Нұрмағамбетов Т. Қарлығаштың ұясы

S^KSFbT was ТЫНЫМБАЙ HVPMAFAMBETOB КАРЛЫГАШТЫЦ УЯСЫ ПОВЕСТЕР МЕН 9НГ1МЕЛЕР, т «ЖАЗУШЫ» БАСПАСЫ, АЛМАТЫ-. 1975

/ Нурмагамбетов Т. И 86 «Карлыгаштыц уясы». Повестер мен энг!мелер, «Жазушы», Алматы, 1975. 248 бет. «Карлыгаштык уясы»— жас жазушы ТыныыбаП Нурма- гаибетовтик ymimui штабы. Автор бул noBccrcpi иен энпыелершдо 6yriHri ауыл т!р- miairiH, жастар euipin шыпайы суреттеГш. КсШпксрлердщ жан дуниссш психологнялык сез1ммен ашады. Шытарманыц онушыны елжлрердей Tini, жылы юморлары Н 70303-26 232—75 Каз2 402(07) 75 © «Жазушы»— 1975

• KAPJlblFAllITblH ¥ЯСЫ А у р у ы эбден мендеген сон жет1 ж асар Ш орманды э ж е а жакын агайындарынын 6ipi — К и ян бектш н е ж!- беруд1 жен керш. Ш окатайдын «Белорусымен» барасын дегенде, Шор- ман куанып калды. A chfuc кшмдерш жиыстыра баста- ды. Э ж ес М н айтуымен OFaH Kepmi кемшр су жака туфлш мен кейлегш, сандыкка салып койган костюм- шалбарын алып бердь Ш орманнын куанышында шек болран жок- Кекилл кездер! кул1мдеп, туфли1н!н шанын алаканымен сурте бастады. Kepmi кемшрдш кемег1мен эп-сэтте кш ндь Костюм! тым улкен екен. Саусактары нын ушы ж еншен эзер Kepi- недк Ш албарынын балары да тым узын болран сон эл- денеше кайырылды. Куаранынан эр! тракторра MiHyre асырып кемшрден: «Ш окатайдын тракторы келд! ме екен? К а т а н ж урем1з»,— деп элсш -элсш сураумен болды. Эбден KHiHin алган сон, бел! кен соккан шалбарынын ышкырлырын 6ip колымен демеген Kyfti эж есш щ жанына келдк Э ж е а ынкылдап, катты ейтжкен Kyfii басын эзер кетерш, мунын шашынан ш скедь Узын ж ещ нщ imiHeH саусактары н эзер тауып алып кайта-кайта суйдк — Айналайын, бара foA. Бар-р...— Э ж ес М н дауысы калтырап, кез1нен ж ас тамшылары кершдй — Э ж е, мен Ш окатайдын тракторымен кайтып ке- лемш. Э ж еа Шорманды кайта енкейтш мандайынан суйдк EpiHflepi ып-ыссы.

— Бара гой, калкам... Бала эжеа' суйген жерш алаканымен 6ip сипап ко- йып, eciKKe карай беттедг Кен кн1м1мен ебедейс1з козгалып Шормап сыртка шыкты. Сырткы есштен uibiFa сала-ак Шокатайдын Кы­ зыл «Белорусш» 1здед1. Трактор тамнын сырт жагында куркшдеп оталып тур екен. Бала куанранынан: «Шока- тай ага»,— деп айкайлаган куй|‘ жуг1ре женелд!. Трактор кабинасына отырран сон Шорманда TinTi ес калмады. TenipeKTi 6ip шолып карады. Трактор iuiineH де айнала анык кершед1 екен. Кабина терезесше тш н THriein кердг EcKi кыстакты мекендеген бул шарын ауылра маши- на-тракторлар ж ш келе бермейтш. Тек осы кектемнен бастап су жана «Белорусымен» Шокатай келш-кетш ту- ратын болды. Сондыктан да ауыл балаларынын Шока- тайдык тракторы кершгеннен-ак карсы жуг1ретш эдетте- pi бар. Жайшылыкта 6ipi Шокатайдын «Белорусы», 6ipi TipKeMeci болып TipKecin ойнайды. Улкейгенде Шокатай- дыкшдей 6ip-6ip «Белоруське» не болуды киялдайды. Солардын 6ipi Шорман. Шокатай уйлерше жи1 келетш- дштен ол OFaH езгелерден repi yflip болып алран. — Киянбектшне барам-м... Эжемнщ 63i айтты,— де- Д! acHFa-ycire, кабатына келш жайраса берген Шо­ катай ра. — Бурын кыдырып па едщ? — Bip-ак рет. — Тракторра MiHin керш пе едщ? — Айбаршанын ушне барранда MiHreM. Сонан сон eKeyi де ун с1з отырды. Трактор улкен жол- Fa TycTi. Шокатай темек! тутатты. Шорман терезеден жол жиеп'не караумен болды. Сэлден сон iuii пысты. Шокатаймен энг1мелесюа келдк — Ага, тракторын неге Кызыл? — Бояран рой. — Улкейгенде осы тракторды маран бересщ бе? Ш окатай UJopMaiiFa карап ыржня кулш, 6ip колымен аркасынан карып койды. — Беремш. Бала тары да эрденелерд! сурарысы кел|'п ед1, трактор дауысымен кабаттаса сейлесу едэу1р киынра сокты. Со­ нан сон трактор селкЫ мен тербетш п отырып калрып кетть 6

О л трактор улкен ауылдыц шетше келгенде тана оян- ды. Шорман мундай улкен ауылды бурын керген жок-ты. Сондыктан терезеге такал а отырып, ак шатырлы каз- катар салынтан уйлерге, кешеде сапырылыскан кеп адамдарра кез алмай карады. Элг! улкен ауылдан exin трактор бураландаран жолмен алыстан мунартып керш- ген тауга карай тары уза к журдй Акыры булар кек шалгынды койнаура тарыдай ша- шыла салынран шарын ауылра ж акы ндап шетк1 уйдш жанына келдь Кабинадан ceKipin т уст 1 д е Ш окатай Шорманды кетерш алды. Уйден eye ai ы ргала басып мол денел1 Киянбек шык- ты. Шорман бурын оны б1рнеше рет керген. Уйлерше барып туратын. Сонынан ары к кара катын ере шыкты. Бул эйелд1 Шорманнын 6ipiHiui рет Kepyi. — О у, Шорман бала, келдщ бе?— деп Киянбек му- нын косгюмшщ узын ж ецшен эзер керш ш турран колын алды. — Ойбай-ау, Оштай апамнын д э у ж 1г!т1 осы м а?— деп, элг! кара катын Шорманнын TepmireH мандайынан б 1р сипады. Сонан сон eKeyi де Ш окатаймен болып кет- Ti. К ара катын сез берер емес. — Айналайын, Шокатайжан-ау, керек уакытта келе калганынды карашы. Bip машина тактайды орталыктан калай экелер1м1зд1 бшмей мына аганмен екеум1з эбден д ал болдык- Кеп жасатыр... Бала-шаганнын и гш гш кер- rip-p... Айна-ал-айын...— К ара катын Ш окатайдын ж ень нен устап айрылар емес. — Эй сабыр етсецш1. Б алалар эуел1 сусындап, демш алсын,— Киянбек ж уан дауысымен гурш дей сейлеп эйелше урыскан болды. — Ие, сейтсе сейтсш. ¥яттары-ай. Мен де келмей жатып бас салган екем-ау. Уйде ашыран кежен1н суы бар. 1шкенде шекелер1цд! жараты н кутыктын салкын суы тары тур. Каракатын енд! уйге карай жуг1рд|‘. Шорман д а ка- 3ip байкады. О л ж аланаяк екен. Ж ауырыны ipireH кене кенлег1нен денес1 жылтылдап жур. Шорман оран кулгм- деи караган куГп Киянбек пен Ш окатайдын соцынан epin уйге карай беттед1.

Киянбек эйел1мен eneyi Fana турады. Сондыктан бо- лар, алгашкы куннен-ак Шорманнын кимылын, сейлеген сезш кызыктап каукалактап журдп Шокатай кеткен сои yuieyi отырып шай iurri. Шор- манды терге отыррызды. ©3i збден ыстыктап api кеи кш'м жараспай туррандыктан, «экеннщ кшмждей дол- пылдатпай экелпл.'былай ш п кояйын»— деп кара катын e3i incuiiiiAipin, Шорманнын костюм-шалбарын терн белмеге алып кеттк Шорманнын ауылынын, эж есж ж халж сурады. ©зже олардын эбден ден койып отырганын би ген сон, Шорман да еркж сейледп Э ж есж щ ауырып жаткандырын, езж щ мунда 6ipa3 кунге кыдырып к ел ген д тн айтты. Кара катын да костап койды. — М ш е, ж т т болайын деген бала. Б 1 з д т там салып жатканымызды 61л in, кемектесуге келген рой. Кесек таен аласын ба? — Би ем -м , эжем екеум1з тауы к кора сокканда, кесе- гш щ бэр ж де мен тасыгам. К ейлепн Kepin турган карнын алаканымен сипап отырып, баланын бул сезж е Киянбек кенкидеп турып узак кулдп — Ойпырмай, мын-нанын сез1... Тауы к кора сорып ем деш-uji. Кара катын да шикылдап жатыр. Шорман аз-кем ынРайсызданып калды. Э ж еам ен еке- yiHiH кектемде тауы к кора сокканы рас-ты. Ол кезде эже- ci де сап-сау едп Б ул лайын ж асап, э ж е а eKi кезд1 ка- лыппен кесек кунран. Енд1 соны калай дэлелдерш би м ей киналды. Шайдан сон сыртка шыкты. Киянбектщ жанадан са­ лып жаткан алты белмелi yfliH тугел аралап шыкты. — Эй, Ш абаркул, кун ауып Kerri. Кесек тасысай- шы,— деп Киянбек ас уйде куйбендеп журген кара катынды шакырды. ©3i кол арамен элдеб!р тактайларды кесе бастады. Шорман да Ш абаркулмен 6ipre кесек тасура шыкты. Ш абаркул оран к е секп калай кетеруд!, кайда, калай кою KepeKTiriH уйрегп. Сонан сон уй д ж жанынаи етш бара жаткан eKi бала-, ны шакырып алды. 8

— Эй, мунда келщдер, мына Шорманжанмен таныс- тырайын. Bipeyi Ш орман р т а р л ы да, е ю ш ш а ересектеу екен. T.Keyi аяцтарын epiHe басып, буларды н жанына келдн Шорманга «бул кайдан келген бала» дегендей таныркай карасатын сеюлдк — Юшкене кесек тасысындар. Сонан сон 6ipre ой- н ай сы н да р. EpeceKTeyi кеуш жаткан кесектерд1 жиыстыра баста- ды. Kiiuici жан-жарына алактай карап, турынкы рап ка- лып efli, Ш абаркул урса жвнелдк — Ойбай-ау, мына неме негып тур,— эй. Маран ко­ манда келш пе едщ? Экен сиякты басканы н icine бакы- райып аярын баспайтын 6ipey боларсын езщ . Кетер мына кесекп акын кетсе де! Колына 6ip кесект1 устата койды. Б ал а мурнын 6ip тартып койып, кесекп амалсыз устады д а, Ш а б а р к у л д т сонынан ере бердь Yiueyi тамнын манына кесектерд1 уйш тастады. Ке­ секп кептеп кетергеш ушш Ш абаркул Шорманды мак- тады. «Сендерден Kirni болса да каруы бар екен» дедк Балалар шаршай бастады. Ш орманнын да дем ал- рысы келдк BipaK Ш абаркул элдене деп урсы п ж уре ме деп сыр берген жок. Yft иесшен жуы рманда р уксат бол- маган сон, е м бала тамды айнала берш уйлерш е карай жуг1ре женелдй — Эй, кайда кетпвдер? Ш абаркулдщ айкайына олар мойын бурран жок. — Ж арайды, азанда келе койындар. Аздап колкабыс етерсщдер. Ш абаркул кейлегшщ шац-шан болтан 6ip шалрайын каккыштап турып: «Эттеген-ай, еши сэл кемектескенде, 6ipa3 кесек тасылып калатын едк Ж угерм ектердщ зып eTin кете койранын карашы»,— деп кунмлдеп койды. А рада ею кун e rri. Ш орман уйчш ш е едэу1'р уйреш сш калды. Бул уйдщ жумысы кун шыкпастан басталады. Эуел! Шабаркул турады. Кора айналып кашкан ешмш элде босанып KeTin, тун!мен енесш eMin шыккан бузауды KapFan-алеп журш , малдарын сауады . Сиырын айдап

апарып табынга косады. Кой-ешюлерш узатып айдап салады. Сонан сон улкен шойын казаннын астына от жагып сут nicipefli. Самауырга шок салып койып, турып калган сузбес1н жаяды. Кезден таса болса-ак совхоздын eriHine карай беттейтш козы-лагы тары бар. Bip ражабы не icTece де ж ау кугандай асырып жур!п icreftfli. Сон- дыктан болар, ауыл адамдары оны «Киянбектш жорра- сы» дейдь Киянбектш ®31 кештеу турады. Былк-сылк еткен ауыр денесш эзер Hrepin eciK алдына шырады. Бул кезде Ш абаркул оран куманмен су эз1рлеп кояды. Киянбектш намаз окуды бастаранына кеп болтан жок. Алрашкы кун- дер! намаз уактысын етю зш алып кеш турып калып та журдн Ондайда Ш абаркулд! юнэлайды. — Ж уртты н 6api бес уакыты намазын тугендеп жур дейм!с1‘н. Алансыз окымай ж урген кездерш де болды Fofl. К айта, кудайра шую'р, нетш тузу. Ш ариратта куман салдыратып барып дэрет алганнын взi намаз окыранмен б 1рдей екен,— деп Ш абаркул де ж убату айткан болады. Ш абаркулдш ж уб ату айтуымен neniл i жай тускен сон, eciKTin алдындагы свреге аяктарын айкастыра оты- рып: «0 3 |'н не icren журсш»,— дейд1керенау куйде. Мун- дай сзтте Ш абаркул малдарды жайгап болрандыгын, шайдын да кайнатандырын айтуы THic. Киянбек онын айткандарын ыкылассыз тындаран болып: «Буп'н денем алдырмай калган ба?»— деп, ею колыи бырт-бырт етк!зе кезек-кезек а’люлейдн — Енд! уйдш элег! рой. Куннщ шыгуы мен бату ы 6ip тынбайсын. Абайласаншы. — Э лг1 баланы тургыз. Кесек тасысын. ©ai уйкышыл неме ме, калай? — Оштай апам бетшен какпай ecipreH рой. Уйкысы барлау екен. Сонан сон Ш абаркул ж улкылап Шорманды оятады. Yiueyi танертенг1 шайларын iiuefli де, ж умыска Kipi- седн Киянбек элдеб1р тактайларды жонып, аралайды. EciK-терезелердщ орнын карыстап немесе белбеумен влшеп жатады. Ш абаркул мен Шорман кесек куйыч, кепкен кесектерд1 уй дш белмелерше тасиды. Осындай кикы-жикы жумыстармен олардын эр кую етш жатты. Туе кез1 болатын. Кун тым ыссы е д 1. Эбден шарша- рандыктан, борт есш -терезеа кымталган салкын уйде 10

демалып ж аткан. К'иянбек айылап-уЫлеп, ж алан аш кеу- десш алаканымен кайта-кайта сабалап, денбекшумен болды. . — Япырман, мына кудайды ц кун ш щ ысуын-аи. Уи салуды кайдагы 6ip жайсыз ж азд а бастадым бы ем осы... — Муздай cyFa Tycin алсац кайтед1? Э лде кежен!н суынан ciMipin аласы н ба?— Ш абаркул бэйек болып жур. — Эй, кеженщ суынан экеле койшы. Ырсылдап оты- рып кызыл кауакты басына кетере уз а к ciMipfli де, Киян- бек тесегше кисая Kerri. Бурын туе кезш де уйыктап дардыланбагандыктан танертеннен кесек тасып шарша- са да, Шорманнын уйкысы Келмедь KapaHFbi белмеде карманран сэт!нде колына алгаш ш кк е н фуфайканы басына ж астаран Kyfli, у н а з ж ата берд1. Шабаркул табалдырыктын аузына таяу жаткан. Эл- ден уакытта: — Ш ал-ау, ояумысын?— деген сыбыры еепл д к — Е, немене? — Айбарш а мен Есенжолды керш пе ед1Ц? — Е, кермей кара басып па?.. — Ж ай, бш есщ бе дегешм Fofi. Е кеуш щ айдай бала- ны Tipi ж ет1м eTin кеткенш айтамын-ау. Ж элрыз камко- ры Оштай апам едй Ш абаркул элдешмге аяныш бшд!ргендей ауыр дем алды.' — Эй, сен осындай 6ip ж уртта калган энпмеш ко- кытпай жатшы. А з уакы т кез!м13Д1 шешк. Киянбек олай-булай денбекшш 6ipa3 жатты д а ко- рылра басты. Ш абаркул одан api ундеген жок- Олар awriMeciH алгаш бастаган да-ак Ш орман елец ете калган, ©йткеш Айбарш а мен Есенж ол туралы бу­ рын да кеп ecTireH. TinTi уйге келген кемшрлерге солар туралы айтып, эжесшщ агал-тепл жылап алган кездер! де есшде. Шорман Айбаршаны ei<i рет кердь Осыдан 6ip жыл бурын эжес! оны Айбаршаныц уйж е epTin барран. 0 3 i тем!ржолда iereftfli екен. Т ш енд1шыра бастаган баланы Ш орман кайтканш а ойнатып ж урдк Айбарша да Шорманра б 1рден ыстык керш дг 9 cipece одашада кеудесж е кысып турып, езш кайта-кайта суй- II

пштеген 6ip cari Шорманнын есшде умытылмастай бо- лып калып койды. Ш арап дейтш Kyfteyi бар екен. Оны Шорман унатпа- ды. Tyci суык. Онын устж е Шарап Шорманды жактыр- маран сынай танытты. T im i булар кайтамыз деп отырган KyHi элдеб1р себеппен Айбаршага урсып та алды. Э ж еш м ен eneyi Айбаршанын уйшде eKi-ак кун бол- ды. BipaK сол eKi кун Шорманнын есшен кетпей койды. Эрдайым: «Эже, А йбарш анш не тары д а барамыз бп? Айбарша кашан келед1?» деп, эжесш мазалап журдк Акыры Айбарша келдк Ол Шорманга кеп алма экелдн Шорманга алган костюм-шалбары да бар екен. Баланыц ол кунп куанышында шек болтан жок. Тунде Айбарша мен эжесшщ ортасына жатты. 1штей Айбаршанын езде- piMeii 6ipre калып коюын да калап едк Bip aK ол 6ip тунед1де, ауылына кайтып кетт1. Сонан сон кайтып келген емес. Ал Есенжолды ол эл1 керген де жок- Ж анапл сыбырды ест1ген сон Шорманнын енд1 т!пт! уйкысы келмедн Ш абаркул де уйыктады-ау деген кезле, сытылып сырткы шыкты. Кун куйш тур екен. К еш л аз куйде тамнын коленке бетше карай журд1. Д эл каз1р уйше кайтып KeTKici келдк Осы кезде трактор г у р ш ееплдй Келе жаткан Шо- катайдык «Белорусы» екен. Шорман куангаИынан трак- TopFa карсы ж упре женелдк — Ш ал-ау, келш калды. Тактайды алып келе жа- тыр,— деген Ш абаркулдщ дауысы еспл дк Кезш укала- ган куй! суршш-кабынып ш тен Киянбек шыкты. Трактор токтаган сон Шокатай кабинадан асыкпан туст1. Бурынрыдай Кении! калпы жок. — Шокатай aFa, менщ уйге кайткым келедн Аяушы- лык б|'лд1рш жанына eHTire ж уп р ш келген Шорманнын ол шашынан сипады. — Эж ен базарга Kerri. Саган квп-кеп алма экеле- мш,— дед!. — Кайдагы базар? MeHi алып кетпед1 ме? — Ана-ау, таудын ар жагындары... CaFaH «жыламай журсш, кайтып келемш» дедн Шокатай колын алыстан мунарткан TayFa карай сш- Бала жабыркаган Kyfli ун-туназ терш айналып н е т '. Бул кезде дабырласып Киянбек пен Ш абаркул де кел- 12

ген. Тактайларын уакытылы экелгеш ушщ Ш с'катайды кезек-кезек айналып-толганып жатыр. Ш орман жанынан кеткен сон Ш окатай оларга алдеб1р жайды куб!рлеп ай- тып турды. Сез арасында Шорманнын э ж е с М к аты атал- ды. BipaK онын не айтып турганын Ш орман трактор гурЫнен толык еспмедь Бала ж урен сэл ерекпйи де артынан умытый Kerri. Ертенше Киянбек пен Ш абаркулдщ yfii жанына гу- ртдеген Шокатайдын тракторы тагы келш токтады. Б 1раз кемшр-шалдар келш гр к е м е ге м ш дь Bapi де да- бырласыи Оштай кемшрд1 энпме eTicTi. Юшкентай Шор- манга ая угер ш ш к б1'лд1рген болды. Ш абаркул: «Cenin ауылыца барып кайтамыз» деген сон, онын да баргысы келш, Шорман тракторына су куйып ж аткан Ш окатай­ дын жанына келдн — А га, мен де кетемш. Эжемд| сагындым. — CeHi ертен кабинага мшпзш алып барамын. Byrin адам кеп. Кабинага сыймайсын. — Олар кайда барады?— Шорман сук саусагымен иркемеде отыргандарды нускады. Ш окатай эуел1 не де- рш бшмей муд!рш калды. Колындагы бос шелект! коя сала, Шорманнын жанына келш, шашынан сипады. Ман- дайынан суйд1. — Олар кыдырып барады. А л, сен осында бол, жа- рай ма? Шорман унс!з басын изедь Ш абаркул жанына келш аркасынан какты. — Айналайын, сен уйде бола Foift. А манды к болса, кешке келш каламыз. в з н ш мына Ш окатайдын келш- шегше дайындап кетт!м. Асханада 6ip тостак айран тур. Карныц ашканда, нан турап жерсш. Козы-лакты байкай ж ур. Eriiire Tycin кетсе, бригэд1р кыр сонымыздан кал- майды.— TipneMe денгелепне аягын койып ж армаса бере тагы да: — Айналайын, Ш орманжан, aftTeyip1; уйд1 ecia тастай корме,— дегенд1 косып койды. Киянбек пен Ш окатайдан eereci и ркем еге ж айгасты. Трактор гур-р, гур-р етш 61'раз турды да, уй сыртындагы жолга карай козгалды. Уйде жалгыз калгандыктаи, Шорман конГлаз куйде болды. Тамнын келенкесжде ала мысыкты ермек eTin 6ipa3 отырды. Ш окатайдын yifti бул арадан 6ipa3 кашык- тау болатын. Ш абаркулмен 6ipre epin барганда, онын жана енбектеп журген 6eneciH жубатканы бар. Келжше- 13

ri де Ш окатай сиякты акжаркын адам. Ш орманга б 1рдсн унады. Кетершде шалбарынын 6ip калтасын толтыра конфет берген. Сонда KeTin калгысы келш турды да, Ш абаркулдщ : «Уйден узап кетпе» дегеш eciHe Tycin, ой- ланып калды. Iuii пыскан сои, салынып жаткан тамнын терезесшен жерге каргып ойнады. Bip сеюргенде аярын ауыртып алган сон, оны да койып уйдщ келенкесше ке- лга отырды. ' Туе таянран кезде алраш келген куш кесек тасыскан ею бала касына келдк ¥зын бойлысынын аты М уратбек, кпш еш щ аты С эрын екен. Yiueyi кесектен уйнпк калап ойнады. EriHre беттеп бара ж аткан козы-лакты 6ipre кайтарып келдь Сонан сон cyFa тусуге каналга барды. Ойын кызырына тускен сон, Шорман Ш абаркулдщ «уй- ден узап шыкпа!» дегенiH умытып Kerri. Yrneyi узак шомылды. Bip-6ipiHe эбден уйреш еш те алды. Муратбек 63iniH алдап,! кузде eKinuii м а с к а баратыпын айтып мактанды. Ж арада ж аткан есю га зе гп екеуше судыра- тып окып бердй Канал ж агасы нда уза к ойнап, су сорран беттерш алакандарымен сипалап койып, yuieyi уйге к а­ рай келе жатты. Тал туе. К ун куй in тур. — Торрайдын уясынан зумыртка алайык,— дед1 Са- гын ойда жоктары усынысына e3i де риза болып. Астын- ры 6ip Tici Tycin калгандыктан, ш менен ж ны осылай бузып айтады екен. — Д абай , алайык,— деп М уратбек б)’рден костады. Шорман ундеген жок. BipiH-6ipi костап ауылга карай ж уп р е женелген eKeyiHin сонынан epin келе жатты. — Bi3 кесе бес зумыртка алганбыз,— деп Сапли есе сейлеп алга тусть М уратбек те калысар емес. — Ой, уяра колды TbiFbin жгёерсек, 63iMi3 деген тор­ райдын езш де суырып аламыз. Yrneyi Киянбектщ уйш щ жанына келд!. — Н урбуканы н ecKi тамына барамыз. — Ой, ол алые кой,— М уратбек жаратпаран сынай танытты. — М-мен-н таптым.— CaFbiH 6ip кезде айкайлап ж 1- 6epfli,— сендердщ-н... Ш абаркулдщ уш нщ ауызга бел- месшде карлыгаштын уясы бар. М уратбек те костай кетт1. — К 1лт сенде ме? Шорман ундеген жок. KUirri каналга кетерде eciKTiH табалдырыгынын астындары куы ска тыгып кеткен болатын. 14

— Дабай, к!лгп экел, eciKTi ашамыз. — AiuyFa болмайды. — Bi3 уйден ештене де алмаймыз. ¥ядары зумыртка- ны рана. — Bapi6ip, eciKTi ашпаймын. — Ой, мынау не дейд1-ей. Сендей кек кезд! 6ip-aK урып жылата салармыз. — Б 1здщ ауылдын балалары кеп. Забылып калса, сен мылза-мылза боласын,— деп CaFbiH сэл ш егЫ п ба- рып, жудырырын туйш койды. — ©й, муны мен ез1м-ак... Ш орманга М уратбектщ ж армаса 6epreHi де сол ед1, уй жактан Ш окатайдын ке- лш ш еп шыга келгеш. — Е, сендер мунда ж ур ме ед 1ндер?— О л булардын тебелеске бешмделш турганын байкаран жок. F.Ki бала тура кашты. Ш орман ы задан алкынган куй! уйге карай журдк — Ойнап KeTinciR. Козы-лактын eriHre т у с т бара жаткан жершен мен кайырдым. Ш абаркул ж енешем ур- сып журер. Енд1 уйде бол. Ш окатайдын келш ш еп уйш е карай кеттй Шорман eciKTi ашты. EciKTiH ашылуы мун екен, дэл тебесшен зу eTin карлыраш ауызры белмеге eHfli. Ауызгы белмедег! карльташтын уясын Шорман кел- ген KyHi-ак керген. ¥я Tipey агаштын жорарры жарында болатын. Ол шик-шик eTin уясына Kipin кеткен карлыраштын сыртка шырып турран айыр канатына узак карады. EciK­ Ti жауып кеткенше езш кшэл1 сезшгендей, сырткы eciKTiH босагасына суйенген Kyfli турып калды. EciHe эж есМ н epTerici туст!. Шорманнын эжеш' соншалыкты ертепил Kici емес-Ti. Бэлюм ол KiciHiH б ш е т ш де осы жалрыз epTeri шыгар. Уйге Айбарша келш кеткен куншн кеш! болатын. EKeyi де к е ш л а з куйде калды. Шорманнын ею сезш ш 6ipi Айбарша. Тесекке жаткан сон д а кепке дейш кез 'лмедк Айбарша туралы эр нэрсеш сурап эж есш щ маза- сын алды. — Э ж е, ол енд1- кашан келед1? — Амандык болса, келш калар. — Мен оны ж аксы керем, эже... Сен ше? 15

— Айналайын. Айбаршаны к!м жек керуил eai. Ж уртты к 6api де жадсы кередд Уйден элпнде кетсе де caFbiHbiii далгандаймын. Bip-ад тунеп думарымызды да кандырмады рой,— деп asceci Шорманды кеудесше ды- сып, бег1нен суйдд ЭжеЫ жаз кундер1 теседп упеки далара салатын. Бул Шорман удин де квщлдй Уйде жат- кандай тым-тырыс болмайды. Есектердщ ауылды кеинре адырраны, байлаулы сиырлардын пысылдараны аныд еспледд Тебеден жапырлап турран жулдыздар да бала ушш 6ip Typfli кызык едд AcnaHFa дарап узак ун а з жатдан. Теселнщ жанына meiiiin дойган бзтенкес! мен шалбарына дарап, есше та­ ры Айбарша тускен. — Эж е, ол уйше ж етш далран шыгар? — Иэ, е н д т жеткен де шырар. Астында журдек ат. 031 де acbiFbic едд — Эж е, Айбарша неге б 1збен 6ipre турмайды? Неге кетш далран? Эжесп жауап орнына курсшдд — Есенжол да б!здщ уйдш адамы ма? Bapi де айта- ды. Кеше Халыдбектщ баласымен урсып далранымда онын да эжеск «дарашы езш, Есенжолдан аумайды. Ke3i туздай боп дадтырысура a3ip турады»,— дейдд Неге олай дейд|'? Шынымен мен Еженжолра удсаймын ба? Э ж е а кепке дейш ун а з жатты. Кайта-дайта курсшу- мен болды. К еудесж щ 6ip далыпты сырылы есНледп Bip кезде барып «Шорманжан, ал! уйыдтаран жодсын ба?— дед!. — Ж од, уйыдтарам жод.— Ысырылып эжесше дарай такала жатты. Ж уп-ж умсад к 1шкене долдарын онын кеудесше дойды. — Уйыдтамасан, мен саган ертеп айтып берейж. Шорман бетж эж есж е карай аз-кем бурды да пыс- пыс етш ж ата бердд ... Ерте-ерте, ертеде аты элемге мэшЬур хан болыпты. Ханнын жасы 70-ке келгенде, эйел1 ул тауып, дуниеж дурю'ретж тон жасаган екен. Той ете сала ж ас сэби кенет сырдаттанып далады. Хан барлыд балгер, тэужт!' жнпап- ты. Барлыры да баланы жаза алмайтындырын мойын- дайды. Кайарына мшген хан балгер, тэуштермен «сснж салактырыннан ауырды» деп баланыд кутуипа 65-Teri кемш рдж де басын алмад болыпты. 16

Кемшр уй!не кел1п, зар илеп жылайды. Сонда кемшр- д щ зарын тебесж ен камысы салбы раган еск! лашырына уя салып журген карльжаш тьшдайды. — Шик-шик, жылама, эже. Хан баласын жазу менш колымнан келед1,— депть — Уа, адам затты н досы, касиеттч карльжаш, сен мен1 кутка ра гер! — Шик-шик, куткарамын, эже. Алабас, К арабас де­ ген ею тау бар. Одан еткен сон, А ж ал атты кол жатыр. Сол келд|'н ар жагында 0Mip атты уланрайыр жерде Ж у- рек деген гул еседн Баланын eMi — сол гулд ж унтакы. Мен ертен жолга шырамын. — Адамдарра ракымы куи ш , карлыгаш ... Мен с е н т жолынды кутемж. KeMnip зар илеп кала берш ть \\ Шорман керпесж кеудесж ен ысырып тастап, эж есж е карай ысырыла тусть ... Карльжаш жолга шьжады. Басынан кар кетпейтж А лабас тауына жетштй Ол тауды дуакеш мыстан мекен- дейд1 екен. Мыстан жанды нэрсеш А лабастан api асыр- май дуалап тастайтын болыпты. Карльжаш тау устж ен булттардын арасына жасырынып А лабастан afiTeyip втштк К ар абас деген таура жеткен екен... Б ул тауды н кун- Д1з1 де, т у т де адам айыррысыз карангы , тас тунек бола- ды екен. Таудын бш ктМ сондай, аспанмен туй к е тж ж ерж де кус сиятындай рана санлау болыпты. Тауды мекендеген жет1 басты дню К ар абаска карай келе жат- кандарды жет1 куншийк жерден б ш п отырады-мыс. — Карльжаш Карабастан ете алмай 6ip апта журш- Ti. Айласын асырып диюдын квздерж тугел шукып ала- ды. BipaK алып дню сонда да ж1берменд1'. Акыры Кар- лыгаш диюдщ эбден калжырап, мызрып кеткен сэтж пайдалаиып, таудан ушып втеди — Эже, диюра усталып калган жок па? — Жок, айналайын. Аман-есен етть Шорман Keiiini жай тапкандай еркж дем алды. — Алдыиап А ж ал деген кол шьжыпты. Ол келдш суы улы бшжандыктан, манына жанды нэрсе бармайды екен. К ел д ж шетжде канатты кус конактардай бута да болмайтын кержедь Карльжаш келдж уст1мен алты кун ушады. Канаты эбден талып, шаршайды. TinTi талай рет квлге кулап 17

тусе жаздайды. Сондада 6ipaK. cohfh кушж жиып уша беред!'. Ж етжгш кун дегенде барып ©Mip атты жердщ жиепне эрен ’|л irefli. — Эже, эбден шаршады-ау, э? — Ш аршаганда ше? Эзер дегенде ес жиып, Ж урек деген гулд1 тауып алады. Гулдщ унтагын тандайына басып алып, асыгыс кай- тадан ушады. Тары да Ажалдьщ устж ен алты кун ушады. Кезжен айрылган дню карлыгашты HiciHeH танып, айкайлаганда, Карабастын маны азан-казан болыпты. Алабастыи басынан тагы да булттардын арасына жасырынып етедк Арада ею ай вткенде, карлыгаш елге эрен оралады. Келсе, кемшрд! зыцданга тастапты. Дуниенж тврг бурышынан шакырылган балгер, тэуш тер баланы жазар еш ем таппай, 6ip белмеде мулгш отыр екен. Карлыгаш елеус1з гана жаткан бвлмеге ушып кiредi. Бастары алынатын кунд1 кутш ешреген кутуиилердщ дауыстарын естид|'. Карлыгаш ел 1м каупж де жаткан ба- ланын аузына журек гул ж ж унтагын типзу1 мун екен, бала колын ербендетш, жумулы кезж ашып, Ky.niMcipefi бастайды. Хан куанганынан жылап ж 1бередь Хан баласыныц жазылу курметж е улан-асыр той жа- сайды. Б|'рак баласынын ойда жокта ж азы лу себебж 6iae алмай кайран калыпты. Баласы эбден айыгып, той таркаган сон Карлыгаш хан тагына ушып келштг — Шик-шик, патша агзам, баланызды жазган мен- мж, eKi айшылык ж ердеп ©Mip атт.ы мекеннен, Ж урек деген гулдщ унтагын экелд1м. Сол унтакпен баланыз жазылып кетт1,— дептп Хан не держ бжмей сасып калады. — У а, ендеше баламнын атын Карлыгаш кояйын. Тагы д а тзлегщ болса айт1 — Шик-шик, патша агзам, зындандагы кутуий кем- nipfli босатсацыз. Мен eKi айшылык жолга сол KiciHiH кез жасы уш ж шыкканмын. — \"Плеин орындалады, каси етп Карлыгаш. Хан буйрыгы бойынша кутунп KeMnip зынданнан шы- гады. Арада талай жыл етедк Э ке орнына такка отырган бала елжен карльшаштарга арнап арнайы уялар жаса- 18

тыпты. Ел журты оны К арлы гаш хан деп атайды. Сол елд! кулл1 Карлыгаш эл! кунге дейш коныстайды екен. Е р теп аякталган сон, exeyi д е кепке деш н у н а з жат- ты. Эжес1 Шорманнын керпесш кымтай тусш - «Айнала- йын, енд1 уйы кта»— деп ж ум сак алаканымен шашынан сипап койды. Шорманнын кез алдына А ж ал келш щ устшен калык- тай ушып келе ж аткан диюмен алысып ж урген бултпен араласып Алабас тауынан етш келе жаткан Карлыгаш кайта-кайта елестеп етш жатты. — Э ж е, сол Карлы гаш Ka3ip кайда екен? Бэлюм, Карлыгаш ханнын елшде болар. Шорман эж есш кайтып мазалагал ж ок. А ш ык аспан- дагы шокша жаркыраган жулдыздарга карады Сол жулдыздардын ара-арасымен элдекайдан канаты суыл- дап Карлы гаш ушып келе жаткандай... Э ж есш н иыгына колын салган куй1, уйкы тыгылган K33iH 6ip ашып, 6ip жумып ж аты п, акыры, бала маужы- рап уйыктап кеттг Сол жазда Шорман ездер1 отырган уйге карлыгаш- тын уя салуын асыга кутш едк Уйдщ тебесшен салбыра- ган су агардын арасынан уя салган шымшык торгайлар- дын дауысынан кулак тунардай болды. Bipaic карлыгаш уя салган ж ок— Содан 6epi арада 6ip жыл e rri. Ш орман эж есш ш ертегш умыткан жок. EciHe тускенде: «Эже, Карлыгаш диюмен канша кун алысып ед1?»— деп кайталай сурап алатыны бар. Ондайда эжеш де к е н ш н калдыра кой- майды. Уршык Hipin, элде ж ун тутш отырып, басынан аягына дейш кайта айтып беруден де ершген емес. Cipo, сол ертект! э ж е а де айрыкша унататы н сиякты ед!. К епш сш ауылдан кеткендер кайтып келдь Трактоо токтаганда, Шорман да ж упрш барып, кабинадан тусе берген Ш окатайдын костюмшщ етегшен устай алды. — А га, эжем кайтып к е л т пе? — Кайтып келу кайда. Коржынынын ei<i басы на тен- деп экеле ж аткан ал'ма' ларгы— жол-женекей aаjуrыuiпll Пк.аВлЛыЫ1пГтГыЫ. — 1\\андаи алма? Ьылтыргы Айбарша экелгендей ме? пап erri. 19

Шорман з ж е сМ н келмегенше аздап ренжшс де, ауып калган ею коржын бас алма айтылранда, аздап KyaiMci- реп койды. Ж ур т ycri-бастарынын шанын каккыштап, прксме- ден Tycin жатты. Кабинадан булгактап Киянбек те тустк Тускеи бойпа еск! жер ошактын жиепне отыра кетш, лакылдатып ку- сып алды. Ж анында шаннан кез1 рана жылтырап, кужп- nifcin Ш абаркул жур: — Уйбай, мына сорлы еле ж аздапты-ау. Эй, басе Hie т и ед га к кой деп ед1м... Акыры тиш таныпты. ©зще де обал жок. Кэбенкеге кумарын кайтерещ. Eci калгыр трэкт1р д т кэбенкеш де кэбенке болып па, крэсш сасып... Киянбектщ колтыгынан устап, жер ошактын басында 6ipa3 отырды да, демеп уйге карай жетеледь Калпагы мен плащын Шорман алып ж урдь Кеш боны киiмiн uiemiHflipin, тесен салып 6epin, Ш а­ баркул Киянбекпен ауре болды. Кеш ю шай уетшде Шорман оларра уйге Муратбек пен Сарыннын келгешн карлыгаштын жумырткасын ал- дырмаймын деп олармен шеюсш кала жаздаранын ай- тып едк Б|‘рак уй иелер1оран пэлендей елен ете коймады. Уй ш ш д е п сан алуан ж умыстын к е п ш ш п Шорманга да катысты. Тыртандап ж у р т кесек тасиды. Козы-лак кайырады. Ш абаркулдщ : «Шорман-ай, тауыктарра Жем шашып келшь Корадан ж усан экелшН» деген шауып кел, барып кел жумыстары ез алдына. TinTi, Муратбек пен Сарынды да ш еюсш калраннан кешн Шорман ушы- рата алган жок. Оран муршасы да болтан жок- Bip жолы соларды тауып алып, ойнап кайтуды ойлап, уйден узай берген! сол едг «Сен де кыдырма болайын дедш бе? Одан да ею кесек кетерсен де пайдалы жумыс бтр сей - uii. Элде мурындарын сурте алмай журген сол бгр немелераз тура алмайсьщ ба?— деп, Шабаркул кейт тас-талкан болды. Содан кешн ешкайда шыкпайды. Эбден з е р т п кегп. Ш окатай кслсе, эжесш сурап б ш п , аулына кайтып кету- д1 де ойлап ж урдь Ж ана уйдщ кабыргасы ерш п , енд1жабар кезде Киян­ бектщ кал ада туратын кызы мен куйеу баласы келдь «Бурын да- «Уйдщ ж абылу карсанына келш калар. Ба-

рып кемектеселпз д е т и рой»,— деп Ш абарк ул ж иранта- тын. Олардыц Гулж ан деген кызы бар екен. ©зшщ Шорманмен боны 6ipдей. EKeyi тез ш уйф кедесш кетть Ж ана уйд|н .белмелерше.. жасырынбак ойнады. Бул жолы Ш абаркул Ш орманнын ойнаганыиа кёйфен жок. Кайта 93i буларга арнайы келш;~ «рйнакдар, каракта- рым»— деп, Гулжаннын бетшен кайта-каита cyftin, Шор- манга: «Гулжаннын кейлегш былгап койып ж урме» де- генд1ecnepTin койды. Ei<eyi кешке дей in ойнады. T in ji кешлД! болды. Гуд- жан да ойыннан зершпешй екен. ©з| кулегеш -ак. Кез1 кул 1мдеп эр нэрсеш айтып куле бередк Онысынан Шор- ман да косылады. Кешк1С1н Гулж ан д ал ага, папасы мен мамасынын ор- тасына жатты. ©згелерге бурынгыша уй ншне тесек са- лынды. Ш абаркул: «Айналайын, менщ касым а ж ата гой»,— деп 9pi-6epi шакырып .едд Гулж ан келмедк Сонан сон ершбей барып, жаткан жершен бетш шолп-шолп суйш, кайтып келш орнына жатты. Онысын: «О Heci екен, баламен бала боп далбактап шауып жургеш»— деп Киянбек ж араптагаи болды. Шорман эдетшше басына Киянбектщ есш фуфайка- сын жастап, эр жершен ж уш шыгып кеткен ecKi керпеш cyflpeTin, кабыррага такай салынран керпешеге кисая кеткен. OFaH осы 6ip керппстердщ бэр: де езгеш е ыстык керш дк Э ж есш eciHe алды... Айбаршаны да ойлады. TinTi онын conFbi келуш деп эжеЫмен eKeyi ортара алып жаткан туш , кезек-кезек аймалаганы, езпп’н оларга еркелегеш кез алдынан сол калпында Н зш п етш жатгы. «Неге келмейд! екен Ай- барша... Элде меш сагынбай ма?.. TinTi келмейд1 болма- са, 6ip рет келш кетсе кайтед1?» Ke3i ж асаурап кетп. Есенжолды да ойлады. Оны энпме етунллердш 6api жа- мандайды. TinTi, эж есш щ e3i жек керетш. «Айбаршаны жазыксыз тастады»,— деп урсады. Шорман ондайда у н а з тындап отыратын. ¥йкысы келмеген сон, Ш орман элденеше аударылып т у с т денбекшумен болды. — Гулжанды осы жолы алып к ал сак кайтед1?— д е ­ ген Ш абаркулдщ дауысы естш дь Киянбек уйкысырап ынырсып, 6ip аударылып туей . — Не дейд|? Ж алрыз кыядарын 6i3re 6epin, ездер1 куыршак ойнай ма?— Ш абаркул унс!з калды. Сэлден 21

кешн барып Ш абаркул,— мына бала да ecefiin калган, елшпейд: Foii,— дед! Киянбек бул жолы жауап берген жок. Пыш-пыш деп, ауыр дем алып жатты да, артынша корылга басты. Шорманныц уйкысы TinTi ашылып кет!. Ол Киянбек пен Ш абаркулдщ энпмесш жете тусш е алган жок. BipaK «мына бала» деген Ш абаркулдщ ce3i, оны элденеге кат- ты мазасыздандырды. Кеп узамай Гулжан мамасымен eKeyi калага кайтып кегп. Шорман ушш тары да кещ лаздш басталды. Ж ана уйдщ кабыррасы бгпп, енд1 Te6eci жабыла бас- таран. Ол енд1 кесек тасудан д а кутылды. Ж ана уйге каж ет болгандыктан Киянбек ауызгы бел- медеп TipeyapaiUTbi алмак болды. \"Преудш белагашпен туй|'сер ж ерш деп уядары карлыгаштьщ балапаны эл1 ка- наттана койран жок-ты. CoHFbi кундер1 рана онын шик-шик еткен элшз дауы- сы еспл е бастаран. Шорман балапан ушш эбден-ак мазасызданды. «Ба- лапан ушып кеткенше, бэлшм, коя т ур ар »— деп, дэме- лендь BipaK Киянбек: «Обал болмас па екен?» — деп ко- балжыран Ш абаркул мен куйеу баласынык сезш тында- — Карлыгаштын балапаны кашан канаттанады — деп отырамыз ба? Балапан кезш ашкан сон обалы жок. Сонан сон yuieyi тф еудщ салынатын жерш эз1рлеп алу унин жана уйге Kipin Kerri. ¥яда жалгыз балапан FaHa калган болатын. Касын- дары 6ipeyi жакында рана уясынан кулап елген. ©згелер кеткен кезде Шорман Tipeyre саты койып ермелеп шык- ты да уянын агаш ка жапсырылган жерш юшкене колда- рымен тырмалап ажыратып эзер дегенде колына алды. Кызылшака балапанра 6ip сэт кызыктай карады да, эл- деюм Kepin коя ма — деп кейлепнщ inline тыгып ж 1берш eciK алдына шыкты. Киянбектер ж ана уйдщ iiuiHfle эл- деб1р жайга сез таластырып кунпрлеп жур екен. Шорман eciK алдындагы курт жаятын ереге карады. Карльшаш уясына келерден бурын Ke6iHe сонын устше конактап туратын. BipaK ол кершбедк Бала кейлепнщ ш ш д е п уяны абайлап устаран Kyfii мал корага карай ж уп р е женелдь Мал кора уйден отыз-кырык кадамдай жерде едь Ол жартылай жер кепе етш жасалган коранын ryKnipine Kip- 22

д1. Ж ан-жагына карап уяны коятындай жайлы орын 1з- дед|. Кенередеп 6ip куы ска экелш, уяны ж айластырып кайта орнатты. Туе кайта Киянбек куйеу баласымен exeyi иреудш ушын балтанын шуйденмен урып белараштан тайдырды да, жана уйге алып Kerri. — Япырмай, ж ануар-ай, уясынын бузылатынын б ш п алып KeTKeHi-ау ,— деп Ш абаркул рана уянын ушты-куй- л1 ж ок болып кеткенше бастан катты таныркады. Карлыгаштын уясы туралы одан кеиш сез бол- ран жок. Арада 6ipa3 уакыт еткеннен кейш барып, Шорман карлыгаштын ауызгы белмеге ушып келгенш кердь Ау- ызры белмеде олай-булай парылдай ушып кепке дейш шикылдаумен болды. Сонан сон epenin уетше барып конды. Шорман оны кезшен таса еткен жок. «Бэлюм» кора- ра карай ж урсем, сонымнан ерер» деген оймен карлы- рашка ж ал так-ж ал так караран куй1, корара карай ж уп - ре женелдь BipaK карлыгаш онын сонынан ушкан жок. Б ал а оны коранын аузында уз а к к ут п . Кунге быр- шып, терпиген мандайын алаканымен анда-санда 6ip суртш койып, уй ж акка карайлаумен болды. Элден уа- кытта карлыраш ушып кекке кетерищк Шорманнын ус- т1мен ушып етт1. Баланын колын кетере: «Балапанын мунда... корага» дегенше елец еткен д е жок. Алыстап Kerri. Шорман сонынан epin 6ipa3 ж ерге дейш ж упр д ! де, уйге карай кайтты. Ертенше карльшаш тагы келдп Ауызгы белмеге гард* де, олай-булай пырылдап ушып ышкына кеп шикылда- ды. Узак уакыт е р е н т уетше конактап отырды. Содан кешн карлыраш кайта оралган жок. Шорман мал корадары балапанра жш барып турды. Ол эуел п кезде карлыраш балапанынын не ж ейтшш до бьгсген жок. Сонда да уянын жанына наннын уп’ндшш, элдеб1р тарамдардын калдыктарын апарып койып ж ур- д ь TinTi, еск! канылтыр тостакты толтыра су куйып койды. А рада б1'рталай уакы т e rri. Балапан уясыпан пырыл­ дап ушып Tycin, кайта барып конатын болды. Туе таянган кез болатыи. Te6eci енд1 ж абылган жана 23

у й д т imiHfle Киянбек- пен Ш абаркул езара сейлес!п отырды. — Л\\ына бел неге т ук и юлмед1, ана белмеге такыр ктем д! тутамын. Шифоньерд|' ryKnipre коямыз,— дед|\" Щ абаркул кызыл кауакка а1пытылган кеженш суын са- пырып отырып. — Мына мшкене белмеге жуалдызынды да Kipri3- бейсщ. Оны устахана етемш,— д ед1 Киянбек. — Ойбай-ау, мен оны ас белме болады деп журсем. — Саран \"белме жетуил ме ед1, cipa. Кеженщ суынан куйшы, кане. Киянбек 6ip кесе кеж енщ суын 6ip-aK ciMipfli. Жуыр- да рана устарамен тыкырлап алынран басын олай-булай сипап койды. Кезш укалады. C e flrri де: «Осы менщ ке- aiM ауырып ж ур геш »— деп ез-езшен кунюлдеп койды. Онысын Ш абаркулге арнап айтса да, ол ыдыс-аяк жиып журш еси м есе керек. Ж ауап бере койган жок. — 9 й, м е н т Ke3iM ауырып ж ур,— деймш д ед1 Киян­ бек тары да каткы лдау унмен, Ш абаркулге еж|'рейе карап. Ш абаркул бэйек бола калды. — Ойбай-ау, сейтш ж ур сщ бе? Ендт 63iH де узакты кун ж елдщ етш де. Кикым TycTi ме. Кане, керейшнп. Eci3 калгыр, осы уй б1ткенше сенщ сорын шырар. -— Айна экелш!', самбырлап сойлей бермей. Шабаркул жаланаяк куш етепнщ шанында какпас- тан уйге карай жеиелдк Bip двнгелек айнанык сынырын алып келдй — Eci3 калгыр, осыдан ж ана уй 6iTce, адамнын бой- ындай б ip айна алып коймасам, кэнеки. Бул кезде Шорман уйдщ баска 6ip белмесшде езшше ойнап отырран. O f3h Киянбек пен Ш абаркулдш барлык свздер! естш п жатты. — Эй, 03inHiH де денсаулырын болмай ж ур-ау,— деп Шабаркул Киянбектщ жанына жалп е т т отыра кетп. Киянбектщ дауысы да енд1ж уа стау шыкты. — Э лг1елердей кусатыным кай куш ед1? — О йбай-ау соны д а умыттьщ ба? Оштай апамньщ влет1'н кун 1 Foil. Ойпырмай, сол жолры корыкканым- ды-ай! Э лд еб1р тем!рмен кесек сынырын унтап ойнап отыр- ган Шорман селт е т т Ш абаркулге карады. Сонан сон орнынан ушып турып жанына келдК 24

— 0-ripiK, эжем елген жок,— ©лмейда. _. К1шкене кекилл кездер1 шакырайып шатынап кетш п . 9 ari свзд1 айтканы ушш Ш абаркулд! жеп коя жаз- дап тур. , •- — UlbipaFbiM, Ш орман-ау, мен б ф баска кемшрд! айтсам... — Сен де кайдагыны шырарып, карынып отыра- сын,— деп Киянбек Ш абаркулГе кейшеи болды. Шорман одан api тындатан жок. Уйден шыга сала ауыл сыртындары ж олга карай ж у- ripe женелдк Кезшен ж ас парлап, арыл-тепл жылап ке- ледК Сонынан Ш абаркулдш элдене деп айкайлаганын тындарысы да келмедг. Тула бойын ыза мен eKiHiiii билеп, э.пдеб1р ексш кысады. «Уйге барамын. Э ж е, мен ceni кер- riM келедй Ж ок, сенбеймш. Эже». О л борпылдаган то- пыракты кеше, ж упрш келе жатып, ек агш кепке дейш баса алмады. Канша ж упргенш де б 1лмейдк Б!р кезде еск1 арыктан ете бере cypiHin кетш кулап т уст ь Сол Kyfii орнынан турран жок. Туррысы да келмеди К ейлеп- нщ етеп карынына дейш т у р ш п , ол сол Kyfii агыл-тепл жылай бердк Элдекайдан трактор гу р ш н естйи. Ш окатайдын т р а к ­ торы екен. YfliHeH ш ырып, ауыл тусы нан оралып ететш езге 6ip жолра беттеп барады. Шорман кезш деп жасты кейлепнщ етег1мен апыл- гупыл сурте салып, солай карай ж уп р е ж енелдк — Ш окатай ага, токташы... Токта-а!.. Ш окатай кептен 6epi Киянбектш уйше сокпай кеткендштен, Ш ор­ ман оны iurreft кун сайын кутш ж урупп едй Iiui алай-ту- лей болып к е гп .— Ш окатай ара, мен ауылга кайтамын. К етк1м келедк А ла кетпп. Ш окатай ара... Б ул мен рой. Эжемнщ елгенш неге айтпадын? М еш алдапсын. Мен енд1саган сенбеймж. Ешшмге де... Бала эбден титыктап шаршап, алкынран кезде жол- дын жиегше отыра калды. Трактор кершбей кетп. Тек жолды бойлай шубаты- лып шаны Fana калды. Шорман кешке дейш уйге жрмей ж урдТ Т ам ак та !шкен жок. Ойнаура элде 6ip icnen айналысура заукы болтан жок. Карльшаштын балапанына су апару yrnin мал корага келлг Бул кезде балапан ceidpin ушып шо- кактап, уя манында жур екен. Канылтыр тостакпен экел- ген суын уя жанына койды. Сонан сон ушып-конып жур- 25

ген балапаннан кез алмай, Шорман ecix алдына т 1зерлей отыра Keni. Балапан шик-шик е т т буран тану жоргалап келд1 де, кайтадан уясына карай журдй Анасы сиякты мунын да кеудесшде ак жолагы бар екен. ©зге жер1 кап- кара. Шорман OFaH карай алаканын жайды. «Келе рой. Сен менен корыкпа»... Балапан жерден пыр-р е т т ушып уясынын жаныиа конды. «Мен де жалгыз калдым. Эжем енд1жок. Сен TyciHin турсын ба?» Бул сэтте Шорманнын квцш нде эжесМ ц ертепсш деп адамдармен т тд е се тш карлыраш турды. «Бэлюм, бул да Ka3ip т м катар. EciTin TyciHin турран uibiFapl..» Ол алаканын балапанра карай жакындата TycTi. «Ко­ рыкпа менен. Колыма коншы кел. Сен аспанды шарлап ушатын болран кезде ©Mip деген мекенге сапар mere аласын ба? Ол Алабас, К арабас деген таулардын, Ажал деген келдщ ар жарында. ЕЫттщ бе? Ол жерде Ж урек деген гул еседй Гул-л... Сол гулдщ унтагын канатыца Кысып... Ж ок, онда т еп л in калуы мумкш. ©йткеш сен ка- натынмен ушасын, рой. Тандайына басып экелесщ...» Былай деген адамша Шорман сук саусагын т ш н е типзш койды. «Сонда MeHiH эжем Tipт е р едь О л дэрщен жазыл- майтын адам болмайды деп 03i айткан. Сен меш тусж - д щ бе?» Б ала мурнын 6ip тартып койып, тары да бала- панга колын соза т у сп . «Келий ендй.. Сен менен корык- пашы. Кашан ушасын? Онда барып кайту киын. Сонда д а сен ушып баршы!!» Балапан шик-шик е т т уясына е н т Kerri. Баланын кез1нде ж ас тамшылары д 1р тд е п турды. А рада 6ipHeuie кун e rri. Балапан еркш уша алатын болды. Кейде д алада узак-узак ушып журедй Шорман онын уясына ж ш кел in, су, нан уп н д т е р ш койып кетш журдй ...Тары д а канылтыр тостакпен су экеле жаткан бо- латын. Мал KopaFa Kipe берерде шик-шик eTin тебесшен калы ктап еткен карльташ ты н балапанын кердк Б 1рден таныды. Ол енд1 TinTi бижтеп ушатын болыпты. С у толы тостарын устаран Kyfli Шорман антарыла ка- рап 6ipa3 турды. Сонан сон тостакты жерге коя салды да, балапан ушкан жакка карай далбактап ж упре женелдк Балапан ауыл сыртындагы кыркага карай ушты. Б|'рде бижтеп, б1рде темендеп ушкан балапанра ж етс алмаран

сон, ол ултанынын xirici сеп л ген туфлш н шенип алып, лактырып тастады. Ш абаркулдщ «топли алып берейшнп» дегенш е де та- лай кун e rri. А лгашды кезде: «Енд1 даш ан экелеаз» ,— деп кунде сурайтын едд К,айсыб1р куш : «Йемене, таба- нынды аяз дарып бара ма? Кудайдын ш ш десшде сен т у г ш мен де ж аланаяд ж урмш рой»,— деп, урысып тас- таран сон дайтып сурауды дойран. Карлы гаш да iaecin ол ж у п р е бердк Уйден де узап кегп. Онын табанына диыршыд тастар ба та бастады. Bi- рад Шорман ештенеш де елеген ж од. Онын еш кв31 кек- те. Т ас тебесшде ушып бара ж атдан дарлыраштын бала- панында. Оран т!пт! дызыра дарайды. «Сен TinTi ушдыш екенсщ рой. Мен саран ж ете алмай келем. Сен мешмен б1рдей уш , ж арай ма?» Б ал а ентие бастады. Сонда да ж упрш келедн «Сен менщ эжемд1 п р ш тетш дэр1 экелуге дэл даз1р барасы н ба? Сейтнп. Эжем болмаса дайда барамын? Сен Карлыраш — хан- нын елше д е сорарсын. О нда дарлыраш тардын бэр!мен кездесесщ. Мумшн сенщ де шешен сонда ж урген uibiFap... Сен маран ренжжен жодсын ба? Р ен ж 1ме. Мен сеш дут- дардым рой». Бала квйлегшщ етегш 6ip долымен турш экеп, терпи- ген мандайын сурп'п дойды. Балапаннан дез ал ган жод. «Айтпадшы, сен Айбарш анык уйш ш уст!нен етесщ. Мен оран екпелеп журмш. Б ул ж адн а келмей Kerri. Туф- лшмнщ жыртылранын айтшы. К ейлепм де тозды. Неге келмейд! еден, вкпел еп ж ур дени... Ж о-ж од, сарынып ж ур де. Мен оны шынында сарындым. EcirriH бе, дарлы- гашым... Мен оны тунде т у а м д е кврд!м. О л д а сарынып да- лыпты. ¥зад суйд!. Сонан сон душ адтасып жаты р едш... Оянып кетсем, жалгыз ез1м. Сен, мукш, Есенжолды да Kepepcin. Оны 6api де жа- мандайды. Бэлк1м, жадсы адам шыгар. B ipan ол неге мен! 1адемейд1? Мен онын баласымын рой. Осылай деп ажемнщ e3i де айтдан. Айбарш а eneyi MeHi неге тастап кетт1. Неге? Екеуш е де айтшы. Сарынып ж ур дени. Ец болмаса 6ip кунге дел in Kepin кетсшип. Bip кунге...» Балапан 6ipTe-6ipTe биштеп, алыстап Kerri. B ipan оны енд1 Шорман квре алган жод. К езш ж ас ж уып кегп. Кырлы тастардын табанын т ш п кеткешн де елеген жод! Ж уп р е бердк 27

Бала кезш щ жасын кайдегнп}!. етег1мен.. тдры 6ip сурткенде, оРан алы'стан карауыт'кан тау мунарына к а­ рай жылжып бара ж аткан аппак улпа булттардан езге ештеке керш бедк ¥зак карады. Карлыраштьщ балапа- нын кайтып кере алмады. Бэлюм, ол улпа булттардын арасына жасырынып А лабас тауынын устшен е т т бара жаткан болар. Ke3inin жасы мелтчлдеп тур. Tynci3 кек аспаннан коз алар емес. Ертенше мал корадары карлыраштьщ уясына тары барды. Кыл-кыбыр аралас, балшыктан шебер жасалган уяны колына алып узак карады. Сонан сон Киянбек пен Ш абаркул мал корадан элде- 6ip нэрсеш !здеп журш, сындырып коймасын деп карен- рылау кенереге тырып, сыртыиа кесек сыныктарын кию- ластыра калап койды. Ол енд1 карлыраштьщ уш кан уясына кайтып оралуын Kyrri. □

YlUIHLUl КЛАСТЬ! H, ЖЕТЕКШ1С! П едсовет м э ж ш с! созылып кетп . Ж етекни мурал1М- дер ез кластарынын токсандык улг1р!мш кезек-кезек айтып шыкты. Свз кезеп директорга тиген кезде отыр- рандар эдеттеп'сшен тыныштала бастады. Кайта-кайта ж етелш отырран Кырыкбай д а калтасынан бет орама- лын шырарып, аузын калкалай койды. Ж айрангали столын сыкырлата орнынан турегелд! де, м эж ш с басталгалы эрнеш турткшеп отырран блокно- тынын кайрылысын алаканынын кырымен ыскылап койып, отыррандарра ж аралай карап алды. Э р жерде селтиш туратын директор белм есш ш 4-5 орындыгы жетпеген сон кластардык шикылдак орындыктарын жиыстырып, оран да сыймарандары тыстаран саррыш жапкышы юрден жылтырап, жиектер! желше бастаран пене диванга жапырлай отырыскан мурал1'мдерге дирек­ тор адей1 салмактап, сузш е карап шыкты. П едсовет басталарда «Кластардын б 1ршде етш зсек кай те д Ь — деген мурал1'мдерге «iiuiMe жел кармасып, мазам болмай отыр. Менде етсш»,— деп Ж айранрали ынрэй бермеген. K a3ip де каракел жаралы етеп' тобы кка ж ететш кыскы пальтосын иырына жамылган куй!. Кайта-кайта кымта- на туседь Сезш эуел1 шын iiui ауырран адамша ерш е бастаса да, элдекшдерд|' сынап, жекуге келгенде кэдуш п здеп- нен жазбай, шапылдап, асырыс сейлеп Kerri. Алгашкы токсан корьпындысына байланысты улг!р1м! нашар клас­ тардын жетекшшерш 6ipa3 жерге куып алган сон Кы- рыкбайра THiCTi. — К ласта турып насыбай атыпсыз... Bip-p., KniMfli 29

утектеп кию деген жок. Ею. Галстук уш-ш... — Жайрац- гали 6eciHiui саусатын буге бергенде Кырыкбай устш- ycriH ж етелш Kerri де, директордын ce3i белшш калды. Сонан сон Ж урекбай га ауыз салды. — Арамызда мына Ж урекбай деген бала жур. Инс- т е г п 6iTipMece де «жас бала foA, уй р е н т кетер» — деп алып efliK. Мектепте ушшил жыл icien келедг Ал енд! осы балага кешл толмай жур. Осы кезде химия пэншен беретш мурал1м Киякбек «Иэ, М эур1кбаевтын е з Ь — дей 6epin, директор сезш костарандырын сезд1рш, козгалактап койды. Кырыкбай да тары уст1н-уст1н жетелш алды. — Иэ, квн1л толмай ж у р ге н д т н ездер М з де ceein журген боларсыздар. Эрине, мен Ka3ip бэрш де даклад- тап жатпаймын. П едагогка ылайыксыз icTepi бар. Об- шым-м... Токетер1н айтканда Маурпсбаевтын мэселесш 6i3 арнайы караранымыз жен. «Муным налай» дегендей директор жан-жарына на- раран сэтте езгелер ундемеген сон Киякбек тары да «Иэ, арнайы-ы» — деп, ынырси сейлеп оку iciHiH менгеруийа Нурымбаевка карай бурылынкырап отырып ед1. О л аз- кем таныркагандай шшш рана танытты. Педсовет б 1ткен сон, кенш а'здеу болса д а rypiH-rypiH сейлесш мурал1мдер сыртка шыкты. Ен сонынан шыккан директорды Киякбек eciK аузында кутш алып, yfli бу- рыстау болса да 6ipre KeTTi. Ж урекбай 6ipa3 жерге дешн Нурымбаев, Кырыкбай yiueyi 6ipre ж урдь Bipan араларында пэлендей ауыз тушырлык anriMe болтан жок. Шалбарынын узын, кеч балагын iuaHFa типзбеймш деп анда-санда кетерш койып келе жатып, Кырыкбай кеше рана шырарран «К ласс бурышына» окушылардын баттастырып сия жа- гып кеткенш айтып куню лдедг Нурымбаев «Класс буры- шын» булд1рген окушыларды аныктау KepeKTiriH айтты. Оларра yHci3 i.necin 6ipa3 ж ур д 1 де уйш щ тусына келген сон, Ж урекбай бурылып кеттг Cohfm кезде сы ркаттанып журген анасы жатып ка- лыпты. Уйге Kipe сала, босагадары аласа орындыкка отыра сала, бэтенкесш шешш, плащынын туймесш журе агыта кереуетш щ жанына келдг Апасынын «термоста шай тур» — деген к ен ш азд еу yni есплдГ Шеилнш бол­ тан сон, 6ip-eKi кесе шай 1шпек болып термос пен кеселер- д| сынрырлата шкафтан ала бастады. BipaK, 6ip кеседен 30

артык irnneai. Заукы болмады. Газеттерд! оды м адболы п аударыстырып едк Бурын окыгандары екен. Е р тен п бола- тын сабад кестесше парады. Термос, кеселерд! дайта жиыстырды да, сады р-сукы р етю зе кереуетш е кулай кет- ■ п ¥йдысы келер емес. Директордын элпнде айтдан сез- flepi шынылдап дэл дуларынын манында ж ургендей. Ол жарыгын басып дойган ондык шамнын элп'з сэулеам ен буалдырланып кержген аласа уйдщ твбесше карап жа- тып, адырын рана к у р с ш т дойды. Киялымен еткен кун- дерд! шарлады._ Педагогикалыд иституттын б iрiншi курсын FaHa 6i- т!рд|. Ж алрыз анасы сырдатты болран сон, одан 9pi оду- га MyMKiHfliri болмады. Амалсыз сырттан OKyFa ауысты. Ж урекбай ymin мектепке орналасу д а онайра тускен жод. А удандыд оду бел1мшщ ecirin талай кун кузегп. Анда-санда epiHe сейлейтш кара сур ж узд 1, буж ырбет менгеруип алрашды кундер! «Сен т у г ш табадтай дип- ломымен келгендерге де орын жод» — деп, Ж урекбай- дын е тш ш ш тындарысы да келмедь Bip апта e rri. E ki апта... Ж урекбай да келуш доймады. «Ынталы» совхо- зынан кун!не eKi рет датынайтын автобуспен танертен келедп Кеиш сш дайтады. Эуелпде салдын сейлеп ж урсе де, 6ip кундер1 «керерм1з» дейтш болды. Сонын ез! Ж у- рекбайра медеу болды. Анасын д а «болатын ш ьтар » деп ж убатып дояды. С е й т т ж ургенде «Ынталы» совхозынын алыстары участопндеп ceri3 жылдыд мектептен орын табылды. Бужы рбет мецгеруил «Бала жардайынды ескерд1м. Бол- маса осында институтты б тр ген д ер де epin жур» — деп сол орынра рухсат erri. Б 1раз куннен кейш 6ip жола Кызылтвбеге кеш ш те келдп Алрашдыда Ж урекбайды Ж айрангали ж адсы раймен дарсы алды. — Рекен ж1берген сон, б<з не дейж. 1стей ан . Эрине, кадрра пэлендей мудтаж да емес едж. Дегенмен ж ас б а ­ ла екенсщ. К о л л ек т и в а ж астар да керек дой. в з щ е 61- р!нш1 класты беремш,— деп дамдор бола сейледп TinTi класс белмелерш аралатып, мугал1мдермен де ез! та- ныстырды. 31

Сонымен Ж урекбай М¥Рал1м болды. ... Алрашкы оку жылынын басталган Kyui. Ол кун Журекбайлын умытылмастай вежде калды. О ку жылы басталардан 6ipep куг Оурын рана сатып алган ак нейлон кейлепн к и т , ютап, дэптерлерш газетке орал, колтыгына кыскан куй| мектепке жеткенде aai еш- i(iM де келмеген екен. Э уел! мурал!мдер белмесше Kipin, ютаптарын койды. Сонан сон eciriHe «1-класс» дел жа- зылран кластын iiiiiHe юрдк ©зш куанышты 6ip сез1м билеп ж ур. Ж урю-турысы да сергек. Кейде жалгыз 63i журш -ак кул1мс1реп кояды. Парталарды аралады. Tim i e3iHiH орындырына отыра 6epin, ез-езшен кымсынран- дай кызарып, абдырап калды. Ол кайткенмен де езшщ бул куш абыржулы куйде екенш iunefl жаксы сездк Ж урекбай эЫресе ез ш эюрттерМ н келе бастауын acbiFa кутумен болды. Дэнтершдег! бугш 6ipiHiui класка келуге THicTi он ж еД баланын Ti3iмiн тары 6ip окып шык- ты. К епш 1л 1Г1мен оку жылы басталар алдындары дайын- дык сабактарында танысып алган. Алдымен Тулю бекп epTin ферма буралтерк OHFap келдк 0 3 i аздап кызулау. Ж урекбайдын колын кайта-кайта кысып, куле сейлеп, алдьщры партара отыра келч. — 1нш-шек-к мына батырын окимын-н дейдь А-аз- дап... ш кен жардай бар. Куаныш-ш кой... BipiHiiii ба­ лам,— дел, су к caycaFbiH шошайтып жан-жарына урке карал отырран баласыныц аркасынан карып койды. Аса куанышты екенш жасыра алмай отыр. — Ьпш-шек, жанадан к е л т жатырсын... Ы-ы-ы... Эл1 танысармыз... Уйде боласын. Эби-и... эбизэтшш iuieMi3... — Рахм ет Онка. Ол мзееле кейш. — Ж ок кейш емес. Ж уыр-рда... TinTi 6ipep кунде.— OnFap жудырырымен партанын какпагын 6ip урып кой- ды.— Ж а-аман aFan аман болсын. Мына Тулк1бектщ арайларынын басын б ip коса алмасам... Из, улкешм рой... Б й ш н бе? Будан кейш де тер-ртеуМ ... Ж ок 6eceyi бар-р... Аралары 6ip жылдан,— OnFap сук саусагын тары да шошайтып койды. Бул кезде ж урт класка балаларын жетелеп, абыр- дабыр сейлесш Kipin жатты. Балаларды таниды. Ата- аналардыц кепш ш гш бше бермейдь Bip кезде кызын жетелеп керш! туратын Зергул дейтш эйел де келдк — Шырарым-ау, езщмен 6ipre келем1з бе десек, аза­ нымен KeTin калылсын... 32

— Апай, отырыныз. — Ие, отырамыз Foft. Отырмаганда кайтер д ей с т. Мына Кулпашка «Кунде Kepin ж урген агайын рой. 0 з т - ак бара Fofl, niceTiH Ky6iM, ысытатын айраным бар де- сем, уй айналып корсылдап екпелесе болар ма... ©й, ын- жык неме. Экесше тартып осындай болды». — Ж арайды апай, сэл сабыр. — Эрине, сабыр етелиз Foft. Ш кулде отырранымызды б1лем1з. Зергул енд1 манында отырган к 1с1лермен самбырлап сейлесе бастады. Класка уст1не кокыр баркыттан костюм-шалбар киген домалак кара баланы колынан жетелеп, камшысын бел- беуше кыстырган калын сакалды шал Kipfli. KipreH бон­ да тура Журекбайдын жанына келдй — LLIbipaFbiM, 6ipiHmiHi окытатын бала, езщсш бе? — Иэ, мен... — Ендеше мына баланы miMiHe nipicrip. KofluibiFa- раев Табыл деп жаз. Кешеге дейш баламыз турмай жу- pin керген пэрзэнт болтан сон, 1здегешм!з табылды — деп ырым етш, атын Табыл койтанбыз, шырагым. — Бул бала дайындык сабактарында болмады Foft. — Дайындык-майындыгыкды б 1лем1з бе? Таудан тун- де келд|'к. Кой барып журген казакпыз. Осы баланы ка- былдап алсан, жургел1 турмын.— Баласы эршмге жал- так-жалтак карайды. Жуз!нде урей бар. Атасынык ко­ лынан мыктап устап алган. ©згелердей колында сумка- сы да жок. — KiTan, дэптер алдыныздар ма? — Шырагым-ай, кейде осы окыган балалардын сезж е парным ашады. Таудын арасында KiTan, дэптер кайдан болсын,— Ш ал калын каугасакал ы н алаканымен сипап койып, Ж урекбайга тоне т усн . — Кудайга шуюр, акшасы бар. Ау, мэгэзжнж еж KiTan, 6ip каламы жетпей калып па? Сатып алады. Окып кетед!. Элг1 осы ауылдан шыккан Айгырбайдын баласы каз!р MiHicTip болды дейд1 foii. Эне, сол бала мойнына шуберек папке асынып, шкулге ж аланаяк катынап окы- ган бала. Ke3iMi3 кердь — А ксакал, эрине, дурыс кой. — Дуры с болса енш не дейсщ? Мына Ж акгы р дейтш осы шкулдщ карауылы м е н т жакын агайыным. Табыл- 2-1252 33

жан соныкше жатады. Бурым далага шыкпаган бала. Апам мен квкемд1 с а рындым десе ж 1б ер т тур. — Ж аранды, ана жерге отыра турыныз. Шал баласын жетелеген куй! Ж урекбай нускаган coKFbi парталардын 6ipiHe барып отырды. Коридордагы у-шу д а басыла бастады. ©зге кластар- да сабак басталып кеткенж де сезш тур. Кластагылар- дын 6api жайгасып болтан сон, Ж урекбай сезш баста­ ды. Окушылардыц улпр!м1, тэрт1бже ата-аналардын ыкпалы жайлы айтты. Э уелгщ е сезш тэп-Tayip бастаса да, сэлден сон элдеб1р кысылу сез1М1 пайда болып, асып- сасып та калды. — Саспа, шырагым, саспа. Ойбуй, бала опыту оиай ма. в з щ де уыздай ж ас бала екенсщ. Мына эр уйдем жиылрам тентектер миынды пыкыртып ж 1бермесе кайт- ciH,— деп, Зергул Kepmici аяныш бшд!рген боп, сам- бырлап свйлеп отыр. Онгардын бар ыкыласы Ж урекбайда. Кезш 6ip ашып, 6ip жумып отырып «айта бер» дегендей басын изеп коя- ды. Ж урекбай узак свйлеген жок,. Айтар ойын жетфзген сон балаларын алып келунплерге «Кайта берулер1н1зге болады» дедй А та-аналар б1ртшдеп шыра бастады. OnFap кетерш- де Ж урекбайды н колын тары д а кысып-кысып койды. Зергул Kepiuici «Сандалып кетпе. Ауылдын жаман inrepi кауып алар, агайынмен 6ipre кайт»,— деп, кызынын ку- лагына куйып жатыр. Койшыгара шалдын шыруы TinTi киын болды. Баласын уза к айналып бетшен cyflriuiTey- мен болды. Сонан сон, uibiFyFa бет алып, есшке карай ж уре бергеншде, баласы шарылдай жылап, сонынан ту­ ра умтылды. Ш ал баласын тары аймалап eciK алдын- да турып алды. — Ж арайды, аксакал, шыра 6epiHi3.— Ж урекбай жа- кындап келш Табылдын мшкене колдарынан устады. — О у, окушы да жылай ма екен? Кане, орнына отыр. K,a3ip окуды бастаймыз. MiHe езшдей балалар отыр Fofl.— Шал баласына кайта-кайта карайлап есштен шыкты. Атасы кеткен сок д а Табыл жылаганын коймады. Tin­ Ti «партага отырмаймын» — деп элек салды. Сэлден сон eciK кайта ашылып, класка Койшыгара шал юрдй — Айналайьш, Табылжам, жыламашы енд!-... Айна- лайын шушрш-м.

Д ауы сы калтырып, lieri кемсендеп KeTinTi. _ — А ксакал, канта 6epini3 е н д г— Ж урекбай epinci3 езу тартты. Ш ал uibiFbin кеткен сон, ол ез орындырына келдк Отырган жок- Турегелген куш он жет1 окушысына ж агалай карап шыкты. Табыл эл1 де сольный баса ал- май coHFbi партада жалгыз отыр. 0згелер1 де 6ip-6ipiHe урке карайды. Ж урекбай оларра узак, кызыра ка- 0рады. Кундер Tin жатты. Ж урекбай журтпен араласып та- ныса бастады. Ж ур к-тур ы сы , ce3i де олпы-солпылау бол- ганымсн жасы елулерден асып кеткен Кырыкбай OFaH унады. Bip жолы м угал1мдер белмесш де онаша калып, CKeyiniH уза к сырласканы бар. Осы Кызылтебе мектебш сорыс жылдары окушыла- рымен, ауыл эйелдер!мен 6ipre e 3i де салысыпты. Алраш- кыда терт ж ылдык мектепке арналып, ауыз уй аркылы салынган карама-карсы eni белме екен. Соны Кырекен ершбестен Ж урекбайра схемасын сызып турып Kepcerri. Елу бесшнл жылдарра дешн жалгыз e3i icTen ж уретш де, мектеп се п з жылдыкка айналран сон да кеп жылдар e3i директор болыпты. Осынын бэрш бар ыкыласымен, 03i д е кызыра отырып айтып берд! д е «М шеки бала, жа- ман араннын бпч'ргеш» — деп, ырсия к у л т алды. Ж уыр- д а рана устарамен кыррызран басына енд1 тебшдеген шаштары ала-кула ecin келе жаткан тарылык сияк- ты едг Селюлдей кулгенде мойнын тутас баскан эж 1мдер! жиырылып-жазылып тур. — Эне сейткен аган енд! кол en6eri мен суреттен са- бак бередк Былтырра дейж дене тэрбиесш ен са б ак бе- pin ед!м. Эй, ж ас келген сон, доп куган балалардын со- нынан ж уп р у ге де уялады екенсщ. Сол жолры эцг!меден сон eKeyi араласып кеттк К,о- лынан келмейтш элде е з1не ерсш еу кершген шаруаларын «Журекбай, бала, кантесщ ендЬ — деп эк ел т тура- ды. Ж урекбай д а колынан келген ж аямайды. Ш эюрттер- мен де TyciHice бастады. Э уелп д е кернллерЫ н «Шыра- рым Ж урекбай-ау, ©3in унстеттен келш 6ipiHuiiHi окыт- канын, нен» — дегенше код1мг1дей шамданып калушы сдк Онын у с т 1не мактанып сейлегенд1 унататыи апасы кеш1п келген соц-ак «Баламды унстет Ж1бермейм1з деп кигылыкты ж асаган екен, унстетке са б ак бер пзем 1з де 35

гем екен. Мен коймадым» — леп энпмеш ушыктырып Ж1берген. «Баланыз элп м е т е л к е ж анада. барган му- рыи бок немелерд)' окытып журген керж ед1 ром» — деген сездерд! е ст1ген сон ж уш жыгылып калды. Арада eKi-уш ай вткен сон 6api де ум ы ты лды . Шэ- K ipnepiniH эркайсысынын мжез-кулкын 6ijiin yfipeHicin алган сон Tinri K sn iaai болды. Класында вткен алгашкы эн сабары Журекбайдын aai есж де. Еске алганда е р ж а з езу гартады. Сабак басталысымен-ак окушылар эдеттепден тыс ыкыласты отырды. Эркайсысынын кабьпетж байкау ушш Ж урекбай 6ipiHuii сабарында оларра ездер|' б!лет1н эн- дсрд1 орындатуды уйгарды. BipiHuii болып Кулпаш ко- лын кетердк Kepiuici, api окушысы болрандыктан eai Ж урекбайга эбден уйренж, еркж сейлейтж болып алган. Сондыктан болар «арай, 61'зге кашан эн-куй болады» дел сурап алганы да бар. — Кане, кайсысын эн айтасындар,— деген кезде «AFaii, aFafl, мен айтайыншы» — дел, колын тебесжен асыра булгактаты п болар емес. Оран ('лесе Тулм бек сонан сон он ж ет1 баланын жартысынан Ke6i тж ек бьп- flipin, колдарын кетердк Табыл эуел1 кетерд1 де, колын кайтадан Tycipin алды. Ш амасы дакпыртка 1‘лесж , кыз- ды-кыздымен андамай кетерш калган болса керек. Со- нысына кысылрандай самайын касыгыштап, твмен карал отыр. Ж урекбай бэрж е ж агалай 6ip карал e n i де, «ал, Кулпаш , сен шыга foh» — дедг Кулпаш такта алдында Ж урекбайга бурыла кысылман еркж турды. Расында да 6ipa3 эн б 1-лед|‘ екен. — Ж арайсы н, Кулпаш, еид! отыра гой. Кулпаш жай- ракдап, куанып калды. Партасына булгактай ж урш ба- рып отыра бере «естйикдерме» дегендей жан-жагына ер- кжси карап алды. Жанында отыратын арык кара бала элдене айтуга беш мделт, жакындай Tycin едг — Агай мына каранызшы. Сыбырлай береди— деп айкай салды. Э л п бала сасканынан алдынгы партадагы- ларды тасалап етпеттеп жата калды. Екжнл болып такта алдына Тулю бек шыкты. Квк- нлл кездерж Ж урекбайдан алар емес. Ж урекбай: «Ал енд1 бастай бер» деген сон-ак Тулю бек аузын кен ашып, класты басына катере барылдай женелдк Бойдак болып-ып журмш-в эл1-1 Барады етНп... 36

— Токтат. Тулю бек асып-сасып абыржып калды. — Бул вл ети саган мм- yftperri? — Бул елен ды ... анау... Ж ора деген тракторщы кер- пшпз бар. — Баска елен бш есщ бе? — Анау-у... Кекем уйреткен 6ip елен бар. — Соны айта Foft.— Р уксат етсе де «осыны неге отыр- гыза салмадым екен»,— деп Ж урекбай !штей екш ш кал­ ды. Тулю бек ауылды жерде айтылып ж уретш карадур- cin эуенмен тагы да баркырап Kerri. 0Mip — тешз, 6i3 — кеме. Жуз1п келе жатырмыз-з. Кыздар балык. 6i3 балыкшы Сузт келе жатырмыз-з... — Онгаров отыр орнына. Ж урекбайга uiece Кулпаш та айкай салды. — AFaft, ол ек!метпи ел е м емес. Журекбайдын даусы сустылау шыккандыктан да Тул- iti6eK абыржып калды. — Агай ендеше «жер шарынын» жартысын айтайын. — Ж арайды жетер. Тулю бек 6ip колымен ышкырлыгын кайта-кайта ке- Tepin койып, орнына барып отырды. Тагы да 6ipa3 окушы такта алдына шыгып б!лет1н елендерш айтты. Окушылардын сокын ала Табыл тагы да кол ын кетердг Эзгелерден repi жасканшак, туйык Табылга Ж урек­ бай унем1 ж ум сак сейлейт1н. — Табыл елен айтасын ба? — Айтайы-ын-н. Дауы сы ынырсып эзер шыкты. — Ендеше шыга foi\"i. Табыл аягыи акырын басып, такта алдына шыкты. Шыгарын шыкса д а e3i TinTi, урейл!. — Ал айта foA. Табыл аягын 6ip-eKi басып, Ж урекбай га жакындап турды. Экем аты М етрман. Ш ауып келд1м киырдан-н... Дауысын Ж урекбайды н ез1 эрен eciTin тур. Б ал а одан cpi ундемей, темен карап калды. — Айта foi'i, элде умытып калдын ба? 37

Табыл темен караран куй! Жаман юным жалбырап, Кулап каллым сиырдан,— деп, еплш жылап коя 6epreni. Класс iuii шулап кулгсш жатыр. Ж урекбайды да кул- Ki кысты. BipaK кулген жок. ©йткеш оран Табылды жу- батып, орнына отыргызура тура келдь Онык есесж е сол куш тунде ертенг1 сабарына эз|'р- ленш уй ш ш де жалгыз отырып кезшен ж ас акканша кулгеш бар. ... Содан 6e p i де ею жыл етш тк Олар д а ержетш кал- ды. Ж урекбай кереуетш сыкырлата 6ip аунап тусть Уйкысы келер емес. Куманын салдыратып апасы eciK аузында жур. — Ища-а, Ж урекбайж ан-ау сырткы eciKTi ьлмегенщ не,— деп сейлей юрдк Ж урекбай ундеген жок. Апасын. да аяды. Куйбецдеп танертеннен кешке дейш 6ip тынбай- ды. Анда-санда устап калатын сыркаты тары бар. Ж у- рекбайды сырттай окуга ауыстаррандагы максатынын e3i кел1нд1 болу едк Сонын peTi келмей жур. Ж урекбай д а ойланбанды емес. Кызылтебенщ 6ip кызына кырын- даймын деп кулю болган да жайы бар. ©ткен жылы аудан орталырынданы орта мектепл 6i- Tipin келш, ферм ада fh дукенде icren журген Шолпан- кулмен ара-катынасы топ-тэу1'р болатын. Анда-санда ду- кенге барып турады. Кеб!не ютап, элде 6ip зат 1здеген боп сы лтау табады. KiMre де болса сызылып туратын ашан жузд|', буйыгы кызды к о н ш катты унатады. Д у- кенге барады да ананы-мьшаны караран боп узак ту­ рады. Кейде дукен imi онаша болганда тшп-кашып болса да жылы-жылы сейлесш калатын кездер1 бар. Кыз да Tepic кермейдь Д укенге 6ipa3 сокпай ж урш барранында бота кездерш тура кадамай, элдекайда алып кашып турып «неге сокпай кеттш з» дейтпи бар. Ондайда Ж урекбай да сасып калып, аузына алдымен тускен сылтауын айта салады. Шолпанкул ферма менгеруин'сш1'к кызы. Екеуш щ арасындагы осы 6ip жайларды с е з т , 6u in апасынын да к е ю р е г т е нан nicin ж ур е тт . Кейде екеу ара шай imin отырып шуцк-шуцк сейлескенде «Келш ту-

cipe койсац, ейтсек кайтед 1, буйтсек кай тедЬ деп, кайда- гы 6 ip кен ш н д е журген жайларды д а айткыштап кетш едк Сейтш ж ургенде бпылгы кузде кутпеген 6 ip ж ай болды. Окудын ж ана басталган кезь Ж азгы сессиядан кел- ген бойда ферма басшылары ауыл мурал1мдерш «шэп шабура кемек 6epinaep» — деп, шабындыкка алып Kerri де, содан оку басталардан 6ipep кун бурын алып келдй Ш олпанкулмен кездеспегел1 ею айдай еткен. Кинога шакырса «ауыл адамдарынан уяламын» — деп бармай- ды. Сонан сон eKeyi ауыл сыртындары калы н баура к а­ рай кыдырура шыкты. Ымырт yftipuiin тещ рек карацгы- ланран шак. Екеуш щ кол устаскан куйлер1 еткен-кеткен жайларды сез етш баура жеге бергеш де сол едк Карсы алдарынан 6ip арка ж усан аркалап 6ip эйел шыга келге- Hi. Акысы калрандай екеуж е Tenin келш карады . Сойтп де аркасындагы отынын жерге коя салып: «Уйба-ау, му- рал1м бала мен Шолпанкул ме деймш» деп, тавдан а ун катты. Зергулдщ дауысы. Ж урекбай ундеген жок. Зергулден катты кысылран Шолпанкулд! корралай журш opi кете бердк Сол туш ауыл урен-сурен болды. Зергул ушне жете аркасындагы отынын тастай сала «ойбай, кыз кашты. Hecin айтасын мурал1м бала ферма бастыктын кызын жетелеп кырдан асып барады» — деп, айкайды салыпты. Онысымен де коймай тун пшнде ауылдын 6ip шетшдеп' Шолпанкулдщ уйше барады. Eneyi ауылга кайтып орал- са ж урт у-шу. Эр жерде гушдесш сенлескен еркек, эйелдер. Оталран мотоциклдер. Бар кызыры ертещ'не болды. Ш олпанкулдщ iuemeci де азулы, кы зуканды лау Kici еде Ертемен мектепке ба- рыпты. взд ер ш щ мектеп директорымен ж акындыктары болатым. «Мынау мектеп екен-ау» деп, каймыккан жок. — Кайда, элг1 менщ кызымды ж етелеп каш аты н не- мелерщ? Оны кврейга мен!— деп, айкайлай юрдй Ж у ­ рекбай сабакта отырран. Тары 6ip кукайдын басталранын сезш сыртка шыкты. М ектеп директоры, Кырыкбай, На- рымбаевтар да коридорда ж ур екен. Эйел Ж урекбайды корген сон т п т долданып кеттк — П, мына неме ме едщ? (Ж урекбайра «неме» дегеш- ак катты бакытты.) К эстомшщ жеш шашактанып, кыстан озер шыккан токтыдай 1лмшп ж ургенге кудайдан ткпей- 39

TiH момын ба десем... Муныи ойы кекте екен. Ойбай-ау, мен сенщ Ш олпанкулдж бшегшен устаранынды ке- рейш. М угал1мдер басу айтып, эйелд! эзер койрызды. Сол кун1 мектеп imi де гу-гу энпмеге толды-ау. Муга- л1мдер туг1лi окушылардын д а шет-жарасы eciTin калды. Ж урекбай эбден кысылды. Оныц ycTiHe улкен узЫ сте Ж айрангали кабинетше шакырып алып, мурал!мдердж кезшше жерден алып, жерге салсын 6ip... — Сен педагогка тэн ic ж асап ж урген жоксын. в з ж - Д1 FaHa емес, буш л коллектив намысын кор еттщ. Бул iciH аяксыз калмайды... Эйтеу1р айтылран сезде есеп жок. А рада eKi айдай уакы т втсе де Ж урекбай уцин сол жай кун1 кеше болгандай. Ойлайды да ез-езшен кысыла- ды. Бэрш де булд|'рген Зергул. Болмаса осынша энпме, кулю болмас та едь ByriHri жиналыста Ж айрангалидын буран Ticri ба- сынкырап сейлеуш щ де сыры осында. Э уелп д е камкор- сып ж уретш директордын Ж урекбайра суынып калган тары 6ip ce6e6i бар. 0 ткен кыста болган 6ip педсоветте Кырыкбай туралы сез болды. Ж айрангали «Педагог болура лайыксыз. Са- бакты жуйел1 етюзбейдг Калай болса солай журед! де­ ген шюрлер айтты. Директордын бул п ш р ш е «бул 6!зл.! окытып жургенде де осылай е д » — деп, Киякбек косыла KeTTi. Олардын niKipiHe Нурымбаев пен Ж урекбай кар- сы шыкты. Эртурл! ж айлар сез болды. Содан кейж-ак Жайранралидын Журекбайра кезка- расы езгерген болатын. Ж урекбай ой кушарынан арыла алмай, окта-текте eciiien жатып, кабырра сагатынын т ш б 1рден аса берген кезде барып мызрып Kerri. Кеш ж атса д а танертен ерте оянды. Бул кундеп эде- TI. Жен|'л KHiHin сыртка шыкты да, кора imiH айналып 6ipa3 ж уп р ш алды. Алгаш кы кезде Ж урекбайдын бул xcyripiciHe ерте турып мал сауып журген эйелдер каскыр кергендей eflipeflicin карайтын. Келе-келе кездер! уйрен- fli ме, оншалыкты таныркамайтын болды. >Kyripin болган сон, есж тж алдындары караталдын бутагына кап/лган epHeyi кабыскан колжугышка ку-

дыктан экелш су куйды. Апасы да турыпты. Сары сама- уырды к е т е р т сы ртка шыкты. EKeyiHiH шай ш кен дер| де кызык. Bip-6ipme кеп сейлей бермейдк Сейлесе де апа­ сы кебше каб ак шытып KefiicriK 6iaAipin отырады. ^Шол- пангулмен арадагы ic сэтаздж пен тынралы осылай. Ж ур екбай шайды эсырыс ium д е т т а п , дэптерлерж газетке орап колтырына кыскан куй|‘ мектепке карай журдь Уйден тым ерте шырыпты. К арауы л Ж ан гы р шал узыи шецгел сыпыррысымен мектеп алдын сыпырып ж ур екеи. KeMnipi Табылды epTin мектептен енд! шырып барады. Ш амасы кластарды тазалап енд! болран сиякты. Еден суртю'штер салган ш е л е п н т Ty6i жерге тиер-тимес бо- лып Ж урекбайра урлана карап алып Табыл мектепт! ай- налып Kerri. Ерж етейш дегенi рой осы кун! еден жуатын- дырына кысылатын болыпты. Кайсы 6ip куш «6 з!м1здш класть! неге дурыстап ж ум айсы ц»— деп Тулш бек бас- таган 6ip топ балалар opiaFa алып ж ур екен. Табыл жарылардай болып ашудан т у т т п KeTinTi. Т е б е л е с т те калар ма едь Жандарынан ете бере «Табылдыш дурыс. Улкен Kicuiepre солай кемектесу керек» — деп, Ж ур ек­ бай жубату айткан сон барып, онын к е н ш жайланран- дай болды. Мурал1мдер белмесше Kipin ез орындырына отырды да 6yrin окушыларына таратып беретш шырарма дэптер- лер|'н реттей бастады. 0ткен аптада окушыларына «М ен т демалысым» — деген такырыпта ез беттершше шырарма ж азып ке.пуд! тапсырран болатын. Ж иылып алып окыранда Ж урекбай 6ез ш эю р ттер ш т жана э уе н дс р ш т сазын тындап, жан дуниелер|'н ip рет аралап шыккандай болды. ©3ine ай- 6рыкша унаган ею шырарманы газетке белек орап кой- ган. Солардын ipiH колына кайта устап, оки бастады. «Агай, мен демалысымды жаксы етк!ЗД1'м. Азанда ер­ те турып, Ж ацгы р атам ексум!з жонышка ордык. О л idci орды, мен жинадым. Сосын эжем, атам ушеум!з шай im- п'к. Ш ай iixiin отырып: «Какалып-шаш ала бергеш'н не. Анызда отырран жоксын, дастархаины н басында отыр- сы н»— деп, эжем Жангыр атама урсып алды. Э ж ем н т ашуын бтеЫ з рой. А на жолы жана журан еденш'н yeri- мен ж ур in былрадын» — деп, езпизге кандай айканлады. Ал, Жацрыр атам а TinTi катты урсады. Кейде атаыныц эжеме екпелеп калатыны да бар. 41

Ш ай iuiin болтам сом эжсм магам 6ipa3 оннап келуге р ухсат erri. Сосын мен пукенге бардым. Шолпанкул ду- кенд1 ж ана ашып жатыр ексн. Калтамда атам (ез|'мнщ Комшыгара атам ше) берген экша бар едь Сол акшага Кабы лта бэтецке алайыншы деп ойладым. Сосын уйдем 6ipey келсе 6epin ж!беремш той. C i3 Кабылды бм м ей аз. Ол окута келеЫ жылы келед1. Ш олпанкулдщ жанына жа- кыпдап турып: — Ппме бэтецке берпизш!,— деп ед1м. Шолпанкул эуел1 кулдь — iHimiiH кандай бэтецке киетшш кайдан бшемш. — Мен ез1м б1лем. — 1шц цанша жаста. Мен алты са уср ы м д ы корсета м. Шолпанкул сыкы- лыктап кулд! де, 6ip эдем1 кара бэтецкеш алып бердь Аятыма киш Kepin ед!м, сыймады. Сосын Шолпанкул- ге «Осы болады» дед1м. Шолпанкул тацыркай карады. — MaFan cbiftMaFan бэтецке OFan сия бередь— деп ак- шамды усындым. Ш олпанкул акшамды алып кул|'маре- ген куй! басымнан снпады. — HeuiiHuii класта оцисыц? — Ж урекбай агай окытады,— деп, уш саусагымды шошайттым. Ол кызарып кул!м ареген куш томен карады. Тусте эжем к у р ш ботка жасапты. Ботка жеп отырып Жацрыр атам дерекпр агайды жамандап едк «Дерекпр- д! ж амандап пенсияга коса ж ал гау е т т отырран мына жумысыннан кутыла алмай журген!ц бе сорлы-ау» — деп эжем урсып тастады. Туе кайта есеб1мд1 шырардым. Ece6iMfli шыгарып жаткан кез1мде Ж ацгы р атам: «Табыл шырак, кашан бо- ласыц. EKeyiMi3 штейтш 6ip жумыс бар екен »— деп, кайта-кайта куле берд1. Сосын атам екеу1м13 мал кора- ныц iuiiH тазаладык. Кеш ке эж емнщ куйып берген 6ip тостак узбен кожесш iuiin бола, жасты кка жантайып жатып ез!м!здщ уйд! ойладым. Эа'ресе Кабылды катты сагындым. OFan алран бэтецкеш юмнен 6epin ж 1беруд! ойластырдым. Сосын калгып кетшпш... К ойш ьтараев Табыл. 3-класс.» Ж урекбай улкен эрштермен дэптердщ терт бетш тол- тыра ж азган ш ьтарманы кул!мшрей отырып тары 6ip шо- ЛЫП ОТТ1. EKiHmi шыгарма Т у л к '1бект!к! болатын. О л демалыста апасына кун! бойы кемектескен!н т!з1П жазып, соцынан 42

елец куРастыРран болыпты. Ж урекбай га унаганы да елен< болды. ... Жатыр ед!м ксшюсш Bip шапамга оранып. Мняулап ала мысык та ¥йыктатпады-ау, ойпырмай. Kipin келд1 6ip кезде, Кекем уйге мае болып. Апама картоп казысам деп, Kemeimi таска шауып ап, Жузм1 кайырдык-ау. «Мняулап кегли неге?» — деп Ала мысыктыц мойный бурады. Тулюбек, BiiFaui, Зибаш — бэр1м!з Кашып журлмз дурюрсп. Эй, коке-ай, коке-ай Аракты кашан коясын? Ж урекбай epiKci3 езу тартты. 0 3 i окыран шыгарма- ларды айрыкша укыптылыкпен белек орап койды. Мурал1мдер де жинала бастады. Коридорда ереш - карсылы лсупрген окушылардыц дабыры еетшдк Кырык- бай сэры жез конырауды алып ш ыры п, ecin аузында турып узак урды. Ж анына ж апырлай барып «AFaii мен... мен-н урайыншы» — деп таласкан окушыларра коны- рауды берген жок. Мурал1мдер кластарына ене бастады. Ж ур екбай да ез класына беттедк У зЫ с кезшде «HeciH айтасьщ» Б уп н облонодан инспектор келед1 екен» — деген сез тарады. Ж ур т сенер- сенбес1н б 1лмей антарылып калды. Bipeyaep «Кызылте- беден облононын инспекторы не ж е с т ? » — дегещи айт- ты. Б !р а к се з раска шыкты. Ж айран гали К някбекп epTin автобусты кутуге кегп. Кырыкбай бастаган 6ip-eiri муга- л 1м уйлершде калган кунделж ж оспарларын экелугс жупрнуп. Yitti каш ы ктау Кырьщбайра бул да онай ic бол- ран жок- 20 минут дегенде кара терге туеш , борсандап озер ж егп . Келе сала дэптерш парактай бастады. Bopi де абыр-сабыр. Жазылмарандары кайта толтырып олек- ке туеп. BipaK бул жолы инспектор келмей калды. Бул ха- барга 6ipcyAepi куанды. Bipeyaepi екш дк «Япырмай уй­ ге д е й т ж упрген екбепм-ай» — деп, Кырыкбай айрыкша кей icTiic б1лд1рд1. Сабактан сон Ж урекбай туею асын iurri де ата-ана- 4:5

лары Cipimui токсан кортындысы бойынша табельге кол коймаган уйлерд1 аралады. Осыдан 6ipa3 кун бурын ата-аналар жнналыеына ша- кыртса OnFap мен Ж ангыр гана келштк Сонан сон Ж урекбан оларды кантарып >Ki6epin, жиналыс жасамай- ак. уплерд! e 3i аралап шыгуды уйрарран болатын. Зергул Kepuiici Ж урекбайдын еЫктен Kipin келе жат- канын коре сала nipin отырган ypiuuFbin acbiFa жиысты- ры п,сэйлей женелдк — Шырарым мурал1м бала-ау, ауыл уйдщ конана айында-жылында деген рас екен. «Осы Кулпаштык агайын 6ip токты сойып шакырамыз ба, кайтем1з> — деп шалымызбен екеум|‘з 6yriH тунде Fana акылдасып шырып ек. Тврлете рой, шыгарым. Зергул торге кврпеше, жастык сала бастады. — Рахм ет, апай, мен асыгыспын. Бугш 6ipa3 уйге Ki­ pin uibiFybiM керек едь — UibipaFbiM-ay, шай iuiin, дэм татып дегемдей. ©sin- lien уялыс тауып та журген жардайымыз бар. Тунеугунг «Ферма бастыктык кызын жетелеп барады» деп, ауызы- ма сайтан салгандай ел-журтты дурлж лргеш м д! айт- сайшы. EciTin жатырмын, шырарым. Ферма бастыктын катыны да жетш^рмеген керж едк Эд1ра кал-ay... Осы кунг1 бастыктын эйелдер! де мае кой. Сенен артык кызын ханнын баласына бере ме? Ойпырмай, саган айткан еез- держ осында eciTin зыгырдвнымнын кайиараны-ай. Эй, 03iM де зорка шыдадым-ау. Эцг1ме десе eci шырып кететш З ергулдж 33ip тамам- дайтын тур! жок. Кызды-кыздымен самбырлай сейлеген куй! 6ocaFanaFbi 6ip куш ак жусаннын уетж е отыра кеттг — Ж арайды ендк Мына кызыныздын багасын керш, табелж е кол коя койыныз. — Иэ, шырагым, осы энг1ме десе eciM шырып KeTCTiHi бар. 0 з щ де б ж е сж Foft. М е н т сырыма канык болатын- дай кез1н болды. Зергул дудырап кеткен самай шашын жаулырынын. астына карай саусактарымен ысырып койып Ж урекбай усынган кагазга ушле бастады. — Кызыныздын TapTi6i нашар. С а б ак уетж де жан- жагына карап свйлесе бередк — Енд1 менен туран кыз рой, шырарым-ау. Калай ун,- демей отырсын. Сейлесе беред1 дегеннен шыгады-ау..) Сендер баласындар Keiueri согыстан Keflmri ауыр жыл- 44

дарды бкпмейсщдер Fofl. Мына б!здер сол кезде уыздай келшшек едж. Эйелдер жаз кезшде шемеле жасаймыэ. К удай-ау ж ас кел1ншектерд1н ж урген ж ер1 э к п м е а з бол­ тан ба? Келенкеде жасырынып жатып энгш еш эйда ксп сок... Ш алтынбай деген 6 ipnraAipiMi3 бар едк Ж ер барып айтпасын маркум мазасыздау Kici болатын. Алдынты жылы Faiia каза болды. Айтайын дегешм, шырарым-ау; кунара жиналыс болады. Урысатындары мен. «9нг1мес| 6iTne(ifli. Ж уртка жумыс iereryfli койды. ©сек айтпаса iiui ауырады...» Менде уй р е н т нетям. Ж иналыс болса-ак каскайып эдеш алдына таман отырамын. Содан «Зергул- fliH жиналысы» деген сез елге мэтел боп тарап кет- кен. — Ж арайды мен енд|' шыгайын. — Шай iuiin шы'гатын ж енщ бар едГ. Менде самбыр- лап басынды ауырттым ба кайдам. Зергул тары да свйлеп ж урю , Ж урекбайды сырткы коранын аузына дейпн шьюарып салды. Ж урекбай Тулю бектш yfli'He келдк Онын сырткы ко- радан юргенш кврген юшкене ею кыз «Агай Келдь Агай келдЬ — деп, ездершше куана дабырласып уйге Kipin Kerri. Ж урекбай ш ш ен Тулю бектш елеюндег! БигаШ пен Зибаш болар деп ойлады. Ауызгы белмеде апасы уста- рамен Тулю бектщ шашын алып жатыр екен. Тулк!бек ei<i колымен жер Tipefl швкелеп отырыпты. «Ауырды рой, апа-а» — деп, жыламсырай ынырсып кояды. Ty.nni6eKTiu апасы Кыздаркул жылы жузд1 MeflipiMfli Kici. Коре сала «Ж урекбаймысыц шырагым, терлет» — деп 63i етеп’нде- ri шаш кылшыктарын каккыш тап асып-сасып калды. — Ертен-ак алып берейш десем, ж ок агайдан ymiHuii рет ескерту алдым» деп кенсейни кане. — О касы жок. А ла 6epiHi3. Мен куте турамын рой. Ж урекбай 6ocaFa ж акта турган орындыкка жайгасты. Буг|н Тулюбекке ескерту айтканы рас едк Сол ёскер- Tyin есш де устаган шэюртш е риза болды. Унемi ссылай шашы ecin журетшдштен вткен жылы Т у л ю бек л окушы- лардын алдына шыгарып KefiireH болатын. Эбден кысыл- ган Тулю бек: «Кайтем кекем кунде мае болып келедь Басымды колы калтырап, Kecin ала ма деп коркамын»,— дед! де жылап Ж1берд1'. Эуел1 кешее де eiifli не деп ж убатарын бюмей Ж урекбайды н 03i абдырап калды. Оран iiui жылып, аяп к е т к е н д т болар, шашын алдырып келген Kyui у з Ы ст е онаш алап «Шашынды ю'мге алдыр- 45

дын» — деп сураган болатып. Т улKiбек сыбырлап капа «Апама алдырдым» — дедк Сода к Keiiiii oFaH катты айтпайтын болды. Ж ай гама «Тулюбек шашын eein калыпты-ау»— дей еалады. ... Шашын алдырып болган сон тып-тыкыр басын ала- канымен сипап-сипап койып, Тулю бек iiuKi белмеге nipin Kerri. Ж урекбай ораулы караздардын iuiineH Тулю бектщ табелш алды. — Баланыздын токсандык бараларын к е р м з . Ек1 Fa- на r ep r r ir i бар. 03reci вте ж аксы.— Кыздаркул куаны- шын жасыра алмай кул1мареп келш табелый колына алды. Кол койдырып болган сон Ж урекбай mbiFyFa бет алды. — Отырмадын ба, Ж урекбай-ау. YHeMi асырып келе- cin.— Кыздаркул шын кецш м ен бэйек болып жур. Онгар)Аен уйд! айнала бетпе-бет ушырасып калды. Колтырынэ есеп-шоты мен 6 ip буда каразын кысып, асы- Fa басып келе жатыр екен. Муны кере сала: — О у-у, Ж -Ж урекбайж ан,— деп акшия кулш тура калды. Ж у з 1 албырап, кез1 кысылынкырап турган кал- пына Караганда аздап та болса тамак Ж1б1ткенге ук- сайды. — Окушылардын табелш е кол койдырып ж ур ед1м. — О у-у, ендеше 6i3 де керешк. Сол баланын экесР М13 РОЙ. Ж урекбай усынран табельдг кезше жакындата узак ун ш п турып: — Ж ар-райсы н OHFap-ровым,— дедь Сонан сон ри- залык т'ш ш мен табелы й кайта усынды. — Ал, ендеше iiuefliic. Только ж уз грамнан.— OHFap су к caycaFbin куларынын тубш е такап койды. — Рахмет, aFa. Мен асырыс ед1м. — Ж о-о, ж о к Мен1н Т улю бек п кандай жаксы ке- peTiHiMfli бж есщ рой. О л менщ тунгыш-ш балам. Орыс- ш алаганда пер-ру-уай. Б 1лдщ бе?— OHFap колын- дары есеп-шотын салдыр етюзш 6ip ыррап койды. — Байкадын ба? Ол елен жазып жур. Кэзитке де ж ь берем1н дейдк К,удай-ау онын еленш басса, кэзиттщ де куш каран екен.— OHFap кеншлдеп кулш алды. — Ойбай-ау елещ бар рой... ©лен емес. Ок-кыпш эгэ- pi... бар рой im erin туГплгенше кулесщ. Мен окыдым. Ку- дай акы кулшден еле жаздадым. Мына Meni елецге 46

шырарыпты. «Мысыктыц басын бурап алдын. Кстпеннщ жузш кайырдын»— дейдн Эш ки еленш ш пошымы. «Аракты кошан коясы н »— дептй О нан кара-а... Сол ма екен койгызатын. Совхоздыц, ферманын басш ылары-ак койгызып алсын. Ш ешесше окып бергем. «Д уры с, эдем i ж азган» — дейдй Эдемшш е болайын хе-хе-хе... Эй е з т окышы кы-кызык. 1шеНн бар Foft. 1ш епн туййледЬ. Оцрар кеншлдеп кулген куЙ1 Ж урекбайды н колынан устап, уйге карай еркшси тартты. — Д авай енд1 журешн. 100 грамнан... — Ж ок рахмет. Болмайды. — С -сэп ам бе? — Асырыс ед1м. OHFap уйге карай тары да суйрелеп мааалай ма деп сдй Б1рак олай етпед1. «Ендеше шырарып салайын» — деп, тэлт1ректей басып сонынан ж ур д 1. Уйден узаганш а сокынан ере журдй — Ж урекбайж ан, сен ренж1ме мазалаганыма. — Ж о к aFa, ол не дегенМ з. — К удай акы мен сеш ж аксы кврем1н. А на Тулю бек- ке бар рой... Мен ше... Кунш е он айтам. «Этеце нэлет егер Ж урекбайды ренж1тсец мойныкды уз1п аламыи» деп-п. MeHiKi дурыс па? Ж урекбай не дер1н б!лмей сасып калды. Сонаи сон саскалактап «дурыс кой» дей салды. — Ендеше давай... OnFap Журекбайдын колын кайта-кайта кысып, уйше карай бурылды. Ертенше облонодан шыккан инспектор тары да кел- ген жок. К и якбекп ерт!п автобусты кутуге кеткен Ж ай- ранрали тары д а кайтып келд1. «К алайда келед1. Олай- булай шашырап кет!п калып журмендер» — деп, кетер!н- де мурал1мдерге кайта-кайта ескерт1п коразданып кеткен ед1. Э ур е болып аялдамада 6ip са гат куткенше, api мута- л1мдерд1н «Ж айреке, не болды! «Бекер энпме шырар». «Б аска мектепке вт1п кеткен рой» деген сездер! шымбай- ына баткан болуы керек. Мурал1мдер белмесше сокпай, ез кабинетше кеттй Ж урекбай сабарын 6iTipin enai уйге кайткалы тур- ран кезшде мектепке жен!л машинамен ауданды к ком­ 47

сомол комптетнпн 6ipiHiui секретарь! Махан келди Ж у- рекбайдын онымен танысканына ею жылдай болды. 0 3i педагогикалык институтты сырттан окып биыл б т р д й Аккеш’л, бауырмал .Махан мен Ж урекбай таныскан кун- нен бастап-ак агалы -ш ш ю алердей араласып кеткен. Ocipece жлзры сессия кездершде 6ipre ж у р т , 6ipre ту- рады. Эуелг1де «инспектор келдЬ — деп Жайрангали бас- таган _6ip топ мурал1м сыртка торытыла шыкты. Сонын ала Ж урекбай да ере журдй EciK алдына шыкса кабина- дан Махан Tycin келедй Мурал1мдермен жагалай сэлем- десН де, eciK алдында турран Ж урекбанга карай журдй Инспектор деп куткеш баска 6ipey боп, онын устже езж е емес Ж урекбайга жтипат жасап кеткен сон Ж ай ­ рангали «6ipi кырдан, 6ipi сырдан келгендей» шуркыра- сып жаткан екеуж е жаратпаган nimiiiMeii алара 6ip карады да, мектепИ айналып кет!п калды. М ахан ферма жастарына байланысты жумыстармен келжтй Кешке дейж Ж урекбайдын ушнде болып 61'раз сыр шерНстк Маханнын бул келсждег! тары 6ip жумысы Ж урекбайды жуырда босаран аудандык комсомол коми- тетж деп мектептер бел!’мж е кызметке шакыра келшт|'. Бул жагдайды алраш есНгенде Ж урекбай иыгын кикан етж зж кулд1 де койды. Ол уш ж кутпеген жай-едк BipaK KeciMfli ештене айта алган жок. «Ойланып керешк» — дед!. Махан кайтарда соратынын айтып кешке карай фер­ ма отарларын аралап кеттй Ж урекбай тун боны ой кушагында болды. Баска кыз­ метке ауысу туралы бурын-сонды ойы болмарандыктан да: «эй осынын ж еш келе кояр ма екен. Кызылтебеден не деп кетемж? Маканный сол кызметке меш лайык кергеш де кызык екен» — деп, ез-езжен кудж тене кункьпдеп те койды. Bipaic ол куджж басып-жаншып тары 6ip ой лег! са- насын билеп алды. «Сол кызметке егер барар болсам... Маканный айтуынша мурал!мд1кке Караганда кезге ту- ceTiH api кызыкты жумыс кержедк Ж астар — окушылар емес. Кызылтебеде меш кимайтын юм бар. Ж айрангали мен Киякбектер колдарын шапаттап куанар. Олар кел- ген адам га болмаса, кеткенге нали коймас. О ку жылы- нын басында caFaT белу кезш де Киякбектщ «Жа.ман Кы- зы лтебенж езж де мурал!мнен ит батпактайды. Белгс ке-

бейген сои сагат дегенщ не болсын. Мына жастарды н 6ipey жарымын баска мектептерге жытыру керек»,— дегеш\" ол1 е ан де . Сол жытыргысы келгендершш 6ipi — осы Ж урекбай. А л, мен кетейш ендеше... Белн:сш. Ка- рык болсын... Журекбайды кэд!мпдей ыза билеп кеттк Кызметке 93дер1 шакырды. TinTi М аханнын e3i пэтер алура кемек- TeceMiH дейдк Бурынрыдай отын жарып, aFaui тасы мас та ед|. Апасы ауырып калган кундер1 ауылдын как орта- сындагы кудыктан су тасудан-ак азар болушы едь Енд| барлык жардайымен пэтерi болса одан артык не керек? Ж урекбай ауысуды калады. Танертенп шай устш де апасына ойынын шет-жара- сын суыртпактай шыгарып керш ед[. Карсы лы к б1лд1р- ген жок. Ауданга барамын деген сон «Ш амасы улкейетш болды рой» — деп те тусш ген болуы тш с. Баласынын бул усынысын кайта кен1’лдене коштайтындай ынгайын танытты. Ауданга карай 9Tin бара жатып соккан MaxaHFa са- бак арасындагы у з ш с т е жолырып, Ж ур екбай кел1С1М1н бердк М ахан да костады. Ж уы к ар ада ауданга бару ке- peKTiriH ескергп. Инспектор «бара жатыр» — деген хабар жеткеннен кейж торт кун еткен сон келдк Ж анында райононын методиа бар. EKeyi К,ызылтебеге туе кезшде келетш ав- тобустан тустк Уш кун к у т т , вз1 де ырыр боп dpi езгелер кул ю ете бастаган сон Ж айрангали автобуска шыруды койган. Инспектор бесжнн са б ак к а Kipyre конырау сорылып, му- галш дердщ алды кластарра ене бастаган кезде мектепке келдк Оны эуел1 керген Ж урекбай мен Нуры мбаев бол­ ды. EKeyi де кластарына беттеп коридорды бойлап келе ж аткан, райононын методиа таные Kici едк Бурын да мектепке 6ipH eiue рет келген болатын. Б улар эуелi сол методиеп таныды. Сонан сон кезыцирш киген узын бой- лы, колына кара папка устаран KiciHi Kepin, солай карай ж урдк Б улар ещи жуздесш сэлемдесш туррандарында Жайранрали мен Кырыкбай д а к е л т калды. Э лпн д е eneyi мектеп жанындагы тэж!рибе участопн аралап кай- тамыз — деп кеткен. А сырып жеткендер1 ж уздерш ен 6 i- л ш т тур. Ауыр денел! Жайрангалидын мандайы жшеш, ез1 eHTirin калыпты. Конактарды к у т т алмагандырына аз-кем ыцрайсызданып турран калпы бар. Bip кезде кори- 49

дорлы тасырлатып сыбагасынан кур калгандай. Киякбек те жетп'. Ииспекторлар директор кабинетше юрген сок, муга- л1мдер кластарына тарасты. Ертецше Ж урекбай Нурымбаевка шаруасынын шет жагасын ескергп де танертенп автобуспен ауданга жу- Махан кен1лд1 карсы алды. Келе сала аппарат кыз- меткерлер|‘мен таныстырып, сонан сок кабинетше кел!П Ж урекбайды к болашак жумыстары жайлы акыл-кенес- TepiH айтты. Бурый мектептер бел1мшде icTen, облыстык комсомол комитетше ауысып кеткен кыздык ею бел мелi потерiне ю'ретш болды. TinTi 6opi де кутпеген жердей сэт- Ti шенплш жаткандай. Eiifliri калганы к е ш т келу1 Fana. Бул жешиде де Ж урекбайра салмак тускен жок. EKi куннен сок М ахан автобазадан машина сурап алып ж1- беретш болды. Ж урекбайды к куанышында шек болтан жок. Кслген шаруасынын тез б 1ткенше куанраны сонша «Кызметке орналасу да мундай окай болады екен-ау» — деп езшше кайран калды. А удан орталыры мен «Ынталы» совхозы- нын арасында автобуспен селюлдеп талай кун журген! есше TycTi. Ж ан а кызмет! оран барынша унады. ©здер! юлен жаркын ж узд! ж астар екен. «Бул юм е з Ь — деп тосыр- каран да жок. Енд1 тек ертерек кешш келуге асыкты. Ж урекбай к е ш т автобуспен Кызылтебеге келдн Апа- сына бар жайды баяндады. О л Kici сенер-сенбесж бшмв- генден ацыра тындап отырды д а «Ею куннен кейш ма­ шина келетш болды» деген де «Не дейд1 шынымен кеше- м1з бе?» — деп куана асып-сасып калды. Ж урекбайдык ауданга кызмет ауыстыратындырын мактаныш еткендей. TinTi eneyi оны-муныларын жиыстырып ара-арасында сарынысып кер1скендей ш уГпркелест туннщ жарымына дейш журдн Ертенше Ж урекбай ез класына ен сокры сабактарын беруге келдн Bip кун болмаганнык озшде сарынысыд калгандай шэюрттер! «0 з '1м!зд!н агай келд!» — деп шу-1 ылдасып жур. — Аран, 6i3Ai кеше Киякбек aFafl окытты. — Кулпашка орыс т ш н е н ею койды. — Ио, саган журналга койран ж ок кой,— Кулпаш шап eTin eKi алрапдыгын хабарлаган балара ж абыса кет- 50

Ti. BipiHUii сабак epi<in, кеюлд1 e rri. Еи н ш ! математика сабагына инспектор, ауданды к оку бе.-иминн методиа, Ж айрангали yiiieyi Kipfli. Киякбек жорарры кластарга химия, биологоия пэндершеи рана 6epin жургендж тен болар окушыларра есеп тэсш дерш дурыс туш щ ире ал- мапты. Окушылардын, Konuiiairi уйге берклген тапсырма- ны орындай алмаган. Ж урекбай едэу1р кысылды. Онык у с т 1не eni-уш окушысы тэрп'б1 ушш кайта-кайта ескер- ту ала бердь Табыл сабак басталгалы элденеш кенпру- мен болды. TinTi болмаган сон, ж анынан ете бере кеил- pin жаткан кагазын алып койып, класс ж урналынын ара- сына салып койды. Окушыларына еткен жолы уйге бер!лген есеп тэа'л дерш кайта тусш д 1руге мэжбур болды. С а бакка канараттанбаушылык келген ю а'лердщ кай- кайсысынын да кабарынан 61'л ш ш турды. Ш амасы ©3ine айтпай Нуры мбаевка рана ескертш Ж урекбайды н аудап- ра барып келгенше жарылардай болып отыр. Ж урекбай са б ак 6iTin, окуш ылар шырып кеткен сон да жалгыз 03i уза к отырды. Мектеп директорынын атына асырыс отнпшш жазды. Табыл элгш де алып койган ка- разын кайтарып бере ме дегендей 6ipa3 манайлап едй Ж урекбай мэн бермеген болды. Сэлден сон мектеп ди­ ректорынын кабинетше Kipin от ш ш ш бердк Э уел 1 ала- ра карап, элдене айтура октала берген Ж айрангали арызды оки сала Ж урекбайга таныркай карады. _— Сен-н... Йемене бас-ска ж акка...— Уздж-создык сейлеген куш орындырын сыкырлата 6ip козгап койды. — Из, ауысуды уйвардым. — М-мм... керерхмз. — Ертен кепш сш кешемш... — Солай-ай-й...— Ж айрангали арызра тары 6ip кез ж уп р тш шырып, стол устш саусарымен 6ip-eKi сыртыл- датып койды. — Жарай-иды-ы... Ж урекбай одан opi сейлесуд! артык деп санады да кабинет eciriH ныктап ж ауып шырып Kerri. Коридорда Кырыкбайга ушырасты. 0 3 i бугш сэнд| Kninin к е л т т ь К окала галстук таккан. Ш албарын да утектеген екен. Bip баларынын кыры кисайып к е тт т !. Ж алтыр мандайын 6ip сипап алып, су к саусагын иыры- иан асыра сырт жарына шошайтып турып «Ж урекбай бала ана жшггтер кетед! екен» — дед!. 51