Қазақтың мақалдары мен мәтелдері

Каскыр байлаганга кенбес, Шошка айдаганра кенбес. Ак, сункардыц бал асы, Алдына коймай ас жемес. Анык жаксы баласы Адамнан туса жат демес. Мезг1лшз шакырган К,ораздыц басын жулмак, керек. Каскыр жуйрж, жылыс жок, Тулш жуйрш дыбыс жок, Коян жунрп< ТЫНЫС ЖОК. Тар сонардан, кен шиыр. Бутара паналаган торрай да аман калады. Сауыскан тоты боламын деп Жур1сшен жацылыпты. Сак карга сарагынап шнер. Кыс кыстырын кылмаса, Жаз жаздырын кылмайды. Сакырлаган аязда Сары камысты сагала. Баба 6ypi<iT барлап ушады, Бала бурк1т парлап ушады. Жапалакты таска урсан да, Жапалак еледг, Таспен жапалакты урсан да, Жапалак еледк Жайык басынан жел турса, Жаз да болса кыс болар. Тулю жатарында Жер тапдамайды... 254

Батар куннш атар таны бар. Тышкан iнiне Kipe алмаса, Куйрырына калжуыр байлар. 0 лi арыстаннан Tipi тышкан артык. Тышканныц да сауыры бар. Тышкан... керш, Жаралы болыпты. Эр айдын аты баска. Жар куласа жайын еледк Кыс кысыларсын, Жаз жазыларсыц. Жер бауыры жазык. Жер ырыстын KiHairi, БЫм ырыстын Ti3riHi. Кулан кайда ceMipce, Сол жерге TyriH тегедЕ Булт кайда орнаса, Береке сонда шегедЕ Ел кайда кыстаса, Кулш сонда тегедЕ Тамшыдан тама берсе Дария болар. Кiмiнiн тарысы niece, Сонын тауыры. Тауыкты тойындыра алмайсын, Кызды киiндipe алмайсын. Мысыкка ойын керек, Тышканга ©л1м керек. 255

Мысык жокта тышкан тебеге шыгады. Сумырай келсе су курыр. Жайды айтса, Жайыктын суы ауыспас. Кекек ез атын ©3i шакырады. Мезпл жетсе, муз да epip. Кустын алганынан, Салганы кызык. Булт ала, жер шола. Тауыктын тусше тары юредЕ Кыс тары кар, жаздагы жанбыр— Жерге жауган нур. Eni тышкан 6ip байдын журтында таласыпты. Кун болсан, Куплей бола 61л, Ай болсан, Айдай тола 61л. Ордалы жыланмен ойнама Bi3aiH елде... жейтш каргалар Бегде елге келш жыл кусы бола калыпты. Топан суы каптаса да Тобытымнан келмес. Жастанганын жапырак, Тесенгенш топырак. Келше карай казы, Заманына карай сазы. 256

V. — ' Ед1л басынан былганады, Сарасынан тынады. .т « щ Аюра намаз уйреткен танк. 17— 988 Алпыс кун аспанга караганша, Алты кеште айдынра куда. Жаз жыланнан корыккан Ак арканнан аттамайды. Балыкта сут жок, Баласын TeHi3 асырайды. Арыстан аш болады, Доныз ток. болады. KapmbFFa казан кайнатады. Ителп салран ет жеГш, Атынын етш ит жейдк Таудан аккан тас булак, Куяды барып тешзге. Пзлен, пэстен десен де, Тартпай коймас нег1зге. Анык малсак куанар Койдан ту Faн eri3re. Анык tiiapva арыгын Айналдырар сем1зге. 0 нерл1 болып ул ecin, Кылыкты болып кыз ecin, Атанды жаман дег1збе. Ж 1бек — куртын асырай алмаган, Жудетедк Кызды асырай алмаран, Кун етедь Bip KHiKTi 6ip тау аш кылманды. Тулю TyriHeH жазады. Аспандагы тырнаны устаймын деп Колындары шымшырыннан айрылма 257

Кол колге куялы, Г ел селге куялы, Шуканакка лым да жок. Т 1зеден с\\га, Белден тоба. Кары бар жерде каЬар бар. KeHi бар жерде ш aha р бар. Жерл1 куда иды, терл1 кулан аудырады. Bopi квмедк Тулк1 ашады. Ирымы жок судан 1Бр1лген балык не табады. Арыстанды тырнагыиан танимын, Кок eceKTi кулагынан танимын. Баксы KBpiHce, дерт козады, ¥ста Kepince, TOFa тозады. Арыстаннын ойнынан Тулк1Н1Н мойны узкледк Кузгын ас тандамайды, Каскыр тепн канша тойгызсан да ToraMFa карауын коймайды. Сункар самгасынан байкятар, Карга калжасынан байкатар. Г>1р карлыгаш келгенмен жаз болмайды, Б 1р сауыскан келгенмен кыс болмайды. ¥рыскак коразга шыр 6iinec. Сабырсыз балык сагасынан шнедк Влейш деген тышкан Мысыктын куйрыгымен ойнайды... 258

Тозрындаган аккуды Шалгындаран каз \\лер. Ер колынан кус тоймае. Кершген таудыц алыстыры жок. Ай кораланса арьтсынды сайла. Кектемде конысыцды сайла. Ажалды ктпктш аяры тыныш жатпайды. Кыс кыстырын кылмаса, >Каз, жаздырын кылмайды. Кыстары суык— жаздары ыстык. Ай менен ай шамалас. Кыстары кар жерге ырыс, Жердег1 ылрзл — елге ырыс. Ит ашуын тырнадан алады, Бит ашуын бургеден алады. Балалы коян каша алмас. Су болмай, балык аулаура болмас. Жуз жыртпай дау даулаура болмас. Гулшз булбул — унЫз. Тау буларымен сэндд Кел курарымен сэндк Балык жокта бака да балык. Шын ацшынын алдына ацныц ©3i келедк бткен кунд1 куып жетпесс1д. Су тасыса жиегше. 259

IciH. OHFa басарда: Карга салсан каз жер, 1с кырсыкка шабарда, Сункар салсан, аз Ьтер. ...Imi мунан табылды, Тысы кайдан табылар... Курырырдын кыздары Tirin берер дейм1сщ... Анды я кершбеген атады, Я ершбеген атады. Су да басынан тынады. Ай бетшде де секшл бар, Жапырактай жапырып, Судай сапырып. Суымен Жайык эдемк Ескег1мен кайык эдемк Жерже карай жыланы, Тауына карай куланы. Жерже карай буланы, Тауына карай кыраны. Алса — кусым, Алмаса — желпуМм. «Казадагы» балык — казандагы балык1 Жайыннын жансасын жеген жатпас2. Жел безекке жебе дарыса3. Балык ерге жузе алмас. Балыктын куйрыры жылмакай, Оны аулаган адам тынбарай.* *1КЖаазнас—а—ауджыанйы6нiнpынrypжi-он eTi, майлы, дэмд! жерк 8Жебе—кармактьщ 6ip Typi. 260

Балыкшы суда журсе де Сусап журедй Катты кыстан мал калса — олжа, Катты аурудан жан калса — олжа. Булаты болмаса, ©зен де саркылар. Уакыт тас екеш тасты да тоздырады. Бака батпагына, Балык келше. Аспандагы сункардан, Колдагы турымтай артык. Жыланнын сырын жылан бьпед1, Куланнын сырын кулан бмедк Кайыкшы кеменлге жол бередк Ед1л каррасы елже кетер, Жайык каррасы жайына кетер. 0 л iM жайын кеп айтса, TipiHin 6epeneci кетед1. Саяз су саркырап арады. Шошка да шошканы жармайды, Ka3Fa ерем деп карраныц шаты айрылыпты, Келдщ куты кетсе, Кутаны уш кун бурын кетер. Ата алмаран аншы атынан керед1, Я мылтырынан керед1. Су сурешн табады. Балыры жок кел кысыр, Басы жок гул кысыр. 261

Казаннан кара нэрсе жок, Ассан карын гойдырар. Кардан аппак нэрсе жок, Устасац колды тоцдырар. Айдын он 6eci жарык, Он 6eci каранеы. Ыктырман болмаса, Желге екпелеме. Ел сыйларын болмаса, Елге екпелеме. Аккан дармя арам болмас, Неше куппк сарыса да, Жаксы адам жаман болмас, Уакыгы жетт карыса да.

YII Б6Л1М

т X X

TYPJ1I МАКАЛ-М9ТЕЛДЕР О ^ай тартсан, eri3 еледБ Булай тартсан, арба сынады. Катын елее уйщ кетед!, Басыннан кушн кетедк Огызында орда бузбасан Кырнында кыр аспассын. •Жыласа юмшн аузы кисаймайды, - Ай астында жана жок. Кенш каран Жолдасынан айрылады. Кеп жасаган, Курдасынан айрылады. Етеп толганга Тезек кeздeceдi. Кебш киген келмейдц Кебенек киген келедн Сен бутаны кетерсен, Ceni бута кетерер. 0Keci елгенд1 де еспртедь 265

Б1реудш ат кетермес 6©3i бар, Б1реудщ ат кетермес ce3i бар. Кун жауса тондыны урар. Карнымнын. ашканына жыламаймын, Кэд1р1мнщ кашканына жылаймын. Тауда да бар таргыл тас, Тарыкса шыгар кезден жас. Тутанына жыламаймын, ©лгенше жылаймын. 0з1м б1лем деген, ерге баспас. Кекнпл болма, епппл бол. Т iсiн. барда ыскыр, Мурныц барда пыскыр. Bip жылга коян шарык. Онка ойын бузар, Тентек тойын бузар. Bip жылга коян Tepici де шыдайды, Кергеназбен курдас болма, Опасызбен сырлас болма. Кекнпл бала — дыкшыл. Кес1рл1мен кецеспе, Керме иыкпен егеспе. Айткызган жаманнын ici, Камшылаткан шабанныд ici. Ажалды еле ме, Аурулы еле ме. ©леек KepiMi3 6ipf Шыксак T©piMi3 6ip. 266

©лсен керш кен болсын. Кез1 карайран там сузер. Кен болсан, кем болмассын. Адам ©3iHeH кейшг1лерд1 Kepin картаяды. 0cipe кызыл тез онар. Эр нэрсе уакытымен кызыкты. Жасыратын Heci бар, Жанызак би елштк Себептен себеп, Топырактан имарат. Келгенше суйшбегеннщ, Кеткен1не куйшбейдк Ел мактаган ж1гггп Кыз жактайды. Омыртканмен ойлас, Кабыртканмен кенес. Жамандык жасырылмас. Малым арым садагасы, Арым жаным садагасы. Журе берсен, кере берерсщ, Кере берсен, кене берерсщ. Катыны елген мен байы елген Косылса: к\\чшз екеу, Ту нде тертеу. Кшм Kipi жуса кетедн Кещл Kipi айтеа кетедк 267

Bip кемедепшн жаны 6ip. Каза кас пен кездщ арасында. Тумак болса, елмек бар. Жалрыз каздыц уш шыкпас, Жалрыз кыздыц муцы шыкпас. 0л1мнен басканын. epieci жаксы. Асыкканнын аяры Етег1не оралады. Шыбын да балра конады. Токпары кушт1 болса Кшз казык жерге nipep, Токалы купля болса, Бэйб1ше байдан безер. Кошлдег! сырды кез бшд}редк Юмнш отын оттасан, Сонын. суын iiuepciii. KiMHin жерш жерлесен, Соныц жырын жырларсыц. Клштешлдшк— ккпнщ корки Эл1 жетпеген акыретшпл. Артын кыскан бай болар. Артык олжа баска енбек. Эд1л id iH — арты иги Bip KeMnip 6 ip кемшрд1 келшшек дейдк Сэттшкке —тэттшк. Абройды ак отау жапты. 268

Жалкаудын жауы — жумыс. Сен1н табанына юрген тжен, MeHiH мандайыма KipciH. Бiлeмiн деп мактанба, Сенен де б1лпш табылар. 03iN^iKi деген, басын устайды. Жетшкен же™ шапан киедй EKiHiH 6ipi, егмд:н сынары. Ерте онбаган кеш онбас, Кеш онбаган еш онбас. Eni K ic i бешм турса, Ecti Kici кейш турады. Енбек ептшк™ суйедн Карау адам — HonciciHin кулы. Жарлы болсан да арлы бол. Майсыз агаш та майыспас. TYЙмeдeйдi туйедей етш. Жуанды жонып же. Кен петлдщ 1’шшде кен жатады, Тар пешлдщ iшiндe тас жатады. Аса дихан шшде ас жатады. Аса жалкау кун ара аш жатады. Даярга — аяр. Салкын уй — салулы тесек. 0л5мнен басканын бэрше асык. Терде отырган, eciKTe отырганга асатады. 269

Ебебке — себеб. Айткан жерде бэле жок. Тар жерде тамаша болма. Кергешм — KepieKeHiM. Тасыган тегйледк ✓ Аскан басылады. ©cin-енген жан едж, ©3iMi3re ©3iMi3 хан едж. «Жок» десен — жогаласыц. «Бар» десен — оналасын. Кыркына шыдаган, Кырык 6ipine де шыдайды. Адасканда — жулдыз айдай, Карын ашканда — коже майдай. Атан да болса 6ip жолдас. Каганары — карк, саранакы — сарк. TeciM жайлау, тебем кыстау. Шабандоздын колы — катты, такымы — тас, Жалайырга жар салып. Шыбын да анкаудын аузын андиды. Елгезек— ею айткызбас. Кырыкта — кылан, елуде — елее. Етепм бе, жешм бе, Осы менщ тешм бе? Коп сыйлансан, борышын кебейер, Коп киналсан, opicin кебейер. 270

Паровоздын «ко-ок» дегешнде Коп гэп бар екен... Калган кенлл шыккан жан. Бойын жетсе де, ойын жеткен жок. Жан бергенге, дэм берген. Тарылмай турсан, кошл эдем!, Тарыкпай турсан, омф эдем1. Жепм кыздын. тойындай. YAiи жаман болса, кушн жаман. Сокырдын K©3i кенлшде. Тентект! тентек десен, Борьб казандай болады. Кошл орнында болса, жан жайында. Бурын жалак. болтан жерге-ер баткыш. Cyfieymici бар болса, Суйек жутса да какалмайды. Эдепт! ж1пт — кылыкты кыз. Жанын сау болса — зарлымын деме, Тэнщ сау болса, жарлымын деме. Жолдастынын жолы кен. Егеудщ сыныгы, Асылдын киыгы. Коп курмет1 — ер мшдетЕ Ж Иттш багы бммеГш, Жумысыныц бабы бйледЕ 271

Кермей жатып туш’лме, Кермес кезбен ушлме, Асып карама, басып кара. Eni кез1мн1н 6ipi, Eri3iMHin сынары. Кез кермей, кешл сенбес. Токпын деп, тасыма, Жокпын деп, жасыма. Уялшак сыбагасынан кур калар. Сарынайдын асында шаппаганда, Атаннын басына шабасын <>а. Каралы кешл — жаралы. Куанран мен корыккан б1рдей. Сырдын суы сирарымнан кёлмейдк Саранра Сырдын суы да жетпейдк Тусще сенбе, кушше сен. Киындык, киындыкка жиындык. Ауыл- аймaFынм ен, бота-тайларынмен. Корыккан бурын жудырыктар. Ашаршылыкта комарай бурый еледк Керепши кермей керге юрмейсщ. Уялмаран буйырмаранды алады. Буйыккан кешл ашылар, Бурканран боран басылар. 272

Жумсам жудырыгымда, 2‘ Ашсам алаканымда. 1в— 988 Алып алтау болмаган, Жеп жетеу болмайды. Сокырдыц ттегеш eni кезк Дуние кезек, Мына баланы сен таптьщба? Мен таптымба? Кыры келгенде, кыдыр шылауыца оралады. * Улкен пышак уялганнан етедк Мын кайгы 6ip борышты етемейдь ©Tip 1к канбак, шын салмак. Пышактын жузше карап К,ыры жумыс ютейдк KipiciHe карай шырысы. ©секшшщ т!лi кышып турады. ЭлЫз эр уакытта айыпты. Caii тусер 1ске сэлден себеп болады. Акылсыз айтпасан, бтмес, Ашпасан кермес. Жет1мнщ карны жетеу. Кергеннен кез акы алады. Асаура,— тусау. Элд1 безер, элЫз безер, Элс1з безердщ алкымын эрк1м езер. 273

Сен тимесед, мен тимен, бадырак кез Туйеш тупмен, атты жупмен. Жалганга жалкау нанады, Жз болмаса анкау нанады. Арашага коймасан, Арашашыра зар боларсын. Азанына келмеймш, Казанына келемш. Бэле кутан бэлеге жолыгады, Жала куран жалара жолырады, Тентекке-келтек. Кунан аз болса, кун есептеме. Жауыз жакынын жейш, 1шшдег1 сорлы, пакырын жейдь Той бт<ен сон данрыра. Жагалы ким жараласып — бггедк Тандаган тещн тапбас. Шабыспак онай, Табыспак киын. Дэлдеп атып жауды елтч’р, Дэлдеп айтып дауды елДр. Кол сынса жен iuimae, Tic сынса ауыз Мнде. Iiu мерездш пш'нле, Ит ел!п жатса бьлмессщ. Жел дауылдын шакырушысы. Онай олжа оналтпас. 274

Тебелестен сон жудырык, Бетегеден бшк, жусаннан аласа. «Кудай» бергенге кулай бередь Bip гул толып ашылады, Bip гул солып ашылады. Орайы келгенде орала бередк К,олайы келгенде курала бередк Аштын акылы тамагында, ¥йктамаганныц акылы кабагында. Жылаганды сурама, кулгенд1 сура. Деп кыдырган кезбе болар, Кеп сейлеген езбе болар. Шапанды жамаганды Kepin едж, Такияны жамаганды жана кердж. Он колым, сол колым — Bopi ез колым. Басы кату болса, Аягы тату болады. Озган мурат, Калган уят. Еппенен сейлегеннщ ерш ауырмайды. * Алам болып жургент амандыкта, Тонды тастап кашарсык жамандыкта . Беретн деген кулына, Шыгарып салар жолына, Бермешн деген кулына, 1здесе табылмайды пулына. 273

Какылдаран тауык тумай коймае. Кимас досын сураса* Кимасыцды бересщ. Ажалсыз жан шыкпайды, Кысыр сезден мэн шыкпайды. Кеменщ арбага мшетш, Арбанын кемеге мшетш де Кездер1 болады. Ала келмен ic 6iTnec. Ку aFaniKa кус конар. Айтсан уэдене жет, Уэдешз кудаГша шет. Кайыр кылсан, бутш кыл. Юнлпешлдш— юшшк емес. Ю сшк касиет. Cepi3 кырлы балыкты, Тоfыз кырлы ж1г1т алады. Бардан журады, Балдан тамады. Бшек 6ip болса да Бармак баска. Бшмеген у imefli. Жаман ердш батканын Heci бклмес, ат бшер, Арайыннын азранын 0здер1 бышес, жат бклер. Мал малга уксайды, Адам адамга уксайды. Шакырран жерге бар, Шакырмаран жерде нен, бар. 276

Атына зл1 келмеген Арысын тебелейдк Айтсан угар беренге, Не айтайын керенге. Ерте жат та, ерте тур* Eip nicneKTi артык ур. Ата болсан, акыл айт, Акыл айтсац, манул айт. IciM жаксы. деме, Халынка ойлат, Суды саяз деме, Таяк бойлат. Баска уйдш жыгуын б1лсем де TiryiH бйлмеймш. Жонмен барып Саймен кайттын. Жердщ ycTiMeii барып, Астымен кайттын. Тубшде бардыц орны бар. ©к1нгенмен ic б1тпес. Kimim мактап, улкенд1 мш. Ауылдан шыккан куш Байга конба, сайга кон, Бай бэле болады, Сай пана болады. Мергеннщ K©3 i рана мерген емес, К,олы да мерген. Танымас, танысты сыйламас. ©3iM илейтш TepiHin пушпагы.

Мурын болмаса, EKi кез 6ipiH 6ipi шукыр едк Bip жок, 6ip жокты табады. Kepmi кайырын туйе кайырады, Я дшрмен кайтарады. ©л!спеген корКедй Аузына келгенш сейлеу — Акымактын ici, Алдына келгенш жеу — Айуаннын. ici. Жетесшде жок Жете сыйламайды. BepiK— адамга корж. Бар карындас жакында болмасын, Жок карындас алыста болмасын. Ею уй 6ipii<ce, Bip уй жок болады. Аштан олмей, Кештен кал май. Мен не деймш, Кобызым не дейдн Саусак — ашылса кылдырык, Жумылса — жудырык- Kici ©лтдретш пышакты Kici кермейдн Кошл жаксы болтаны — ©Mip жаксы болтаны. Конакты созбен тойрыза алмайсыц. Ай десе — аузы, Кун десе— K©3i. 278

л Ажалды тышканра Аш мысык. тап болар. Eci<i кшмд1 баптаганын, ч Жана кшмд1 сактаганын. Ауру адам каяушыл. Мын жолдас жаксы, Мын жолдастан 6ip жолдас жаксы. Жарты курсактан жатар орын. Bipeyai азаптаранын — ©3iHHi мазактаганын. Аты атанбаран ж1г1ттен Аты атанган тебе артык. Тундег1 сыбыр, KyHai3ri дуб1рге жарамайды. Артык байлык адамды аздырады. Артык кулш жирешш коздырады. Kici eciri сом тем1р, EpiTyre ер керек. Куш 6ipflin KyHi 6ip, Уш 6ipAin сыйы 6ip, Б1рд1 корт nih'ip Екни Kepin rnyKip. - Уй артында байтерек Kypecyre Kici керек. Tap жерге тамаша болма, Кен жерге корыкшы болма. Бес колын б!рдей емес. Аузына не. болмаганныц Колында уяты бар. 279

Журектщ сырын Кездщ нуры паш етер. Ауыл карайлас, Шаруа орайлас. Келмей жатып корыкпа, Кермей жатып торыкпа. KyHi'H шуакты болсын, Келш суатты болсын, Конысын epidi болсын, Еккенш жем1сы болсын, Енбепн кел1сы болсын, Жаксы ниет — жарым ырыс. Куштшш колы узын. Тогыз той тогыса келш Кайсысына барарымды бишей Сасып журмш. Жабулы казан жабулы калсын. Сары судын сазга Айдадык масасын, Жасасын кенес жасасын. Салактан — олак жаман. Бар барын айтады, Жок зарин айтады. Куда ба^ына айтады, Кудагай назын ашады. K©3i корместщ Кенл1 сезбес. Жаяу — жаяудын кенл1 каяу, Б1реуден — екеу жаксы. 280

Жол устше кудык каз да, агаш ек. Келенкелеп суын 1шкен кермес жек. Терт босаган тер болсын. Келденен. келген кек атты, Арамды кудай табады, Момынды кайыр табады. Атасына ракмет, Алса да атап-атап алды. Ашуланса, кешке берген тайлатын алсын. Каратанмен кез тоймас, Есйкенмен кулак тоймас. Бадырак кез сен тимесец, мен тимен. Елде бардын ершне тиедн Жерде бардын желеп тиедк Жуан жишпкергенше, ЖЫшке узтлер. Kiciaen т^егеннщ Ек! кез1 шыгады. Енбепне сенгеннщ Ею буйiрi шыгады. Кулегештщ тузы жешл. Кайнаган кара суда касиет бар. Кашса кутылатын, К,уса жетедк s' От орнына шел шыкпас. Уйдем кырык кадам шыккан Адам мусэшр болады. 281

Жун жеген жабары т... ды. Тун азабы — кер азабы. Eni жеп биге шыкты. 0рк1мн1н ©з ece6i бар. Эрюмнщ 6ip ойы бар, Киялында мын койы бар. Эр кэллада 6ip киял. Ypin iuiin, шайкап Terin. Б1рде бие, б1рде туйе. Тар жол, тайгак кешу. Кой аузынан шеп алмас. Шыбык тимес шынк, етер. AFauiTa 6ip жерде кегеред1. Bip K©3iH аса карап, Bip K©3in баса карап. Момыннын icin «кудай» ондайды. Су журген жер шулен. Аспанра айды 6ip шырардым. Сорлынын K©3i — шорлы. Ан — К0здщ курты. Бет кызылы басылып, Ет кызуын кашырып. Комагай кулкынынан жазады, Кыдырма аярынан тозады. 282

Кез-таразы, Кенлл-казы. Сен кылганды мен кылдым, Сенен артык. не кылдым. «Ак» дегеш — алгыс, «Кара» деген! — каррыс. Койнынан тегшсе конышына. Алты бакан, ала ауыз. Б1реудш ажалы оттан, Б1реудщ ажалы судан. Ажалдыра тиед1 коррасын ок. AftFa бойымыз жетсе, Кунге колымыз жетедк Мшген атын жер — ортак. Жанган отын кун — ортак. Акты кара демешз, Сокырдын акын жемешз. Бэрын таскан кезшде, Шобыр коссан, бэйге алар. Багын кашкан кезшде, Сайгул1гщ кур кал ар. Ептшкке — септшк. Ак коян алдырмайды, ©рде болса, Аксакал бас мужщи Терде болса. Жалрыз шапкан ат жуйрш, Жалгыз сейлеген ж!г1т шешен. Ителгшщ баласы 1лмей калмас. 283

Мыкты каскьтр — Тай, кунанра шабады. Мыкыр каскыр — К,озы, лакты карады. Агайын жаура керек, Мал даура керек. Сыныкка сылтау, Кулаксызра мылкау. Кайгысыздан сак бол, Кайрылыра жак, бол. Тентек — журтка тентек, ©з1ые макул. Тамыр туб! — дау, К,урбы T y o i— жау. Токымына карама, Кокымына кара. Кудай жалрыз, мен жалрыз. Ж iriT асыкканнан елсш, Кыз ынтыкканнан елсш. ©з елшде шекпен ппипеген, Kici елшде макпал гпшедк © 3i жарымараннан саркыт артылмас, Саркыт артылса да, жартып артыдмдс. ©TipiK айткан жерде кеи турма. Dipey жэб1р етсе, Сен сабыр ет. Кенес1м келмей калмас, Кер кеткен тшмд1 алмас. 284

Гулспз жапырак тул, Кекс1з топырак тул. Кергенспз дегенге кек тутпа, Кергенщнен кермегенщ кеп. Кольщда жок-жомарт. TyciH туске усасын, Кэд1мп icKe усасын. Эзм апат келт1рер. Белем!сш, белен! кере тура еле\\пст. Жер тусауы тунде алынар. Кара казан кысырамас. Жут жетеу, содырмен ceri3, Салакпен тогыз, олакпен он. Конатым, журе тоярсьщ. Б1'лсен— барымтам, Бимесен — карымтам. Камысты бос устасаи колынды кияр Жын да бешмдш катады. Мын ужмактан — 6ip кун т1рлж. Атадан аздай, Адаскан каздай. Туздеп адам: Б1рде кешрдеп азып журедь Б1рде тэшрге жазып журед1 . ©з мурным пушык болганмен, Пысык болран KiciHi жактаймын. 285

Ауылра бареан, кона бэр, Камысты келде сона бар. Iнiсi садырлы болмай, Агасы кэд1рл1 болмас. Конак конактан улык. Жуйел1 каргыс, жуйесш табар, Жуйе<пз каргыс, иесш табар. Тере айрак болса, 6 iiiп болмас, Тебе тайгак болса, шырып болмас. Болат кынра токтайды, Тентек топка токтайды, Жомарт жокка токтайды. Елд1‘ ку бузады, CyTTi су бузады. Зор зорга кулайлы, Анрырт орра кулайды, Анкау кус торFa кулайды. «Менмен» Ж1*г5ттш соры, Темепшек— ж1г1ттт коры, Юнлпешл, кен жайлау — Ж^пттщ зоры. EnTi eTerin жабалы, Enci3 мурдем кабады. Кезд1’ ашып, жумранша, «А» деп ауыз жиранта. BipiH жасырып алган, Б iрiн басынып алран. Жаны кешген Toupicm каррайды. Жас-жастын т!лeri 6ip. Ынтымактын. б1лег1 6ip. 286

Кайгыны кайрагты женедк Керген жерде ауыл бар. Таныс жау урыспакка жаксы. Кайратым болса колымда Ханга сэлем бермеймш, Кайырым болса жолымда Журт тезепн термеймш. Туркстаннын. тубш туйе шалады. Мэжшске карай раурамыз. К,удырымызга карай каурамыз. KepiHin турран ауылдан Кершбей турран булт жуык. Жантакты жерде сона бар, Кыстакты жерде оба бар. Шакырусыз тойра барранша, Казусыз керге бар. 0pKiM ез бойына карай тон nimep. Эрк1м ©з ойынан хабар берер. Ырыс кашса да, Туыс коймайды. Icci кулак, сау бас, Басын, сауда аулак каш. ©лушшн, ажалы жетпесе, ©лырушшщ колы жетпейдк Аш карак бен коян аулама, Атар да жанына байланар. Алмастмн жауы коррасын. 287

Тере аягы маймак, Тебе басы сайгак.. Жакынга ©Tipin айтпа, Бетт ертен кызарар, Алыска eiipiK айтпа Куда болса, кыз алар. Барматан жер1м Шыкпаган тауым жок. Тон киген тонбайды, Тонау алран онбайды. Сабыр — кун туЫрмейтш сая. Асы ры с— аунатып кететш мая. ©зиш олжалатпай, ©зген} олжалай алмайсын. Жаяура коныс жакпайды. Жатык айтсам жагымпаз дейд1, Tin айтсам турпайы дейдТ Жарым кунде жарыс жок. Кылмыс кияметке бармайды. Тау белrici тас болар, Бар белг1с1 ас болар, Азган елдш белг\\с\\ Bip 6ipine кас болар. Туанын туарын айтпа, Турарын айт. Ел болып турып, жау болраннан сакта. Етек астынан дау болраннан сакта. Келмек сундет, Кетпек парыз. 288

19-988 Дуние, дуние де калады, Экен елее, шешеьш 6ipey алады. Сабагы жаман жшттщ кабагы жаман. ©pici 6ipre — 6ipre оттайды, Ауылы 6ipre ас iшiceдi. Кунде тойсан, кулереш, Аптада 6ip тойсан, 6UepciH. Кесеумен турткеннщ Keri кетпейдк Bipey эз1л айтса, Сен зд1л айт . Ойнап cypaFaHFa Шындап жауап айт. Аштын аны журмейдЕ Токтын тобасы журмейдЕ Журш шаршаран, турып тынырады, Турып шаршаран, отырып тынырады. Отырып шаршаран нерылып тынырады? >Ky3iri барда Сулеймен, Жуз1г1 жокта сум1рейген. Жолдастын мынын алма, 6iр!н ал. Бшмд1 бес1ктен TeciKKe дешн 1зден. Шерл1 елмейдЕ борышты еледЕ Кайрылы елмейдЕ карыздар еледЕ Урыс бар жерде, ырыс турмайды. Кершудщ Kecipi, келесш KeTipep. Е т 1к жолрэ бастайды, Шал бар тузге бастайды. Антырт 6epi кой урютедЕ Абайсыз уры колра туседЕ 289

)KiriTTi токтык косады, Токтык коспаса, жокдык, косады. Алты жыл аш болсан. да Атацнын. салтын умытпа. Жет1* журттын т\\л\\н 6 \\л , ЖеД турл1 бшм б\\л. Шелдеп шжен кара су Шекер емей немене, Тебшгенмен б1ткен мал Бекер емей немене. Кесенщ карыраны бшнбейдк Шабаннын арыганы бшнбейдк Бмген Kici — урыны пакыр дейдд Бшмеген Kici урыны— батыр дейд!. Ашушацнын. анты болмайды. Сабырсызра дэулет конбайды. Ашу жуту — тау жуту. Ашулынын алдында турма. Колы ашыктыц — Жолы ашык. Кеншшк болмай Тецшшк болмайды. ¥ялмаран ©леи айтады, Эуеш ат косады. Дарпаз машык керсетедк Дау даудан коркады. Дау шешеннен коркады. Шешен мылжыннан коркады. Жарлы байыдым десе нан, Жалрыз кебеГшм десе нанба. Таршылык болмай, Кеншшк болмайды. 290

Кеппе тентек болсан да, Кепке тентек болма. Урыспай айрылтан Уялмай косылады. Барлык жарастырады, Жоктык таластырады. Басынды жу да Бастасына бар. ©3i кылран екшбеидЕ Элш б1лмеген элемге танданады. Ауыртан баска TeMip тарак. Ойын Ty6i mbiHFa кетедк Шайтан Ty6i жынга кетедЕ Тентек болсан— асады, Жуас болсан — басады, Орташа болсан — барын тасады. Bip кун алган зангар, Bip кун ece6iH бередЕ Жан кутсен — кул, Киналсан— кудерЕ HeHi кем тутсан, CoFaH зар боларсын. Кешкен журттын кзд1р! Конранда етер, Ер ж1г1ттш кэд1р1 ©лгенде етер. Екеу болса, жас ара, Bipey болса, 6epiK aFa. Жаткан бория, Журген дария. Дуниеде тас катты, Тасты ер1ткен ас тэттЕ 291

Шыбын басына бак конса, Самрук сэлемге кегт. Басына бак конганла, Елден аекан «данасын.» Басыннан бак тайранда, Калыбына барасыц. Арба сынса— отын, 6ri3 елее — епн. Жаяудын. куш — кеш. Жортуылшынын ©мipi еш. Енбек T\\'6i — кенiш, Сауда Ty6i — борыш. ¥ я т — иманнын. кабы. Аузын аш, Tici болса каш. Жемейтш жердщ астында. Азасыз бата — мазасыз. Тамырдын келген— сураганы, Сур араны — елгеш. Сауынсыздын жазы болмайды. Кауынсыздын куз1 болмайды. Акылсыз ж1г1т — Ауыздыксыз ат. Kaaip бшмейтшге Kaaipiitai кет1рме. Сыпайынын сипаганы бшнбес. Мактаншак, бар акылын мактанга таусады, Сарандык ауылдастан журады, Я бауырластан журады. Аталастан ауылдас жакын. 292

Юмнщ сонына ереец, Сонын сойылын сок,. Кундес — кунде ©ш. Кусы жокка турымтай Сункармен тек, Аты жокка котыр тай Тулпармен тек. Жанылысканга жаза жок. Жер mereci — тау, Дау mereci — ант. Эрюм тешн олжалайды. ©з мшш бктген, ©згеге терел1к бередь Журтты жеген яиптте куй болмайды, Шабак жеген шортанда ми болмайды. Ершшек эйел опа жагады, Ершбес эйел енбек табады. Тамырды бата айырады, Я майын м1нген ат айырады. K^ipimai бкпейш десен жер сура. Баласы жок каным тул, Баяны жок галым тул. г Жыл деген ат басын бурганша. Ай деген аунап турганша. Жерде калган жиендш, Олжан кем1с болса, Iein кеше болады. Eci жоктын Tici жок. Bip тойда eni жар жок, Bip дауда eni жан жок. 293 /

Tipey болмай, ■ плеу болмайды. Тентек езт дэу санайды, Жантак езш бау санайды. Жатарда жар бойы, турарда туйе бойы. Отка жакын куйедБ Коркак деген дурыс; Ажал жетпей елмейд!, Батыр деген дурыс. Мал б1ткен Kielнiн.: БЫ уреген болады, Аты журеген болады. Кэдiрiнд1 бш'енге жумса. Албарлы конак аштан еледк 0л1м жайды бьпмеГш, Конак жайды б1лмейдк Алыстагы аз несюеден сакта. Азга канагат, кепке шуМр. Солпы журе тузеледк Ypa алмайтын улы таяк кетередк Барынды кездеме, жокты 1здеме. Kip ауылдын малый бакпасан, Мын ауылдын малый багарсын. Терде орын барда, теменге отырма. Тжен гул ж коргайлы. Ара балын коргайды. Жа май малын коргайды. Жаксы арын коргайды. 294

Жыракка койсан, Жакыннан аларсын. Ж1г1т жиранын жемейдь Букырранын жейдк Сокыр кезше сенбейд!, колымен керед!. Кумю азса, кул болады. Жолдасыдныд жорын карас, Табылса, кеулше жаксы. Табылмаса езше жаксы. Жабу астында жал калады, Жал калмаса, жан калады. Сабан бол, шеп бол, Шаман келсе, коп бол. Кантарда калпак киш болмайды. Ордара керек, отаура да керек. * Bipai белш, жартыны жарып жеп. Саран иттен сорпасын да кызганады. Саран да 6ip, сасык су да 6ip. Сараннан саркыт жегенше Иттен тартып же. Берместщ ушнде, Бест1 кымыз турады. Жан аяр жау жене алмас, EpiHuieK eriH ала алмас. АРАБ ЕЛ1НЩ МАКДЛДАРЫНАН С апарта шыкпас бурын, Cepirinni сайла; Уй салмас бурын, Kepmiiuu ойла. 295

Бос Ky6i кунпрлек. Жасында алсан бшмщ Таска баскан танбадай. Акылды iciне сенед1, Акмак тусше сенедк Кеменщ эуенше карай жел еспейдь Тан атса шам жайыка калады. Жумыртканы жегенш Тауыкты курттым дегенщ. Заттын жанасы жаксы, Достьщ ecKici жаксы. Екеудш улеа Ушеуге унем. АУРАН ЕЛ1НЩ МАКАЛДАРЫНАН 1 ауык шакырганра тан атпайды. Жылан шаккан ала жттен коркады. ЖЧбек тозса, есекке Жабу Fa да жарам аиды. Тулкжш кызылдыры ©3iHin соры. Досыннан сырынды жасырма, Жауынды басыннан асырма. Су кешпей кеб1ашп шешпе. ©з кешесшде жаман ит те жолбарыс. Есек канша урсан да ат болмас. Адам тастай 6epiK, гулдей нэзж. 29П

Туйеш Kenip астына жасыра алмайсьщ. Бьпмегеша сураудын уяты жок. Кылыш ТЭ1Ш жаралайды, веек жанды жаралайды. Досын мын болса аз, Душпаныц 6ipey болса кеп. КАЙЫП АЙНАБЕКОВТЫН, МАКАЛДАРЫ \\Ж|Ц)ЫЛЫда жинакталмаган, Суыкта кымтала алмайды. Жайдактаган жауыр бвлады, Жабдыктанган Tayip болады. Жалкаудын жанына барсак Сылтаудын астында каласын. Басынан байкамасац Аягынан адасасыц. Мезплшде журмесен Мерз1мд1 жерге жетпессщ. Ictih жуйесш танымаган, Туйшнщ шиесш танымайды. IciHiH курылысы тузелмей Ешюмнщ турмысы тузелмейдр Есебтнен жанылсан, Есщнен адасасын. 0лд1 адам шалкак келед'1, 0лЫз адам жалтак келедк I Карусыз адамнын кайраты зая. Кайратсыз адамныц айбаты зая. 297

Ершбегеннщ енбеп жанады, 1рюлмегеннщ ерлiri артады. Ынталынын ici лезде б1тедк Енжардын. ici кешн кетедн Ерекше ic ютесен ел таныркайды, Ешнэрсе icTeMecen ел танымайды. К©рнект1 icin улп болады, KepiKci3 icin кулю болады. Жаксылык ic кайда болса, Жаксы атак сонда. Алацтасар адамнан Акау шыкпай калмайды. Ердщ сыны сырында болады, Создщ сыны шынында болады. втгржтщ шиесш шын шешедк ¥яц адам уялшак келедн ¥ятсыз адам сураншак келед1. Босан адам болмашыга екпелейдк Жiгepciз адам же^мсгрел турады. От жакпатан уй — корамен тен.. Kici KipMeren уй — моламен тек. Ойлай бктсен, дана боларсын, Ойнай берсен, бала боларсын. Бос втюзу ем!рд1 Акмакка кешлдн Жумыссыз жастыц жургеш сокет, Иттен басканын, ypreHi сокет. Былшылдамаса мылжыннын. iuii пысады, Eipey мылжын дей ме дел зэреЫ ушады.

MA3MYHЫ Осы KiTan туралы (алгы сез) . . . . . . . . . 3 I Бвлiм TvpaH ж е р — отан т у р а л ы ..................................... 9 Бнбек лен к э а п т у р а л ы .......................................................................... . 1 1 Ы нты мак 6ip„niK т \\р а л ы .................................................................. . 1 7 Батырлык ерлж туралы ........................................................................ 21 Отан сосысы к е з тд е туран отты с в з д е р ..........................................35 Ел халык т у р а л ы ............................................................ - . . . 41 Ж алрыздык т у р а л ы .............................. 48 Адам Жг>не онын Kacnerrepi т у р а л ы .............................. ....... . 51 внер-бцпм туралы 58 \\лп-внеге, тэл|м тарбиеге байланысты макал-мэтелдер . . 69 Т)л внер| мен ой niKip т > р а л ы ............................................. . . 77 \\йшл-семьира байланысты макал-мэтелдер ..... 94 II Б в л i м Торт тулЫке байланысты макал м а т е л л е р ........................................ 117 Е п н и и л 1кке байланысты макал м н т е л д е р ........................................ 151 III Бвлiм Жаксылык, жаманлык, достык, кастык, сактыкка байла­ нысты макал мэтелдер ......................................................................161 IV Б в л i м Эгкен корам eMipine байланысты макал-мэтелдер. . . . . 195 V Бвл iм Ас-тамак,, тазалык-денсаулыкка байланысты макал-мэтелдер 231 299

V I Б eлiм Жан -жануар, табират к \\ былыстарына байланысты макал- мэтелдер VII Бвлiм • •249 Турл! макал-мэтелдер .•229665 Араб елiniH макалдарынан . Ауган елжш макалдарынан . . 297 Кайып Айнабековтыц макалдары . 297 КАЗАХСКИЕ ПОСЛОВИЦЫ И ПОГОВОРКИ (на казахском языке) Издание Казгослитиздата —1 959 Собиратель У. Турманжанов Редак-т-о--р---К--Т.-е-х-К-ро-е-пл-н-аш-к-те-о-в-р---ХС-у-д--оИ-ж-т-еа-с-н-то-в-в,-.--р-Ке-о-д-ра-рк-ет--ок-тр-о-р--Н-.Р---Г-аЕ-е-р-вг-.а-л--Хи-уе-дв--ао-.ж--н-ик Г. Гилев, ■■ —1 П од писало к печати 5 / VI 1959 г УГ00527 Изд. № 64. Ф орм ат 8 4 у'108 ’/ « = 9.37 п л .— 15.37 уел -п л. (11.6 уч.-изд. л .). Т и р а ж 60000 Иена 7 руб 30 коп Алма-Атинская Типография № 1 Главиздата Министерства культуры КазССР. Заказ № 988. 301