Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

Ж ер той м ай , ел той м ай ды . Жерше карай епн ек, Жолына карай жепн жек. Кыс азыгын жаз жииа. Ексен eriH, ImepciH тепн. Арпа, бидай ас екен, Алтын, кумю тас екен. Тамыр тарткан тарыкпас. Жемкт1 aFauiTbiH басы томен. Кос журе тузелер. Берген алар, еккен орар. EriHini жылда арманда, Балыкшы кунде арманда. Окпанды жерге eriH салма, Жанжалды жерге жакын конба. Не ексец, соны орарсын,. Kypirn аркасымен Курмек су imep. Екпей eriH шыкпас, Уйренбей б ш м жук.пас. Шег}рткеден корыккан eriH екпес. * Аюдан корыккан орманга бармас. EriHfliKTi куз суар Куз суарсан жуз суар. Жабайы шеп eriHfli аздырар, Ер1ншект1К epai аздырар. 152

Сулы жер кураксыз болмас, Таулы жер булаксыз болмас. Едш суы бал болса — елге жетер. A fkih суы бал татыр. Ак. шабагы май татыр. Сулы жер — нулы жер, Булакты жер — туракты жер. Толыксып аккан дария— Мешрбанды кэрия. Ершшек епншшен елгезек масакшы озыпты. Erimui март, жер жомарт. Кыс арбанды, жаз шананды сайла. Жаздын. 6ip куш, Кыстын мын. кутпн асырар. Ш агала келмей ж аз болмас, Шацкан болмай боз болмас. Кектем, кектен нурын теккен. Кол жагалаган елмес. Kypim азса курмек болар. Соры бар жИтке, Сортан жер жолыгар; Айналасы ойпан. жер жолыгар. Mayeci бардын,, ayeci бар. Келд1н Kepni курак, Таудын Kepni булак. Т1кеннен гул, ЗаЬардан бал. 153 f

Coyip бллса кун курки pep, Кун Kypnipece кек дурк!рер. Оракшынын жамапы, Орак тацдайды. Акаш устаган жершен сынбас. Айыр шшен касында, KiceH кереге басында, Епнджте ел тастама, Сусыз жердщ tne6i аясыз. ¥лсыз ердщ малы аясыз. Дихан болсан, Жерщшн. басында бол; Сыпайы болсан, Бепднщ касында бол, Дихан болсан, Кос еп зщ тен болсын; Шаруа болсан, Кос етегщ кен болсын. ЖеД жыл жерлес болганмен, ЖеЫрлес боласын. Тамырын кашса тары ек, Келер жылы тары ек. Тамырын келер касына, Кайыры тиер басына. Дихан жауында тынады, Балыкшы дауылда тынады. KeiHKi кун кулактанса, Катынын ул тапкандай cyftiH, EpTenri кун кулактанса, Е л й ш жау шапкандай куйш. 154

Ca6aFbi жаман ж ем ктщ Дэш де жаман. Саеадары су iuieAi, Аяктары у шедп EpiHiueK егшипден, Ершбеген науканшы озыпты Агашы аласа болса да, Алмасы тамаша. Мэуел! агаш майыскак,. Егш ексен тынга ек, Онан енер ешм кеп. Терлей-терлей тоган байласан,, Кызара берт1п су imepcin. 0p6ip топырак, аяласан иедБ 0p6ip жапырак, сипаганды суйедп Кыс малынды бак, Ж а з жер!НД1 шап. Египне карай кырманы, Кутимше карай TyciMi. Арыманыз, ашпаныз, Бау беруден кашпаныз. Жет1 токсанда жер муздайды, 0veai Tsupi жерге береди Жерге берсе, елге береди Елге берсе, ерге береди Дихан 6ip ишнен. EriH ырыс тандамайды. 155

Е п тш денге сал, Денге салсан — кенге сал. Балык бэсж алады, EriH ececiH алады. Катын ер1мен, Дихан жер1мен. Жерше карай астыгы, Берсен— аласьщ, Ексец — орасын. Жер кенд1 жаксы керед1, Ат жемд1 жаксы кередк Су — сем1з, от — арык. Епн ексен тынга, Шыктым дей бер шынга. Катты жерге епн шыкпас, Кансыган баска б ш м жукпас. Жаксылап жыртып жерщдк Кезшде ексен егiндi, Аларсын мол ешмдк Токтатсан жерге калын кар, Дей бер жаксы ешм бар. Жерше жаксылык кылганын — Тасты дей бер кырманым. Бейш ш п кенге сал, Кырманынды денге сал. Кырман басы — береке, Коп журген жер, мереке. Жаздын камын кыс ойла. Bip ойлама, уш ойла. 156

Трактор мен комбайн, Молшылыкка жол дайын. EcKi дуние тозды, Ж ана дуние озды. Екпесен жер кысырайды. Кутпесед кел кысырайды. Не берсен, соны аласын, Не сепсен, соны орасын. Диханшылыктын 6ipi бес, ¥кыптылык OFaH ес, Дихан болсан, CyflirepiHfli сайла, Шаруа болсан, Малый жайын ойла. Жылай-жылай арык казсац, Куле-куле су imepcin. Ер жерге карайды, Кус кокке карайды. Жер ырыстын KiHairi, Енбек ырыстын казыгы. Су коп басса, жер азады, Кайгы коп басса, ер азады,

I l l Б 6Л IM

ЖАКСЫЛЫК, ЖАМАНДЫК, ДОСТЫК КАСТЫК,, САКТЫККА БАИЛАНЫСТЫ М А К А Л -М Э ТЕЛ Д ЕР да ЛХаксынын жаттыгы жок. Жаксынын 63i елгенмен, Ce3i елмейдй ©3i жаксы Kicire, Bip к1сшк орын бар. 11—988 Жаксынын yfti мен туз! б1рдей. Таудын басын кер де, Тубше барма, Жаксынын езш кер де, YftiHe барма. Жаксы жалынсан кешер, Асыл жанысан етер. « Ак сауыттын жагасы бар, жеш жок, Шын жаксынын ашуы бар, Keri жок. Жаксы да кек жок, Кектще тек жок. Жаксы эйел тен! жок жолдас, Ty6i жок сырлас. 161

Жаксынын жаны жаннет. Жаксы адам жолдасынан белплк Ж аксы ат жанга cepii<, Ж аксы нт мал Fa cepiK. Ж аксымын деп мактанба, халык айтпай. Батырмын деп баптанба, барып кайтпай, Ж аксы — ай мен кундей, Элемге б1рдей. Кун ортак, ай ортак, жаксы ортак. Ж аксы Kici картайса да, Акылынан танбас, Жаксы ат картайса да, Жур1сшен танбас. Ай жарыгы элемге, Шам жарыгы тубше. Сыпайы тоцбас, калтырар. Жаксыны кермек ушш, « Сыпайыны уйде керме, Тузде кер. Сыпайы сырын жасырмас, Пушык мурнын жасырмас. Бетше келер уятын, ©3i 61лin жуса ип. Асыл эйел api еркек, api катын. Ж аксы лепес — жарым ырыс. Ж аксы ж ш т пен жаксы ат к еп тш , Улкен уйдеп кулсе, Kimi уйдеп езу тартады. 162

Жаксынын аты елмейдк Жазушынын хаты елмейдь Аласаны атка санама, Жаксыны жатка санама. Жаксы адамда жаттык жок. Тэуекелдщ кенл! ток. Акку кустын Tepeci, Жалгыз жатып оттамас;* Кас жаксынын белпа, Кара сезд1 жактамас. Жаксы кыз — жатадаты кундыз, Ж аксы ж1г1т — кектег1 жулдыз. Ж ана айдан жаксылык. Bip кун тузын татканга, Кырык кун сэлем. Жаксы туса ел ырысы. Жанбыр жауса жер ырысы. Жаксы жатыркамайды, Анкау андамайды, Энгудж тындамайды. Б и т гебеге шыксан, Кезщ ашылады, Жаксымен сейлессен, Кенлщ ашылады. И гш к тщ ерте-кеип жок. Кас жаксынын белг!а, Кайгысын журтка б1лг1збес. Жаксы таз басын жасырмайды, Жаксы эйел асын жасырмайды. Ат жаксысы керуеннен, Зат жаксысы шеберден. 163

Ак сункар, ушкырмын деп мактанба, Алдында курулы торлар бар. Аргымак, жуйржпш деп мактанба, Алдында талай ерлер бар. Ж аксынын yfii туссе Куш туседк Жаманнын уш туссе, Миы туседк Ж аксы жумыс — жанра тыныш. Ж ак сы келд1 дегенше, Жарык. келд1 десейнп, Жаксылыктын уытын, Алып келд1 десейнп. Тонган тонын мактайды, Адаскан жолын мактайды. Шындык ceri3, Бакыт eri3. ИгЫкке — суйгшк. Ж аксы болсан жакын кеп, Ж ак сы л а р д ы н улг1с1, Жанып турран шамдай. Шешендердш сездерн А рып турран балдай. *** ергенд1 Kici кергенш айтар, К е р г е н а з Kici 6epreHiH айтар. ETiri жаман торге шыра алмас. Ж е ш ж ам ан ас iuie алмас. 164

Ж аман корыкканын сыйлайды. Eni жаман ауыл болмас, Ауыл болса да кауым болмас. Жаман катын, Тесегшен белгш. Жаман miriT Есебжен белгш. Жаманра жалынба, Адамра табынба. Жаманра олжа туесе, Белке алмай колга туседк Жалкаура дэулет ушш ¥йкы берер, Жаманра акыл ymiH Кулю берер. Bip жаман мын. колды ipiTep, Bip кумалак, 6ip карын майды mipiiep. Пейл1 жаман пэлеге жолыгады. Б1тпейтурын жалага жолыгады. Акмак бузуга бар, тузеуге жок. Жаман адамга мал 6iice, Жакынын танымас. Жаман туран, нагашысынан кередк Сезш свилей бжмеген, атасынан кередк Жаманра сырынды айтсан, Жарга жыгады. Жаман ерден жайдагым жаксы, Жаман катыннан бойдагым жаксы. Жаманнын акылы, Тустен кешн юредк 165

Жаман лапт жасында шал. Жаманнын. тузга барраны, Kbi3Fa барраны. Жаман ашса кермес, Айтса бжмес. Халкын алдаган би онбас, Катыны с а л а к уй онбас. > Ж а м а н ж1г1т той бузады, Ж а м а н эйел уй бузады. Ж аманнан жарты касык, ас калар. Карганын жузше 6ip кесек, Ж аманнын жуз1 6ipre есеп. Teri жаман тойда тонымды бер дер. Bipeyre кылган жамандыгын алдына Ж аманга сырынды айтпа, Сырыцды айтсан да, шынынды айтпа. Ш ырысы жаман камысты, Су iminen ерт шалар;( Пейл1 ж а м а н адамды, Туйе уст1нен ит кабар. Тынымсызды ж1берсен, Булд1рт келер; Тынымдыны ж1берсен, Тындырып келер. Ж а м а н ез уйше e3i конак,. Ж анбаса отын жаман, Жата алмаса катын жаман. вкпеден соккан жел жаман, Елжен безген ер жаман. 166

Алангасарлы spi кула десен, Bepi кулайды. Жаман катын байына, Жалкыз атын сойгызар. Жаксы катын жолдасын, Жоктан курап тойрызар. Жаман болса туысын, Туыспай-ак курысын. Тентек шокпар жияр. Аузы жаман елд1 былгар, Аяры жаман терд! былрар. Акмактын айтканы келмейдь Сандырактараны келедк Жаманга акыл айтсан, алдайды дер Жаман атпен су кешсен, жалдайды дер. Жаман туйенщ устшде келе жатып, Жаяура бук дейдк Балык басынан сасиды, Жаман аярынан сасиды. Адам туа жаман емес, Журе жаман. Жаманньщ эл! жапалакка жетед!, Жапалак керсен атып ал, Жаманнан басынды сатып ал. Кае жаман кун жаумай су болар, Жаман сайга су туссе, ©ткел бермес кешуге; Жаман адамга ic туссе, Жанынды сурар шешуге, 167

Ж ам анны н ycTi сУ болса, Кеппестей керер, Ж ам ан алам га мал 6iTce, Кетпестей керер. Бетщ кисык болса, Айнага екпелеме. Булттан шыккан кун ашы, Ж а м а н KiciHiu т ш ащы. Атын жаман болса, Сатып кутыларсын; Катынын жаман болса, Кайтш кутыларсын,. Теплген топыратымен толады. Ж ам ан екпелеймш деп, Сыбатасынан кур калады. Жаман жакынын сыйламас. Арыстан аскынса aftFa шабар. Акмак аскынса анасын сабар. Ж аманды icne шакырма, Аска шакыр. Ж ам ан адам e3i бола алмайды, Болганды кере алмайды. Жаманнын аттан кулаганы да жаман. Алганын жаман болса, кешпн жарым, Атын жаман болса, талар карын. Ж а м а н ешнэрсе б1ле алмайды, Ж у м с а с а н т1л алмайды, ©3i б Ы п пайдасын кыла алмайды. Ж аман кунд! жатып тында. Сорлыга сойылдын жуан басы тиер. Сумырай келсе су курыр. 168

Жаманга жалынгашпа, Жат та жанынды карман. Жаман ез сыбагасына кулдык етедк Адасканнын алды жен, Арты сокпак. Кайта жауган кар жаман, Кайта шапкан жау жаман. Тартып узген шабаннын ici, ©TKi3in куран жаманнын ici. Жаманнын ойны жаман, Буканын мойны жаман. Атын жаман болса, Арманын кетед1, Алранын жаман болса, Мейманын кетедк Айыбы бар адам, Жыиннан калмайды. Ымыраны бузбак жаманнын ici, Катарды бузбак шабаннын ici. Жаманды жакынра санама, Жаман жолды жакынга санама. Жолдасын жаман болса, Алые ж у р т тун катпа, Катынын жаман болса, Kici алдында тш катпа. Атын жаман болса карын кетер, Балан жаман болса арын кетер. Жарым ж1г!т жаяу журш, Тын KHiKTi куады. Такыр жерге су тексен, Журуге тайрак болар: 169

Жаманга сырыклы айтсан, Тар жерде айгак болар. Ж аман дос, жауынмен 6ipre шабады. Жаманга айтпа сырыцды, Жаман бузар шырынды. Ашыкканнан куныкдан жаман. Ундеместе пэле бар, Eni уртында шала бар. К,ас ж а м а н насындагысын карактайды. П е й ш ж ам ан юсшен кусед1, ©з асын e3i жасырып ш ед й Жаман езен куалай агады. Ж аман езен еткел бермес. KyriMi жаман' агаштын BiiiMi жаман. Жапа шепп, жай жату Жасыктыктьщ белпсй; Ерте жатып, кеш туру Пасыктыктын белись Ш елдщ камысы болмайды, Жаманньщ намысы болмайды. Eciri жаманнын, Tepine отырма, Keci6i жаманнын касына конба. Ж а м а н г а ош акты н уш буты уш айлык, жол, Ит жаманы туз корыр, Ж ш ы ж а м а н ы кыз к,орыр. Ж а м а н ауылда, ж а с 6eciKTe. 170

Санасызга сан айтсан да болмайды. Кус ж а м а н ы — caHFbiFHm, Адам жаманы — канрыкыш. Палуаннын. жаманы, Жьщылган сон калтаяр, Кузетнинщ жаманы Алдырран сон талтаяр. Куннплдщ кун1 тумайды, 0те жаман болм«са, ©те жарлы болмайды, Жаманнан койсан жасауыл Журтынды жауга алдырар, Наданнан койсан жасауыл Елщд! даура алдырар. Жаманды аска тартсан да, кке тартпа. Жаманга айтсан сырынды, Bip сындырар кырынды. Жаман iciHeH кермейд1» Юсщен перед!. Жамандыкты кеп куган Bip бэлеге жолыгар, Жаксылыкты кеп куран Бак-дэулетке молырар. У жасаган удан еледь Найзагер найзадан еледк Кабары жаманнын — сабары жаман. Жаман жерге ащы бута б!тед1, Жаман келге бака айрырлык етедк Жаман келдш суы ащы, Жаман адамнын т ш ащы. 171

Арамнын ici ерге баспайды 0рге басса да ерден аспайды. Ундемеген ауызда бале бар. ©3i жыгылып жатып, Суршгенге куледк Озбыр олжа унин еледп Куннил кундеумен беледк Дэншкеннен де кэнжкен жаман. Жаман улесшен кур калар. Н эп сщ н щ Ti3riHiH тартпаеац Адамдык кетер, ар кетер, ©Mipre ернек салмасан., Дуниеде болма бар бекер. Bip сынаган жаманды Е м кайтып сынама. ©лшеп тшпей шаманды Кур жанынды кинама. Кисык агаштын тубше конба, Кыцыр адамнын ушне конба. ©3i сенешн деп турран Отка су буржпе. Кулайын деп турран Тамга суйенбе. Ж аман inire ата болма, Ж а м а н TOHFa жара болма. Жаманды жаман дей берсен Ж асып кетед1, Тентект1 тентек дей берсен, Шашып кетедк 172

Bip туйенщ кумаларына Кырык Kici тайып жыкылар. Аса ку болсан, Алкымыннан асыларсын,. Аса ынжык болсац, Дакка басыларсын. Жаман кшм жасты кэрщей етедй KapiHi перщей етедь *** >Ж11||аксыдан жаман туады, Bip аяк аска алрысыз, Жаманнан жаксы туады, Адам айтса нангысыз. Жаксы мактанса есебш табар. Жаман мактанса катынын сабар. Жаксыта жанас, Жаманнан адас. Корыккан мен куанран б1рдей. Жаманмен жолдас болсан., Kecipi журар. Жаксымен жолдас болсан, Heci6i жугар. Жаксынын басына ic туссе Ашынар да, ашылар, Жаманньщ басына ic туссе, Bip тулар да, басылар. Жаксылыкка жаксылык Эр KiciHiH ici дур. Жамандыкка жаксылык, Ер KiciHiH ici дур. Жаксы алдында жазыларсын, Жаман алдында тарыларсын. 173 » к- ш о м н и [Щ|Ш *

Жаксы эке жаман бал а га, Кырык жылдык. ризык,. Аргымактм жаманлап Кэне тулпар тапканыц? Агайынды жаманлап Кэне туган тапканын? Жаманнын берген асынан, Жаксынын айткан ceai аргык. / Жаксыдан кашпа Жаманга баспа. EcKire жана елшеуш, Жаманга жаксы елшеуш. Жаманнын колына бергенше, Жаксынын жолына бер. Ж ак сы га айтсац б1лер, Ж аманга айтсан кулер. Жаксыдан шарапат, Жаманнан кесепат. Жаксыга шзн жуымас, Жаманга жан жуымас. Басына ic туссе, Жаксы кемек етедд Жаман кулш етедк Жаксы сезйии силар, Жаманнан карыз алсан, Тар жерде жанынды динар. Жаксы байкап сейлер, Ж аман шайкап сейлер. Жаксыдан эюм койсан, Eлдi тузетер, 174

Жаманнан эюм койсац, Eлдi жудетер. Жаман басшыдан Жаксынын алтеу! артык,. Жаманнын сез! Туйеден тускендей. Жаксынын сез! Дшрменнен шыккандай. Уйдш жылы, суысын Кыс тускенде б1лерсш, KiMHiH алыс-жакынын 1с тускенде б1лерс!н. Жаманса шеп батады, Жаксыта сез батады. Жяксы атка 6ip камшы, Жаман атка мын камшы. Жаксынын шарапаты тиер Тар жерде. Жаманнын кесепаты тиер Эр жерде. Жаксылык агаш басында, Жамандык аяк астында. Жеш’ м жаман болса да Жагам\" жаксы. 0з|’м жаман бол сам да Агам жаксы. Бес саусак б|‘рдей емес. Жаман айтпай жаксы жок. Жаксыса берсен асынды, Жаксы сыйлар басынды, 175

Жаманга берсен асынды, Итке тастар басыцды. Жаксы жерге жатсан., Ж аксы-жаксы туе керерещ. Жаман жерге жатсан Ж аман-жаман туе керерещ. Ж ак сы мен журсен, Жаксымен жаксы боларсыц, Жаманмен журсен, Жын урып, баксы боларсыц. Ж аксы ны н алдында i3eT, Жаманныц алдында кузет, Тем1рдщ 6ip басы ыстык! Bip басы суык. Сыйласу eni Kicire б!рдей. Eni тентек косылса, Саудай болар, Eni акылды косылса Таудай болар. Жаманшылык керген жерщнен, Енбекте де кат, Жаксылык керген жерще, Енбекте де жет. Ж аксы ны н журген жер1 базар, Ж аманныц журген жер1 азар. Татура т1л, Сулура сук. Кетпеннш басын бассац, Сабы мандайына тиер. Жаксы ж1пт акылына жецд1рш 1с кылар; Ж а м а н ж 1’ п т онай icTi Куш кылар. 176

Жасык пышак етпейш жаныса да, Жаман арма демёйш таныса да. Жаксы сез — суйжд1ред1, Жаман сез — куйжд1редк Куле Kipin, кунрене шыкканнан сактан. Кунг шыгып турып, жауганнан сактан. Жаксы болса алганын, Yfliннен Kici кетпеГш, Жаман болса алганын Шын досын да шеттейдк Алтынлы epiTe бжмеген кул етедц Ж 1бект1 туте бжмеген жун етедк Жаксыны жамандаса аруагы тасады, Жаманды жамандаса куты кашады. Жаман агайын бар болсац кере алмайды. Жок болсац, бере алмайды. ©з бетж аямаган KiciniH бет1н шиедей кылады. Карангыда калтыраганша, Жарыкта жалтыра. Жаксымен жолдас болсац, Жетеран муратка, Жаманмен жолдас болсац, Каларсыц уятка. Жапалак мактаиса Жардан коян алдым дер, Жаман мактанса Жаксыныц жагасынан алдым дер. Жаксы журген жерже кент салады. Жаман журген жерже ерт салады. Бет1м жаман болса да, Ниет1м жаксы. 988 177

Карга канкылдаса Кысты шакырады. Каз канкылдаса Жазды шакырады. Пайдасы мол ж т т т е р — Д ария ш ал к ар келмен тен,. Пайдасы жок ж И ттер — Ел конбаган шелмен тек; Жаксы журген жерш мактап журед[, Жаман журген жерш даттап журедй Ж аксы катын алганнын, Тойы е з Ы н уйшде, Тойга барып негылсын, Кунде езш1н ушнде. Жамандыкты кеп кутан Кутылмас пэлеге жолытар. Жаксылыкты кеп кутан, И гшкке молытар. Басы каранын бары ип, Барып келсе тары ип. Отырам деп epiHineK елер, Ж а м а н г а ж ак сы л ы к кылам деп Кешлшек елер. Жетен жаман болмаса, Жете жарлы болмассын,. Катты кантар болмай . Су — тешз тонбайды. Катын шайпау болмай Ер жалрыз уй конбайды. Кара жерге кар жауар Карды керген 6ip мурат. 178

Кара жерден кар кетсе, Жерд1 керген 6ip мурат. EKi жаксы косылса, BipiH 6ipi кыйыспайды, Eni жаман косылса, Кен, дуниеге сыйыспайды. Жаксыка кылран жаксылык ©м^ршде тозбайды, Жаманга кылрэн жаксылык Bip кунгщей болмайды. Жаксы свйлесе, Аузынан гул тегиедй Жаман свйлесе, Аузынан жын тегиедк Жаксы жанына жолдас, Жаман малына жолдас. Айыратын жаман бар, Косатын жаран бар. Жаксыньщ сез1 акыл шакырады, Жаманныц ce3i ашу шакырады. Сабырлыньщ барына алма бггер, Сабырсыздын басына каура бггер. Жаксыдан уйрен, Жаманнан жирен. Жаксы катын жун карыз алады, Жаман катын су карыз алады. Жамандык пайда етпейд1, Жаксылык зая кетпейдк Жаксыньщ ce3i кепи, Жаманньщ 63i кепи. 179

Жаксы арына кул, Ж аман малына кул. Ж ак сы Kici кыркында толады, Ж а м а н Kici кыркында солады. Ж аман етще келед}, Жаксы ниетще келедк Бидайдьщ кеудесш кетергеш — Дакылы жоктыгы; Ж1гптщ кеудесш кетергеш— Акылы жоктыры. Б Ы м Ы з адамнын c©3i — бшектей, Б ш м д 1 адамнын c©3i ж1бектей. - Ж 1гтнде ж5гы болмаран ©Mip ececinen кур калган. ©лшен TipiHin 6ipeyi артык. Сапты аяктын сабы тесш, ерге жолдас, Жолдасына кас кылган ж1гД онбас. ©рлеген балык ayFa жолыгады, ©р кеуде жiгiт даура жолыгады. Б!лмегенд1 бшд{рмесен, Бшгендшщ бар болсын. Жаксы жолдын узыны жаксы, Жаман жолдын кыскасы жаксы. Жаксы адам тауып айтады, Ж аман адам итше кауып айтады. М ейр1* м д ш к — журектен, MefipiMci3fliK — бшектен. Ж аксы адам туса кептш ырысы, Ж а н б ы р ж а у с а HienTin ырысы. 180 \\

Азган жанга жын жолдас, Акка кара жок, KapaFa шара жок. Жаксынын 03i де жаксы, Ce3i де жаксы. Жаксы ет1р1ктен жаман шындык артык. Жаманнын безш алранша, Жаксынын. co3iH ал. 03iH FaHa ойларан, Жамандыктын белrici, б з г е ш де ойлаган, Адамдыктын белг1сн а# Ермек куран бэлеге жолырады, Енбек куган казнара жолырады. Жолдасы жаксынын олжасы жаксы. Жаксы алдында жазыларсын, Жаман алдында тарыларсын. И г ш к idiH ерте-Kemi жок. Жаксыдан ат калады, Жаманнан дат калады. Bip де болса 6ipereft. Шеп жаманы корэ, К.ус жаманы ш а ж а 1, UlbiFacbi шыкпай, Kipeci и р м е й д !, Ас тасыса катык тег1лер, Ашу тасыса, акыл тегьлер. 1 Ш а ж а — каракуспен буркп-тен туран будан, 181 ч

Тардан кеш’ ген озады, Кеннен тарылеан тозады. Жаманмен егескенше, Жаксымен кенес. Эр не керсен ■ прлште, Сыйласкан жаксы б1рлште. Ж ак сы Kici кыдырып журер, Кыдыры артынан шубырып журер. Жаксынын жаты болмайды, Жаманнын уяты болмайды. Сыпайы суйгешн сыйлайды, Шын жаман секкенш сыйлайды. Суймегенге суйкенбе, баран кетед1, Мын тм л а л ы к басынды 6ip пул етедк Жаманнын тершде болганша, Жаксынын жершде бол. Жаксылык сура батпас, Bip шырар TeriH жатпас. » Малга бзлемет — баска саламат. Ж аксы — келмен тен, суы тэгп. Ж а м а н шелмен тен, жел1 катты. * Ж аксы адам елдщ ырысы, Ж аксы сез жаннын тынысы. Жаман арайыннан жаксы жекжат. Ж аман жолдастан мыкты таяк. Кад1р б1лмес карындастан, Кайыбана казак артык. Жаманмен ауыл болганша, Жаксымен кауым бол.

Жагымпаз, надан — • >. - Жаудан жаман. Кудыктан су 1шкен, Казганра ракмет айтады; Арашты келецкелеген Еккенге ракмет айтады. Жаксынын C63i — Шамдай жарык, Айдай анык,. К а р а т а уйде сункар бар, Ораздыра кездесер. Жаксыны халык мактар, Жаманды халык, даттар, Адамгерпплжке арналган Уш сауап бар: Шелге кудык казран 6ip сауап. ©зенге xenip салган 6ip сауап, Жолра aFam еккен 6ip сауап. Жаксылыкка-жаксылык Тан калдырар ic емес. Жаксылыкка-жамандык, Адамдыктын ici емес. Жаман аска екпелейдк Жаксы баска екпелейдк Жазры конактын жаманы уйге конады. Жаманньщ койнына жатканша, Жаксыйын аярына жат. Жаксы nepicin отырып • Kej?iceai, Жаман кел1сш отырып кертедк Жаман да болса агамыз, Жаксыны кайдан табамыз. 183

Даулы болып «жаксыга» барма, Ауру болып баксы^а барма. Ею жаксы косылса, BipiH 6ipi кия алмас. Ею’ жаман косылса, Bip шаЬарга сия алмас. Ж аксы келш курдасындай бол ар, Жаксы ульщ сырласындай болар. Жаксы жанына жолдас, Жаман нанына жолдас. Жаманмен жаннатта болтанша, Жаксымен жайаннамла бол. Жылап айткан шынга нанбайды. Кулш айткан еыршке нанады. Ж аксы болсан жердей бол, Бэрш шыдап кетерген. Таза болсан, судай бол Б эрш жуып кет1рген. Жаманынды жаксы десен, К ен ш н ecipecin, Ж аксы н ы ж ам ан десеН| Кенл1не каяу Tycipecin. Ж амансыз жаксы болмайды. Буркапсыз баксы болмайды. Жаксыны сыйласан, EciHeH кетпейд1, Жаманды сыйласан» EciriHHeH кетпейд1. Артык байлык — Адамды аздырады. Артык кулю — Ж шрешш коздырады. 184

Дэметпестен дэмету — Тарыкканнын салдары, Жаудан куту жаксылык Зарыкканнын, салдары. Жаксы ез басынан кередЬ Жаман жолдасынан кередь Жаман коныстан жаксы журю. Жаксыныц кунде, 6ip yfti кенши Жаманньщ кунде 6ip yfti кемнд1 Жаксы e3iH косып сейлейд1, Жаман л е ш р т жосып сейлейдк Жаксы кепке урлык кылмайды, A3Fa зорлык кылмайды. Жамандык кылсан, езще, Жаксылык кылсан, езще, AcnaHFa карап ок атсан Кайтып тиер кезще. Куш жаксы. Куштен ic жаксы. *** E c e m i дос айрылмас. Андыскан ауыл болмас. Дос бергеннщ тусше карама. ? Дос басына карайды, Душпан аярына карайды. Душпан кулд1рш айтады. Дос жылатып айтады. Ас барында дос жок, Ат барында той жок. 185

Асын болса, «досын» кеп. « Досыннын пышагымен мушз кес, Душпаныннын пышагымен кшз кес. Ж уз сом акшан болтанша, Жуз жолдасыц болсын. Досына ат берме, Ат берсен, акырын жур деме. Кулме досьща, Келер басыца. Айрылар дос, аяулынды сурайды. Ж ана дос келгенде, EcKi достыц кезшен жас шытады. М а л кетерер е л 1‘ мд1 Дос кетерер кещлдь Ат барда, есекке жол болсын, Дос барда, есепке жол болсын. Досын дос болтанта шаттан, Душпанмен дос болудан сактан. Дос сыртыннан мактар, Душпан кезще мактар. Досы кепы жау алмайды, Акылы кепт1 дау алмайды, Калган кешл — шыккан жан. Душпаныннан 6ip сактан. Ж аман достан мын сактан. Достын кешл 6ip атым Насыбайдан калады. Ж ак сы дос пайдасын типзбесе де, Зыянын типзбейдр 186

Жаман лос алдынды орап, ЖурпзбейдЕ Кайгын болса досына бар. Карнын ашса косына бар. Есептескен дос болмас. Дос кергеннен тушлме. Воска бергенше, доска бер. Дос суйжсж, душпан куйжсж. Досынмен коп сейлеспе, Жолынан калар Душпаньжмен кеп сыйласпа, Сырынды ал ар. Кимас доспей сыйлас. Пайданын зоры — Дос уцпн шеккен зиян. Досьжа ет турят, Дуижанына шай куйдыр, Я кауьж Tuaip. Суйек тамыр суйешеж кун кередЕ Ауыз тамыр айтысып артьжьж алады. Сыйласканнын суын iш. Досыннын кезжде болтанша, кецшнде бол. Дос тутканды кзд1рле. Досы кептж жаны ceMipeai, Асы кептж т о т ceMipeaE Жолдасы кепт1н — колдасы кеп. Bipey жанына жолдас, Bipey малына жолдас. 187

Жаксьт дос ушш жан пида. Досы кептщ, косы коп. Асын болса — дос коп. Атын болса — той коп. Достын орны — тер. Душпаннын орны — кер. Дос таппай кешл тына ма... Дос деп сынамай сыр айтпа. Достын да досы бар. Асты керсен кэд1р тут, Досты керсен эд1л тут. Атын сабатан досыпан айрылады. Акмактык— анкаулыкпен дос. Жанеалактык, — жалкаулыкпен дос. *** Хз ipeyre op казба Op казсан, зор каз, ©з1н тусерще жаксы. Душпан не демеГш, Туске не юрмейдн Душпаннан тук тартсан да пайда. Уйкы деген душпан бар, Тула бойды талдырар, Жолдан, icTeH калдырар, Душпанына алдырар. Уйкы ел1ммен тен. 188

Ундемесен дау алар, Жата берсен жау алар. Жалынсан жау басынар, Басынар да басына шыгар. Жау сырынды алса, Кырынды алар. Жылан ирендеп журедь Суйрендеп куледк Коп журген жылан аярын керсетед!. Андыскан ауыл болмас, Ерег1скен ел болмас. Жауга жаныц ашымасын. Жакпа отты, езщ nicepcin. Казба кудыкты, езщ тусерсщ. Жауда да 6ip ушн болсын. Жау кеткен сон дангыра. Жау жокта жарак кеп, Жау келгенде таяк. та табылмас. Каскунем карактан елед1, Комарай тамактан еледк *** Сактыкта корлык жок. Койын алдырып, корасын бектпт!. Жау кеткен сон кылышынды бокка шап, Жау артынан жудырык. 189

Жар актыга жау жолыкпас. Сактансац, сактармын. Он, кезще сол K©3in карауыл болсын. Жыланньщ уы басында, Бейкамнын жауы касында. Аила алтау, акыл жетеу. Жау жок деме, жар астында, Bepi жок, деме, борж астында, Уй менш деменлз, Уй артында Kiel бар. Саян журсец — Таяк, жереш. Кезенген жаудын кезшен сактан, Сойкандыныц сезшен сактан. Жаман айтпай жаксы жок,, Kayin кайдан болса, Катер содан. ©зще езщ сак бол, Коцсыцды уры тутпа. Пэледен машайык кашыпты. Ежелг1 жау ел болмас. Кастагы сояу кезд1 андыйды. Алыскан жаура, арканды керсетпе, Жауды аяган жаралы калады. Уйрешскен жау, атыспакка жаксы, Мын жаудан 6ip жансыз жаман. 190

Душпанга сырынды берме, \\ Сыр алдырып кырынды берме. V Досы кеппен сыйлас, Досы азбен сырлас. Актан жабыскан пэледен сактан, Аяк астынан шыккан жаладан сактан, % % Алыстагы душпаннан Касыцдары кас жаман. Палуаннын жаманы Шалдырран сон екшер, Кузетшшщ жаманы Алдырран сон екшер. Жау жаткан жерш белгш деме, Жансызы жанында турмасын. Шашу онай, жинау киын. Кез сыртында кез бар, Тш сыртында т\\л бар. Жер екеш жердщ де кулагы бар. EKi жактама, 6ip жакта, Элщ келсе, сыр сакта. Жатка сырынды айтпа, ©3ine eripiK айтпа. ©з ел^рмейдк Жат жарылкамайды. Сактыкты сункардан уйрен. Kayin бар жерде — катер бар.

iv вели

0 TKEH K.OFAM © M IPIH E БАЙЛАНЫ СТЫ М А К А Л -М Э ТЕЛ Д ЕР Зам аньщ т\\лк\\ болса, Тазы боп шал. Жасы 6ip курдас емес, Заманы 6ip курдас. Заманына карай амалы. Заманына карай кулшш, Тауына карай тулKici. Келме кезек, терме тезек. ч• Адамды заманы билейдк Заманыц калай болса, Берюшп солай ки. Заманы б1рдщ амалы 6ip. Барар жерщ Балкан тау, Ол да б1здщ керген тау. Балапан басына Турымтай тусын а. 195 v

*** 5k. ан карашасыз болмас, Дау арашасыз болмас. Ханыц сокыр болса, Б ip K©3imai кысып жур. Ор ханныц тусында 6ip суркылтай. Койды куртац булд1ред^ Елд,\\ султан булд1редк Казы хан касында, Карата жар басында. Хан касында каразын болса, Кара жерден кеме журпзерсщ. ,Ес1мханныц ecxi жолы, Касым ханнын, каска жолы. Юлемге 6eprici3 алаша бар, Ханга 6eprici3 карата бар. Ханныц басын хан алар, Кардыц басын кар алар. Bip Kici такка м1нсе, Кырык Kici атка мшедк Хан касында каракшы. Кешке жакын тебе сактама, Ашаршылыкта торе сактама. Ханныц ici карата тусттЕ Ханныц касында болтанша, Судыц басында бол. Cyra Tepi и болмас. Сутанак ж1пт би болмас. 196

Бек-пктен бекер калраннын. дуасы кабыл, Екшщ 6ipi ханра жарайды. Хан каракшы, Халык сарапшы. Су басынан бузылар. Балык басынан шipiр. Барма ханга, 03i келер малга. Барма бите, 03i келер уйге. Тереге ерген ер-токымын арка лар. Бай касына барып кер, Бакыр болмасан маран кел, Хан касына барып кер, Басын кетпесе маран кел. Тырнадан жасауыл койсан Басыннан кыйку кетпес. Шын би сезше барады, Сум би кезще барады. Хан болса, жау кеп Би болса, дау кеп. Хан жарлырынан, Катын жарлыры купли. Заманына карай заны, Тогайына карай ан.ы. Кен катса калпына барады. Тозбас жасау болмас, Бас б1лмес асау болмас. 197 %

Айран шткен кутылар, Шелек жалаган тутылар. Жанылганра жаза жок. Ек1 уштыны, 6ip к у и т косар. Эр елдщ зацы баска, Иттер1 кара каска. Акмакка арнап зан жазылмас. Тез касында кыйсык агаш жатпас. Елнлге ел1м жок. Керше зорлык баска корлык. ** * Б и болмасан болма, Би тусет1н уй бол. Тура биде туган жок, Туганды биде иман жок. Би екеу болса, дау тертеу. Би болтан Kici бакырып бола ма екен. Э а\\л с\\з болса би онбас, Эйелс1з болса уй онбас. 0улек1 би ат устжен билж айтар. 0дж би халык ушж, Залым би кулкын ymin. Туганына бурганы, Бид1 кудай уртаны. Кеп сейлейш залым би, Аз сейлейд1 эдкп би. Атаннын кулы айтса да, 0джджке басынды и. 198

Сын тузелмей, мш тузелмес. Аяз, элщд1 б\\л, Кумырска, жолынды б'\\л. Есыген кулакта жазык жок. И 1лген басты кылыш кеспес, Оркiм ез кездтмен ©лшейдй 0рк1м ©з бойына карап тон шшер. Кештщ байсал тапканы Кек орайса конраны, Даудын байсал тапканы Келдененге барраны. Б1ткен icne сыншы кеп, IlicKeH аска жеуип кеп. Bip казара eni жаза жок. ** * Ш ептщ басы жел турса кыймылдайды. Сезжы сеюредк Акка кара жок, Карара шара жок. Сыныкка сылтау. Сакалды колдан бердж. Кадбактан кашсад, децбекке. ©3i козып, ©3i 6iTKen дауды Жаным десе болмас па! Алты ул туран эйелд} Ханым десе болмас па. 199

Ky9,ii icTi куэ табар, Куэаз id i куман табар. Арлы арына караса, Арсыз жецд1м дейдк Айтыскан соц дау емес пе, Алыскан соц жау емес пе. Баска келген пэледен, Бастан кулак, садака. Барымтага — карымта. Жортуылшыныц басы, Жолда калады. Буйректен сыйрак шыгарып. Тапкан куанады, Таныган алады. Ойыы тубшен от rnbiFap. Аузы куйген ypin iujep. Алдагам алмай турып сенбейдк Тасым туссе тацдайымнан. Пышагынды шынымен бер, Шынымен берсец кынымен бер. Атацды Алатауда 6ip жырып ем (деме), Тумаган балага кншк шеше. Жауырды жаба тоцып. Сау басыца сакыйна т1леме. Мыскылдыц Ty6i — мушюл. 'Плеушшш 6ip 6eii кара, Бермеушшщ eKi 6eii кара. 200

Беттщ арын белбауга Тушп алып. Урыспас ул болмае, Kepicnec кел1н болмас. Какпай жатып конырауыц сылдырайды. Кер1скенн1н Kecipi, Келген бакты кепрер. Айрылар дос, Ердщ арткы касын сурар. Баска туссе баспакшыл. EKi нар суйкешссе, Арасында шыбын елер. EciK алдынан жел келгенше, Уй артынан жау келсш. Тыныш кулак, сау бас, Бас сауында аулак каш. Бул не кылган батпан куйрык, Тег1ннен тегш жаткан куйрык. Кергенд1 кептеген женедк Кврд1м деген кеп сез, Кермед1м деген 6ip сез. Селтендеген жтггтщ CepKeciHin соры. \\ Казан тубшде mewipmeK калды... Id iH акыры, Жлнгпн пакырына калар. Жыгылган куреске тоймас. 201

Тебелеске 6eprici3 араша бар, Хан улына 6eprici3 карата бар. Узында еипм, кыскада кепм жок. I Bip тенге 6epin жырлатып, Мыц тенге 6epin койдыра алмай... Алты аласы, бес 6epeciM жок, Кейде icTiu агы бтмешй, >KiriTTin багы бтедк Дау кырык жылда б1тсе де, Кыршын 6iTTiM дейдь Ала ж1бш алмасам, Даудын менде не ici бар. Ел meTine конбасам, Жаудын менде не ici бар?! Кер кеткешпн сакалы— Кешрдепнен шьтады. *** рлык, урлык Ty6i корлык, Алып алтау, жеп жетеу болмас. Жортуылшы жолдасынан куйедь Уры cepirinen купель Уры кеД куыс. Урыга мал кутаймас. BepiniH аузы жесе де кан, Жемесе де кан. 202

Шыгасыга Heci басшы. Урысы кушт1 болса Heci елер. Токпагы куиш болса, Кшз казык жерге Kipep. Урынын катыны езше лайык. Алдырган анасынын койнын ашыпты. Атын шыкпаса жер ©рте. Мен урлык кылган куш, Ай жарык болды. Урыны каракшы урады. Ауыл уйдш моншагын, Куьшз урлап, тунде так. Арам, арам Ty6i решш, Адал, адал Ty6i кежш. Атакты уры аштан елер. Жаман уры жанындагысын карактайды. ©3i уры, 6ipe>^i уры дейдк 03i кары, 6ipeyai кары дейдк ¥ры, Kici басканын малым жейдк ©з1н1н арын жейдк Мешкей деген жаксы атак емес. Уры басынып урлар, Конак тандап конар. Уры ©л-елгенще акпын дейд1. Уры тун асканша, bepi кыр асканша. 203

*** OfipiKTiH куйрыты, Bip-ак тутам. ©TipiK сез ерге баспас. ©TipiK сез — жанга кас, ©TKip пышак— кынга кас. ©TipiKTi шындай, Аксакты тындай. ©TipiKTiH ез1не нанба, Кыйсынына паи. Жыртык уйд1 жел табар. ©TipiK сезд1 шын табар. ©TipiK екеу, шын тертеу. ©TipiK деген душпан бар, Отка суйреп салады. Курыкка сырык жалгап. Кесек, кесек дау жанжал Кер кеткеннш аулында, Кесек-кесек ©TipiK Кер кеткеннщ аузында. Катын ©TipiK айтпайды, Кагыс естидк Ер ©TipiK айтпайды, Еп ©TipiK айтады. Мактаншактык — ©TipiK айткызады, ©TipiK кешл кайткызады. Урынын yfti к©п: BipeyiHeH алады, 6ipeyine береди 204

Т ан атпайы н лесе де кун коймайды , ©TipiKri к у а л а п ш ы н к ой м ай д ы . 0TipiKuiiHiH астында Жер, суды баспайтын кур аты бар, Шынтайдын астында Журмейтш сур аты бар. ©TipinmiHiH шын ce3i — Шытынра кетедн Уры косыларда BipiHin аузын 6ipi жаласады, Уры айрыларда Ит болып таласады. Сор сараннан шырэды, ©TipiK арамнан шырады. Уры — касык, ел — тешз. TycTiK жерге OTipiK айтсан, Кешке i3inneH барады. Уры жете алмайтын жаяудшн алады, Сурай алмайтын таяудшн алады. Каскырды сурлыры ушш урмайды, Урлыры ушш урады. Урлык кылсан елес1н, Шеп жесен— какаласьщ. Урласан — урады. Адал т1рлж ептесен, Урлык етт ас жеран, Урлык eTin ас жесен, Бара-бара тас жерсщ. Куданы «кудай» косады, Кудай урранды «кумар» косады. 205 *