартау ауданындатуратын Сердвлы Алыбаевтан жазып алдык. Жыраудын туган, влген жылдарын долд1 аныктау уш1н жанама мел1меттерге суйенуге тура келедк Актамбердшщ жетшин буындагы урпагы Сорсснбск НурпеШсов аксакал (1889 ж. туган) менщбабам Шакантай ак пат- ша казактан солдат алатын жылы 106 жасында офат тапты дейд1. Шакантай озшщупкенекеЫ Арыкты KepinTi: олKici Шакантайдын7жасында92-гекелш олгенекен. Арык- Актамбердшщ Kirniofleai башкурткызы Кум1стсн(жырау­ дын бойбшесшщ аты Базар екен) вкесшщ 50 жасындатуган кершедк Сонда Акта.мберд1 1675 жылы дуниеге келген болып шыгады. (Сонгы кезде маглум болган накты тарихи деректер Актамбсрд1 жыраудын туган, олген жылдары оуелг1,ауызек1анпмеаркылыбелпленген межеденжиырмажылкей1н- 1695- 1788деп шамалауга мумк1нд1к 6epeai. - М.М:, 24.1. 2002). 74

Алтын менен бу болар, Атадан жалгыз туганнын ЖурегМн бастары Сары да жалкын су болар, Жалгыздык, ceHi кайтейж!» Бала сонымен катар, ертен-ак «жасы он беске жетш, кен- еске Kipep» кун туатынын, болашактан у м т зор е к е н д т н жыр- га косады. MiHe, осы олендерд1 кулагы шалып калган каражурек агайындарыньщб1р1 Жангебек Ботатара деген Актамберд1ж кам- шынын астына алады, TinTi, найзанын ушына ишек болады. Алайда жазыксыз жас балага аталас туысы Берд1ке батыр ара туседь Сол куннен бастап буганасы катканга дейш болашак жырау осы Бердкеж паналайды. i Актамбердшщ акындык данкымен балуандык, батырлык данкы катар шыгады. Алайда ол куш кеше гана езш е Tenepim керсеткен агайындарына карсы куш жумсауды нэмарггык деп бшп, букш ел мудцесш ойлай бастайды, ру, ата намысын емес, Hci казактын намысын куады. «Душпаннан керген корлыгым Сары су болды журекке, Он жетше курсанып, Кылыш iaaiM бшекке, Жауга карай аттандым, Жетюз деп, кудай, ллекке!» Бул - Орта Азия хандыктарымен, калмактармен узд1кс1з со- FbicTapfloyipi едк Актамберд1 канды урыстардынталайына каты- сады, 63iHiH е р л т м е н , уйымдастыргыш тык, колбасы лы к кабылст1мен кезге туседь Батырдын басынан бак тайып, сет- азджтерге ушыраган кездер1 де болады. Мэселен, б1рде ол ту- ржпендерге туткынга Tycin, ажал пышагы кешрдепне тен1п турган сонгы сэтте гана perm тауып кашып кутылады. (Жырау- дын осы жолы, аяк-колына шсен салулы отырганда езш щ ба- сына толем екелу ушш туткыннан босатылган жолдастарынын 6ipiHeH солем рет1нде айткан «Bi3fli экетп Марыга» деп бастала- тын узак олешжн алгашкы жолдары сакталган). Актамберд1 тулпар MiHin, атакка шыга бастаган кезде ел Ti3riHiH устап отырган Эз-Тэуке хан дуниеден кайтады. Тэукешн K03i жумылысымен-ак казак султандарынын арасындагы ежелri бакастык ашык жаулыкка айналады, уш жуздщ ж т ыдырайды. MiHe, осы сэтте будан repi куд1регпрек кезшде де ел шетше ене алмаган жонгарлыктар казактарды аяусыз соккынын астына алады. Ауыр курес жылдары басталады. Актамбердшщ осы кездегi тарихи окигалардын бел ортасында жургенш корем1з... 75

Акындык данкы жас кез1нде-ак шыкканына карамастан, Актамберд1-ripuiuiiriwieбел шешш енер жолын кумаган тэр1зд|! Эйткенмен де, онын ез артына елеул1 мура калдыргандыгы, жырау поэзиясы такырып жагынан да, мазмун жагынан да бай болгандыгы ангарылады. Актамберд1 езшен бурынгы Доспамбет, Шалкшз дэстурш алFaапарушы еш. Жырау туындылары непзшен кене казак поэ­ зиясы улпандеп: «Туне мойным туз кесер, Ж т т мойнын кыз кесер, Сартылдаган сэры аяз Жылкынын мойнын муз кесер. Булан да булан, булан сан, Буланнын санын ок тесер, Буландап журген ж ттпн Жомарт колын жок кесер!» деген сиякты накыл, афористж толганыстар тур1нде келедк Актамберд1 жырлары кешпешн казактардыной, арманынан, максат, муддесшен елее бередо, сакара тургындарынын OMip, турмыс жайлы TyciHiriH бейнелейдк Жыраудын кейб1р толгау- ларынан халкымыздын мшез-кулык ерекшел!ктер1, болмыска взшд1к кезкарасы айкын ангарылады. Мэселен, жыраудын «Кулд1р-кулд1р KiciHeiin» деп баста- латын узак толгауын алайык. Казактар езжщ конакжайлыгы- мен, меймандостыгымен ежелден-акмэшЬур. Халкымыздын бул касиетше еткен гасырларда казак топырагын баскан еуропалык- тардын кай-кайсысы болмасын ерекше назар аударып, ездершщ шын кешлден шыккан ризашылыктарын б1лд1ргеш мэл1м. Кдзактардын осы улттык касиет1 - конакжайлык, меймандос- тыктолгаудын лирикалык кейшкер1 жас ж т т п н арманында ен озект1 орындардын 6ipiH алады. »03iM 6ip белек жайласам, Жтттен некер сайласам, Ойпан жерге он отау. Кыран жерге кырык шатыр xirin, Конагымды жайгасам! Пышактан малым кетпесе, Казаным отган туспесе, Ауылдан топыр узимей, Ошактын оты ешпесе! Май жемесе конагым, Кан жемесе бараГым, 76

Он Kicire жараса, Bip Kicire арнап тарткан табагым! Халыкка атым бтш п Шуленпр мырзар атанар ма екеппз?» Жомарт болган, шулен болган жаксы-ак, б1ракбул —кез кел- ген кара сирак кедейдщ колынан келе бермейдь «Ойпан жерге он отау, кыран жерге кырык шатыр Tirin» сансыз конакты аткару уцнн, «ауылдан топыр уз1лмей», кушне он-ондап мал сойылып, казан астынан от KeTneyi ymiH мынгырган бай болу керек. Казак ymiH байлык - малда. Малдын eTi, cyri —тамак та, жуш, Tepid — ки1м; мал казакка кешсе - келiri, MiHce — ж уйр т, ягни малсыз нрлж жок. Сондыктан да ecKi патриархалдык-феодалдык казак когамында кай кешпендшщболмасын арманынынаскарларынын 6ipi - мал. MiHe, бул жай да толгау кейшкершщ назарынан тыс калмайды. Ол «алгайдынкуба жонынасыймас» актылы кой, «келге туссе кез жетпес» кек алалы кеп жылкы, боздаган даусы «жара- лы кудай ынырантып, жарылган муздай кущрентш» куй боп тепле-пн сансыз туйе жайлы армандайды, терт кубыласы тен бас- канын калайды. Мал... Кешпендшер ymiH ем1рдщ куанышы, -лршшк кез1 болган осы 6ip такырыпка Актамберд1 ез толгауларында кайта- кайта оралып сога бередй Казактар удин мал асылы —жылкы екеж мэл1м. Em6ip ха- лыктын эдебиетшде жылкы дел б!здщ едебиетйздегщ ей дэрштелмейтш шыгар. Эйткенмен де, мал атаулынын, онын iiuinae жылкынын кешпендшер eMipiaaeri алатын орны жайлы Актамбердщей толгаган казак акыны жок. «Арудан аскан жар бар ма, Жылкыдан аскан мал бар ма, Биешн cyri сэры бал, Кымыздан аскан дэм бар ма! Желще кулын жусаса, Кермеде тулпар бусанса С е т келер уйкынын, Жылкы колдан тайган сон, Кызыгы кетер кулкшщ. Кыздын Kepxi кулпыда. Ж тгп н Kepxi жылкыда!» Жыраудын жылкы малын ерекше кетермелеушщ тагы 6ip меж бар. Колбасы батыр болган Актамберш сайгулж тулпарды ер ж т т п н жан cepiri, ен жакын досы деп есептейдк Сондыктан даол: 77

«От басар орны отаудай, Кабыргасы халык орнаган жонсаудай, Ор кояндай кабакты, Киган камыс кулакты, Сары мысыктай азулы, Саптаяктай epiaai, Кидасын Kepi жшкп, Омырау eri еактей, Ойынды eTi беактей Табаны жалпак тарланды» - мадак eTin, жырга косады. Актамберд1 казак тарихындагы енкиын кезекаердщб1р1нде eMip сурщ. Ол ауыр женшстерд1, душпанга бет карай алмай дурюрей кашкан боскыншылыкты ез кез1мен кердй Б1ракатак- ты батыр, ел xiperi, Орта жуздщ кесемдершщ 6ipi кажырлы жыраудыненсесш кайгы баспайды. Ол ойраттарга карсы KypecTi уйымдастырушылардын алдынгы сапында журедц елге уйткы болады. Басынан таякетш , каннан каймыккан, бет-бет1мен бас саугалап кетуге айналган журтка жанкияр iciMeH де, жалынды жырымен де дем бередь Актамберд1 творчествосындагы ен бас- ты сарын —ерлжке, батырлыкка шакыру, душпаннан именбеу- ге, тайсалмай шабуга ж1герлекшру десек, кателеспесшз. «Балпан, балпан KiMбаспас, Басарга балтыр шыдамас, Батырмын деп KiMайтпас, Барарга журек шыдамас. Жалтара шапсан жау кашпас, Жауды аяган бет таппас, Уа, жттгер, жандарын Жаудан аяй кермешз, Газырейш тура келмей жан апмас!» Калмактардан женмпс, атамекен - шыгыс облыстар мен Ж епсудан айрылу, кептеген рулардын жау табаны астында калуы букш казак халкынын кабыргасына капы баткан eni. Журт душпаннын бетш кайтарып, жау колында калган ecxi конысты азат етер кун тууын ансады. 0 з заманынынталабын, ез ортасы- нын илек, муддесш бмшрген Актамберд1 nci казак болып атка конуды, душпанга соккы беруш армандайды. «Кулд1р-кулд1р KiciHe-rin, Kypeaai MiHep ме екем1з, Кудершен бау тагып, KipeyKe тон киерме екем1з. 78

Жагасы алтын, жеш жез, Шыгыршыгы торгай кез Сауыт киер ме екем1з! Коныраулы найза колга алып, К,оныр салкын теске алып, Жау кашырар ма екем1з!» Жырау в з арманына жетедк сакал-шашын ак кырау басып, картайган шагында ол талай жещстердщ Kyaci болады, туган жердш 6ip белен иесш кайта тапкан куши де квз1мен кередь Жау колынан азат ейлген шыгыс облыстарга казак рулары кай- тара коныс аударган кезде атамекенш жатыркап калган журтты орныктыру жолында карт батырдын белсенд1 кызмет аткарган- дыгы ангарылады. Ол, TinTi, в з кол астындагы елд1 отырыкшы- ландырмак болып, eriH де салгызады. Шынгыс, Аягез, Кдракол eHipiHeH Актамберд1 каздырыпты дейтш тогандардын жер бо­ лып кеткен орындарын эл1 де керуге болады. Актамберд1 токсан уш жасында дуние сапыпты. Туган жер- дщтопырагын мецп жастанар алдында айткан толгауында жы­ рау езш щ вм1рл1к максаты Teric оры ндалганды гы на ри- зашылыгын б 1лд|ре келш, «батырларша окка ушпай, тесекте жа- тып тек вл ген дтн» арман етедн Актамберд!жн мазары каз1р Семей облысы Абай ауданы- нын шепндеп Шет езешнщ шыгысында, Кундызды К.ос еш - pirmeri Журек Жота деген тебенщ басында тур. Твттара акын XV III гасырда жасаган казак акын-жырауларынын iuiiwieri ен мэшЬурлершщ 6ipi —Твнкара. Халыкэдебиел казыналарын жазбай танитын Шокан кезвдеТэп кара жырларына назар ауда- рып, онын 6ip еленшщ жолма-жол тэрж1масын да жасаган бо- латын. XV III гасыр эдебиет1 жайында сез болса Теткараны н аты аталмай калмайды. Журтшылык санасындагы TeTiKapa —казак халкынынтарихындагы киын кезендерд!н 6ipinaeri сыртжаула- рга карсы KypecTiH уранш ысы, в з отандастарын б аскы н - шылармен кайтпай урысуга шакырушы жауынгер акын, жорту- ыл кернейшю. Алайда Твикаранын колда бар шыгармалары акыннын да- быралы атын актай алмайды: олардын квлем1 тым аз, керкемдж дарежеа де айтарлыктай жогары вреде емес. Тэткаранын суйеп - Сарыквл манындагы уактан, уак iuiiHae Калмак деген атадан. Акыннын туып-ескен жер! - ка- 79

3ipri Костанай облысынын Урицкий ауданынынтерриториясы. Алайда акыннын саналы eMipi тугелдей дерл1к Абылай ханнын тен1рспнде еткен сиякты. Ел аузындагы сездерге Караганда, Абылай хан жаугершипкке агганганда Teriкараны касынан тас- тамайдыекен. Онынсуырып салма акындыган, гурашылдыгын, сонымен катар, жаудан кайтпайтын батырлыгын катгы багалай- ды екен. Эрине, кез келген акын жортуыл жыршысы бола алмайды. Аумалы-текпел1 заманда жорыктагы жауынгерлер арасында журген акыннын басы жау найзасына шаншылып кету1 де мумкж. Сол се б е гт бул речте акындык кана емес, журек те ке- рек. Акын каруы кебше езге журтпен б1рдей - шашакты найза; домбыра - жаугершшк арасындагы тыныштыксэтгерде, аскер конага не дамылга токтай калган кездерде гана колга алынады; ал кейде карбалас сэтп н езвд е-ак, жауынгерлер катары бузы- лып, enceci тускенде олардын рухын катеру ушш, жпсрленшру ушш акыннындауыс катеру! кажет болып калады. Тетшаранын 6i3re жеткен шыгармалары осындай ретгерде айтылган. Б1рде Абылай ханнын жортуылда жолы болмапты. ©кше- леген жаудан кутылуга айналганда алдьщан аткел бермес тасы- ган азен кездесед1. Журт уйлыгып калыпты. BapiHe де харапболу кауги тенед1. Сонда Т а л кара суырылып шыгып: «Камыстын басы майда, ту65 сайда, Жэ1Йбек Шакшакулы болат найза. Алдыннан су, артыннан жау кысканда, Ер ж1г!тт1н epfliri осындайда. БекейД! айт Сагыр менен дулатгагы, Дэр1псэл1, Мандайды айт кыпшактагы, взге батыр кайтса да 6ip кайтпайтын Сары менен Баянды айт уактагы. Агашта 6niKTi айтсан карагайды айт, /fCiriniK, epaiKTi айтсан Бвгембайды айт, Найзасынын ушына жау мшпзген Еменалы керейде ер Жабайды айт», - легенде, аты аталган батырлар акыннын сонынан тасып жаткан езенге тусе бастапты. Булардын артынан калын кол да epin, Су­ дан аман eTiirri. Тэт1каранын Шокан тэрж1малаган жыры да осындай жаг- дайда айтылган. Абылай бастаган казактар саны квп, Kyiui ба- сым кытай эскерлер1мен табан Tipen урыса алмай, шепнуге мэжбур болады. Жауынгерлерд1Н енсес! Tycin кеткен1н керген 80

Тэлкара 6ip жаты куМшшпен, 6ip жагынан журттын рухын ке- теру уийн табан астында суырып салып, жырлап коя бередг Шокан аудармасын толык кел л р етк : «Бежавшие китайцы снова начали движение, натянулась тетива из куланьева хребта. Крепкореберный и широкожелу­ дочный Аблай, перенеси это одно дельцо. У врага - китайца клячи как копчики изловчились; нет, хан Аблай не бежал, не хорошее слово «бежал», — он двигался только косо. Ба- сентинец Серымбет, стрел бросая, бился. Не ищи ума при бегстве! Нет хладнокровия при торопливости! Баян У а к о в- цев, да мы и это видели! Когда он поворачиваясь назад, ко­ пьем работал». Осыныц карсанында гана ойрат империясын оп-онай багын- дырып алган кытайлар 1756 жылы казак жерше енед1. Абылай ек1 рет урысып, екеушде де шепнуге мэжбур болады. Ягни Тэлкара шыгармасы 1756 жылы туган. Бул — акын- нын OMip сурген уакытын дэл1рек бшуде улкен мэш бар дерек. Айтылмыш жырдык тупнускасы (Издщ заманымызга жеке- леген узшдщер тур1нде жеткен. «Кебеже карын, кен курсах Артык туган Абылай Кетере кер бул icii: Кеп кытайдын жылкысы Турымтайдай кунысты, Жау жагадан алганда, Ит етектен алганда. Ер Абылай корыккдн жок, Эшейш енкейе бере жылысты. Бесентиш Олжабай Оны да мен ер керд>м, Ок ж1берш урысты». Жырдынтагы 6ip у з т н МэшЬур-ЖуЫп колжазбаларынын арасынан ушыратамыз. Онда еленн1н к!мд1к1 екен1 айтылмаган. «Акыл калмас кашканда, Дегб1р калмас сасканда, Баяндай ерд1 кермессй! Бурылып жауды шанышканла». Голкара «бас кеспек болса да л л кеспек жок» деген коне макалдын жен1мен рел келгенде тартынбайтын, эд!лд1кт1 кез1- не айткан турашыл, 6eiri акын болган. Буган мысал релнде ел аузында калган мына 6ipeHriMeHi келлрей1к.

Калмакка жорыкка атганган батырларга epin Абылайдын тунгыш улы бала ж т т Жанбай да кеткен екен, сол сапарда каза тауыпты. Баласынын ел1м1 жанына баткан хан бас кетермей жатып алады. Ж аугерш ш к заманда вл1м, каза - эдепк1 кубылыс. Ол тандап, талгап алмайды, жалпыга б1рдей. Сол жорыкта жалгыз Абылайдын улы гана елген жок, талай жас кыршынынан ки- ылды, сол себепт1 ел билеп отырган eMipiui тек вз кара басы- нын гана кайгы-зарын uieryi - кейб1р шонжарлардын да, журттын да кытыгына тиедк Сол кептщ атынан Т еткара сейлейдк Абылайдын кеше гана «Туркштаннан келген ул» е к е н д т н , оны осы журттын ез! хан к етер генд тн айта келш акын: \"Уш жуздш баласы Акыдаасып, жолдасып, Хан кетерш ед1, - Уш жуздщ баласын Bip баласындай кврмеш, Ат куйрыгын суз1ндер, Аллалап атка Mimmiep, Хан талау кылып алынлар», — дейдк Мундагы 6ip назар аударарлык жай — унем! хан касында болган Теткаранынбул жолы оган карсы топты жактауы. Эри­ не, жогарыдагы сездерд1 айткызган акыннын батылдыгы гана емес, - артында «TOHipici* тур. Алайда осынын вз1-ак Тв- ткаранын унем! тура басуга тырысып отырган адам eKeHfliriHiH айгагы icneTTec. Тэткарага катысты 6i3re белгш мэл1меттер осындай. Эри­ не, импровизатор акын тугызган жырлардын деш сакталмаган. Бул - жалгыз Тэтжаранын емес, казактын еткендеп талай та- лантты акынынынтрагедиясы. Т э тк ар ан ы н б1здщ fleyipiMi3re жеткен шыгармалары, жогарыда да айттык, онын улкен с в з 3eprepi болгандыгын керсетпейдь Бул тургыдан алганда, Т эткара — карабайыр коп акыннын 6ipi. Алайда Т в тк а р а шыгармалары езшщ кар- балас шактарда, от-жалында тугандыгымен, т э у е л а зд к жо- лындагы курестщ киын кезеншде журттын рухын кетерген, елге ж кер берген уран icnerrec болгандыгымен кунды. Бул тургыдан алганда Т э т к а р а жырлары, - жогалгандары да, 61ЗДЩ заманымызга жеткендерд1 де, - вз мшдетш аткарды деп айта аламыз. 82

Умбетей жырау Кандай да болмасын акынды, иэ жазушыны зерттеу, тану ушш еналдымен... онынатын бтпу керек. Акыннын He6epi бес- алты ерштен куралтан eciMiH дурыстап оки алмай турып, онын творчествосы тешрепнде niKip козтаута талпынсак кайдан ба- рып шыкпакпыз? Bi3 еткен тарауда Ш алкш здщ тайыптан «Шэлгезге» айналып кеткеж жайлы айткан ед1к. Бул - казак адебиетшш тарихындаты жалкы окига емес. Шалкшзбен са- лыстырганда куш кеше тана еткен Умбетей жырау да езш щ улы устазынын кебш кушыпты: кейб1р зерттеуиллердщ ерммен OHbiHeciMi Ум1тайга айналдырылды. Умотай —эйел аты екенш еске алсак, бул «тузетудт» соракылыты TinTi айкындала туседь Умбетейдщ Умотайга (кейб1реулер TinTi Умотей деп жазады) калай айналып кеткенш тусшд1ру киын: 6i3re белгШ мэл1меттерд1н баршде де, - жыраудын Багембай ел1мш Абы- лайта ест1рту жырынын Y3iaaici басылтан «Тан» журналында да, эдебиет институтынын колжазба корындаты шытармала- рында да, — Умбетей деп жазылтан, орыстар айтпакшы, чер­ ным по белому... У мбетей мен Букар жырау eKeyi жакын дос болыпты. Умбе­ тей Букарды калip тутып катгы сыйлайды екен. Ел aHriMeci былай дейдк Умбетей Букарды элденеше рет конак eTin, e3iHi« ыкыласын б ^ р г е н екен, акыры кезек Бу- карта да жетшть Алайда Букарекеннщ зайыбы караулау адам болса керек. Умбетей бартанда он кабак таныта коймайды. TinTi, ауыртан болып жатып калады. Муны антартан Умбетей аялдамапты. Уйден шыгып бара жатканда Букарта каратып айт­ кан ce3i: «Уй сыртында акра тау, Панасы жок болса, Бул инркшшн Heci тау. Кетеген болса туйен жау, Тебеген болса биен жау, Урыскак болса улын жау, KepicxeK болса кел1н1н жау. УШндеп улын жаман болса, Есктеп кулмен тен, Коинындагм катынын жаман болса, Кантардагы музбен тен. К,ай сорлынын катыны Кушйз ауру, тунде сау».

Осы кыска еленнен-ак Умбетей творчествосынын сыр-си- паты жайында б1ршама маглумат алуга болалы. Жыраудын философиялык-дидактикалык сарындагы толгау жырлары сакталмаган. BiafliH тусжтм1здеп Умбетей бейнеЫ Бегембай батырдын eciMiMeH байланысты. Жыраудын данкын шыгарган да осы туындылары. Умбетейдщ Бегембайга катысты eKi узак жыры бар: мунын 6ipiHmici - Бегембайды жоктау да, adHtuici - Бегембай ел1мш Абылай ханга ест1рту. Канжыгалы Бегембай батырдын аты юмге болмасын жаксы таныс. Ол - Жонгарга карсы курест1н кайарманы, элуегп батыр, атакты колбасы, елше еткен кызмет1 аркасын- да журт cyfliKTiciHe айналган казак халкынын ардагер улда- рынын 6ipi. Умбетей данкты execi «Алатаудай Акша батырдан асып бо- лат туган» Бегембайдын ешпес бейнесш жасады. «Баян Аула, К,ызыл тау, Абыралы, Шынгыс тау К,озы-Манырак, К,ой-Манырак, Арасы толган кеп калмак, Кдлмакты куып кашырдын, Кара Ерлстен 6TKi3in, Алтай тауга асырдын, Ак Шэулне кос Tirin, Ауыр кол жиып алдырдын, Калмакка ойран салдырдын, Кабанбай мен Бегембай Аргын менен найманга Коныс кылып калдырлын». Осы атапып отырган жерлер узакка созылган курестерден сон Жонгар тауларынан шыккан ойраттайпалары басып алган казактын байыргы мекендер1 болатын. XV III тасырдын орта шеншен бастап бул коныстар кайтадан казакка e iri. Осы жен1ст! жорыктар кез!нде казак колынын басында журген ба- тырлардын 6ipi Бегембай едь Тек бул гана емес. Бегембай — Ж онгарга карсы курестш киын кундер!нде, казактар ауыр жешл!стерге ушырап, Сайрам, Турк1стан, Ташкенггерд1н 6ipi- нен сон 6ipiHeH айрылганда, Актабан-шубырындыга ушырап, атамекеншен боскан кездерде енсеФ туспеген, журег! шайлык- пагансанаулыерлердщб1р1 eai. Бул кезде Бегембай калмактарга карсы куресл уйымдастырушылардын 6ipi болды. Уш жузд!н хан, султандары 6ip сат мэм!леге кел1п, бас косып, жонгарга карсы согысты кайта ашканда, ол алдынгы сапта шапты. Казак-

тардын 1728,1730 жылгы жен1ст1 жорыктарында Бегембайдын аткарган peai ерекше. Сондыктан «душпанга карсы ок аткан», урей болган кал- макты талкандаган, «Колтыгы ала бугынын Пэйкесшдей Бвгембай, Жалан кия жерлерден Жазбай тусш тулк! алган, Biaeri жуан 6ypKirriH ТегеурЫндей Бвгембай», — дуниеден кешкенде Умбетей жырау квз1н1н жасын квл кылады, батырдын ел1м1н аза тутады, онын Tipiciaae халкына еткен кызмет1н еске алып, маркумды мадактайды. Бвгембай каб!ршщ басында жоктау жырын айткан сон, жырау батырдын аманатын орындауга Абылай ханнын ордасы- на барады, ел суйжпсшш ел1м1н хабарлайды. Бул жыр ест1рту тур1нде келед1. Бурын казаны еспртудщ 63i внер болганы машм. Эдетте ecTipTymi кайгылы хабарды б1рден ток етк1збей, энпмеш алыстан орагытып бастайды, ал- дымен туспалдап свйлеп, кара жамылуга ™ic адамды ауыр хабар- га дайындап алады. Умбетей де еск1 салтгы бузбайды. Жырау алдымен Абы- лайдын вз басынан, халык басынан еткен ауыр кезен жайынан толгайды. Будан сон куанышты кундерге келед1, жен1ст1 жо- рыктарды, ондагы батырлардын керсеткен кайратын мадактай­ ды. Осыдан сон жырау дуниенщ аумалы-текпел1 екенш , каза- сыз пенде жок е к е н д т н еске салады, эйткенмен, ел1мнщ ар- тынан тагы да куаныш болатынын, 6ip батыр влсе, онын ор- нына тагы 6ip батыр туатындыгын айтады. Сонымен, Умбетей ез1н1н каралы хабаршы е к е н д т н , атакты батырлардын 6ipi ду­ ниеден кешкенш ест1рту уш1н келгенд1г1н жетк1зд1. Еши жы­ рау турасына кешедй «Ей, Абылай, Абылай, Ce3iMai тында тагы да-ай! взшнен 6ipa3 жасы улкен, Демпеш таудай басы улкен, Жасында болган сырласын. Улкен де болса курдасын, Сексеннен аса бергенде Кайрылмас каза келгенде Батырын елд| —Бвгембай!» 85

¥ за к жырдын TyfiiHi осында. Жырау ез максатын орында- ды: каралы хабарды ecTip-rri. Енд1 кайгы хабаршысы азалы адам- ды жубатады, кенш1нбек1тедг Бул - манагы дуниежнбаянсыз- дыгы жайындагы сездердщ жалгасы icnerrec. «Жыламай тында, Абылай, Жарага жаксы каскарар, Ойбайлап жаман бас салар». Осы тамаша жыр батамен, тгпекпен, халыкка бакыт, береке, тыныштык т1лсумен аякталады. Бул жолдардын 03i аруакты ба­ тыр Бегембайды жоктау зарына, адам Кениин штерлж acepai сездерге толы. «Кезщнщ жасын тия кер, Жаксылык бата кыла кер, Тагы да талай бак берсж, Балана алтын так берсж, Бегембайдай жас берсж, влшеуаз мал мен бас 6epciH! Бегембай сынды батырдын Береке берсж артына-ай, Сабыр берсж халкына-ай, Жасаган не жар болып Бей1ште нуры шалкыгай!» Бегембайдын накты туган, влген жылдары белгкпз. Умбе- тей жырынан кершетзндей, батыр Абылайдын (1713-1781) кез1 Tipiciwie, «сексеннен аса бергенде» дуние салган. Жэне батыр­ дын ханнан «6ipa3 улкен» екен1н бшем1з. Таты 6ip дерек —Бегем­ бай ел1мшщ Абылайдын кыртыздарды талкандауынан сон бо- луы. Абылай бастаган казактардын кыртыздарды ауыр женипске ушыратуы — 1770 жылы. (История Киргизии, т.1, Фрунзе, 1963, стр. 276). Бегембай елген кезде бул окигага 6ipa3 уакытболган- дыгы кержедь Соган Караганда, Умбетейдж Бегембай атына байланысты жырлары XV III гасырдын 70-жылдарынын орта шежнде туган деп шамалауга болады. Умбетей шыгармасы жырау кенжен толгаган себеггп эдепю салт еленж ж келемжен шыгып кеткен. Жырдан сол кезде бол- ган тарихи окигалардын б1разынын елесж керем1з. Жырдын бас жагында Абылайдын жайы, онык «Сары-Арканы жер1м деп, калын казак ел1м деп» Ургежштен к ел ген дт, алгашында Теле бид1н туйесж багып ж ургендт, ер жепп буганасы каткан сон, ойраттармен курес дэу1ржде кезге туск ен дт айтылады.

«Жиырма жасын толганда, Калмакпен согыс болганда, Алгашкы бакты тапканда Шарыштын басын какканда, Канжыгана бас байлап, «Жау кашты» деп айгайлап, Абылайлап шапканда...» Сол сиякты Абылайдын Ташкенгге калмак туткынында бо- луынын жайы сез етшедк Казактардын сырт жауларга карсы жасалган earn жорыктарынын кейб1р! еске алынады. Сол заман- дагы душпанды мукаткан Кара Керей Кабанбай, Канжыгалы Бегембай, Сары, Баян, Сагымбай сиякты батырлардын ерл!г1 мадакталады. Мунык 6api 6i3re ел жадында сакталган тарихи энпмелер мен поэмалардан да белгш . Осыларга Караганда, Умбетейдш Абылай жэне XV III гасыр батырлары жайындагы жырларды тугызушылардын 6ipi болган- дыгы кершедь Айтылмыш жырда Бегембай атынан repi Абылай аты кеп аталады. Жырау Абылайды идеалдык герой деп ecenreftni, оны мадактайды, ал Абылай заманы гасырдын алгашкы жартысын- дагы калмак шапкыншылыктары, y3fliKci3 согыстардан сон ту- ган тыныш заман, кой уст1нде бозторгай жумырткалаган кез репнде бейнеленед1. «Батыры ханга сай болды, Елin жалпак бай болды, Кыс кыстауы тау болды, Жаз жайлауы кол болды, Салкын сары бел болды, Елге лайык ер болды, Сары-Арка деп танданып 9зге журт ансар жай болды». Умбетей - тынысы кен жырау. Онын ез жырларында ел турмысы ymiH манызды мэселелерд1 к ет е р т , жауды мукат­ кан батырлардын epfliriH мадактап отыргандыгы кер1нед1. Y m- бетей шыгармалары форма жагынан алганда бай болмаганы- мен, аса керкем келед1. Жыраудын уйкаска ерекше кен1л бел- г е н д т ангарылады, елен жолдары к еб !н е-а к уш буыннан уйлесед1. MiHe, осы жогарыда айтылгандардын 6epi Т1леуулы Умбе- тей жырауды XV III гасырдагы казак эдебиетшш кернект1 ек1лдер1н!н 6ipi деп есептеуге непз беред1. 87

Букар жырау XVIII расыр эдебиеттадеп ен кернекп тулта - Букар жырау. Жыраудын шытармаларын жинастырган МэшЬур-Жусттщ айтуынша, Букар артын iuiiaae Тертуыл Каржастан шыккан. Букардын э к еа Калкаман - батыр болтан кершей. Заманыньщ 6i3re 6ip табан жакын туртанына, OMip сурген fleyipiaaeri кептеген тарихи окиталар халык жадында жаксы сак- талгандытына карамастан, казактын ескще вткен баска акын- жыраулары сиякты Букар eMipi хакында да 6iaaia 6^epiMi3 тым тапшы. Жыраудынтутан, влген жылдары жайында да накты де- ректер жок. Онын канша жасатан адам екеж де белпЫз. Колда бар 6ipfleH-6ip накты мшймст - жыраудын Абылайдан (1713- 1781) бурын туып, сон ел ген дт. K,a3ip Букардын тутан, влген жылдары 1693-1787 деп керсе- т1л1п жур. Ал бул —ой-жотамен, солай шытар-ау деген долбар- мен алынасалтансан. Букар 1693жылытуды деудщешб1р кисын- та келмейт1н1н дэлелдеу онша киынта туспейдг ол уш1н акыл- дылыктында, алтырлыктында кажет! жок. Абылайта арнаган толтауларынын 6ipiaae Букар: «Кужнде мендей жырлайтын Токсан уште карая Enni де саган табылмас,» — дейдк Бул свздер Абылай влген 1781 жылдын вз1нде-ак айтылды дей1кш1.1781-ден 93-Ti алыныз, сонда 1688 калады... Ягни Букар каз1р кврсет!л1п журген 1693-тен 5 жыл бурын тутан болып шы- тады. Бул —эдебиеттарихымен айналысушы кейб1р талымдары- мыздын вз iciHe каншалык жауапты, каншалык мукият карай- тындыгынын тэты 6ip айгаты icneirec. Букардын вте квп жасап, эбден картайып влгенд!п кумэн тугызбайды. Б1зд1н колымыздагы Букарта катысты ен ecKi деректтн 6ipi - Тэуке ханнын атымен байланысты. Ел аузын- даты энг1мелерге Караганда Букардын Тэуке тусында-ак орда- даты белд1 би, батагвй аксакалдардын 6ipi болтандыты антары- лады. Эз-Тэуке ханнын cyfliKTi улы вл1птз дейд1 6ip внпме. Хан аза тутып, бас квтермей, ас 1шпей жатып алыпты. Улы жузден YftciH Теле би, Орта жузден К,аздауысты Казыбек би, K iu ii жуз­ ден К,араж1птби барып кв Hiл айткан екен, Эз-Тэуке жубанбап- ты, кайгысы басылмапты. Сонда каралы ханнын кенш н делбеп, басын суйеп ас 1шк1зуш1 Букар жырау болады. Букардын осы ретте айтылган жыры сакталтан. 88

. «Ханымыз отыр ah урып, жалкымыз отыр бас урып... тЫбаны акел ордага, Куран окыт молдага, Ханнын ce3i туз1'к деп, Орынсыз созд1 жолдама. Бурынгы аткен 6api влд1, Кдрсы болма аплага. Тале, Каэыбек KiciМ1з Жаксы, жаман, KiiuiMi3, Бул соз1ме тусМз, ДемМзш imira3. Риза болсан кудайга Тузелер сонда iciHi3». Осы сездердщ озшен-ак Букардын Тэуке алдында етзищ, беделд1 адам болгандыгы ангарылады. Тэуке 1715 жылдар ша- масында дуниеден кэш1пт1. Ягни жогарыдагы мэл1мет Букардын XVIII гасырдын бас кезшщ оз1нде-ак б1раз жаска кел1п калган, казак хандарынын сарайында ыкпалды билердщ 6ipi болып ал- ган жан екенд1г1н корсетедь Букардын туган, ©лген жылдарын аныктауга ce6i тиер де- ректер жыраудын ез шыгармаларынан ушырасады. Букар Абылайдан коп улкен. Ол ханга: «Сен мен кергенде Турымтайдай ул едщ» деп сойлейд1. Жырау езийн Абылайга айткан толгауларынын б1р1нде хан­ нын жас кез1ндег1 вм1р жолын шоли келе: «Елу жаска келгенде Уш жуздщ атынын басын Bip кезенге TipeaiH, Елу бес жаска келгенде Жаксы болсан толарсын, Жаман болсан, маужырап барып соларсын». — Ягни бул создер айтылган кезде Абылай елуге жана келген. асса, елу б1р-елу ек1лерде. Демек, толгау J_763 жылдар шамасында туган. Абылайдын кушекм де осы кез. «Казак С СР тарихынын» айтуынша, Абылай 50-жылдардын басында-ак Орта жуздщ 6ip-

ден-б1р билеуплаболып алады. 1752 жылы атакты Кекжал Ба- ракты Жонгар eMipiuici Цэван-Дорчжи улап влт1рген сон, Абы­ лай алдынан кесе-келденен турар еишм де калмайды. Кеп уза- май ¥л ы жуз де Абылайдын кол астына карайды. Букардын хан- ды уш жузд1н басын б1р1кт1рд!кдеп мадактауы осы факлге бай- ланысты. Аталмыш толгаудан Букардын ез жасы жен1нде де дерек аламыз. Жырау елу бестен аргы жастар туралы толгана келin токсан беске токтайды да, ез басынын мунын шагып кетеш: «Токсан бес деген тор екен, Дуй1м жаннын коры екен, Кдргиын десен eKi жагы ор екен, Найза бойы жар екен, Tycin кетсен тубше Ty6i жок терен кел екен, Ел конбайтын шел екен Келмейтугын неме екен». Жырау адамнын елуден аргы eMipi хакында онша жылылеб1з б1лд1рмейд1, ал токсан бесп мулде icTeH алгысыз етед1, бул жас- ка кел1п кажет1 жок-ак екен дейд1. Ягни толгау айтылган сэтте онын авторы токсан бес жаста. Олай болса, Букар жыраудын 1668 жылдар шамасында тугандыгын керем1з. 1781 жылы Абылай елгенде Букар ел1 Tipi. Жырау ханды азалап, 03iHiHен керкем туындыларынын 6ipi - «Купшек санды курещн - Тэбияга жараткан» деп басталатын жоктау жырын шыгарады. Букардын Абылайдан сонгы eMipi жайында ешкан- дай дерек жок. 113 жаска келin каусап отырган карт жыраудын e3i де кеп узамай ажал жастыгына бас койса керек. Мэшйурдщ айтуынша жене ел аузындагы энпмелерге Кара­ ганда Букардын eKeci Кдлкаман —батыр болган дедж. Батыр атагы адамга, эрине, онын байлыгына, аталылыгына карап келменш, ягни жыраудын шыккан теп жайындагы мэселен1н бетт ашык калады. Алайда, ез1н1нжеке басынын касиетт, отгы TmiHiH аркасында Букар тез арада-ак ел билеуиплер тобына eHreaairi кер1нед1. Каз дауысты Казыбектер сиякты Букар да «карадан шыгып хан болган», ез заманынын аса ыкпалды билер1н1н 6ipi. Атакты УйсшТеле би: «Елге бай кутемес, би кут» деген екен. 03i мынгырган байТелен1н бул сездер! Букар заманындабилершн кандай когакшык куш болганын ангартады. Букар заманынын билер1 —малымен емес, сез1мен Kicwiicri жандар. Олардын кеби ак кедей болган. Бул ретге Орманбай бид1н уйше Абылай келin калып, конагасыга не соярын б1лмей кысылганда айткан: 90

«Хан Абылай келгенде Токты сойсам жетпейдк Енесш сойсам токтынын, Онын орны 6iTneftai», — деген сездерш кел’пре кетуге болады. Букардын мал жиюды Kecin етп егендт кершедь Мэртебе жолын Эз-Тэуке ханнын сарайында бастаганмен, сакал-шашы бурыл тартып, алпыс жаска келген кезшщ ез1нде жырау кара таякты кедей кужнде калган. Букар малсыз адам екен деп жазады Mernhyp. 0 зш е агайын б1рбайданмтугеатсурапты. Бай 6eprici келмей б1рталай уакыт алдаусыратып журштз де, акыры 6ip куш Букардын колына exi кары без кыстырып кутылмакболыпты. Сонда Букардынайтка- ны: «Букарекен 6i3 келдж, Акан, Тебет байларга, BecTi берсен сем1з бер Жаздай Букар жайларга. Бермеймш деп атама, Асауынды матама, Шынжырынан 6epiK тартсам, Шамырканып, шамданып, Шалкасынан жата ма, Алпыстагы Букардын Ciaeci курып ката ма, Кулдарын мен кундерщ Мерекеге бата ма. Тунеуп айткан сезше. TinTi разы болмаймын Керегежн басында Eki кары безще. Бермей калсан осы жол, Жолыкпаймын деп ойлама Жортуылшы ердщ кезше». Бул - актабан-шубырындыдан сонгы аласапыраннынтусы, атадан ул, анадан кыз айрылып, Hci казак куйзелген fleyip. Осы килы заман кез1нде Букардын шаруашылыгы шайкалып, деуле-Н суалган болуы да мумкЫ. Алайда кеп узамай Абылай султан кетершген кезде Букар­ дын да жулдызы жанады. Жырау кайтадан акордага енед1 жене одан елгенжше шыкпайды. 91

Букардын суйеп каз1р Баян Аулада, Далба тауларынын Ш нде. Жогарыда келпршген кейб!р айгактар непзжде 6i3 Букар жырау Калкаманулы 1668 жылдар шамасында туып, 6ip гасыр- дан астам жасап, ] 7 8 1жылдын шамасында ел ген деп есептейм1з. Жыраудын eMipi, когамдык кызмет1 жайында 61зд1к зама- нымызга жеткен деректер осындай. Халык «0нер алды - кызыл тш» десе, Букар - бул макал- дын даналыгын ебден угынган адам. Ол сез енержщ киынды- гын да, курметтшпн де б1лген. Сондыктан да жырау: «Ел бастау киын емес - Конатын жерден кел табылады; Кол бастау киын емес - Шабатын жерден ел табылады. Шаршы топта сез бастаудан Киынды керген!м жок», - дейд1. Б1рде Абылай: «Казына кайда?» - деп сураганда жырау: «Басы жеткен ж тттпШ Я 'гзуП азьж а: 6ip e3yi —алтын, 6ip езу1 —кум1с, аузы - казына», —депт1. Букардын вз1 осы казынаны - сез енер1н жерже жете мен- герген ед1. « 9з заманындагы жандар бул KiciHi кемекей еулие десед1 екен, - деп жазады МэшЬур-Жусж. - Кара сез бшмейдк тек сейлесе кемекей1 булк1лдеп жырлай бастайды екен». Букардын мусылманша окыгандыгы, сауаттылыгы кумен тугызбайды. Алайда, кеб1не-ак экспромтпен айтылган толгау- ларын жырау артынан кагазга тус1рд1 ме, жок па, ол арасы бел- rici3. Букардын б1зге жеткен шыгармалары еткен гасырдын ек1нш1 жартысы, успм1здеп гасырдын бас кезжде непзжен ел аузынан жазылып алынган. Букар мурасынан б1здж заманымызга жеткен1 — 1200 жол шамасында. Бул, сез жок, жырау тугызган кел-Kecip жырлар- дын 6ip бел1п гана. «Бул KiciHiH сезж тугел жазамын деушне Нухтын eMipi, Аюбтын сабыры..., Аплатоннын акылы керек», - деген efli МэшИур. Жыраудын Шздж заманымызга жетпеген кейб1р жырлары жайындагы колда бар деректерге токтала кетей1к. Шокан 63iHiH «XV III гасыр батырлары жайында тарихи энг1мелер» деген макаласында Букарга катысты 6ipa3 мэл1мет- тер бередь Жыраудын Абылай алдында айтылган eKi елен1н1н жолма-жол тэрж1масьж жасайды. (Бул - Букардын орыс окыр- маны алдына тунгыш шыгуы едО. Осы аудармаларды келт1рей1к. 92

Абыпайб1рде, жорыкта жургенде барлауга шыгып, узак уакыт хабарсыз кеткен батырларынын жайын ойлап катты мазасызда- нады. Сонда Букардын хан конш н тыныштандыру уш1н айтка- ны: «Джанатай пройдет через Талкын, Бегембай пройдет Кульд- жаном. А Хан-Баба назад прибежит. У Джанатаева Талкына про­ ходы тесны и опасны... Джанатай пройдет, пройдет в Улусы и возьмет, от края оторвет. Джанатаем взятую белолицую девицу хан Аблай-султан да возьмете. К ей т Абылай Букардын осы айт- каны келгенде твбем кокке жеткендей болды деген екен. Еши б1рде Абылай YftciHHiH Ердене деген батырынын ауы- лын талауга бермек болады. Айыпкерд1 коргап соз свйлеуге ешюм бата алмайды, сонда Букар гана езшш жырымен ханнын керш кайтарады: «О, Аблай, Аблай! Подобно ари и гури возносится и сопер­ ничает с горами твоя слава; не помешаются в пяти воротах от­ пущенники - рабы твои. Перейдите за Ала-Тау, потушите гнев, если потушите, то не придет ли с 80 вьюками вещей Эрденэ на­ зываемый твой пестрохалатный раб». Айтылмыш жырлардынтупнускалары каз1рб1здш колымыз- да жок.12 Сол сиякты, Г.Потаниннщ жазгандарынан белгш Тортуылдын торт улы тауды жайлап» деп басталатын елен де умытылган. Бул, ерине, жекелеген мысалдар гана. Алайда Букар шыгармаларынын сакталып, урпак алдына тартылган белегшш 03i - жыраудын одебиет тарихынан курметп орын алуы ушш эбден ж еткш кп, комакты мура. Букардын кейб1р жырларын кезшде Шокан кагаз бел не Tycipai, eHai 6ipтоп оленш Г.Потанин жыраудын оз ел1нен Иман- тай Сэтбаевка жинатып алады. Букардын кейб1ртуындылары «Та- уариххамсада», ал енд16ipa3 шыгармалары 1925 жылы «Тан» жур- налында басылган. Будан сонгы жылдары жыраудын кейб1р шы­ гармалары орта мектеп хрестоматияларына енпз1п1п журдь Жы- рау мурасыныналгаш ретб1ршаматолыкбасылуы — 1962 жылы. Букар шыгармаларынын тупнускасы ретшде МешЬур-Жус1п колжазбалары алынуга ти1с. Абай ушш Мурсей1ткеш1рмелер1н1н каншалык мэн1 болса, Букар ушш Mouihyp кеш1рмелер1н1н ма- нызы да соншалык. МэшЬурде Букар жырлары ек1 дана ет1л1п коилршген (Эдебиет институтынын колжазбалары, п. N 1170, 1177). Бул ею нускднын кундылыгы б1рдей дерл1к. Тек 1177-пап- кадагы елендерд1н 6errepi ауысып кеткен. Уст1рт Караганда жуйес1з, коп жерлер1 жогалган сиякты KopiHyi мумк1н. Мэселен, \" БулмаселегеалгашС.Муканов назараударганболатын. Сонгы жырдын алгашкы жолдары сакталган. Караныз: XVIII-X1X гасырдагы казак акында- рынын шыгармалары, А„ 1962. 31-бет.

26-27-беггерден сон 31-бет, одан сон 30,29,28, содан кейш барып 32-бет келед1. Жанаша, туптелгеннен сонгы номерлену1нде бул беггер сэйкесшше 29 ,3 1 ,3 2 ,3 3 ,3 4 ,35-болып тур. Кене казакэдебиет1 екшдершщ ешкайсысынынтворчество- сында 03i eMip сурген заман келбет1 дел Букардатыдай бар бс- дермен суретке тус1р1лмеген. Ойшыл Букар казак халкынын ом1рл1к мудделер1 ушш онын орыс халкымен достык катынас орнатуы кажет екеншгш туанш. Алайда, ол кезде «зенб!ректен сон Пушкин» (Олжас Сулейменов) ел1 келе койган жок-ты. Казак хандары мен султандары Россияга карагандыктары туралы ант 6ер1с1мен-ак патша ук1мет1 ©зжщту- пк1 максаты —отарлау саясатын жузеге асыруга Kipicri. «Казак- станнын Россияга косылу барысында патша ук1мет1 отарлау максаттарын коздеп, косып алынган территориягабеюшс uiemepi мен калалар салды. Бул бекшю шептер1 патша ук1мет1н1нотарлау максатынын т1рек пунктгер1не айналды» (Казак ССР тарихы, 1- том, 1957,264-бет). Мемлекеткайраткер1,дипломатБукарбул бею- Hic шептер1 мен коргандардын не ушш салынып жатканын б1рден сезедь Осы орайда айтылган толгаулары мен толгамдарынан Бу- кардын замана агымын терентус1нген адам екеншп ангарылады. « 0з жырларында Букар патша уюмепшн отарлаусаясатынын неге согатынын болжады, - деп жазады Сабит Муканов. - Шынында да, Букардын болжаулары кате кетПВТЯЯн Октябрь революция- сына дей1н 200 жылга жакын отарлык халде кун кешкен казак халкы да, баска халыктар да кердь Патша ук1ме-п отарлыктарга, онын1ш1ндеказакка Букар жобалаган зорлыктынбер1н керсетп». Патша уюметшщ казак даласына сугынып eHyi Букарды шошындырады. Алайда буган карсылык корсетуге, бегет жасауга казактардын эл1 келмейт1н1н жырау тагы б!лед1. Сондыктан ол халык анызындагы кой устше бозторгай жумырткалаган мекен «Жср уйек», Жиделi- Байсынды еске алады. «Сырдариянын суынан Келаенен Kecin вт!н1з, Уш жыл малды ту сактап Жилелi Байсын кетш1з: Kicici жузге келмей елмеген, Койлары exi кабат коздаган; Катын-бала какы уш1н Солай таман жетшз». Эрине, бул еншей1н сез, кургак киял гана. «Жер уйек-ri»таба алмай екс1кпен кун кеш1п, акыры дуниеден арманда еткен Асан Кдйгы жайындагы энг1ме, соз жок, Букарга жаксы таныс. 94

Букар 03i кврген Тэуке хан, онын ар жагындагы Касым, Хак- Назар, EciM хандар заманынын идеалдарымен eMip сурген адам eai. Ол уш жуздщ басы косылып, 6ip орталыкка багынган куигп мемлекет болуын ансайды. Букар eMip сурген, ecxi казак мемлекетз элареп, ыдыраган заманда эм1р журпзуцд хандардын iuiinaeri ен вл ует п а Абылай ед|. Абылай 6ip орталыкка багынган куигп мемлекет куруга ты- рысты (Казак С СР тарихы, 1-том, Алматы, 1957,277-278-бетгер). Сондыктан да Букар оны ез1н1н армандарын жузеге асырушы деп есептеп, ic жуз1нде де, сез жуз1нде де мейлшше колдайды. Абылай ойраттармен курест!нкиын кундершде квзгетуседь Ол жвжнде Шокан былай деп жазган-тын: «Участвуя во всех набегах, сначала как рядовой воин, он оказывает подвиги нео­ быкновенной храбрости ихитрости. Полезные советы его и стра­ тегические соображения упрочивают за ним имя мудрого. Аб- лай действительно перенес много испытаний и борьбы, пока значение его не возросло до того, что киргизы (т.е. казахи — М М .) не считали его воплотившимся духом (арвах), ниспослан­ ным для свершения великих дел».12\" (Ч.Ч. Валиханов. Собрание сочинений в пяти томах, т.1, Алма-Ата, 1961, стр. 427) Абылай 03 максатын орындау жолында б1рталай табыска жетедк Ол _1271_жылы Турюстанда «уш алашка хан кетершедЬ> (Казахско-русские отношения в X V III-X IX веках, Сборник до­ кументов и материалов, Алма-Ата, 1964, стр. 87). Жонгар б1ржола тапкандалады; Орта Азия хандыктарымен согыстар с эгп аякта- лыпДурюстан, Сайрам, Шымкентт.б. калалар кайтадан казак- тардын колына етед1, ал Ташкент алым твлеп туратын болады. Алайда Абылай тусында казактар арыдагы Касым, Ес1мдерд1 былай койганда, 6ipiaeri Тэуке заманындагы куш-куд1ретшщ езше ие бола алган жок. «Сен EciM ханнын 6ip TycTiriHe де жа- рамайсын», - дейд! екен Абылайга Букар. Жырау Абылай хан- дыгынын осал, э л аз жактарын тугел кврд1. Сондыктан да онын ханга арнаган мадак сездерж ш 03i бас урудан, женЫз дэрштеуден аулак. Мемлекет ктершде ез!нд1к беп болган Букар - хан тая сок- ты деп есептесе, ез айтканын орындатуга тырысады, Кенесш тындамаса eTKip плмен шенеп, акылына к е л п р т , дегенше Kenaipin отырады. Хан тасыса жырау оны басып, бил1кке б1рден ”■ «Эуелдебарлыкжорыктаргакатардагы жауынгерретшде катыскан Абы­ лайsaiHiHсрскше ерлiri ментакыстытын танытады. Кабыргалы кенестср1 мен согыс енершдеп утымдытолгамдарыоны кеменгератандырады. Сейтт, Абы­ лайталайсынкамerri, курестс шындалды, акыры казактароны улы 1стертын- дыру ушш туган, аруак конган Kici деп баталайды*. 95

ие бола кетпегенш, жас кез!нде талай киыншылыктар каре келт, бул кунге карашыларынын аркасында жеткент есше салады. «Ай, Абылай, Абылай, Сен мен кергенде Турымтайдай ул едщ, Турюстанда жур елin, Эбьпмэмбет хандарга Кызмегин болып тур едщ. Сен кай жерде журш жеплдщ, YfiiciH Толе бидщ Туйесш баккдн кул едщ!» Аяз бидщ тэубадан жанылмау ушш бурынгы шокпыт кшмдерш eciKKe шегелеп койганы сиякты, Букар да Абылайдын е т к е т н умытгыргысы келмейдь «Момынга келт бек болдын, Атанды бтмес кул едщ», - дейд1 ол. Эрине, Абылай кул емес, хан тукымы. Алайда Букар осы- нын езЫ , Абылайдын «Аркар уранды» Шынгыс эулет1 екенш- riH ханнын артыкшылыгы деп есептемейдн Казак хандары ездержщ Шынгыс урпагы екендюн кашан да мактаныш туткан. «Ата сойын сурасан, Кун шуактан лайда болтан емес пе, Хан Шынгыстын асылы», - деп дэрштейД1 Q3iHiHeMipiuici Жэнпр ханды Жанузак жырау. Шынгыс эулетжен шыкпаган адам хан тагына ж1бершмейдг Эрине, Букар бул салтка карсы емес, тек кол астындагы журтына тыныштык ойламауын затыннын баскалыгынан емес пе екен дегендей куман айтып, шамына rain, ханды акылга кел-прмек болады. EcKi TyciHiK бойынша адамнын адамдыгы, касиеп', онын ата тепнде, экесш щ , шешесшщ кандай жерден шыккан адам екендтн де. Бул сананын салкыны Букарда да бар. Сондыктан да Букар - анасынынаксуйектертукымынан ем есттн Абылай­ дын бетже басады.• •Шешенд1 жэне сурасан, Кай алтыннын буы еш, Оны да мен бшуцл ем, Туржпеннщ TepiHae Кашып журген кун ед(». 96

Мундай сездер Абылай кателескенде, рубасы аксакал- дардын •плепне кайшы эрекеттер жасамак болганда гана айты- лады. бйтпесе, Букар кебше-квп Абылай саясатынын жактау- шысы. Жырау peTi келген жерде ханды мадактай, д эрттей оты- рады. «Алтын тактын уепнде Yui жуздщ басын курадын, Жет1м менен жеарге Em6ip жаман кылмадын, Эшлетпен журшшз, Э дегт icKe к1рд1шз». Букар тусш тн деп Абылай —осындай ешрин. Жырау Абы­ лай саясатына, ел iuiirereri Абылай беделше тамашалай карай- ды, Абылай ук1мет1н1н салтанат курганына масагганады. «Жулдызын туды-ау оныннан, Жан 6iTKeH epin соныннан, Он сан алаш баласын Аузына кудай каратып, Жусатып, тэты epri3in Жумсап 6ip турсын колыннан. Актан болды-ау кушшз, Арсы менен Kypcire Тайталасты ушшз!» Сондыктан да Абылай ажал жастыгына бас койганда: «Кдйгысыз уйкы уйыктаткан ханым-ай, Кайырусыз жылкы бактырган ханым-ай, Кдлынсыз катын куштырган ханым-ай, Yui жузден уш Kici курбан кылсам, Сонда калар ма екен кайран жанын-ай», - деп зар айткан Букар eMipmici дуниеден кешкен сон оны н ба- сында отырып жас тегедй шын кецш мен жоктайды. «Купшек санды курещи Тебияга жараткан, Кырык сан кара калмакты Жарлыгына караткан; Айбалтасын алтынменен булаткан, Алапасын арттырып, Арпалап атты кунаткан. Лабашы деген 6ip елд| Антыменен уланткан, Еренил мен Серещй 7-2831

Тозгындатып шулаткан; IlepicTeciH журт устшен дулаткан...» Жырау осы ретпен Абылайдын тМрцллтнде iciereH данк- ты icTepiH мадактай еске алады. Маркумнын е р л т н , салтана- тын, байлыгын сез етед1. Букардан калган муранын шшдеп ен керкем туындылардын 6ipi болып есептелуге тшс осы жок- тау жыр: «Гадшшпн Наушаруан Faaiare жеткерген, Жомарттыгын Хатымтай Жомаргган вткерген, Кунде мсйман кузетш, Кесскшсп ет берген, Имандынын iciHe карап бет берген, Bip кудайдын дидарын Сен кврмесен kim кврер: Табандаскан душпанга Кушнде кылыш шауып вткерген», - деген свздермен аякталады. Букар Абылай саясатын жактайды. Сондыктан да ол OMip- miciHiH куигп болуын Tinefwi. Абылай хандыгынын ныгаюы, хан YKiMeTiHiH 6epiK болуы уинн куреседт Бул жолда ол Tinii, хан- нын туракты армия жайын ойлауын, эскери аристократия OKbuiepi — ыкпалды феодалдар мен влуетт1 батырларды унем1 вз1не жакын, урыс-согыстарга сай устауын калайды. Орта Азия хандыктарынын 6ipiHe жорык кез1нде Абылай урыс токталып, raiMai б т м г е кол жеткеннен кейш сонынан ер- ген батырларына руксатбер1п, Сары-Аркага кайтарып ж!беред1. Артынша-ак кокандыктар кайта бас кетеред1. Сонда ханнын бейкамдыгына ыза болган Букар: «Bipi - етек, 6ipi жен болган, Ежелден саган ел болган Орта жузден kicih жок, Найзасынын ушы алтын Kimi жузден KiciHжок, - Енд1 буган карап турганнан Баска кылар iciH жок», - дейдг Алайда Букардын Абылай хандыгын ныгайту жайындагы идеясы корни журтгарга катер тенд1ру ниет1нен емес, KepiciH- ше, елд1н корганыс кабшетш кушейту максатынан туган eai. «BipaiK болмай, TipaiK болмас» —деген. Сырт жау соктыга алмайтын айбынды ел болу уш1н журттын ынтымагы, б1рауыз-

дылыгы кажет. Бул жайды Букар жаксы тусш едь «Ел б ф л т н жырлау - Букар елендер1нде непзп мэселешкб1рь.. Ол ел 6ipairi маселесше улкен мэн бередЬ», —дейд1, Букар творчествосын кептен 6epi зертгеп келе жаткан проф. К,- Жумалиев. Букар казак руларынын езара тэту туруын, мал-жан ушш, коныс, кыстау ушш бос кыркыспауын насихатгайды. «блетугын тай ушш, Кдпатугын сай ушш Кылмандар жанжал-ерегес». Мундай кылыкты, ру аралык тартысты коймаса елдщ ел- джтен айрылатынын, басына киын кундер туып, эрюмнен 6ip Tenepim керетшш айтады. Алауыздыктын, езара кыркыстын неге согатынын керсету ушш Букар калмактардынтагдырын мысалга келт1редк «Kiuii кара калмак булерде, Бозылардын билт Булт буркан болысты, Уагдадан жылысты, Буыршынлай Ti3flecTi, Жамандыкты isAecri, BipiH-6ipi кундесп; Жаулаган ханын кара онбас, Хан кисайса 6epi онбас. Ханын калмак жаулаган, Суйткен калмак онбаган: Сол калмактын журты eni-ay, Уш Каркара, Коктебе, Ит те улып калмаган». L745 жылы атакты К.алдан-Серен елген сон онын улдары- ны н 6 ipi Цэван-Дорчжи контаж ы болады. BipaK Ц эван- Дорчжидшбйлт узакка созылмайды, оны такка таласкан езшш iHici Лама-Дорчжи елтередь Осыдан сон-ак калмак ордасында аласапыран, езара кыркыс басталып кетед!. Билжке таласушы- лар TinTi шет жерлжтерден де, - б1рде кытайдан, б1рде казактан, —эскери кемек алып, жат ел атынын туяктарына ез бауырлас- тарын таптатады. Осынын натижесшде 6ip кездеп кущретп Ой- рат империясы эларейдь 1755 жылы оны кытайлар eKi-уш ай- дын ш жде оп-онай жаулап алады. Уш жыл еткен сон кытайлар калмакелпще жаппай кыргын уйымдастырып, енбектеген бала- сынан енкейген кэрюне дей!н тепе дерлж харап етед1. 0 ст1п Жонгар мемлекеп жер бедней жогалады. (Иакинф. Историчес- 99