Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

Катын калса бай табар, Бала калса мал табар. Ананын кенл! балады, • Баланын, кенл1 далада. EKi катыннын баласы, EKi рулы елдей. TopFaft жанбыр жауса Баласын коррайды, Буршак жауса Басын коррайды. Балам ecii дегенше, Батыр eeri десейнп, Батыр енер б!лмесе, Капыл ест1 десейнн Ата-ананыд Kaaipiu, Балалы болганда бмерсщ; Анык достыд кад1рш, Жалалы болранда бшерсщ. Экел1 жет1м анык жепм, Шешел! ж епм жарым жет1м. Ананын, cyri — бал Баланын, т!лi — бал. Ананды мекеге уш аркалап барсац да, Карызынан кутыла алмайсын. Аналы баланын — ©3i ток, Анасыз баланын кез1 ток. Ь ала, баланын ici ш ала, 9депт1 бала арлы б а л а ,1 0 д еп аз бала сорлы бала. Жыламаран балара, Емшек бермейдк 100

Жакеы бала конакка ушр, Жаксы тай атка ушр. 1<улшел1 бала суйкймдь Ymu уй-ак. екен, 1шшде ойнайтын баласы болса... Болатым елдщ баласы, BipiH 6ipi «баты р» — дейд!, Болмайтын елдщ баласы BipiH 6ipi «к аты н »— дейдк Оразыньщ баласы Он бесшде баспын дейдг, Шеразыныц баласы, Жирма бесшде жаспын дейдк Кыз — куырш ак,— дейдг, Бала — кулыншак,— дейдк Keлiннiн сез1 кетпендей, Баланын, cesi батпандай. Ж ауатын кун — ыстык, болады, Болатын бала — пысык, болады. ©лeтiн бала молага кашады. Бала соккан кезджтщ басы жарык Б ала кещ лдщ гул5, кездщ нуры. Kywic кездш суйшмдк Ата е л т бала калса, Муратына жеткенк Бала ел т ата калса, Арманы iuiTe кеткенк Жылайын деген бала Экесшщ сакалымен ойнайды. 103 ♦

Эдепаз бала — Аякка басылган шала. Казанга тиме карасы жугар, Балага тиме пэлeci жугар. Мал балада калды, Бай далада калды. Балага жаннын ашуы б1рдей, К,ай колынды кессен де Ж анга батуы б1рдей. Атаеыз улдын. аузы улкен. Атадан жаксы ул туса, Елш щ камын жейдд; Атадан жаман ул туса, Елш щ малый жейдк Жеым бала кекипл. Шыбык тимес, шыцк етер. Ер бала ата-анага таяу, К,ыз бала уйге жаккан бояу. Бала адамныц бауыр етк Боранды куш бала кутырар, Желд1 Kyui ит кутырар. Ж ас жастын тйлеп 6ip, Ж1бектщ TyfiiHi 6ip. Жет1м, жеым демешз, Ж е т ш щ акын жемешз. Болар бала богынан. Балалы уйдш урлыгы жатпас. ¥лын кeнiлшeк болса, Атыныц соры. Кызын кешлшек болса Басыныц соры. 102

Ж ылауык болса па, Баланын бары жаксы, Бакырауык болса да - Туйенш бары жаксы. Ко на Fbiн суймеген Баласын урады. Я ушн сыпырады. Бел астындагыдан BeciKTeri бала умКтенедк Жаксы бала — сушк, Жаман бала — кушк. * Баласы бардын 63i ойнар, Балтасы бардьщ колы ойнар. Баласы бардын 63i ойнар, Баласы жоктын K©3i ойнар. К ун аз гул еспес, KyTyci3 ул еспес. Tici шыккан балага, Шайнап берген ас болмас. KapFa баласын аппарым дер, Kipni баласын жумсагым дер. 03i жыгылган бала жыламайды. Аш бала. Ток баламен ойнамайды, Ток бала Аш болам деп ойламайды. Талапты бала — Талпынган кустай, Кумары канбас — Аспанга ушпай. 105

©з улын, екпеге тепюлесен де кетпес, Kici баласы юсендесен де турмас. Yin баланы еаргенш е Ylu uiahap абат болады. Баска келген бакты: Кырсыкты келш, кеарл! бала кашырады. Баланын, ескен 6eciri — Кен, дуниенщ eciri. Ананыц алаканы балата айдынды коныс. Кара казан, сэры бала. Егдеге i3eT, ж аска жол, Осы кунп уран сол. ©спектш бала, ©нбейтш дауды даулайды. Жалынды кайрат, жастык шак — Ауыр дэулет, кетпес бак. Аузынан ана cyTi кетпегеи, Белшен бесжтабы кетпеген. Айтпас жерде аузын жап. Атасы бардын жатасы бар, iHici бардын тынысы бар. Айдар татып, ат койып. Кулпыртан жас, гулденген er-iip. Ж аман да болса, аман болсын. Ажалды ана женедк Ана женбесе, бала женедк Бала корытап жерге еш. Балан болса, шок болсын, Шок, болмаса, жок болсын. 104

Кыздыц баласындай, Колдьщ саласыпдай. Саз да болса ж аз болсын, Сокыр да болса кыз болсын. Кыз керешк, кыз керейш, Кыз керет1н Hririrri, 6is KopeftiK. Кызра бергенд! кыдыр втер. Кыз весе — уйге жут, ¥л весе — уйге кут. Кымызды юм imnec, Кызды к1м айттырмас. Кене eTiKTire бармай жур, Квк eTiKTi алмай жур. Кыздыц тамары кылдай. Кисык болса да жол жаксы, Долы болса да кыз жаксы. Кыз кылысынан кепке жарады. Калынсыз кыз болса да, К адеаз кыз болмайды. Суды кум бегейдк Дауды кыз бегейдк Кысыла-кысыла кыз болдым. Гул весе жердщ керю, Кыз весе — елдщ KepKi. Ханнан бала улык, Баладан ана улык. Болымдынын баласы Он бесшде баспын дейдк Болымсыздыц баласы Жиырма бесшде жаспын дейдГ 107 Чк|

Г ыз — конак. Кыз — ауылдын керк1. Ж^гК ауылдын, epKi ©ткелден еткенше кызыцды алайын... Кыз ауыр ма, туз ауыр ма. ¥лыц ypbiMFa, кызыц кырымга. Теши тапсац тегш бер. г Кызынды жерше бер, Жер ыниайы келмесе ерше бер. Кызы бардыц — пазы бар. Кызды ауыл кешлдк Куйеу келсе кыз турмас, Бесш болса кун турмас. Шыккан кыз, шиден тыскары. ©3i болтан кыз, теркпнн танымас. Ондай-ондай ханнын. кызында да болады. Арпа берсен атка бер, Кут1р-куттр шайнасын, Кызды берсен жаска бер, Кушактасып ойнасын. Кешермен болса журт жаман, Кетермен болса кыз жаман. Отыртан кыз орын табар. Кызым уйде, кыльшы тузде. Караш а уйден ханша шьшар. Кыз кугинде кыздардын бэрi жаксы, Ж аман катын шьшады осы кайдан. 106

Кызга берген бшнбес. ¥л — орнындагы ту, Кыз айдыннан ушатын — ‘чу­ вала атага жете туады, Bip бала атадан ете туады, Bip бала KefliH карай кете туады. Жалрыз баласы бардын Шырар-шыкпас жаны бар, Ек1 баласы бардын. 0кпе-бауыр, жалы бар. Уш баласы бардын Букарда куты, Корасанда колы бар. Бак конатын адамнын Улы enTi, кызы KepiKTi болады. Карадрыда шакырса, Карындастын yni б ел гш . Бала ханнан улкен, Ашамай нардан улкен. Бала жасындарысын умытпайды. Таз басындарысын умытпайды. Кызды таныс алады, Таные алмаса, коныс алады. Апасыньщ киген тонын Chyiici де киедк Kapi кыз ер тандамайды, ©лген адам жер тандамайды. Ыржык кызга тыржык куйеу, Калындырына екпелеген Кайнысына сэлем бермейдк 109

Кыздын, K03i кызылда. Кызды ауылдыц mi жатпас. Кызы бар уйдщ жецгеа суйшмдн К араш а уйде туран баланын, Хан алдына шыкпасын им бьпттк ч Bipey кыз алып кашады, Bipey кур лагып кашады. 1штен шыккан шубар жылан. Бала ез напакасын е з1 ала туады. Асыру баланын ici, Аттандыру ананыц ici. Тойган кыз TepKiHiH танымас. Емшек cyTi ерншде, BeciK табы белшде. Кыз кылырымен суйпмдк ¥л эдеб1мен суйимдь Койшынын кызы Кой келгенде ic кылар. Жыршы кызра, сыршы куйеу. Куйеуше кызы сай, Ел4гше жер1 сай. Балага пышак бермесец 6ip жылар Пышак берсец, eKi жылар. Кундес кергеннщ кызын алма. Баламен ойнама, шаршарсын, Шаламен ойнама, куйерсш.

Ei<i катыи алыпсын, Bip пэлеге калыпсын.. Кылымсыган катын, Кызыл кейлек киедЕ TepKiHi ж акын катынныи Teceri жиылмас. Олак катын оймакшы, Салак катын сауыкшыл. Келшнщ бетш юм бурын ашса, Сол ыстык. Капияда катын акыл табады. Айлас катын, мундас. EciHey-eciHey 6ip екен, Е алде менщ катыным. Катын кеп болса UleMiiirri ит ж алайды . Катын ерге карайды, Ер жерге карайды. Келшнщ аягынан, Койшыньщ таярынан. Б1з де катын болармыз, Капка тары салармыз. Б1здщ алаканымызга да KapFa тышар. Катыны жок уй — ж епм . Кундестщ кун1 де кундес, Кул! де кундес. Ill

*** О т к а барган катынныц Отыз ауыз ce3i бар. Жаксы келш — келш, Ж аман келш — ел1м. Yйд! кырык еркек толтыра алмайды, Bip эйел толтырады. TepniHiHe сенгеннщ тебеа жарык. Капка тускен катындш. Келш-келш Келшбак Келмей жатып сезш бак. Байсыз эйел уйде турмас, Баусыз оймак колда турмас. Алты катын аска барса, Эркайсысы езш щ муцын айтар. Олак катын ул туса, Я шумен жок, я Ty6eri жок. Долы катын жылауык, Суганак катын сурауык. Imi тар катын бала тумас. Келш бой жасырады, Даусын таудан асырады. Жаман катын алганньщ, Жауы уйшде, Ек1 катын алганньщ, Дауы уйшде. Корыкпас келш, Кой басынан коркады. по

Kapi б1лгенди nepi бьлмес. Отырса от басында, Кеш се кеш басында. Kapi келсе аска, Ж iгiт келсе шке. Сексенде ceri3 байлык, Ceri3. жарлылык. Бул сексен керешн деген Жасым ба едк Быламык iuuemH деген Асым ба едк EciK алды тебе болса Ерттеп койган атпен тек. Аулында кэриян болса, Жазып койган хатпен тек. Кеп жасаган кембенщ устшен шыгар Шеп те басынан курайды. ©сет1н елдщ карты — Казына болар, © c n e ftTiH елдщ карты — Казымыр болар. Карсы келсе кэрш к Кара нарды шект1рер. Kapire курмет, Балага мшдет. ©Mip картайса да, Кешл картаймайды. Кемелше келген, Кер торы атты мшген. Кешл картаймас, кез картаяды. из

Кой толрэрынды берме, Он толрарыцды бер. Bip катын сылаумен катын, Bip катын кынаумен катын. Bip катын сынаумен катын. EKi катын алранньщ, Кулары тынбас; Есекке мшгеннщ Аяры тынбас. Ерге жаккан катын, Елге де жагады. Катын алсан, отын ал, Bip кушарын артык ал. Келш жаман емес, Келген жер1 жаман. *** 1% ,эршктщ алды, Ж5г1ттштщ сокы. Кэршщ бары Hri. Карт койнында калаш бар. Жаксы адам картайса, Жазып койган хаттай, Жаман адам картайса, Пыксып жанган оттай. Жас есер, Жарлы байыр. Кара аррымак картайса, Карга адым жер мун болар, Кара кезден нур тайса, Bip керуге мун болар. 112

* \\

Картайса, кара тебет коразка урмес. Косылып KeMnip мен шал ойнап-кулмес. ¥ят келсе, Kapire келедк Жастын, Heci кетедк Асарын асаган, жасарын жасаган. Kapi жатса кунайды, Ж ас журсе кунайды. Елу шылбырдан аллы, Алпыс т1зг1ннен алды. Ж етшс ере салды, Сексен тусау еалды. Токсан толкып калды. Секеен шыкпай, токсан шрмейдк % Ат картайса, урыншак болады. Ер картайса, жанылшак болады. Сакалга ак т у т , Кешлге дак т у т . Bip аягым жерле, Bip аягым корде. TepiMHeH KepiM ж у ы к . K a p i— KapiHiH ce3i дэрк Акылды кэрия — агып жаткан дария. Кеп жасаган курдасынан айырылады. * Кеши каран. сырласынан айрылады. Ilepi бкшегенд! Kapi б5ледк Атасыз уй — батасыз, Анасыз уй — панасиз.

T©PT TYJ1IKKE БАЙЛАНЫСТЫ МАК.АЛ-МЭТЕЛДЕР Кой дегенше — коя кои. Койдын cyri коррасын. Койды соккан онбасын, Койшы кеп болса, Кой арам елер. Ек1 кошкардын басы Bip казанга симас. 1сек койдын басы улкен> Саулык койдын. жасы улкен- Кой epici корадан. Малды баксад, койды бак, Май кетпейд! шарадан; Ит асырасац сырттаннан, Кой бермейд1 корадан. Кой уржкен жарына беттемейдк Ала койды беле кырыккан, Жунге жарымайды. Кой кермеген кой керсе, Куалап жур1п елт1рер...

Аксак кой тустен кейin манрайды. А ксак кой жатып ceMipep. Сем1здпсп кой котерер. CeMi3, сем!здш аягы сепз. Арык кой тырыскак, Аш адам урыскак. Жаман жасакка жарамайды, Желшсау косакка жарамайды. Токты тоймас, Шемпл кеппес. К ара курт жесе, кой сем1редк Ж аман кой кепнде картаяды. Еркек кой буралкы болмас. Каскырдын ойлаганы — арамдык, Койдын ойлаганы — амаидык. Кой еп з тапса, Ш ептщ басы аныр туады' Сутс1з кой мацырауык. Кун батса — кой га сокпак табылады. Койга коцырау жараспас. Toiiipi acupaFan токтысын, Каскыр жемейдк Арык малды асырасан Аузы-мурныцды май егер. Жаман адамды асырасац Аузы-мурнынды кан етер. 118

Мал аяган аттан кур, Тел аяган актан кур. Сенген койым сен болсан. Ку йсеген ауз ыцды... Торыз кабат торкадан Токтышарым xepici артык< Курттаган кой далага кетер, Eid буршак, 6ip сабауды ала кетер. Аксак кой ауыл касында, Я кудык басында. Койлы бай — корлы бай. Жылкылы бай сылдыр бай. Кой мынга жетсе, Керегенщ басынан бас кетпейдк Кой ceiviiai — койшыдан. Kopi койдын: басы гпскенше, Токты койдын басыныц арсасы пiыfар. Кой елее — козы болады, Келер жылы e3i болады. Аз койда айран бар да, ере жок. Жак.сы койшынын Козысы тулеп тур ранда, Ж аман кой шыиыI{ Купан койы жудеп турады. Торншардыц ту койы кысыр калады Мал ecipceu кой ecip, ©niwi опыц кел-Kecip. Кой шелд1 болмай, Телдз болмайды. 119

Кой уры, койшы eTipinmi. Арык койда TOdiK жок. Ж спм козы тас бауыр, Туадлер де отыгар. Кой кекбарга жарамас. Кой алты кун аштыкка шыдайды. Эршм ез козысын кошкар кояды. ♦ 1с онына басарда: Шыбыш лактап, токты туар. Койлы бай, корлы бай, Сиырлы бай — сэры май. Койын болмаса, Байлыкта ойьщ болмасын. Ж епм козы сутке тоймас. Койдан калган козы Каскырра тап болады. Кырда кырык кой су iuice. Ойда отыз кой нэр алады. д TyriH тартса май шыкады. Кой neci 6ip саиаса, Койшы баска санайды. Аузы Kiiui, карны ойд1к, Кой ceMipce кетерер, Карны Kiiui аузы эйдш, Ит ceMipce кутырар. Кек шулан койдан табылады. Койды корадан сзт, Астыкты урадан сат. 120

Кой eri3 туады, Bipi конакка сойылады,' Bipi кошкар койылады. Е и ш епз тапса, Шошка ceri3 табар. Кшк карынан ш кен ешш eri3 табар. Теке де болса, суп болсын, Коян да болса, eii болсын. 03i келген текенщ 03iH айтпа, кезш айт. Eci кеткен ешш жияр, Ешюменен ecin жияр. Е ш к ш кой ереген. Е ш к ш тулен туртершде, Шопанньщ таягына суйкенер, Кой кермегенмен, Е ш к ш байдын, кызы едш... Бурын шыккан кулактан, Кейш шыккан мушз озады. Токал ешш мушз сураймын деп. К.улагынан айрылыпты. Касапшыра мал кайры, Кара emKire жан кайры. Айдаганын бес ешю, Ыскырырыц жер жарады. Ешш жейд! ебелек Е ш к ш жеШй кебенек. 121

_____I Котыр теке кора былрар. Сакал текеде де бар. Ж аман теке суз!скек, Ж аман ж1ггг урыскак. Е п ш сойраниын, eKi малы бар: Myfli3i — пышарына сап, Tepici — мосысына кап. / Bip лак eni адамды талтандатады. Кысыраран ешкщен Лактаран шыбыш артык. Т амырьщнан тун„е сурасан., К,орыкканынан бие берер. Нар жолында жук калмас. Нар баласы бак етпес. Аксак туйенщ аузына, Жел айдаган какбак тусер. Кермес, туйеш де кермес. Кутты коиак конса Туйе еледк Кутсыз конак конса, Yii neci еледк Куырдактыц экесш Туйе сойганда KepepciH. Туйе сойган, Eunri сойганнан дэм етттк Туйе тузра келедк • Куйеу кызга келедк 122 V

Е л Ы зд е eKi ту й е ай д а. Нары бар, нары бардын, малы бар. Атан ©лее сойылар, Атан елее койылар, Кан сонар кайдан табылар. Жуас туйе жундемекке жаксы. Туйе кеп болса жук симас. Kopi туйе ойнактаса жут болар. Туйе аягы маймак, Тере аягы тайгак. Бакырауык демесец Багалы кел1к туйе рой; Коныс акысын туйе кайтарады. «Эйт-шуу» деген туйеге демеу. Жырылсац нардан ж ы ры л . Нар баласы кырымга, Ит баласы жырымга. Туйесш ку бас десен Иес1не тиедь Кабырралы кара нар, Кабыррасын сексен бак етпес. Алыстан шабынган бураныц Kyrni кетер f' Туйе караган ж ауга жолыгар, Сиыр караган тойга жолыгар. 123

» Кырык атан устама, Кырык тамыр уста. Туйеш жел шайкаса, Ешюш кектен кер. Туйе бойына сешп, Жылдан кур калган. Туйенщ улкеш Кешрде таяк жейдк Кеш журе тузелер. Сокгы туйенщ жуп ауыр. Кетерем деп туйеден безбе, Салтанатьщ емес пе, Тебеген деп биеден безбе, Кос канатын, емес пе. Bip тенге бие болмайды, Ею тенге туйе болмайды. 0л1 бурснын басымен Tipi атанды коркытпа. Ею аяктыда бажа тэту, Терт аяктыда бота тэту. Туйенщ таныганы жапырак. Ботам-ботам дегенше Бота кез1м десейнп. Кеш басшысынын кигеш жылы, Ж ылаган баланы не кылсын. Туйе елген жерде жук калар. Ж абу кыйсык емес, Туйе кыйсык. 124

Нар сэулет! — ашамай. Жаман туйе жабуын жер, Жаман ж1ггг аулын жер, Жалгыз туйе бадырауыд, Жалгыз бала жылауыд. Жатдан жер1 даладай Ек1 ерденл баладай. Азу Tici даладай, Жабуы жамшыдай. Куйрыры дамшыдай, Бура сойган не сумдыд. Туйеге — дад, Жылкыра — пышак. Туйе котыр болса, Ботасын былрайды. Ботасы делесш былгайды. Арамнан алган туйеден, Адалдан алган еиш артыд. 1нгешмд1 дараймын деп М1нген1мнен айрылдым. Ад туйенщ дарны адтарылып, Кешпел1 ел: Туйен, жаман тодтамайды, 0з1мнщ арбам жадсы оттамайды. Жазрытурры жел Жардай атанды жырар, BecTi бураньщ куш курк1рейдд Шедден туйе содданды б!лмейд1« Атан айында туады, 1нген жылына туады. 125

« Ш е к ! » десе т у й е де ш е г е д к Туйе карап журю ханга жасауыл болдым, Атам туйе жук астында картаяр. Туйе тай та к келедк Табанынан мер кетсе. Kapi тайрак келедк Eid кезден нур кетсе. Ат айлырын ойлайды, Туйе жылдырын ойлайды. Есек ею аярынын асгын ойлайды, Ж уас туйеге, эрюм ие. Туйел1 Kici кырга, . Туйбйз Kici сырра. Ауырды нар кетередк Эзшд1 жар кетередк , Арту-арту кум келсе Атан тартар бугшп. Айыр шген кез келсе, Муры ндыры к ал ар ж ырылып. Туйе жуктен кашып кутылмас, Ат арбадан кашып кутылмас. **$ А т epiHfli келер Ер мурынды келер. Жалкыз шапкан ат жуйрж. Тулпардьщ ез туяры езш е дэр!. т Сокыр атка, котыр ат ушр. 126 \\

Тулпардын i3i бггпейд! Туягы кетпейдк Азынаган айгырдын yftipm кер. Менменсшген Ж1пттщ уйш кер. Бие кеп болса, Кулын кеп. Жуйржке тумар. Ж уйрш токтырын б1лд1рмес, Ж омарт жоктырын би ш рм ес. Ж ортар аттын торы nri. Kepi боз картайганда жорра шырарады. Куйспз келж жуг^рмес. Ат кермеген ат керсе, Ш аба-ш аба елт1рер; Тон кимеген тон кисе, KaFa-кара 6iTipep. Сырын б1лмеген аттын, Сыртынан журме. Атыц жаксы болса Бул дуниенщ пырары, Катынын жаксы болса Бул дуниенщ шырары. Арык атка камшы жау, Жыртык уйге тамшы жау. Жылкыда ет жок, Куста сут жок. Жаксы ат алдынан суршбей, Артынан суршедь А Басты балта бузар, Жылкыны манка бузар. 127

Атьщ арык болса, 6ip шап, Отынын аз болса, 6ip жак. - Кебещй кер де кой. Атьщды журш турранда камшыла. Ат жаманы таймен ойнар. Ж аксы айрырдьщ yflipin ат жактайды. К ас жуйрште сын бол мае, К,ас сулуда мш болмас. Атпен ойнатан тайдын, аркасы кетер. Тулпардын оттауы 6ip болса да, Жусауы баска. Бар кашатан кутылмас, Жок кашатан жетюзбес. Керд! мшбегенде Жерд1 MineM бе. Ж аман айтыр енесше тап берер. Е н еа тепкен кулыннын, eii ауырмас. Кебен, MiHic кетермейдк Мэстек журю котермейдп Жор Fa жур!сшен пул болады. Ж аман журюшен кул болады. Жорга жолына токтар, Жаксы жвнше токтар. Кенектен шошырэн бие онбас, Тесектен шошыран ер онбас. Тай тулап уГпршен шыкпас.

Арык атты тусте бак» Каррып турса канатын. Ат туярын тай басар. Жаксы аттын TiciH ашпа, Жаксы KiciHin жасын сурама. Жор Fa мшген жолдасынан айрылар. Жаман да болса жылкы жасыры. Айрырды неден салсан,, Атты сонан мшерсщ. Ат айналып казырын табар. Аттыц аты улкен, туйенщ табаны улкен. Аттыра тай мшсе де жарасады. Бие Kapi, кулын жас, Келер жылы колын бос. Курык тимес кулын жок, Кырыктык тимес козы жок. Eni торынын езгел1г1 жок. Hri жаксыньщ бетекддг! жок. Шщерл1 атын ез атын, Тусаулы атын бос атын. Ke6iK карда тули ойнар. Кек керпеде жылкы ойнар. Жылкыны бугелек аздырар, Ат жалдаган втер, Ит жалдаран кетер. Таяк тайга жетизер, Тай кунанга ж еттзер.- Кунан атка жетшзер, Ат муратка жетшзер. 9 129

Ат биеден, Аруана туйеден. Жылкылы елде жау кеп, Жатак, елде дау кеп. Аттан тай озады, Атадан бала озады. Жылкы малдын патшасы, Туйе малдын, каскасы. Ат айында, Бие жылында кулындайды. Тулпар тубш табады. Жаксы адам ел in табады. Жуйрш аттын сауырын берж алар. Ат суршбей жер танымас. Ала бутата ат бек:тпе. Аттын 6api тулпар бол мае, Кустын 6api сункар бол мае. Bip биенш ею емшеп, Б ipi кетсе cyTi жок. Bip туйенщ ею еркенп Bipi кетсе купи жок. Арыкты мшгенше, Аятына мш. Ат устатан азабынан кутылады. Алуан-алуан жуйрш бар, Элше карай жупрер. Ат аркаеына ер батса, Аяншыл бол алы. Ерге жаттын юзесл батса, Атайыншыл бол алы. 130

Жабыны жалды екен деп сатып алма, Жаманды малды екен деп жакын кылма. Eni бие — ел асы. Уш би е— булак басы, Bip бие жоктыц касы. Жуйржтен ЖУЙР*К шыкса, Ahfh тыпыр-тыпыр етер. Аттан айрылсан да, Ер-токымнан айрылма. Жаман атка жал 6iTce. . Жанына торсык, байлатпас; Жаман адамга мал б1тсе, Жанына консы кондырмас. Мынау атты журт кергендей Toyip гып бер, Болмаса бэрш куртып жауыр Fbin бер. ©Mipi закым жылкы баксын, Y3enricin узын таксын. Жауынды Kyui ат керме, Айтты nyni кыз керме. Байтал м’шсен, к ул ьт жок. Ат шаппайды, бак шабады, Бак шаппайды, бап шабады. Ат куйгелек болса, арык-болар, Ер куйгелек болса, к ар т болар. Атты акысын жаяуга ж 1 бермейд1 . Ат KaflipiH жок, б1лмес, Ac Kaflipin ток б1лмес.

Тулпардан ту як. калар, Сундардан кыяк, калар. Жылкыныы. басы мыд каладан кайтады. Ат аятан жерге карар, Кус аятаи кекке карар. Артымак аттыц баласы, Аз оттап, кеп жусайды; Асыл ердщ баласы Аз сейлеп, кеп тыцдайды. Ат KaflipiH бшмесец, Жаяушылык 6epcin сазанды; Ac K a f lip in бклмесен, Ашаршылык 6epcin сазацды. Жуйр1к беспден шытар, Кецес келбегпден шытар. Ж апалак сыйпатанмен Сункар болмас. Жабыны мактатанмен Тулпар болмас. Ай мшбей атынды мактама, Жыл турмай катынынды мактама Атты камшымен айдама Жеммен айда. Арканды ат казытына оралар. Атыньщ сыры neciHe мэл1м. Ат жаксысы картады. Непз1не тартады. t Атты кунде MinceH тулак, Аптада мшсен, кунак. ' 132

Жауыр атка жш куйыскан. Бие коста журш терлесе, Кулын боска журш терлейдь % Аттыра epin жаяудьщ тан,ы айрылыпты. Сылбырдьщ аты шылбырына суршер. Анкау астындагы атын алтай i3flemi. Ж уйржп кекщ карысынан байкайды. Кулындаган биеден, Кудыктагы су артылмас. Ж1г!тке лайык ат туар. Ат адамньщ канаты, Ас адамньщ куаты. Ат дорба туб1н искемей Ат тоймайды. Колдары туран кулынньщ тай аты калмайды. Ат алсан( аульщмен ал. Жаман айрыр yfiipiH жаура алрызар. Жаман ж1ггг жолдасын даура алрызар. Айрырды аладан caacaHt Атты аладан MiHecin, Айрырды куладан салсан, Атты куладан MiHecin. Аррымак атка тай телеу. Ант урмай ат жуг1рмес. Жарамсыз ат жан кинар. TicTeftTiH жылкы TiciH керсетпейдк 133

Тарасынын кулисше мактанба, Атыннын жур1сше мактан. Кос KypeEiHiH. езгешел1г1 жок. Bip биеден ала да туады, Куда да туады. Алысты жакындататын ат, Жзкынды алыстататын жат. Жылкы KiciHen т аб ы с ад ы , Адам сейлест танысады. Бедеу мшсен бел аласын, Алрыс алсан кеп жасайсын. Тулпарды алтын тагамен тагаласа, Есек те ем екст аягын кетередл. Байтал тугки бас кайты. Аттынын necifieci алтау, Жаяудын neci6eci жалкы. Атты жолдас болмайды Арбалымен, Жортак жолдас болмайды Жорралымен. Ку байтал, Ею айрырды aui калдырады. Кулын даусы Кур агпшндей шырады. Атына карай турманы, Енбег1не карай кырманы. Жорра жылкы жолмен журсе жорралайды, Жолсызда Ki6ipTiKTen корралайды. Ат пыскырса — ж о л р э , Байтал пыскырса — copra. 134

Жоргадан туран жортак бар, Батырдан туран дордад бар, Атка аз арт та, катты жур, Туйеге кеп арт та, жай жур. Тулпар шаба жетшед!, Суцкар уша жепледд Сауын саусац бие сау, Боз кырау туспей суалмас. Туйтдш тартсан. туйе сау, Ауру-бзле, жын алмас. Б ip атым бар аралда, Не дамым бар боранда. Жуй|мк ат аятынан адсайды, Жаксы ж iгiт атайыннан адсайды. Желегён атда жел жандырыд, Тентекке тня жацтырыд. Жорранын. 1<зд1р1н Желгенде б1лед!, Жадсынын. кэд1рш ©лгенде бйледд Атыц тайрад болса, Ад тедешн, мушз1мен тагала. Заманыц тайрад болса, Б ip жадсыны сарала. • Аррымадты байтал бастайды, Аруадты шайтан бастайды. Ат баддан аш болады, Аттанран Kyui тод болады. Жонра салсац — жуйрж, Ж олрэ салсац — жорра. Ж М ттщ сорлысын — Аттыц жолдысы жецедц 135 •

Атыц жаман болса, арманын кетер, Бала жаман болса, дорменщ кетер, Катынын, жаман болса, келгенщ кетер. Атты кунде мшсец— тулак, Аптада мшсен, — кунак, Айында MiHceH — ат, Жылында мшсен,— тулпар. Жаяушылык тартканда Журмес есек ат болар, Карын катты ашканда Кара талкан кант болар. Арткы Айылым 6epiK болса, Атым, тулап не етерсщ, Атайында б!рлii< болса, Жатым, маран не етерсщ. Атсыздыд атасынын куны кетед1 . / Аррымак ат жабы болмайды, Жалы кет1п арыса да. Назары аштын кез1 тоймайды, Бак пен кыдыр дарыса да. Ei<i т!зг1н жок болса, Ат басын адам бура алмас, Ei<i тартпа жок. болса, Ат устшде ер тура алмас, Ею узенг! жок, болса, Атка адам мже алмас. Bapi б1рдей сай болса, Шайтан тугш жын алмас. Камшы — канат, Куйыскан — куат. Ат кызыры apbiFamua, Адам кызыры карыгаиша. Minrecne, мшгессец ундеспе.

Анызды жерде ат елмейд1, Уй1рлi жерде ер елмейдк Ек1 канжыга тон сактайды, Тон жан сактайды. Акырлас аттын мшез1 журады. Ат пен есек акырлас болса, Зещ журады. Ат кулыннан, Батыр баладан. О иы р алсан — тапып ал, Танымасац таргыл ал. Сиыр сипаганды бшмеши, Жаман сыйларанды бшмейдь Ортак ег1зден, Онаша бузау артык. Сиыр су iuice, Бузау муз жалайды. 0 r i3re тураи кун, Бузауга да туады. Сиыр судам жепидк Су сыйырдан жеридк Басб1лг1 eri3re «ек»— дегеи ел1м. Жаман сиыр жазда бузаулайды. 0ri3fli ерге айдаранмын eMipi оксид!. Уйде ©скен бузау, Тузде ori3 болмас. Ойда он сиырдын Myfli3i сыркыраса, Кырда кырык сиырдын, муйiз i сыркырайды. 137

Ойда сиырдын. Myfli3i сыркыраса, Кырда бурынын, муй!з! сыркырайды. 0ri3 елген жершде мен.рейдк Б1реудщ бу'зауына дегешц, ©зщнщ eri3iHe болады. Болдырран сыйыр, мол a Fa суйкенедп Нэсш1 жаман сыйырдан, ел1 бузау туады. Тузде бузауы жамыраганнын Уйде айраны тегзледп Буканын, арамзасы бузау арасында журедн Кашарыцда кашарсыц, Бузаулар да сасарсыц. Мал жаксысы — сныр, Жер жаксысы — кеб?р. Сиырлынын, уйi айран, \\ Сиырсыздын уйi сырдац. 0ri3 елгенше еседп 0лгеи сп ы р ^сут болады. Кудай жугзртпегендр Бузау жупртедп Сиырдын, cyii — т1лшде. Кашпаран кашардыц уызына каратып. Тана панда бермесе, Tanpi панда бермендК Сузеген сыйырга Кудай муйiз бсрмейд!.

Сиыр сушыл келедк Пасык адам кунийл келедБ Энпме бузау ем1зер, Бузау таяк, жепзер. Бэлеш кара тана бастайды. Кушретпт келсе, Журтка кашкан бузауды кайтарып к©р. Ожеме де барайын, Бузауыма да карайын. Kapi сиыр сокпакшыл, Кэрия адам такпакшыл. Жуас тананы падашы мшедк Ж уас адамды эрк^м м едь Сиыр мушзшен жазады, Ацгырт тшнен жазады. * Е с е к журер каткакта, Мэл1м болар батпакта. EceKTin eTi арам, кунл адал. Есектщ жуп жешл болса, Жатаган болады. 0з1м есек бола тура, Туйеш жетектед1м. И еаз калган есекп 6epi жейдЕ Есекке yKi таккандай, Итке жалпош жапкандай. 139

Есек ceMipce иесш тебер. Кар Fa мактанып сункар болмас, Есек мактанып тулпар болмас. Есек MinreH en6eriH мшер. EceKTi отка айдасан, бокка катар . Есепне карай тусауы. Есекке KyMic ер жараспас. Ш ошкага ергеи балшыкка аунар. Тауына карай тогайы, Шошкасына карай торайы. Есек кодырымен, Шецгел собьтымен. * Нс * § I т уяласынан корыкпас, Ит — ырыс. Жетектеген ит анта жарамас. Иттщ бок жемесе, Басы ауырады. Итпен куда болсан, Бокпен той етерсщ. И гл KymiriM десен,, Аузынды жалайды. Ит кутырса HeciH кабар, Шымшык кутырса бурштке шабар. Ит баласы суйгшни, Тура бара кускыншы.

Иттщ басын сарытабакка салсан, Шоршып туседк Ит 6ip cypince кырык, суршедь Кыры кеткеннщ m i кырын жупредь Ауылга жакындаганда ит озады. Ауыл итшн, куйрыгы кайкы. Ит игппн кылмай коймас. Казаннан какпак, кетсе, Итт1н. уяты кетедк Ype б1лмеген ит YfiiHe уры Tycipep. Буралкы ит ургешнен жатар. Ит игаярын жаламай Кещй кенипмес. Ит корыкан жерге еш. Иттщ улыганын 6epi ест1мес. Иттщ табаны кышыса Керуенге ередк Ит myfipiriH тулк1 суймес. Енбекс1з ит жер, Бейнетс1з бит жер. Суйекке ит ошак басында кездесер. Куга ку намаздыгер-намазшамда кездесер, Ит мшш, ирек камшылап. 141

Иттщ мойнына алтын карты такса да, Бок жеуш коймайды. Bepi жеген бексемд1 Иттен HeciH аяйын. Итке арткан кос, Далада калады. Уреген ит Kici каппас. Коп жорткан ит кушалата жолытар. Аксак ит сау иттен сауга ылейдк Тулю ал тан итте сын жок. Жаксы ит ел1м ттн керсетпейдк Жаксы болса жау жумырды ит жер ме Иттщ imine сарымай жакпас. Ит не жесе соны кусады. Ит жедгенш талайды. Ит атасын танымас. Bip ит Kopin уредд Bip ит epin уредк Жедген ит желкесшен талар. Ел жатпай — ит тынбас. Жаман итт1 д атын 6epi басар кояды. Иттщ ырылдасканы — амандасканы. Ит т©леу1 6ip KymiK. И гл иепмен кина.

Ит те бойдагында керкледь Ауылдын, шч ала болса да, Bepi келгенде 6ipireAi. Кунше жуз тули алса да Тазынын, иг аты калмайды. 6л1 6epiHi ит аттамас. Ит игппн етпесе, Ит аты курысын. MeciH сыйлаганнын,, Итше суйек сал. Ит жеген ш ш е н таусылар. Кет десе ит те кетедь Игпн. боры дэр! болса, Дарияга тышады. Ит аулакта доныз тебеге шырады. Ит уредк керуен кешедй Иттш аузына тускен сокта, Жаншылмай шыкпас. Ит балалап сауын болмас,' •/ Булт болмай жауын болмас. Ит итт1 жумсайды, Ит куйрырын жумсайды. Аш итт1ц артын сук ит жалайды, Ит жокта шошка ypeai корада. € Иттщ 6spi тазы болмас. Еттщ 6api казы болмас. 143

Ак ит, кара ит 6api6ip ит. Жарамсактантан ит, Жатканша таяк жейдк Кабатан ит кайыр байлайды. Итке берсен, асьщды, Иттер тартар басынды. Ит тумсыры жерде жатпас. Bepi баласы асыраганмен ит болмас. Аулы жакын ит, Каскырдан корыкпас. Ундемеген ит кабар. Итаярын итекеш ит те кориды. HTTi купигшде уйрет. —* 1лгер1 басканнын. HTi оттайды. Корасында койы жоктыц Итшщ сарына кара. Ит баласын ырылдап суйедь К1шкене итИн,— Картайранша KyujiK аты калмайды К,У cyfteKTi ит те кажамайды. Kyfii жок ит те жуг!рмес. Ит басына ipKiT т е г ш п жатканда. Ит те иесше тартады. Ит те иесш коргайды. Асы жок уйд! ит те суймейдй 144

Куипк куйеу болранша, Иттщ Kyiiiiri бол. Ырылдарсык, каппассьщ Менен жакын таппассын. Ит ластырымен дарияны арамдай алмас* Атымды этап, Сыбагамды итке сал, Ит Tepici и болмас. Hancici жаман би болмас. Итке тумар жараспас. Ит ceri3 туып Елден аспайды, Ешк)' eri3 туып Койдан аспайды. Байлаулы ит уреген, Байлаулы eri3 сузеген. Ит адамнын кулагы. Сыпайынын ит1-не кет десен,! ©зше кет дегенщ. Ит иесше урмес. Ит те neciH сыйлайды. Ит жемес асынан даме етер. Иттщ жауы дуана, Кел1нн1н жауы кейуана. Иттен сауын болмас. Иттуйнектен кауын болмас. 988 145

Ит жетч казнанын 6ipi. Бассыз ундщ mi осырак,. Ит аулакда, доцыз тебеге шытады *** 31ал арыстанньщ аузында, Турюпеншн. тубичде. Мал айдаса ж аудш , Ыскырса желдш. Алты ай баккан арыкты Bip кун ypbiHFaii елт1рер. Тусп'к eMipiH болса, Кештж мал жина. Буйыртан малра ric тисш. Кеп малдан айрылтан Bip малды каскыр жейдк Белгш малшын жок болса, Белщд1 бу да малта бар. Малды бакканра бактыр, Отынды алганга жактыр. Малдын жайын баккан б1лер, Отыннын жайын жаккан бМер. Айдап салдан аз елер, Кере салдан кеп елер. Бас екеу болмай — Мал екеу болмайды.

Малды бага 6\\Jit Бабын таба 61л. Мал бакканра быедк Бассыз берген мал мазак. Баксыз берген тм мазак. Коншынын таягынан, Келшнш аягынан. ©picrne карап мал ©сер, ©зенше карап тал ©сер. Буйырмаган буттан кетер, Жогалып табылган мал олжа, Аурып жазылган жан олжа. Кайткан малра каскыр еш, 9рк1м тапканын теке кояды. Мал жайган, малдын жайылранына тояды. Жок табылмайды емес. Карауы жетпейдк Адам бермейд! емес, Сурауы жетпейдй Мал атуы — жан ашуы. Алдырран анасыныц койнын ашыпты. Итп'н иео' болса, Б е р Ы н TOHpici бар. Кайткан малдын кайыры бар. ©pici жуык оттайды, Аулы жуык ас 1шедь ©сер малда ©л1м жок,. И7

©3iMfliKi деген бурын устайды. Есек барга саналса да, Малга саналмайды. Kici берген Kicire ырыс болмас. ©зщдш1 езше, Оттай ыстык. кезще. Агайын асшы, Мал тушы. Мал жайсан конысын тап, Ас жисан ыдысын тап. Жогалган пышактын сабы алтын Кара туяк карында жатпас, Мезгыи болмай тан атпас. * Шемелеш шеб1м бар деме, Несиен1 малым бар деме. Арыкты кутсен тойынар, Kspim кутсен сойылар. Кетпешм сай, шотым сай, Казсам суга жетемш, Атаным сай, атым сай, Кешсем нуга жетемш. Аксак малдын акырына бак. Желген атка жел жангырык. Тентекке тш жангырык. Малы бардьщ назы бар. Биыл \\з\\ болса, Келер жылы. e3i бол ар.

Шаруанын m i де уррашы болсын. Тандагы тауыктан Сол кунг1 жумыртка артык,. Туйе-байлык, Кой-мырзалык, Жылкы-сэндш. Шаруанын 6ipi — бес, Диханшылык OF3H ес. Жортуыл T y 6 i— еш, Сауданыц Ty6i — борыш. Жайылымы болмаса мал азады, Кайырымы болмаса жан азады. ©pici жаксы мал — онар. Т о т а жаткан мал онбас. Тобырра тускен ic онбас. Б1тпеген малдан ум1т, ШыкпаРан жаннан ум1т. Жайлауды жайлай б1лмеген Малды айдай бммейдь Ж аман койшы жайлауын 6ip кун жейдк Жаксы койшы жайлауын мын кун жейди Жаманра жан жуымас, Жалкаура мал жуымас. Бакпасан мал кетедк Кутпесен катын кетедк Басы аманнын малы тугел. Сакырлаган сары аязда Сары камысты кыста, Малыца сый, езш е уй болар. 149

Bip тулжке бай болганша, Эр тулжке сай бол. Тулж телден ©седи Мал-бакканджр Жер-жырткандш. Малды жаксы бакканын — ©зше аброй тапканын, Малды жаман бакканын,— Келген бакты какканыц. Мал баласы — Жер анасы. Жалкау — езше жау. Мал бггершде, килемнщ тугшдей, Мал кетершде, колдыц юршдей. Мал тел!мен жарасты, Жер гул1мен жарасты. Алты ай баккан арыкты Bip кун урынтан олт1рер. ©лкенш KepKi мал болар, © зен и т KepKi тал болар. Малды бага б!лмеген Пайданы таба бшмейдк МЬл да necine тартады. Мал ушш таласпа, Ар ymin талас. Мыцды аидаган, б\\рл\\ мшедк Кешкенде келiк тнмеген Конганда Minin отырады. 150

Жер кутты болса, Мал cyrri болады. Мал малсакты табады. Сорлынын 6aFbi журмес, Сормандайдын малы журмес. Малы б1рдщ — жаны 6ip. Мал балагынан еседь Жарлы болатын ж!гт<е, Казалы мал ran болар, Ж алгыз болатын ж1г1тке Бедеу катын тап болар. Малсызга малга балап — уйкы берер, Арсызра apFa балап — кулю берер. Малыкды таусанын десен, пул кыл, Азырьщды таусайын десен, ун кыл. Жаксы мал жан садагасы, Жаксы мал жалгыз жогалмайды. ЕГ1НШ1Л1ККЕ БАй ЛАНЫСТЫ МАКДЛ-МЭТЕЛДЕР ашып кетсен, шашып кет. Жер! байдын — ел! бай. Диханшы жерш мактайды. Балыкшы кол!н мактайды. К эстк о р KeniH мактайды. EriHHiH жайын еккен б!лер, Арбаньщ жайын жеккен бюер. Ж ердщ coni eriH Ердщ coni б ш м . 151