Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

*** 0 TipiKTiH куйрыты, Bip-ак тутам. ©TipiK сез ерге баспас. ©TipiK сез — жанга кас, ©TKip пышак. — кынга кас. ©TipiKTi шындай, Аксакты тындай. ©TipiKTiH езше нанба, Кыйсынына нан. Жыртык уйД1 жел табар. ©TipiK свзл\\ шын табар. ©TipiK екеу, шын тертеу. ©TipiK деген душпан бар, Отка суйреп салады. Курыкка сырык жалтап. Кесек, кесек дау жанжал Кер кеткеннш аулында, Кесек-кесек ©TipiK Кер кеткеннщ аузында. Катын ©TipiK айтпайды, Кагыс ecтидi. Ер ©TipiK айтпайды, Еп ©TipiK айтады. Мактаншактык — ©TipiK айткызады, ©TipiK кешл кайткызады. Урынын yfli к©п: BipeyiHeH алады, 6ipeyiHe бередк в 204

Т ан атпайы н лесе де кун коймайды . 0TipiKii к у а л а п ш ы н к о й м а й д ы . 0лржшшш астында >Кер, суды баспайтын кур аты бар, Шынтайдын астында Журмейтш сур аты бар. 0 TipiKuiiHiH шын ce3i — Шырыирэ кетедь Уры косыларда Бiрiнiн аузын 6ipi жаласады, Уры айрыларда Ит болып таласады. Сор сараннан шырады, ©TipiK арамнан шырады. Уры — касык, ел — тешз. Туст1к жерге OTipiK айтсан, Кешке i3inneH барады. Уры жете алмайтын жаяудшн алады, Сурай алмайтын таяуджш алады. Каскырды сурлыры ушш урмайды, Урлыры ушш урады. Урлык кылсан елесш, Шеп жесен— какаласын. Урласан — урады. Адал Т1рлж ептесен, Урлык етт ас жерс1н, Урлык eTin ас жесен, Бара-бара тас жерсщ. Куданы «кудай» косады, Кудай урранды «кумар» косады. 205

Уры булшке кумар, Шыбын mipiKKe кумар. Урымын дегеише — курыдым де. Койра келген уры едж, «Эринемен» кутылдык. Ку курамай кабады, Уры басын жалмайды. Уры урльшын койса да Уры атары калмайды. ©TipiK пен шыннын, арасы терт елi: Кезбен керсен — шын, Кулакпен естшен — eiipiK. *** ра берсец кудай да еледк Бекерден бекер жатканнан, TanpiM безер. У iujKeH 6ip еледк Ант шкен мын. еледк Баталы кулра бак конар. Алланнан — ойбайым жаксы. Аллара жарайын десен — Азанын болсын, Казыра жарайын десен — Казанын болсын. Акка — кудай жак. Ум1тс13 шайтан. 206

Акка зауал жок, Ак шлш сынбас. Тойсан тоба кыл. 9 улие де касындарысын колдайды. Кудай кег1н билесш. >KepiMe менщ тимесш. Оразага кешкен ермек. Сом тем1‘рге балра бар, Сумсынранра алла бар. Эулиеден бас жесен, Тура бара тас жерсщ. Куштше TGHpi жок. чг Алтын Kepin nepiuiTe жолдан шырыпты. Май — эулие, майсыз жарылкайтын Кай эулие. Кеп кайда болса, кудай сонда. *** М олда езш 6ip алдайды ©зген1 eni алдайды. Туе тулкшщ боры. Стансыздын туеше Eni кары без Kipep. Мен не деймш, кобызым не дейдь Eni молда 6ip Kici, Bip молда жарты Kici. Молда б^генш окыйды. 207

Карга кергешн шокыйды. 0лт1ретш молда кеп, бртейтш к1тап кеп. Сопы сумнан шырады. EcKi меш1тке кекек азаишы, Eci кеткен елге есек азашпы. Кожа кулактас, Молда сабактас. Кисык арба жол бузар. Думше молда дш бузар. Жаман сопы тобашыл, Жаман адам табашыл. Шала молда шарык айтар. Ак сэлдел1 кожадан, Ак жаулыкты катын аргык. Аюра намаз уйреткен таяк, Молдага намаз уйреткен тамак. Кар жауды деп куанба, Аязы бар. Кожа келпх деп куанба, Ниязы бар. влешп жерде ©ri3 ceMipeai, 0л1мд1 жерде Молда сем!ред1\\ Кожан берсе койнына тык. Анкау елге, арамза молда. Сокыр молда, Б1лгенш шатып-бутып окыр молда. 208

Молдаларра мал кайры, Момындарра жан кайры. Жаны куйген тэнр1сш каргайды. Д!н — карангы iH. Жандарын шырып бара ма, Жана келд1 «туржарун». ...Сен кудайра жеткенше, Мен ауылра жетермш... Мен кудайдын ала танасын урлаппын.ба? Сынса молданын K03eci, Тогйлсе молданын бозасы. Сауатсыз молданын Сэлдеш улкен. Надан молда пеш кадам. ...Жарымды алран кудайдын КелЫ мендей жыласын. Молда молдадан «шм» алады, Консы консыдан тэл!м алады. Кожамен кожа Мекеде табысады, Я некеде табысады. Молда б1лгенш окиды, Тауык квргенш шокиды. «Кудай» 03i бермейдй Б1реудшн 6ipeyre ауыстырып бередк Осы кудай кайда? Молданын к©нл1 майда, Кунде сатад кудайды Май болмаса, шайра. 209

Молданы мазарда кор, Делдалды базарда кер. Молдамен жолдас болсац, «Кун аиды жояр», Урымен жолдас болсац, Кезщд1 ояр. Жалгыздык «кудайга» жарасар. Кеп сездшк куранга жарасар. Кудай деген курган, сез. Алланыц аты алпыс. Алда бермегендц молда бермейдц Кожа, молданы Басындарысынан бьлерсщ. Бек пен тереш Касындарысынан б1лерсщ. Кожа, молда елд1 аздырады. Курай, кумай жерд1 аздырады. Тереге ерсец ер аркаларсын, Кожага ерсец iepi аркаларсын. Кожа, дуанадан тел1м сурар. Кер кеткен бай кедейден козы сурар* Ала шаланды молда да — 6ip, ^ Ала канатты сауыскан да 6ip, Екеуше арам ниет: Жырылранныц касында, ©лгеннщ басыпда. .4 ! * * Б азар ы жакын байымас. Ажарлы мал базарлы. Базарра бар да багыцды сына. 210

Базар — акшалыга базар Акшасызра назар. Бармен базар, Жокты кайдан табар. Базар бай, алушы кедей. Астарханда атты nici тан болар. Базардары ас, Барына карай шседк Базарра эрюм барар, ©зшщ Keperin алар. Сауда сакал сыйпаранша. Саудада достык жок. Арзанныц ж Ы г1 татымас. Калтасында тыйыны жок, Туйенщ TiciH ашып кередк Саудагерде иман жок, Арын сатады. ©TipixuiUe иман жок Жанын сатады. Аталастын саудасы Айында кайтады. Талтандасан талтанда, Акшан болса калтанла. Кллем сатсан аулына сат, Sip шетше езщ де отырарсын. Саудагер базарын сатады, Делдал ажарын сатады. Экен бермегенд1 базар бередк

Эюмiн дурыс болмаса, Журт бузылады. Саудан. дурыс болмаса, Нарык бузылады. Кымбатта 6ip хикмат бар, Арзанда 6ip илат бар. 1здегенщ пайда, Кара сиырыц кайда. Ер баеына ерендер назар салмаса, Есен базарына делдал эюм болады. Bip пайдадан кешкен Мын KiciMeH дос болады. Ертенп сауда — сауда, Кении сауда гауга. Bip пайда— пайда, Ею пайда кайда. Б1тешн деп турган саудага 5 еделд1 делдал тап болар. Арзан алдайды. Есептемегенге бэрi тугел. Уйдеп ecemi базардагы нарык бузар. Ж 1п’ттер, есеппен байимын деме, Есебщд! есеп бузса киын-ды. Алтаумын деме, жетеуге жолыгасын. Жетеумш деме, ceri3re жолыгасын. Бай баурын танымас, Сауда доска карамас. 212

ттен суиек карыздар. Артык кылам деп тыртык. кып. KeciMfli малда eciM бар. Карыздарда иман жок. Кайырсыз пайдадан Кайырлы залал. Есеп, есеп бшмеген есек. Ecenci3 дуние жок,. Карыз катнасты бузады. К,арыз, карызды беру парыз. *** .Акы ры байдын Ty6i — аштан ©лер. Ершбесен уста боларсыц. Ашаршылыкта бай баласы Бурын еледь Балыктын байлыгы Етек-жешн кепкенше. Саран бай союта козы таппай Жарлыныц жалрыз токтысын сурайды Б эрын аскан шарында Кузрын салсан каз \\л е р . Бэрын тайран шарында Туйрын салсан аз 1лер.

Квз 6ip уыс топыракка тояды. Бар мактанеа табылар, Жок мактанеа шабылар. Акыл байлык — Азбас байлык. Темip байлык — Тозбас байлык. Кен байлык — Кец байлык. Баймын деп мактанба, Жарлылык бар. Квпшн деп с\\ктанба, Жалгыздык бар. Кедейлжтен Kici влмейд!, Кыйналады жан ннркш. Малра жарлылык — жарлылык, Акылга жарлылык — сорлылык. Бай болып кергешм жок, Жарлы болып влгешм жок. Жарлы бойы жазылды, Байларра кер казылды. Кедейд1н келд! заманы Курыды байдыц амалы. Нагашым бай, кайным бай, Кайтт жарлы кыласыц, кудайым-ай! Бай аузында сем1з соз. Байдын жаны кешсе, Кудайын каргайды, Кедейдщ жаны Kertice, Куралын кармайды. 214

Бай мешршен кун Mefiipi. Жарлылытып жасырган жарымас Жарлы бамгус жаманар, Жаманар да куанар. Жазран кулда шаршау бар ма. Ашыккан карын тойынар, Ашылган етек жабылар. Бар болсан «жокпын* деме, Жок болсан, «то-кпын» деме. Кал мае жарлылык, Баска корлык. Жок болса, туз да кэт. Он eKi мушен сау болса, «Жарлымын» деме. Жанында жаран болмаса, Зарлымын деме. Он eni мушен сау болса, Сзулет емей немене. Он саусарын сау болса, Дэулет емей немене. Жарлыга т1л 6 ini, Жабыга шыр 6 ini. Кедейдщ журд1 каламы, Тарылды байлар заманы. Кедейдщ келд1 заманы, Бэйгеден келд! шабаны. Аркалап отын тасыган, Аркасы терге cacbiFan. Жарлынын байда токтылы кой акысы кетштк 215

Жарлынын байлыры— дениин саулыты. Жарлы болсан, кентт1 жерд1 сарала, Жалрыз болсац, 6ip жаксыны арала. ** * 1\\ед еш ик кемдш емес. Жарлылык ceHi кайтейш, Жандай досты жат еттщ. Кэршк ceHi кайтейш, Сейлер сезге мерт еттщ. Аш атасын тындамас. Жарлынын 6ip тойганы — Шала байыраны. Кыска жш курмеуге келмес, Кетпес жарлылык Баска корлык. Жарлынын жалрыз козысын касыкыр жейд-i. ПБркш менщ ез yfiiM, Кен сарайдай боз ушм. Кыс KHiMiH жаз кит, Жарлы кайдан байысын. Кысы-жазы жумыс кып, Жалрыз мая кайтт кайысын. Жаман болатын adriT, Шегшшек келер. Кедей болатын ж!г1т, EpiHmeK келер. Bipey тойып сеюредк Bipey тонып сешредк 216

©3iM еасып жургенде Тасып жургеннен бердк Кедей менен бай жоллас болмас. Каскыр менен кой жолдас болмас. Канша гулпар лесе де, MiHin болмас жалсызды. Канша б1лгпн лесе де, Халык суймес арсызды. Байлык не дег;збес Жоктык. не жепзбес. Баталы кул арымас, Батасыз кул жарымас. Юлш кор тутсан, Сонан зар тартарсын. Курдас тапкан кул азбас, Жолдас тапкан ер азбас. удагыйын курдасындай болсын, Кудан шын досындай болсын. Куда болранша, Хальжайын сурас, Куда болран сон, Колда бармен сыйлас. Кудандалынын малы 6ip, Анык достын жаны 6ip. Куданы кудай косады, Yftipi басканы нокта косады. Куйеу атымен кул тасы. Пайгамбар да куйеу1н сыйлапты. 217

Бойдак жiriT журт куйеук Кыз алмаг-ан ж тттщ Кырык кызда дэмеск Кудашамен куда ойнар, Кошаканмен 6epi ойнар. Агайын туганнын кььзыны — Алыс-бер1С, Кудалыктын к ы з ы р ы — Барып-кел1с. Куданын кудасы Кунан койдын сорпасы. Куйеу жуз жылдык, Куда мыц жылдык, *** р еллен келш келер, 9 ртурл1 ырым етер. Ко’л aFaiu болса да Колта ток болсын. Л^ерге тускен жеымдш. Куыс уйден кур шыкпа. Кермесе жат, Kepicnece уят. Бажаны бажа керсе, Басы кышыйды. Кез керсе, жуз уялар. Сорлы ырым етер, Ырымы кырын кетер. 218

*** тJL ои- легенде 1\\у бас ломал ар. Той еткен сон дагара. Эшешнде ауыз жаппас, Той легенде 6ipiH таппас. Тойда тонынды сурама. Тойга бареан тойып бар, Бар жумысты койып бар. Торкалы той, тумарлы жуйрж. Той сылтауымен тон 6iTep. Аска бареан аш бар, Тойга бареан ток бар. Тойдан кынына жак. Тойдан тобыктай. Аты-тоны сай Kici, Жыйын-тойга барысар, \\'лы-кызы бар Kici, Кудалыкка барысар. Шакырусыз тойга барганша, Таяк ал да койга бар. Шакырган жерден калма, Шакырмаган жерге барма. Тойдын болганынан, Боладысы кызык. 219

Айт aTTbmiKi, Той тондынш. Тойта барсан бурын бар, Бурын барсан. орын бар. Мунан да жаман кушмде Тойра баррамын. *** У аныран жерде бой сыйлы, Танымаран жерде тон сыйлы. Сыйласканра не жетст, Сейлескеннен не кетеш. Алмактын. да салмары бар. Tipme сыйласпаран, блгенде жыласпайды. Отыз кун оразанын, Б iр айты бар; Эр кылган жаксылыктын Sip кайты бар. Енкейгенге енкей, Басын жерге жеткенше; Шалкайранга шалкай, Тебен. кекке жеткенше. BipeyfliH TociH жесен, ©3iHHiH ушацды сайла. Танымас, танымасты сыйламас Ерул|'ге — карулы. 220

*** жаман уйдщ конагы билейдк И гл конак жараспас. Кутты конак келсе, Кой eri3 табады, Кутсыз конак келсе, KoftFa каскыр шабады. Конак конбай кетпейдн Шакырып кондырранга жетпейдь Конакка «кел» демек бар, «Кет» демек жок. Келгенше конак уялар, Келген сон уй neci уялар. Конак конса ет nicep, Ет nicnece бет nicep. Кур аякка бата журмес. Конарым, сен ет деме, Мен кет демешн. Конак койдан да жуас, Май берсен де жей бередн Жаяу конак тыныш уйктар. Конэрыннын алтынын алма, Алрысын ал. Конак 6ip кун конса кут, Eni кун конса жут. Бф керген 6iлic, EKi керген таныс. 221

Уй iiui толган жансын, Бiр 6ipiiie мейман жансын,. Кыдырма, кыдырмага сыдырма, Шакырганда бармасан, Шакырганга зар боларсын. Берместщ сылтауы кеп. Сойса козы еледр Соймаса 63i оледь Кыдырлы конак кыдырып келер, Кыдыры артынан шубырып келер. Конактан конак улык. Бар болса стланный, жвш бар, Бф койда он Kicinin куны бар. Конак жаман болса, Уй Heci кыдырады, Уй Heci жаман болса, Конак кыдырады. Конак келсе есжке, Ж уп р т шык кенпкпе. Карсы алмасан конакты, Kecip болар нестке. Кызыл ет кетер, Кызарган бет калар. Бурыниы конак, Соцты конакка орын берер. Конак конFaи жерше ауыр, Тас тускен жер1не ауыр. Конатым, ез уйпш де ойлай отыр. Бермест1н асы nicnec, Казаны оттан туспес. 222

; У '\" Конагын сыйласа, терге шык дейдк Конак. асын Tsupi етейдн Келемш лесе, ыкластык, Келмеймш десе, жол ашык. ETiM болмаса, шайым бар, Токты карын майым бар, Конак. кутер жайым бар. 0лт1р!сш берген сон, 0л1 куйеу жатар ма? Кур аякка бата журмес. И ш п тесен, жайылып жастык болып. Б]’здш де экекпз куйеу, Шешем1з калындык болран. Кудадан алран санаура бар да, Караура жок. Курсанран жаудан корыкпаран басым, Кайынра барранда женгелерден корыкты-ау, Же-пм бота сек1лд1 жездем бакыр. Далара тунегенше, Молара туне. Керген жердш алыстыры жок. Кетерген заттыц ауырлыры жок. Кеп жургеннщ сыйрары кершер. Туздег1 май imefli, Yftaeri зэр шедп Катты журсен: «Казык аяк» дейдп Акырын журсен «Мал аяк» дейдй 223

©зщнен жолдасын мыкты болсын. Ес1ктен келт, Тер менш деме. Ылдыйдан келт, ©р менш деме. Алые деп аулына бармаймысын.. Ерте шыкеан, алдыннан кун шыгады. Кеш шыкеан алдыцнан тун шыгады. Уйде онбаган, Тузде де онбайды. Жолаушыныц азыгы жолында. Жолга шыкеан, Жолдасынды еайлап ал. Жол азабы — кер азабы. Ауылдан шыккан кунде, Байга конба, сайга кон. Ай журсен де аман жур. Кешемш деп отынынды тауыспа. Аншынын кенлккенжен суши. Сен1'н атын тура туреын, Мен1н атым журе туреын. Жолы болар ж тттш Женгес1 шыгар алдынан. Жолы болар ж ттке жолдан Жолдас косылар. Желген жел!сш бшедк Журген жур1сш бтедк Жолга шыкеан, Жол азьтын мол болсын. 224

Жолаушы акысы журсе бггедБ Каскыр imiri бар Kici, Жолдасынын тонганын б1лмес. Ж олрэ жомарт конар Немесе нэмарт конар. Аркан боны жерд1н, Тусау бойы тетел1г1 бар. Жолмен журсен жортып жур. Жортып журсен жол енер. Бакыр казан кайнаса, Бэр1м1здщ барымыз. Жолра шыкпак болсац, Жолдасынды сайлан. Бектергщ мен ат дорбанды байлан. Жолаушыра жолдан жолдас косылар. Айналыс та болса, жол жаксы, Аксак та болса, кыз жаксы. ** * 15— 988 Т уысы 6ipre туртпейд1, Ty6i 6ipre кетпейдк Сыйласура жат жаксы, Жыласура ез жаксы. г. Ауылдасын жаксы болса, Арайынын не керек. Алран жарын жаксы болса, Айтьщ, тойын не керек. Жаман жакыннан таныс артык., Атасы баска алые артык. 225

Туысы б1рдщ— Уысы бф. Ауру емес, жын емес, Мшезд1 кайтш жазамыз. Коп акмактын агасы болганша, Б1р анылдынын inici бол. Агайыннын урысы Торканын жьфтысы. ¥лык болсан — юшж бол. Мэртебен биж болса, Журт алыстан Kopeai, Ж акын ын да, жатыц да Сэлем бередк Агайынын барда Душпаным жок деме, Абысынын барда, Кундеам жок деме. Нагашысымен курессе, Жиеш жьжылар. Тураушы да туганын болсын. Агайын 6ip ©лше, Бip Tipue керек. От басы ала болса, Кереге басы сайын пэле болар. Иесше керек болса, Консысы екпелемеидк Он колына сол колын Арашашы болсын. Bip колын 6ip колынды жуады. 226

Туман бар, Туыскандай болмайды. Турман бар, К уйыскандай бол майды. Туысы жакын жакын емес, Конысы жакын жакын. Жаны ашымастын касында, Басын ауырмасын. Ак калпакты кершсе, Атекем мент демеймш бе; Ак жаулыкты кершсе Енекем менш демеймш бе. Агайын — агайыннын айнасы. Атадан алтау туса да Басына 6ip жалгыздык. тусер. Арайыннын азары болса да, Безер1 болмайды. Б ipre тумак болса да, Bipre ©лмек жок. Арайынды алтау болса, Адам тимейш, Тура журсен Jle6i3iH куймейдк Арык деген жаман тай, Жазга шырып ат болар; Жамандыры сез1лсе, Жакын Kici жат болар. Аганын уйi — ак жайлау. Жаман агайын кунш1л, Жаксы арайын сыншыл. iHici бардын тынысы бар, 227

KapaFan бойы кар жауса да, Жутамайды сауыскан. Канды калпак кисе де, Киыспайды туыскан. Жеткшшектен айрылган, Жер таянбай турмайды. Келденен. nici Кешлге карамайды. «С iз, 6i3» деген жылы сез, Агайынра жарасар. Арайын жакында отырып: Т 1стескен, Алыста отырып, Клсшескен. AFa — бор, ini — тас. Жартыны жарып жеген — Татулыктыц белг1ск Ата — аекар тау. Ана — бауырындагы булак, Бала — жагасындагы курак.

с У Б ОЛ IМ (



АС-ТАМАК, ТАЗАЛЫК-ДННСАУЛЫККА БАИЛАНЫСТЫ МАКАЛ-МЭТЕЛ ДЕР А с адамньщ аркауы. CiH6ec астын 6ereyi кеп. Быламык бетшен суыйды, Кеже тубшен суыйды. Кайрысыз кара суга сем1редк Аз аска жасауыл болма, Кеп аска бегеу1л болма. Казыга тойсан, Карта элем сасыйды. Ас иес1мен тэгп, Табарымен жаксы. Кайрыц кара кеже болсын. A id тамарым, Тыйыш куларым. Ет дегенде — бет бар ма. Ет етке, сорпа бетке. 231

Аека талау туссе* Ант урранныц мурадын бередь Eni бас, eKi баска Мурнынын. боты да ас. Казанына не салсан, Шем1шще сол шнер. Тас кадак болганмен Тамак болмайды. Байтустьщ асын ГБсмьпда таусар. Сурап бергенше, С орып бер. Алты кун аш болсан да, Атаннын эдетш койма. * Жетерш бшсен, жей тур. Ет жемей жатып туздык, Асатпай жатып кулдык. Есеб1н тапкан eKi асар. Жеген ауыз жесш. Касык тары ботка болмас, Ботка болса да журтка болмас. Ac imceH атауындай im, Ауырсац мурттай уш. Жазры етте жасык жок, Кымыз аста касык. жок. Бауыр mipin, бас тэгп, ^ Агайынмен iiiJKeH ас T9TTi, EpTenri асты тастама, Кеиш аска карама! 232

Сут Сурам крл1п , Шелегиип жасырма. Бакыр казан кайнаса, Бэр1ьпздш бандмыз. Мын «сiз», «6i3» ден, Б iр шыж-быж артык. Берген перне бузар. Адаган колым, береген. Ушкан кус, жупрген ан, Bapi — тамак. Ашаршылыкта жеген Куйканын. дз\\п кетпес. Камысты жакканменен Шогы болмас, Кек суды 1шкенменен Т оры болмас. Кун жазга айналды, Ет азра айналды. Пышагы бар суйгенш жер, Пышары жок тигенш жер. Балык жеген барысбас, Жан-жарына карыспас. Балыктыц батасы жок. Комагайдын сазасы — Bip ш©к1м ет. ©зщде асыц болса, Б 1реуде касын бар ма. Ас турран жерде v Ауру турмайды. 233

Ас устьем аттама, Астан улкен емессш. Bip аяк кымыздыц Ек1 аяк ж елт бар. Ж иен ел болмае Ж елке ас бол мае. Жиен ел болар, Жайы болса. Ж елке ас болар, Майы болса. ©зше карай косагы, Казаны на карай ошагы. Ашта жеген куйканы, Токта умытпа. Жаксы ас калганша, Жаман карын жарылсын. Жер асьшнан, жемес асын, Кеп болсын. Кембешн neci екеу: Bipeyi квмген, Bipeyi корген. Асты куыс iniep, Я туыс imep. Карны ашкан, Караша уйге шабады. Жазгы жуынды — Кыска катык. TycKi аска Туст1к жердег1 келедг, Kemi<i аска Кундж жердег'1 келедк 234

Аштын акылы тамагында, Жаяудын акылы 1абанында. bip ауылда 6ip уй аш болса, Бар уй аш болады. Тойган жерге торыз кел. Аты бардын тынысы бар, Асы бардын ырысы бар. Берет1н Kici келгенде, Бес кайнайды казаным; Бермейтш Kici келгенд* е, Кеп кайнайды казаным. Аспаздын карны Асканына тояды. Токшылыкта жеген токпан ж ш к, Ашаршылыкта кезшнен 6ip-6ip ушар. Асы жок алтын аяктын, Алтынын ал да отка жак. Омыртканы устап отырранша, Кабыртканы алып кагып тастай бер. Жаяудын сыбарасын Атты жемес. Барында батып imr Жорында сатып im. Аз ас, кеп ниет. Кеже-кеже, кез1не айтайын, Сорпамнан садага кет. © 3i тоймастыц Ke3i тоймае. Бал устаган бармагын жалайды. 235

Отын олжа, Су корлык. ©3i тоймаганныц, Саркытын iiiine. Досынньщ асын Касындай iui. ©3in жатык болсан, 1шкенщ катык болар; ©зш кыйык болсан, 1шкенщ суйык болар. Етке тойсам, Сорпага HuiriM жок. Жуткан жутамас. Тойсац тоба кыл. Тарта жесен тай калар, Коя жесен кой калар, Коймай жесен нс калар. Тамактан вткеннщ— 6opi тамак. ElicKeH аска тп< касык. Bip аштын 6ip токтыры бар. Жазым болса быламыкха Tic сынар. Жейтш ауызды, Жемес ауыз байлайды. Ашка казан астырма, Тонранга отын жактырма. Кыдырып iuiKeH кеженщ KeHeyi жок, Кыдырып айткан билжтщ Keperi жок. 236

Есек мшген ат сурамайды, Балык жеген ет сурамайды. Тар казан таскалак, Мешкей адам ашкарак. Тоймай iiiJKeH асын курсын, Корлыкпен жасаган жасыц курсын. AfiFa жетпес асыцды, Ауылдастан аяма. Жутаган myKipre тоймайды. Аштык ас талгатпайды, Ашыктык жас талратпайды. Тас — тасты ж!б1тетш ас. Аш ауыл айранды бурын imefli. Казаны басканыц, кайрысы баска. Сауып iuiceu мын кунд1к, Сойып жесец 6ip кундш. Кыдырып жеген жанбастан, Шакырып берген жауырын артык. ©ле жегенше, Беле же. Аз кайрыны ас басады, Кеп кайрыны дос басады. Жылкыныц ет1н жесец Ticine юредк Жемесец тусще юредь Ескерген, ecni асынан сактар. Уркер туса сорпа да— ас. Салулы ауыз сактаганыцды жейдк 237

Карнын ашса, казан ас, Ет болмаса, сазан ас, Сазан тамак емес пе, Сазанды журт жемес пе. Асы бар аяктан аттама. Жайын куйрырын жеген жатпас. Бал татыган балык Сорпасын imneren басым Конырсыгап кой Сорпасын iujTiM-ay. Асы бар аяк эдем!. Суйект1 алып берген idciMneH кереГпн бе, Оны мужи алмаган Ticiмнеп керешн бе? Кеженщ кенеу1 болса, Кымыздын. кызуы бар. Тапканым тамагыма, Жутканым жумырыма. Казансыз алтын ошактан, Кара сулы мосы артык; KaupaFaH алтын ордадан Карасы мол кос артык,. Асы жок алтын аяктан, Айраны бар тостак артык, Талдырмаш таза айырдан Жук KOTeprim коспак артык. Асулы казан, Жарулы от. Казан сапырраннын. да буы бар. Актаран тарын таусылар, Акиран козщ басылар. 238

I \\ Енкейген eKi аса иды, Eticeci капкан 6ip асайды. Ауру азырымен. Мешкей оттын астына карамай У’стше карайды. Арыктын сорпасында дэм болмайды, Акылсыздын сезшде май болмайды. Кушсщ жаман болса, тэн азады, Кенлш жаман болса, жан азады. Алдына ас койдым, E ki колынды бос койдым. Bipeyre асхана керек, Bipeyre баспана керек. Ушнде асы жоктьщ 1 узде досы жок. Ушнде асы жоктын Квнлшде хошы жок. Арыктын ж ш г1 татымас Коп кыдырран узбентайга жольжар. Курштщ мэнш май келыредЕ Ткленшшщ *плепн асын юм берсш. Аш кезшде берген кулше, Ток кезшде берген туйеден де артык. Атсыз уй болса да, Ассыз уй болмайды. Табак тамагымен жарасты, Ватыр жарагымен жарасты. 239

Жат асына карайды, Дос басына карайды. Тагам тэн сем1ртедк Ан жан еем1ртедь Жасыктын ж ш п татымас, Пасыктын C03i татымас. Токты сойган токалдар LUeMim алып кокацдар . Ею бас, eKi баска жергем де ас. Тамак ток, Кейлек кек. Аукатка адымда, Екбекке дабылда. Келед1' деп коп койдым, Келмеген сон жеп койдым. Сеиде жазык жок, Менде азык жок. Казан аузы жогары. 1пплмеген ас умен тен. К ici к1рмеген уй кормен тен. Карны ашкан казанга карар. Аз ассан аз niceai, Кеп ассан коп шседк Карны ашканга Кара талкан майдай KepiHeai, Катын зары ©ткенге Кара катын айдай кершедк Аш та отыра алмайсын, Ашып та отыра алмайсын.

16— 988 ©ре табылса — тамак, Талкан табылса — тамак. Аз тана асым, Даусыз басым. Нан — тамактын атасы Ынтымак — кептын батасы ГБскен астын ку йiгi жаман, Пасыктын кешпнш бшп жаман. Токтын ж о к ты ры бар, Аштын токтыFbi бар. Y3in жеген унемге жатпайды. Жарлы ет жесе тiсiне юред1, Ет жемесе тусше Kiред1. Ораздыныц он тамыры 6ip келед!. Бас устаран бармарын жалайды. Жарты курсак панда, Бут1н курсак кайда. Кеп жеймш деген аз жеГш, Аз жеймш деген кеп жейдк Жандыда 6epi мешкей, Жансызда терi мешкей. ©кпе бер, бауыр бер, Сыбагамды Tayip бер. Кеудеден жан кетпесе, Ауыздан нан кетпейдк Ас иесшш эл\\ б\\лел\\, Асатушыньщ колы бкпедь Imin тоймаган, Жалап тоймайды. 241

Кулактам ет жеп, Кырмандай сорпа iш. Конак берсен, етпш жейд^ Бермесец бетпш жейдТ Аш адам турып елмейш, Ж урт еледк Т эш саудын жаны сау. Ауру астан, Дау карындастан. Ауру Kici кулкч суймсс, Ауыр жукп жылкы суймес. Котыр колдан жугады, Таз такыядан журады. Кырын алган кыркында таз болар. Акша карда кеп журсен, Кезщ 6iр кун карыгар; Алые жерде кеп журсен, Кенлщ 6ip кун тарырар. Ауру батпандап Kiрin, Мыскалдап шыгады. Аурып турдын — Аунап турдыц. Аурып жазылган жан олжа, Жогалып табылран мал олжа. Кезщ ауырса, колынды тый. 1шщ ауырса, аузынды тый. Таз таранранша той таркар. 242

Сокыр кергеншен жазбас. Шыныменен жыласа, Сокыр кэзден жас шыгар. Аурудыд алдын ал. Ауруын жасырран еледк Керен, адамнын аузына карар, Сокыр, юсшщ даусына карар. Тыймаган ауызда пэле бар. Нас басканды — бит басар. Туа MyKic жазылмас. Ауру азырымен. Эуелг! байлык — денсаулык, EKiHmi байлык — он саулык. YmiHmi байлык— ак жаулык. Ауруды елемеген ©ледд Дауды елемеген толейдк Ас жакпаган ауру — ©ледк Тазалык — денсаулыкка кегпл Тумау — аяры курт, Туман — аяры жут. Сэтш салган аурура, Не болса, сол ем болады. 1здеп алган аурудын, Ем1 табылмас. Бас ауырса жан коркады. Imi еткеншц арты бшер. 243

Ауру шыкпаган жаннан дэмел^ Жалкау 6imereH малдан дэмель Айналдырран ауру, алмай коймас. Ауру юрд!— элек юрдь Аш Kici урыскак, Ауру Kici тырыскак.. ¥йкы орын талгамайды. Кеюрек ауру куле елер. Аман болса бул басым, Тары шыгар бул шашым. Саныраура сэлем берсец, «Атанныц басы» дер. Аксактыц акырына бак. Басы аурып, балтыры сыздамараннын TaHipiMen ici жок. Котыр колда, кола сакыйна. Тур-турдан хабар келсе, ¥йкыдан маза кeтeдi. Тазалык — саулык Heri3i, Саулы к— байлык Heri3i. Басы аманиыц малы тугел. Л е т бардын — eMi бар. Ею ауру 6ip келсе, \"Ажалыцнын жеткеш’. Ж алкаулык— жаман ауру. Журын бар жерде — шыбын бар, Шыбын бар жерде шырын бар. 244

Жан ауыреа — тэн азады, KafiFbi басса — жан азады. Айдалага аткан ок, Ажалдыра тиедТ 0 л1м бар жерде— каза бар. Арык ce\\iipeai, Ауру жазылады. Сыныктан езгеьпн бэр! жутады. Ажал ажарына да карамайды, Базарына да карамайды. Котыр корадан жутады, Таз есштен журады. Жанымды алмаган ауру-жанымсын, 1ш кетсе, куш кетедк Ластын досы — шыбын. Жен1л барып, ауыр кайт, Аман барып, сау кайт. ¥йкы жастык талрамаиды. Азран денеге ауру уйiр. 9 лс1з денеге ауру уялайды. Курт ауруы кере кетедк Кай жepiн ауыреа, Жанын сол жерщде. Бас аманда мал тэттл, Бас ауыреа жан тэттТ 0 лген жанда уят жок. 245

Аяншак кезге шеп туседь Ауру атанды да шекырер. Аурудын алдын алмаган еледй Даудыц алдын алмаган телейдь Кулегештш кенл! азбас» Кутшшектщ 93i азбас.

iciirea ia

1 У

ЖАН-ЖАНУАР, TABHFAT КУБЫЛЫСТАРЫНА БАИЛАНЫСТЫ МАКДЛ-МЭТЕЛДЕР Ь /вш ер 1мд1 жел б!лс!н, Конарымды сай Силсш. Шелдеп шуканак CyFa тоймас. Калган келге бака айгыр. Саскан уйрек артымен cynrip. Шабан уйрек бурын ушар. Кут, кутты болып келсе кут. Кутсыз болып келсе — жут, Сумб1ле туса су суыр. Уркерл1 айдыц 6api кыс. „ Жаздыц 6ip KyHi — Кыстыц мьщ кун1не татыр. Несер алдында нажагай ойнайды. Тау мен тасты су бузар: Адам затты сез бузар. 249

Туран ай тураган етпен тен. Карра карраныц K©3iH шокымас. Карранын 6ip K©3i окта болса, Bip K©3i бокта. Тау текенщ таура шыкпаса, Туяры кышыйды. Жаман мерген теке аткан Жерше уш барады. Жанбыр 6ip жауса, Терек ек1 жауады. Кылышын суйрет}п кыс келер. Шарала келмей — жаз болмас, Сэу1рдег1 жауьгн — Сауып турран сауын. Каз келсе, жаз келер, Карра келсе, каткак болар. Coyip болмай, Toyip болмас. Карата — кауыс, Kopi-куртанды тауыс. Су аккан жершен 6ip арар. Coyip болса, кун курюрер, Кун Kypnipece, к©к дурюрер. Тау кезешмз болмас, ©лке езентз болмас. Кыстын камын жаз омла. Жаздыц камын кыс ойла. Бедененщ yfli жок* Кайда барса бытпылдык. 250

Жаз сайга конба, Кыс кырга конба. Токты тоймас, Шем1ш кеппес. Алпыс кун тасыган су, Алты кунде кантар . Жыланды елт1ргеншн. сауабы бар. Жут жет1 агайынды. Айлалы тулю алдырмас. Бшк таудын басына, Кыялап ушып кыран да шыгады, Жер бауырлап жылжып, Жылан да шыгады. Bepi арыгын б1лд1рмес, Итке сыртын кампайтар. Bepi KapiciH урады. Мекре балыктын тумсыгы, Таска тимей кайтпайды. Куланнын касыуына, Мылтыктын басуы. Балыкшынын аты шелдеп еледк Каз тойганына ceMipMefiai. Органына ceMipeai. Сауыскан шокыганмен ток болмайды. Кус жеткен жерше конады. Кус кек сенпрге 6ip конады. Жандыда балык улкен, Жансызда камыс улкен. 251

Кеп жорткан тулк1 TepiciH алдырар. Балык, аулай алмаран, Суды лайлар. Балыкшыньщ уйше барсац Карма жерсш, Епншшш уйше барсац, Жарма жерсщ. Ажалды карга бурютпен ойнар. Каскыр да жолдасына кас кылмайды. KwiKTi куралай булд1рер, Елд1 дурегей булд1рер. Eni туйгын жабылса каздыц соры. Атканныц кусын Жаткан байланар. Жапалакка куннен тун жарык. Куланга ерген, шиеге аунайды. Тазы алран тулюде сын болмае. Кайырсыз сункардан, Кайырлы турымтай артык. Ею карра таласса, Бip кузрынра жем тусер. Балык жаны суда. Кара кус басып жейд1, Сункар шашып жейд1 Кулан кырда, Кундыз суда. 252

Ан таппатан, атынан керед!, Ата алматан, мылтытынан кередк Ажалды киж адырта кашады. Каскырдын куилпн канша асырасан да, ToFafiFa карап улытанын коймайды. Ай жарык— коян арык, Коян келенкесшен коркады. Квкпар тарткандш, Коян каккандш. Кулан кудыкка куласа Кулагында курбака ойнайды. Булбул кус зымыстан кермей, Гулстан кад1рш б1лмес. Кудын аягына су жукпас. Кеп суыр in казбас, 1н казса кен казбас. Жыланта тук быкен сайын Калтырауык болады. Жыланнын суймес асы 1ннщ аузына шырады. Y й1рлi кулан аксатын б1лд1рмес. Карынан жер!ген кулан Кацрырып елер. Кояннын карасын Kepin, Калжасынан тушл. Ителгшщ кызытына кызсан, Каршыранды камшы етерсщ. Борсык уртан сайын сем!редь 253