Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

Eid Kici карысса, Bip KicuiiK орын бар. Кунты жок, Kici, Кесеумен камшылар. Адам сейлескенше Жылкы KiciHecKeHuie. Бурынрыныц Kicici — ByrinriHiH. Kimici. Bi3 де Kici болармыз, Атка KiceH салармыз. Kici болар баланыц KiceciHeH бeлгiлi, Ат болатын кулыннын, MymeciHeH бeлгiлi. Адам KepKi шуберек, Араш KepKi жапырак. KiciHiii кезше кезщ туесе, Kemii жiбiп, MeApi тусер. Kici аты тершен, Kici KHiMi юршец. Тау таура косылмас, Адам адамга косылады. Юсддегшщ юл™ аспанда. Муртка ©кпелеп жургенде Сакал шыкты. Адам катасыз болмас, Кел бакасыз болмас. Аштан елгец KiciniH Мол асы жок. 52

Болтан Kiel болдым демес, Болдым десе болтаны емес. Ай толганын б1лмес, Ждпт болтанын бхлиес. Б1лген адам тауып айтады, Бшмеген адам кауып айтады. Базарда мын Kici бар, 0рюм суйгенше сэлем берер. Kici болар баланыц KiciMeHeH ici бар. Kici болмас баланын,, KiciMeHeH Heci бар. Дуниеде тас катты, Тастан да бас катты. Адам кулактан азады, Кешлден сем1редь }KiriTTiH куны жуз жылкы, Ары мыц жылкы. Адал адамныц аты арып, Тоны тозбас. Адам деген ардакты ат. Эдептшк ар-уят — Адамдыктын белпец Турпайы м!нез, тагы, ж а т —• Надандыктыц белпсь Адаспаймын деген адам Талтусте адасады. Тесектщ тарлыгы тарлык, Kвцiлдiц тарлыгы корлык, 0pi жат, 6epi жат — Тееек тарлыгы. 53

Сенш-менш — Кенлл тарлыты. Дуниекор — дуниенщ кулы. Акылын болса арынды сакт а, Ар-уят керек эр уакытта. Сайлау жердщ аташы, Сабырсыз ердщ сазасы. Эрюм суйгеншщ кулы. Акылды адам айткызбай б1лед1, Ак сункар каккызбай ыедк Тамары токтык, Жумысы жоктык, Аздырар адам баласын. (Абай) Аш адам урыскак, Аксак кой тырыскак. Алаган колым береген. Bipeyre мал кайры, Bipeyre жан кайры. Табы б1рдщ— Tonipici 6ip. Сыртын сайлы болранша, 1шщ майлы болсын. Коре-коре косем болады, Сойлей-еойлей шешен боладьт. Адамныц журген жер1 гулстан. Акылсыз адам айкайлай келед], Жан-жагын жайпай келед1. Акылды адам жай, ж ай келед1, Жан-жагын байкой келедк Жолдасты жол айырады. 54

Адамньщ кун! адаммен. Карау адам кунши, Мекер адам мшнйл. Сырты жалтырауьщтыц Iini калтырауьщ. Арык, айтып, сем!з шык. Жер1к талгамайды, Ашык алдамайды. Жаным десе жан семгрер. Кез — нурдьщ уясы, Кендл — сырдьщ уясы. Адамнын, журген ж ер!— абат. Катты жауган кун Тез ашылады; Катты ашуланган nici Тез басылады. Саналы адам Сагыцды сындырмас, Санасыз адам Жагынды тындырмас. Eni аякты адам туги Терт аякты мал да аксайды. Кагазга ти бш рген— калам, Ж ансызга жан 6iTipreH — адам. Б1реудщ бойы аласа, Б1реудщ ойы аласа. Э лаз адам суршшек, Акылсыз адам ершшек. Жун! жыгылганньщ — кун! жыгылады, 55

Шешенщ судай теплген, Тыцдаушын. бордай еплген. Сыйлык кымбат емес, сую кымбат. Эр заманда 6ip кереген. Жупыны жугцмды, Сыпайы суйюмдк Тэшм-жаным садагасы, Жаным — арым садагасы. Дененщ— актык, каралыгы Моншага тускенде белгш. Тауансыз адам — табансыз, Алымсыз адам — шалымсыз. Кеп 1здеген кембе устшен шыгады. ^ Эрк1м колда барын усынады. \\ Заманына карай адамы. Жасы 6ip курдас емес, Заманы 6ip курдас. Арман адамга канат. Армансыз адам алыска бармас. Баталы кул арымас, Батасыз кул жарымас. Таш сулу — сулу емес, Жаны сулу — сулу. Тар жерде табыскан — Кен, жерде келшедь т Елш сатып асаган, Ек1 кун-ак жасаган. 56

* Мал дара тартады, Адам кара тартады. Кунинл адам — мшнпл, Адам деген ат — адамга лайык, Акылсыз адам «менмен» келер, Акылды адам — кецшен келер. ©з катесш кермеген, Кдсшш катесш сезбейдь Кетере алмаган, косып аркалайды. Адам болып туган сон, Адам болып елу лазым. Адам уйымшыл, . Мал уШрнпл. Мын адам салган кешрд!, Bip адам бузады, Bip адамнын жаккан отына, Он адам жылынады. Су да томен карай агады, Кдшшейлдш адамга жагады. Журектш жолы — ыстык, Бшектщ жолы — суык. Адамдыктан .улкен ат жок, Наннан улкен ас жок. Адам 6ip TepiHiH ш ш д е Толады да, солады да. Элс1з адам жагымпаз. Кербез адам кырымпаз. Адамды арман косады, Алшакты дэрмен косады. 57 I

Адам болатын ж!г1тг Эуел1 ез нэпсш билейд!, Сонан сон ауылын билейд1 Сонан сон аймагын билейдь Сыпайыны арырында бак,. Болар адам жет1 жастан бас болар, Болмас адам кырыкка келсе де жас болар* ©НЕР-Б1Л1М ТУРАЛЫ О нерл! ж1г!т ©рде озар, ©нерс1з ж1ггг жер согар, ©нерл\\ ©рге жузедк Уста пышакка жарымас, Етжпи етшке жарымас. Шебердщ колы кепке ортак. Уста, устадан нуска* Алтын epin атка тисе, Алтынын ал да отка ж ак. М ылтырыныын KyMiciH айтпа, TuiciH айт. rj TeMipmi — K©Mipniire yflip, ^ ©нерд! уйрен де, жирен* Бояушы, бояушы дегенге Сакалын бояйды. Болар ic болды, Бояуы сщдЦ ©з ушнде ою оймаган, Kici уйшде сызу сызадьь 58

Ата кврген ок жонар, Ана керген тон тш е р . KepeKTi тастын ауырлыры жок. Арба Heci купшек дер, Кшз Heci бьаек дер. Казаншынын epKi ©зшде, Кайдан кулак, шырарса. Тауык куска ушу жок. Там уйлерге кешу жок. Жалгаймын деп узш алма, Тузеймш деп бузып алма. Кек тем1р кере елт1рмес, нерлше е л т жок. Жаман еплен жайдагьтм жаксы, Жаман катыннан бондарым жаксы. Жаман уйлен косым артык, Сынык ошактан мосым артык. Сулуынан жылуы. Аягы Kiini суйгенш киер, Аягы улкен сыйганын киер. TeciK моншак жерле калмас. ^ Кш*м пипсен кен шш, Тарылтуын онай. • Уста мен жакын болсац, Icin быедк V Олактан салак жаман. Ж^пт адамра ж е т т с ©нер де аз. 59

Жаман eTiKuii б\\з тацдайды. Жаман уста жанынан. Алтын жерде жатпайды, Жаман уста суын таппайды. Етжнпден кулаш каш, 5i3i тиер к©зще, C©3i тиер ©sine. Сынык арба кеп кешер. Кара суда каймак болмас, Кас шеберде оймак болмас. Б1р мылтыктыц аузына Мьщ Kici сияды. Узынсыз кыска болмас, У л п аз уста болмас. Ж1гтгтщ TyciH айтпа, Icin айт. Агаш кессен узын кес, Кыскартуын. оцай. TeMip кессен кыска кес, Узартуыц оцай. Сабакты ине сэымен. Колынан келген Конышынан басады. Шыксац узак сапарра Арымас ат — от арба. Саусагы узын — бинп бол ар, Кулары улкен — куйци болар. V б н ер л ш щ ©pici узак. 60

5V Ж еп' рет nim, Bip рет кес. Пышагыннын KyMiciHe карап, ©тпесше болайын. Кемепп келсе, Кайыкшы жолдан шытар. Ине еткен жердей ж т втер. Ш акпак, шакпакты отка берген акымак« Bip кемеге мшгеннщ жаны 6ip. -4 Устаздан шэшрт озар. Талаптымен таласпа, ©нер ердщ канаты. Акыл кепке жетюзер, ©нер кекке жетюзер. Устамен жакын болсан, МуШз кесерш аларсын, Кайыкшымен жакын болсан, Дауыл куш кемесш сура саларсын. Урымен жакын болсан, Уятка каларсын. Бер1мен жакын болсан, KopaFa шабарсын. Алтынды ерые бшмеген ipiTep, Tepini илей бишеген uiipiTep, Алтынды ала б1лген, Беле де б1ледь ©нерлшщ колы алтын, ©лещшнщ сез! алтын. 61

0нерл1 бала суйюмдь ; ©ыер б1лсец елмейсщ. ©нерлппд езег1 талмас. Калауын тапса кар жанар. Кедеймш деп кысылма, ©HepiH болса колыдда. ©нерлппд ырысы — Жаркырап жатар жолында. Ьг ас тумактыд улп•ск• Жумыстьщ кезкч тап, Кисыктын, тезш тап. ©тпес пышак кол кесер. 1смердщ байлыгы колында, Кемедгердщ байлыгы жолында ©нерщ болса, елемш деме. Бой жетпеген жерге — ой жетедк К,ыран жетпеген жерге — киял жетедк ©нер — таусылмас азык, жутамас байлык. Кызы мшезд1 келс1н, ¥лы 0 нерл1 келсш. Ел ©нерге бой урды, Карадгылык жойылды. 0нерл1 кол аш болмас. Усталы ел озару Устасыз ел тозар. Бай болмасад, бай болма, Бш м-0 нерге сай бол. 62

Кеп керген — нуска, Ken icfereH — уста. Сезщ кыска болсын, Колын уста болсын. Аузын айтканды, Кол мен icTe. Б л е к л 6ipui жыгар, Бшкии мынды жыгар. БЫ м д1 елее, Кагазда аты калар, Уста елее. 1стеген заты калар. БЫ м та план мактанба. ©нер таппан баптанба. (Абай) Куш — бЫ мде. Кына таска 6iTeai, Б ш м баска 6iTeai. Кергеннен кермегент к*п. Ылгеннен битмегенщ кеп. Кермегенге кесеу тан. Keprenci3 дегенге ашуланба, Кермей бктмессщ. Бурынгыны айтпай, Сонгы еске туспейдк Б ш к ш г е дуние жарык, Б ш м азд щ куш карт.. Эл1м келсе, Арыс суын байлар ем. Б ш м алып курасын, Енбек етш сурасын. 63

Адасданныд артындарысы бьледд Жадылганныд жанындарысы бшедд ©зщ 6ip жадсы ралым болсад, Елге мэшЬур мэл1м боларсыд. Ушнде озран, тубшде озар. Ы л'т ауысады, Ырыс журысады. Алрыра дарап niKip ет, Артдыра дарап uiyKip ет. Б1лгеннен де етер, Битмегеннен де етер. Bipey бшмегеидд 6ipey б1лер, Bipey жылайтынта, 6ipey кулер. Туа бимейдд журе 6\\ледк Бшмдшен адыл шырар, Адылды карттан надыл шырар, Каррыстыд ед жаманы: ©зщ бьлме, б1лгеншд тшн алма. Кой асыры демей-ад Колыда толса, сада тут, Жасы Kimi демей-ад Адылы асса, ара тут. Болат 6i3 дап тубшде жатпас.^ Кеп жасатан бшмейдд Кеп керген бшедк Колдары бар алтынпыд кад1р! жод. Айтпас жерде аузыдды тый, Кышынбас жерде долыдды тый. 64

Б— 988 Акыл азбайды, Б ш м тозбайды. Eni кеме куйрыгын устаган Сура кетедк Eni кеме куйрыгын ¥ста, жетсе буйрырьщ. Еалым мен жакын болсан,, Колын жетер, Залыммен жакын болсан, Басын кетер. Сактыкты сокырдан уйрен, KiuiuiiKTi туйеден уйрен. . ©з бммегешшй юсщен сура, Улкен болмаса юлпден сура, Кез керуге тоймайды, Кулак естуге тоймайды. Бшгенщ 6ip торыз, Бммегенщ токсан торыз. Байлауы жок шешеннен, Ундемеген ecTi артык, Байте алмаган жуйржтен, Бел1 жуан 6ecTi артык. ©нер aFbin жаткан булак, Ш м жанып турран шырак. Штап ралым — тклаз мурал!м< Акылсыз бастан макул сез шыкпас. Алымсыз баска акыл жукпас. Шешендш куш — шындык. Акылдыра''— ишарат Акмакка — таяк. 65

О ку ойдан у зак емес. \\ Акыл* — дария, алсац да таусыл манды, Жер — казна, саусац да таусылмайды. Суатсыз жерден сура туспе, Буынсыз жерге пышак урма. Акмактыы акылы б1лег1нде, Акылдыныц акылы журегшде. Бойьгныц узынын кайтеГп’н, Акылынын кыскасын кайтейш. Ой акьтлдан жуйрж емес, К ©31 жок, кулары саудыц Акылы толады, Кулагы жок, K©3i саудыц Акылы солады. Ашу акылдыц душпаны, Н эпа иманныц душпаны. Мига ерген дене азбайды, Милыга ерген ел азбайды. Инсап, уят, терец ой — Асыл зейнет б ш п кой. (А б а й .) Kici акылын тандап ал, Тацдап-талгап, талдап ал. Акылдыдан шыккан сез, Аисагаига болсын кез. Арымак, сем!рмек ойдан. Бойына карай — ойы. Ойдын ry6i — терец, Акылдыц т\\6 i — береш Журектен шыкпай, Журекке юрмейдк 66

- О к у — бш м азыгы, Ы л т — ырыс казыры. >KiriTTiH eni ©Hepi бар. Атканда — жыккан, ашканда — окыран. Жакындыкты ат айырады, Окымага\\нды хат айырады. Оку Ty6i — току. Окымаган 6ip бала, Окыса exi бала. Окыраннын 6eTi жарык, Окымараннын, бет1 кен — шарык. Оку — бЫм булары, Б ш м — ©Mip шырары. Оку инемен кудык казрандай. Окы да 61л, Ойна да кул. Ойна, 6ipaK жумысты да ойла! Тумсыктынын, тамары, Ш оку менен табылар, ©нер-бшм дегенщ, Окуменен табылар. (Ыбрай.) Окуеыз бш м жок, Б ш м а з кунщ жок, К©п окыран б1лмейд1, Коп токыран б\\лел\\. Устазы жаксыньщ-устамы жаксы. ©Mip — улкен мектеп. Окысан озарсын, Окымасан тозарсьщ. 67

Ютап, K©3i жумыкка — арзан, K©3i ашыкка — маржан. К©зге тусер icin жок, К©п OKbiFaH адамсыц. Киап арткан 6ip есек, Тук бьлмейтш надансыц. (UJahu Сагди.) ©нерл1 кол — бакытка жол. Эсемпаз болма эр неге, ©нерпаз болсац аркалан, Сен де 6ip Kipnirn дуниеге KeTiriH тап та бар, калан. (Абай.) ©з1м б1лем ©рге апармас. ©нер, б ш м дегенщ Окуменен табылар, Сиса кейлек устщде Токуменен табылар. (Ыбрай.) 1л1м — булак, Б ш м — шырак. 1л1м булак, Акыл жагалай быкен курак. \\ л т iuiTeri нур, ©нер сыртка салынган тур. Агаш кессец узын кес, Шаба келе кыскарар. TeMip кессец кыска кес, CoFa келе узарар. Шеберден олжа, Шешеннен cayFa. Б ш м арзан, б!лу кымбат. Оки берсец, к©зщ ашылады, Отыра берсец, жалкаулык басынады. 68

©зщ б1лгенмен ©згеден бш м сура. ©3imri ер бысец, ©згеш шер б\\л. Оймак; шшсен, де ойлап nim. Наданмен дос болганша, Кдтаппен дос бол. ©нер кепке де жетк1зед1, Кекке де жетюзедь Эр нэрсеге асык болганша, Bip нэрсеге машык бол. Ьим тупаз терен кел, Надандык, нэраз жазира-шел. УЛП-еНЕГЕ, ТЭЛ1М-ТЭРБИЕГЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАКДЛ-МЭТЕЛДЕР В а л а п а н уяда не керсег , ¥шканда соны алады, КелЫм, саган айтам, Кызым, сен тында. Кызымньщ кулагына алтын сырга. ¥лык болсан, KirniK бол. '• Тауындагы тулкш Табындагы тазы алады. Тауда туган кулынныц, Ек\\ кез1 таста болар; Ашаршылыкта туган баланьщ, Ек[ кез1 аста болар. Bip ел1 ауызга, ею ел1 какпак. 69

л Ралым алдында аузынды тый. Дария жанынан кудык казба. Кайтып Kipep есжтд катты жаппа. Су 1шкен кудырыда туюрме. 0TipiKmi алдымен езш алдар. Тек журсед, ток журерсщ. Алдынры арба кайдан жур'се, С одры арба сонан журер. Ел алгысын алсад, Елеул1с1 боларсыд. Карагайга карап тал ©сер, К атары на карап бала ©сер. Тлы н ©ссе, Тлыктымен ауыл бол. Кызын ©ссе, Кылыктымен ауыл бол. Ауру калса да, эдет калмайды. Эдет — эдет емес, жон — эдет. Тед тенймен, тезек кабымен. Бал аса байка п сейлессед, акылыда кенер. Байкамай к©п сейлегеп. корсетер бiр «енер.» Андамай сейлеген— ауырмай ©лер. ©лшнен уят куштд Тасты бассан кетьпер, Сазды бассад жет1лер. Орман араларан уйдп болар, Ел араларан сыншы болар. 70

«Слз» деген эдеп, «Б1з» деген кемек. Желмен жарыспа* Келедкедд1 кума. Баланы жастан, Эйелд! бастан. Сумей ойнама, батарсыд. Отпен ойнама, жанарсыд. Ойнактаган бота от басар. Ойын тубшен от шыгар. 0 з ш д жарасса, атадмен ойна. Асырауын тапса, адам бол ар, Окуын тапса, б \\л т конар. Еркенщ K03i кеппес, Жорганыд Tepi кеппес. Алдияр, алдияр десед дандияр. Есжтен орын тапсад, торге озба. Уялмаган буйырмаган астан iuiep. ©з ет1гщ тар болса, Дуниенщ кеддтнен не пайда. Бар барын жейдь ¥ятсыз арын жейдп Уялган сыбагасынан кур калар. Азат басыд болсын кул! Колдан келмес icKe умтыл. (Абай.) 0лш бьлмеген элек. Мыдныд TyciH таныганша, Б1рдщ атын бьл. 71

Жасында кеьшгерсщ, Кенд1герсщ де женд1герсщ. Балапан басымен, Турымтай тусымен. Атпаз керген ат таныр, ¥стаз керген хат таныр. ©зш e3i мактаган, 6л1ммен тед. Кере тура айтпасад, Кергеназ дер; Б1ле тура айтпасад, Жeтeciз дер. Колыд кетермейтш шокпарды, Белще байлама. ¥ялган тек турмас. Сурай-сурай мекеш де табады. 1реп сойган сойгылыкка жаксы, Айтып койган содгылыкка жаксы. ¥лга отыз уйден тыю, Кызга кырык уйден тыю. \\ Жасында калжын болсад, ©скенде мылжыц боларсыд. Кызды асырай алмаган, Куд етедд ¥лды асырай алмаган Кул етедк Керпеде карай, аягыдды кеал. 4 Асык ойнаган азар, Доп ойнаган тозар, Бэршен де кой багып, ... жеген озар. 72

'---------------------- - Алмактын да салмагы бар. ЖыЕылсац нардан жырыл. Bip жол бар жакын, Жакын да болса алые. Bip жол бар алые, Алые та болса жакын. Жылы-жылы сейлесен, Жылан iHHeH шырады Болел! жерд1 баспа, Басына туесе саспа. Карап жаткан жыланнын. Куйрырын неге басасын,, Шарайын деп шапшыса, Шошып неге кашасьщ. Ашу — душпан, акыл — дос, Акылыца акыл кос. Тар жерде табыскан, Кен жерде коршедк Мешкей деген жаксы атак емес. Пысык болам деп, пушык болма. Жолдас болсан куга, Басьщды салар дура. % I Кашпак болсан зымыра. Талап — талмас канат. Талаптьщ жолы тастан да ауыр. EciK кергенд1 алма, BeciK кергенд1 ал. 1здеген мурадына жетедк Кенл1 сулудын — ©Hi сулу.

Адамдыктьщ белг1с1 — ИЫп сэлем берген1, Шын достыктыц белг1а— К©п кешжпей келгеш. Жаман icxe акыл кеп керек, Жас адамга улп кеп керек. Акымактын ала-куласы болмайды. Опара барран арарар, Жоеара барран кызарар. Еркешц K©3i жасты, Етег1н бузау басты. Карыстан суйем жуык,. Кад1рщд1 бшмеске Кадамьщды кетерме. Баланыд тентек болмары ушнен Ждгптщ тентек болмары бшнен. Жау тенгенде, батыр бол, Дау тенгенде, акыл бол. Жарылганды жау алады, Белшгенд1 6epi алады. Байы елген катын келшшек болады, Кедей болатын ж!г!т epiHuieK болады. Кеменгер кенес таппай коймас, Kepi кеткен кейшшектеп болмас. Асканга аспан да аласа. - Есер баладан, ерке бала жаман. Каррайын десем жалрызым, Каргамайын десем жалмауызым. 4 YMiT елмейдь 74

Мын асура 6ip тосу. Эрк1 м ез1мнш шыккан тауым бшк болсын дейдк Кермес, туйеш де кермес. Ke3 i сокырдан, кенл1 сокыр жаман. т* Кез1 сокырдан корыкпа, Keiuii сокырдан корык. Кеп тында, аз сенле. Акыл ауыздан, мерен кезден. Keprenai кенеден сура Кене бьтмеее, кеп кергеннен сура. / 9рк1ч суйгенini н кулы. Аманат, аманатка кылма княнат. Мал сактама, ар сачта. Сыпайынын алдында суйек жатсын. «Слз» деген сыпайылык, «Сен» деген анайылык. Эдепаз аяк бок басады. ©3i б1лмегеншн аузына карама. Айтылтаннын айыбы жок, ©3i 6iлiп жапкан сон. Жыкылып жатып, суршгенге кулме. 031Н1Н богын кермей. Б ф еудт moFbiH кередь j Алтын тапсан, саиап ал. Енкейгенге енкей, Атаннын кара кулы емес. 75

Шалкайранра шалкай, Пайрамбардыд улы емес. Юшшешлдшктен юнпрмессщ. Сыйга — сый, сырара — бал. Буынсыз жерге пышад урма. Уялмаран уялтады. Б^меген жердщ ой-шукыры кеп. Кер1нген жердщ алыстыгы жод. Бермегенд!, 6epin уялт. * Тас бен урранды, ас пен ур. Kapire курмет, жаска жол. Шапшад журсед шаг, жукпас. Колыд мен icrereHAi, мойныдмен кетер. Алдыда келсе, атадныд дунын кешпр. Кешлазден кулк1 шыдпас. 1здеген мыкан1агашын да табады. Асыкпаран артта калады. Алыстан арбаларанша Жакыннан дорбала. Касыктап жинаганды Шем1штеп гекпе. Сутпен 6ipre быкен мшез, Суйекпен кетедк Ундемеген уйдей паледен кутылады. 1здеген муратына жетер, Жалкаудыд ©Mipi боска ©тер. 76

¥лын. ©ссе, ¥лы улгшлермен ауылдас бол, Кызыц ©ссе, Кызы улгшлермен ауылдас бол. ТЧилмеген eTirimu мактама. Берген жомарт емес, Алган жомарт. Суйгенш шунагым дейдк Кедейлж кемдж емес. Бетегеден бшк, Жусаннан аласа. Жат ушнде жатык бол. Т1Л 0H EPI МЕН ОИ-П1К1Р ТУРАЛЫ О нер алды кызыл т1л. 0 ?Т1л тас жарады, ,Тас жармаса, бас жарады. . Шебердщ колы ортак, Шешеннщ т\\л\\ ортак. * . Шебер кептщ апасы, Шешен кептщ опасы. Тщ буынсыз, ой Tynci3. Суйрендеген кызыл Т1л, Суйгенщнен айырар; Я жауынды кайырар. Шешеннщ т ш — Шебердщ 6i3i. (Абай.) 77

Пземнен cypimupcen, cypip^ip, Т е м н е н , суршд1рме. Алашагым кетсе де, Айташарым кетпесш. Ат жуйр1г1 айырады, Т \\л ж у й р т кайырады. Ил кылыштан етюр, «Зекетспздщ» малы арам, П л азд щ дауы арам. Мактаган жетюзер, Ш аккан ©лырер. Бал тамран ылден, У тамар. Сущлнщ жарасы 6iTep, П л жарасы б1тпес. Баска пэле ылден. Ил — тиекс1з. И л ерд1 кабырра салады, Нарды казанра салады. Ат жуйрйп аска, П л жуйр1г1 баска. Бас кеспек болса да, Т \\л кеспек жок. Кызыл Т1л жаннын мияты, Аброй— ердщ куаты. Орак ауыз, от ти ш . Котыр колдан журады, Пэле т!лден журады. 78

I Ашынган тшд1 болар, Ашыккан уры болар. Ашуын крлсе колын тарт, Айтпас жерде тшн, тарт. Тш жуйрж емес, Шын жуйрж. ГПл кетерм егш ш Тш кетередк Адам кенлшен азады, Тьпшен жазады. Аузы кулып сапдыкты, Tic ашпаса, тш ашар. Тупш-туШн сырынды. Тубшде к е л т шын ашар. Аш кулактан, тиыш кулак. ***' 0 © з тапканга колка жок. « Сез атасы кулак, Жол атасы ту як, Су атасы булак. Ж аксы байкап сейлер, Ж аман шайкап сейлер. Жыланнын т 1,яi айы|), Ж.ылан мшезд1 адамнын, ce3i айыр. Алтын TicTi ауы здан, Аса жаман сез шыгар; Жаннан безген жауыздан, Ж азыгы жок, кез шытар. <• »

Пземнен суршд1рсец, cypit^ip, Т е м н е н , суршд1рме. Алашарым кетсе де, Айташарым кетпесш. Ат JKyfipiri айырады, Т \\л }Kyflpiri кайырады. Тип кы лы ш тан ©TKip. «Зекетаздщ » малы арам, П л азд щ дауы арам. Мактаран жетюзер, Ш аккан ©лырер. Бал тамган ылден* У тамар. Суцгшщ жарасы 6iTep, И л ж а р а с ы б1тгтес. Баска пэле ылден. Т\\л — тиекс1з. Т\\л epai кабырра салады, Нарды казанра салады. Ат жуйрич аска, Ил жуйр!г! баска. Бас кеспек болса да, Ил кеспек жок. Кызыл Т1л жаннын мияты, Аброй— ердщ куаты. Орак ауыз, от тыдь Котыр колдан журады, Пэле ылден журады. 78

Ойнап сейлесен де, Ойлап сейле. Сез суйектен етедь Таяк еттен етедк Bip тэуекел бузады, Мын кайгынын каласын; Bip жаксы сез б т р е р , Мыц кещлдщ жарасын. Кез жетпеген жерге сез жетедк Адам сезшен жазады, Сиыр муй1з1нен ж азады . Кез жеттзер, Кез жетк!збегенд1, сез жетчизер. Аяктыга жол бермеген, Ауыздыра сез бермеген. Шалдын, ce3i — бал. Аталы сезге Арсыз жауап кайырар; Ак пен караны, Шындык айырар, ¥лы сезде — уят жок. Сез шынды табар. Кеп сейлеген я жолдасынан, Я курдасынан айрылады. Жаксы сез — жарым ырыс. Жаным десе жан ceMipeai. Ауыз дарбаза, сез самал, Кудай урганга не амал. 81

Андамай сейлеген, Ауырмай еледк А яры ж ам ан терд1 былрар, Аузы жаман елд1 былрар. Квп сейлеген, кептен айрылар. Кеп сез — кумш. Аз сез — алтын. Суды шым токтатар, Сезд! шын токтатар, Акпа кулакка айткан сез, А рып кетедк Куйма кулак айткан сезд1 Куйып алады. вттрш ш ш щ шын ce3i зая, Катты айгсан карындасына жакиайсын., Акырын айтсац акын, кетедк Б1реудщ ce3i эдем!, BipeyAin Ke3i эдемц KepAiM деген кеп сез, Кермед1м деген 6ip сез. Шешеншн ce3i мерген, Шебердщ кез! мерген. Ине кезшен сынады, Шешен сезшен сынады. К,аЬарлы сез — камал бузар, Олактьщ ce3i — Орынсыз жамау тэр!здк 80

Жуйел1 сез — жуйесш табар, Жуйеспз сез — иесш табар. Сез жуйесш тапса, Мал иесш табар. Жузден 6ipey шешен, Мыцнан 6ipey кесем. Квп сез KeMip, Аз сез — алтын. Буралкы сез — кулуге жаксы, Буралкы ат мшуге жаксы. Тш дш майын тамызып, Сездш балын арызып, К.ас шешендер сез айтар. Отыз т1стен шыккан сез, Отыз ру елге таралар. г Айтпаса журектен кетедк Тартпаса бшектен кетед!. Кур судан май шыкпайды, Кур сезден мэн шыкпайды. Сезге сез келгенде, Сейлемесе атасы елер. С езщ тэтт1 болсын, Ашуьщ катты -болсын. Кышыган жерден кол кетпес, Кышыткы жерден сез кетпес. Курастырып айтса кулдш жен, BipiKTipin айтса бид!к1 жен. 83

IpireH ауыздан, LUipireH сез шыгады. Колымен косаяк соккан, Аузымен орак орады. Кендл к©з1н сез ашар, Сейлемесе Kip басар. Тау мен тасты су бузар Адамзатты сез бузар. «С1з» — «6i3» деген жылы сез Тлршктщ канибетк Шешен сез бастар, Батыр кол бастар. Сездщ басы катты болса, Аягы таги болады. Токсан ауыз сездщ, Тобыктай тушш бар. Сейлей бымес жаманныц, Ce3i етпес 6ip пышак; Сез б1летш адамныц, Эр сезше 6ip тусак. Кеше бшмес жамандар, Кешсе келж елырер; Сейлей бхлмес жамандар Сезд1 езше келырер; Адам аласынан, сез аласы жаман, От шаласынан, сез шаласы жаман. Аузына эл1 жетпегеннш, Колында маскарасы бар. Аузынан ce3i тускеннщ, Колынан 6e3i тусер. 82

Qni— TipiniH, азыгы, Bip сез мыц сездщ казыры, Кулактан шрген суык сез Кецлще барып муз болар, Кешлде жаткан шрщдь Оттай ыстык, сез шаяр. Сез салыскан даура ортак! Ат салыскан жаура ортак. Кеп сейлесен. такы лдак дер, Сейлемесен акымак дер. Кептщ аузы зенб1рек. Кес1рл1 ауыздан Кесепатты сез. Тш нмен жуг1рме, в Бш м м ен жуг1р. Бшмдщен шыккан сез, Талаптыга болсын кез. ( А б а й .) 0TipiK сез, ерге баспас. Туз астын дэмш келт!рсе, Макал сездщ сэнш келт1редь Аузында э з ш жоктьщ, Колында кол шокпары бар. Ш ын.сез абактыдан да шырарады. Tuire шешен Кушке мешел. Айтсан. сезщ де тур. Сез куранра бале жолыгады, Жол куранга, казна жолыгады. 85

Еттен еткен таяктан, Суйектен ©ткен сез жаман. Сез куган бзлеге жолыгар, Шаруа куган казынага жолырар. ©3i шынашактай, C©3i кел1саптай. С©здщ басы 6ip пышак, А яры 6ip куш ак. Сез сезден туады. Сейлемесе кайдан туады. Киыстырып каласан отын жанар, Киыстырып айтсад халык нанар. Айтсад сезще жет, Мшгес те уйще жет. Тугел с©здщ Ty6i 6ip, Туп атасы — Майкы 6in. Ауруда шаншу жаман, С©зде кадку жаман. Куррак с©з бас ауыртар, Кур касык ауыз жыртар. К©з кергенше, Ауыз бакыр с©йлеп кал. С©з бергенге ерме, Б©з бергенге ер. С©з бейнет болар, Б©з к©йлек болар. С©зщд1 айт укканга, Айтып-айтпай не керек, Кулагына макта-тыкканга. Орынсыз С03 —©зще тиер. 84

Ken ш ш д е сейлеген К есемдж тщ белг!с1, Кепке ce3i унаган Ш ешенджтщ белг1сь Кысыр сезде кырсык кеп. Ж аксы сезге жан ceMipeai, Жаман сезден жан коркады. Алмас кылыш майданда cepiK, Асыл сез майданда да, сайранда да cepiK, Тзуекел тас жарады, Жаман сез бас жарады. ©TipiK сез ерге шаппас. Аузында сез1 турмастын Bip жерде e3i турмас. Жаман сез жачпайды. Сезщд1 6ipey сейлесе, Аузын, кышып бара ма. Э уелп се зщ рас болса, Coh,fh сезщнщ ©TyiHe жаксы. Ж ыламаска жылаган eni K03iM, Тьщдамаска айткан есш c©3iM, Тауып сейлесен,— кумксщ, Таппай сейлесен,— мыссьщ. ©3i КЫНЫрДЫД, C03i кисык, ©3i суйыктыц, c©3i кыиык. «K apaFbiM » деген жылы сез, Тон болып тэнд1 жылытпаса да Жанды жылытады. Ж аман сез ж анга Kipren TiKen. \\/ 87

Тйшенен тжен тартып болмайды. Ердщ езше карама, Сезше кара. Шайырлар кайда, сез — оида. Сулулар кайда, наз сонда. Мал басынан байланады, Адам тШнен байланады. Ак сез ащы болады. Кунде 6ip сез естгпесен, Кулагин, калкандай болады. ■ Айтар накылы жоктын.— Табар акылы жок. KiMHiH жершде отырсац, Сопын, сез1н сейле. Кез1 жаманнын — ce3i жаман. Gy сагасы булак, Сез сагасы кулак. Ж аксы сез ер азыгы, Жаман сез бас казыты. Татуга тш, сулуга сук. Ашынган т1лд1 болады. 1ипмдепнщ бэр! тш м де Т ш м д е п н щ бэр! тур1мде. Сез-куат, Жылы KHiM тэнд! жылытар, Жылы сез жанды жылытар. Шайкап сейлеме, Алды-артынды байкап сейле. 86

Ашу арындайды, Акыл артынан аяндайды. Ашу келсе — акыл кетер. Ашудан акыл кеп болса, Ашу не етер. Акыл жас ¥ланнан> Жуйрж тай-кунаннан. KeuiipepciH — кешерсщ, Жет1лерсщ — жетерсщ. Ашу—пышак, Акыл—таяк. л ©з акылым—акыл-ак, Kici акылы—шокырак. Акыл арымас, алтын uiipiMec, Акылдыны алысым деме, Акылсызды жакыным деме. Акылы жок адамта Адырайран кез 6iTep; Дуасы жок ауызра, Сылдыраган сез бггер. Сарман тауда салкын жок, Саналы ерде уйк,ы жок. Акылы жок жаманра, Ауыл малы буралкы. Акымакка айткан сез, Арып жаткан сумей тек, Акылдыга айткан сез — Долга устаран тумен тек. Уайым Ty6i тещ з, Батасын да кетесш; Тэуекел Ty6i кайык, Minecin де етесш. 89

Пышак жетесшен, Сез келтесшен. Тшмен тженде алады. Ауызга келген сез арзан, Ауылга келген без арзан. 0лец сездщ патшасы... (А б а й .) ©лен, алтын, сез кум1с. Бш'енге жыр, Бшмегенге «дыр». >I<iriTKe елец де енер, 0нер де енер. Эншейшде ауыз жаппас, Той дегенде елец таппас. Кыз халыктыц гулц 0лец сауыктыц гуль Сездщ Kepni макал. Ж уздщ Kepni сакал. Макал сездщ атасы Уэде ердщ опасы. Салалап тарап сакалды, Кэрклер айтар макалды. Туйеге мшген казак Терт ауыз елец бьпедь .А кыл жастап шыгар, Асыл тастац шыгар. Акылды мзктанса, IcTi тындырар; Акымак мактанса, Аягын сындырар. 88

Акылды басшыд болса, Адаспассын. Сыртын керш, 1шшен тушлме, Карасын керш, Кушшен тушлме. Акмак жауынды куш сура тусер. Акмактыд акылы, Тустен кейш юредг, Ырысы кайтканныд m i ¥ры кеткен сод уредк Содырдыд колына туспе, Садыраудыд астына туспе. Жадсы шсшщ ашуы Торрын орамал кепкенше. Кулак ecimec, Естке кешшпес. Акылды ердщ ш ш де — Алтын ерл! ат ж атар; Акылды эйел ш ш д е — Алтын 6eciKTi ул ж атар. ©з акылын шамаларан кор болмас. Ой тубшде алтын бар, Ойлай берсед табарсыд, Канша узак болганмен, Журе берсед барарсыд. Акылды OTipiK ш арш атады. Акылды адам батпан-ак, Акылсыз адам саскалак. Кед жерде тар отырсад, Тар жерде кед отырарсыд. 91

Арзымаска акылыцды тауыспа. Bip кун карны ашканнан, Кырык кун акыл сурама. Копалы жерге конбаныз, ©рт шыкса уй кетер, Жар басына конбаныз, Дауыл болса куй кетер. Акылсыз бас аякка тыным бермейдц Акымак айтыр саякка тыным бермейдк Акыл жастан, Кына тастан. Акылдыныц алдымен жур, Акмактын. артымен жур. Ашулы артынан еюнер. Ата-ананыц акылы — Сайрап жаткан жолмен тец, Акылдыныц акылы — Саркылмайтын келмен тец. Акылы аздыц, азабы кеп. Кулак ecTireHfli кез керер. Аяк — азамат, Кол — мул ж. Бас — сандык, Тдл — кшт. Алтын шыккан жерд1 белден каз. Сабыр Ty6i сэры алтын, Сартайган жетер муратка, Асыккан калар уятка. ©ткен icKe екшбе. Жетпесы кума. 90 Ж

Ойнап сейлесен де Ойлап сейле. Кещ л ж уйрж пе, Кек денен жуйрж пе. Ойшы ой ойлаганша Тентек iciH 6iTipep. Адам oflFa тоймас, Bepi KoftFa тоймас. Ойсыз улдан, Мисыз кул. Эршм ез ойынан хабар берер. Асьщпаган арбамен коянга жетер. Дуананын, ойында да 6ip нэрсе бар, Ойнаса да, ойындарысын айтады. Козден кетсе, кещлден кетедк Кещпм келсе келдеймш, Кещпм келмесе шелдеймш. Дэме бар да, дэрмен жок. Ой ойласан теп ойла, Тен, ойласан, кен ойла. Арымак, сем1рмек кещлден. Бойындай бой табылранмен Ойындай ой табылмас. Бул дуниенщ кусасы, Ол дуниеге кетпейдь 93

Акыл тозбайтын тон, Б ш м таусылмайтын кен. Жуанды жонып же. Акылдынын ce3i кыска, Айта калса — нуска. Акмак бастан акыл шыкпас, Акыл шыкса да макул шыкпас. Ак Едшдщ G3i болмасак та, Булагымыз, Акылды бастын, ©3i болмасак, та, Куларымыз. Акылдынын алды — А рып ж аткан дария, Саран адамнын алды — Ку-такыр, шел-жазира. Отты урлеген жарады, Шындыкты 1здеген табады. * ** l i o n ойларан табар, Коп урлеген жагар. 0ri3fli окалак аздырар, EcTiHi ой аздырар. Эрюмнщ 6ip ойы бар, Корасында мын койы бар. Арык кощл— жарык. Омыртканмен ойлас, Кабырранмен кенес. л» Шойын кара, Шойын каранын ойын кара. \\ 92

Емшек берген spi жат, Енсе берген 6epi жат. Ж аксы катын, жарынын. жаксысын асырар, Жаманын жасырар. Ж ата-жата жанымызга, Ж ата келе койнымызга. Ж олдас куту ж арга сын, Ж алган сездж арга сын. Тесекте жан косылган Тескейде мал косылган, Алганы жаксы ж т т т щ Эркаш ан iciH оцдайды, Алганы жаман ж ш ттщ 1ан щ caTi болмайды. Ж аксы эйел — ж т т к е бггкен бак, Ж аксы жер, жайлы коныс.— алтын так, Еркек сергек уйктаса, ырыс бггедк Эйел сергек уйктаса, жумыс бггедк Epiii баккан катын, Елж де багады. Жаулыгы болса — катын, Жалыны б о л с а — отын. Эйел жерден шыккан жок, О да еркект1н баласы, Ерлер кектен тускен жок, Эйел оныц анасы. Eici эйел — урыс, Yuj эйел уш бурыш, Бурыштын тертеу болганы дурыс. Ж аксы эйел — ырыс, Ж аман эйел — урыс. 95

УЙIШI-СЕМЬЯFА БАЙЛАНЫСТЫ \" МАК.АЛ-М9ТЕЛ ДЕР ЕрлЬкатыннын ортасыпа Eci кеткен отырар. Ерлькатын урысар да, Kepicep, Kepicep де келкер. Кешлюзден кезс13 бала туар. Суду суду емес, Суйген суду. © зщ суйгенд1 алганша 0зпщ1 суй генд1 ал. Ею жарты — 6ip бутш. Ерлькатын тату болса Шырагы жанар, Ерлькатын араз бслса 0м1рден кешп калар. Басы каралыныц, К©н.лi жаралы. •Ата-анадан жар жакын, Туысканнан мал жакын. 0 з жарынды жаттай кут, Ж ат керсш де тушлсш. Bip 6ipiHfli icaflip тут, Ж урт улп алсын, ундлсш. Э р ю м д ш 03ine, Ай коршер K03ine. Жаксы эйел, жаман еркекп тузетедк Ею жаксы косылса, ©лгеншше дос болады. Ею жаман косылса, ©лгеншше еш болады. 94

Кутсен ана, атанды, Kemipep атан катанды. Алрыс алган адам деп, Халык алар батанды. Анара баланын, алалыры жок. Бай Kyftiri — етекте, Бала кушп журекте. *** JЖH i a c ж алтанга каш ар, Kapi кальщра кашар. А така не кылсак Алдына сол келер. Ата балага сыншы. Атадан ул туса nri, Ата жолын куса nri, Баланды журт мактаса, Бэршен де сол cyftri. Ата баласыньщ ат мешндей Bearici болады. 9кесш сыйламаран Kicmi, Баласы сыйламайды. 1лгер1 басатын жасты, Kepi тарткан Kapi кайтарады. Улкен бастар, Kimi костар. t Ага баласы азарында — асык ойнайды. * ©зщд1 керген елее елсш, Атанды керген елмесш. 7- 9 7

Б ш к ш эйел басыца карайды, Б ш м а з зйел жасыца карайды. Бастас катын — астас. Жаман катынныц мшез! киык. келер, Сез! суйык келер. Атасы жаман алганып жамандайды, Туысы жаман туганын жамандайды. Эйел кырык шыракты. Олак эйелдщ Tipiuwiri б т к келедк Эйел жомарттык кылганда, Еркек намарттык. кылганы ел1м. Суйгенпцп 1здесен Жел онынан турады. Ж еар катын жел буаз. ЕрлБкатын, 6ipi мойын, 6ipi бас. Салак, катын туткышка жарымас. Олак катынньщ арманы оймак. Алкызыл гул жердщ сэулетк Асыл жар ердщ сэулетк Жаман куйеу, тан аткан сон сез катады. Жаман куйеу кайынсак. Жаксы катын зейнет, Жаман катын бейнет. 0 з ш жоктау б1лмеймш, Жоктау бклетшдердщ байы елсш. Атанын куны, Ананын суть 96

Атанын еспес улы, ©нбес дауды даулайды. Эй дейпн эже жок, Кой дейтш кожа жок. Аталы ул — кожалы кул. Аталы жет1м — арсыз жеым, Аналы жетдм — ерке ж епм . Л К алгы з баласы атка шапса, Анасы ушнде турып такымын кысады8 Анасын суйгеннщ баласын суй. Алты ул тугаи ананы — Каным десе болады, Кезек сыйласкан агайынды, Жаным десе болады. Ата-анан бар болсын, Бала кезде жар болсын. Ж ас бала кустыц келецкесше тоцады8 ¥л таппас ана болмас Турарын айт, Мал таппас бала болмас Курарын айт. Ана жаксылыгын Ауырсад бйлерсш. Кайын жаксылыгын Кыдырсан б1лерсщ. . Баланын 03i турандай, Келшнщ ©3i келгендей. Анасын Kepin кызын ал, Аярын керш асын iui. Ш 99

Атадан бала туар, Атасыныц жолын куар. 0Keci курдастыц, бал асы курдас. Ж ас — Kapinin кез1 Kepi — жастын тезк Атаныц жаман улы малра ортак, Opi yiwi жанра ортак. 0кен1н жаксылыры жездедей-ак. Бала атадан батпан артык, туады. Ж аман да болса урпак калсын — ©з орнында отыц жансын. V ©з колында болмаса экен де жат. Баланыц уяты экеге, Кыздын, уяты шешеге. Ата данкымен кыз етер, Мата данкымен без етер. Eici баланын ортасындары Bip шал бала болады; Eni шалдын ортасындары Bip бала — дана болады. Атадан жаксы ул туса, EciKTeri басын терге суйрер, Атадан жаман ул туса, Tepneri басын жерге суйрер. 0кемнщ шоты Аса-аса тиед!. Апа-екеме жездекем сай. Ата — байтерек, Бала — жапырак.

Балалы уй базар, Баласы з уй — мазар. Бала кулшге тоймас, Ж аман уйкыга тоймас. ЖеД атасын бшмеген, Ж еДмджтщ салдары. ¥л туранра — кун туар. Итпен ойнасан ypepcin, Баламен ойнасан, кулерсщ. Ат болатын кулынныц Бауыры жазык келер, Адам болар баланын Мандайы жазык келер. Жылайын деген баланын, Ym кун бурын K03i кышиды. Нар баласын карпып суйер. Алты ж асар бала атка MiHce, Алпыстагы шал алдынан шыгар. Балалы уйрек келден кетпес, Баласы жас елден кетпес. Ер бала он бесте отау и еа. Тайдын мшгеш бiлiнбec, Баланын ierereHi б1л1нбес. % Ашаршылыкты кеп керген ©3i тоймай «м э» демес; Ж еНмджы кеп керген Уш шакыртпай «э» демес. Ж аманга айткан акылын Д алара аткан окпен тен, Тал абы жок жас ульщ, Жалыны жок шокпен тен. 101