КАТЕРJH 0ТКЕЛ ■ЖАЗУШЫ> БЛСПАСЫ АЛМАТЫ —- IM7
Жазушы 1лпяс Есенберлнн «Катерл! етксл» атты бул Жака романында екбеккм халыкка бостандык, текдш, банит эперген улы куш, ек демократияшыл курылыс — со- ветт1к курылыстык казак даласында калаа калыптасканын бейнелеуд! максат еткен. Автор осы непзп идеясын езектей оты- рып, роыанныи сюжеттж же/nci erin eMip- ДЩ алуан турл| салаларын, казак интелли- генциясыныц басынав еткен бурылысы мен бултарысы кеп, киын кезекдерш алтан. Оны романный бас KeflinKepi Бурк1ттш ic-эреке- т'нен, онык алгашкы кателесу жолынан бастап, кеГн'н советпк курылыстык адал, творчестволык KafipaTKepi дэрежесше калай жеткенш оуреттсйд!.
BiplHiui бел1м Адаскан акын А сау дария Ерп'с ба яу козгалган ражайып айдаЬар тэр1зд1, Tyci суык, толкыны сургылт... К умды жарасында етектег1 тау тасындай шашырап, кайыц мен талга белен- геи улкен кала жатыр. Б ул кал ада б1ркелк1 ештене де жок, барлыры сапырылысып кеткен: уйлер1 де, адамдары да, олардын кшмдер! де, дуниеге деген бардарлары да. Кеше бойлай салынран Кошелев, Строгонов, Сутю ш ев се- к'|лд! бай саудагерлерд1н тем1р шатырлы сэнд1 сарайлары- мен катар, кооперативов тастан каларан суррылт дукен- дер1, казак жатактарынын токал тебел1 шым уйлер1 тур. Алтын айлы менлтпен буры ш таса, жонран тактайдан ютей салган синематографтын ж ана клубы орналаскан. Е р сЫ - карсылы eTin ж аткан ж урт iiuiHeH ж ам ан тымак, туйе жун далбагай, у к ш такиямен арал аса кокырайран картоз, жы- мырайган кепке, гулдер1 теплген кызыл шэл1лер де кезге туседь Шекпен киген ауыл казагымен к атарласа, иырын портупеямен айкара баскан ж ал пак сэры былгары бел- беул1, орысша «юнгштурмовка» деп аталатын жастарды ц галифел! жасыл костюмш киген ж 1г1т кетш барады. Кеше бойлай салдыр-а желген кара фаэтонды, коныраулы, жэм- нпктердщ пар аттарынын сэнш эдеш бузрысы келгендей, устше жук арткан кос еркеш кара нар, анда-саида боздап койып, асыкпай аяндайды. ©Tin жаткан ж урттын кайсысыныц кандай ойда екеши де TyciHy киын. Б 1реулер1 осынау ражайып жана eMipre з
бситарап адам екенш 6tofliprici келгендей аягын жанба- ракат, бейкам басып келе жатса, барда б1реулер1 белой бар жылкыдай жан-жарына урке карайды. Ал Kci'iCip бе- Ti'iue coni еьпрдщ тэкэппарлык танбасы кершген «Keiueri ммрзалар» жаца заманга epiKci3 бодан болганыи жасыра алмай, эр адымын зждене басып, тунере етш кетеди Де- генмен кешшлжтщ жуз1 KoKiperine кун уяларандай ак- ' жаркын, нурлы... Суррылт толкынды асау дария жагасындагы осы 6ip кумды кошели ecni каланы мен ете жаксы коре-пн ед1м. Эсфесе коктем к е л т, тал шарбакпен коршаган карагай, кайыныныц жасыл Terin, моныл буталарынын кардай ап- пак ак шашадты гулге оранатын кезж саррая кутетжмш. Мше биыл да сол ансаран Mep3iMiM жеттн Ж асы л киш- ген кала жылдагы эдетшше Bipinuii Май мерекесш карсы алура дайындалып жатты. Л аулаган кызыл жалкын соулeciмен кекж иекп ертей, кун де керш дп Осы 6ip ж ана шырып келе жаткан кунмен 6ipre жер мен кок салтанатты керюн ашып, кала да ояна бастады. Кен кешшпей, табираттын мулг1ген тыныштырын бузып, кустын сайраганы, иттщ ургеж , табынра KocyFa ай- дап бара ж аткан ж атак сиырларынын межрегендер1 ест1л- д ь Э не-MiHe дегенше кун котерш п, BipiHiui Майды тонлау- га ж урт лек-лек боп кешеге шыра бастады. KeiripeKrepi коз ашкандай, ж уздершде куаныш. К,нмыл-екшндер1 бэй- п'ге косылар жуйржтердей каркынды. Дауырыра сойлей, шаттана куледн Ж ердег1 куанышты кокке котергендей, ке- плд!р аспан аясында кызыл ж алаулар желец парады. Mepefii устем халы к мектеп.кенсе касына шогырлана жн- налып, би билеп, эн салуда... Майдын осы 6ip HypFa боленген жаркын кужнде де к а ла ортасындагы уш кабат тас уйдж ен жогарры 6ip бел- месжде oni де тун каракгысы кетпегендей. Ж ок, кун сэуле- ci ашык кос терезесжен бул болмеге де менлжше куйыла Tycin тур. С ейтсе де мунда кор куысындарыдай 6ip ауыр з1л бар. М умк1н, бул уйден кешел1-бугж елж шыккан бо- лар? Ж ок, оган уксамайды. Y i\"i iiui тым салтанатты, жи- накы, сэнди TinTi адамды элдекайдагы хиялра, рахатты арманра epiTe жонелердей. Еденде ж 1бек т уки кырмызы кызыл фарсы жлемн О н ж акта оюлы баркыт тускжзд! KyMic кереует. Туски1зге суйеулк бетже суйекп ернек са- лынрэн у к Ы домбыра. Терезе пердеЫ, кереуетке устаган шымылдыры — 6api де эшекеГш Korunflip шэжден. Будан ботен алтын ж алаткан ыдыс-аяк, сырлы стол, орнектелген
кебеже сек1лд1, кез куанышы боларлык бетен заттар аз емес. Эйткенмен, уй шннде туп карацрысындай 6ip суык i>i3Fap сезм едь.. А л дурыстап карасан, бул ызрар уй йшнде yHci3 турран адам дарды к кобалжыран, корыккан, абыржыган турлершен туран ызгар едь Тэулар e3i уш Kiel. Терезе алдында турран ак куба, ашан жузд1 кошкар тумсыкты, улкен коныр кой кездц кен кеуделц узын бойлы адамныц жасы отыз бестер шамасында. Устшде бел in ку- Micncn капталран жнишке Кавказ белбеу!мен кынакан, TiK ж агалы шытырман туймел1 ак ж1бек кейлек, бутында как uiyFa галифе ш албар, аярында рондалап тастарап сари сафьян ет1к. Иырында булрыи ж агалы кара кещрдек бар- кыт шапан. Узын кою кара шашы ж елкесше карай дудар- лана кулаган. Сырт келбеы коз тоярлык. BipaK кайгы ызрарымен бозара тускен ж удеу ж уз! кею р епн д еп оты сене бастаган жан екешн ангартады. Ko3ipri турран ту- рысы шабыстан болдырран жуйрш тэр 1зд ь Басы салбырап, ei<i iiini Tycin кеткен. Тек iuiTeri муз aai де жанарын euiipe алмаган улкен коцыр кездер! терезеге кадалуда. Эр кара- ран сайын, cuprraF bi. ж урт куанышы аркасын аяз бон кыскандай, кабагы туГпле туседь Бул казактын ертедег1 б е л г ш акыны, алгашкы зиялы адамдарыныц 6ipi — атак- ты А кац. едь] Одан сэл кейМ рек тары eiri адам тур, Bipi — кара-торы, ойлы коцыр кездц буйралау келген д удар шашты, орта бойлыдан сэл бшктеу, ж ас ж1г1Т. \\'ст1нде TiK жаралы, жеш- нiii аузын бурген кара кек шерст Кавказ кейлек, белшде шашакты, еалген жчбек белбеу, бутында саррылт чесуча кыры сынбаран ш албар, аягында жып-жылтыр кара лакты ш ебмет. Кеи мацдайы, ойлы Kesi, жшггтщ улкен дарын neci CKenin ацрарткандай. Бул ж ас акын Б ур ю т. Будан терт жыл бурын Акшатыр гимназиясын 6iTipin, Омбы уни- верситет1нс тускен. Ш аруа жагдайымен байланысты окуын уакытша токтатып, былтырдан 6epi осы 63i 6iripren А кш а тыр гпмиазпясында эдебиет сабарын беретш. Yuiiimiici — тур, келбет, дене курылысы ж агынан булар- ra TinTi уксамайды. EKi иырына CKi адам мшгендей кен жаурынды кара сур, узыны мен келденен! б1рдей тертпак >KiriT. Ж алпы сырт курылысы шала куйген кеспелтек жуаи кара томар бейнелес шомбал. YcTiimeri khim! де anaaapai- Kiiien езгеше сэндк 1Шл казакы khim. Басынла кара мау- ытымен тыстаган денгелек кара каска пушпак 6epiK. Ycriu- дег1 лукпан шапанныц белш кумш кшел! белбеумен буи -
мыпты. Ляпянда кнсык табан кек салмен ашекейленген хром ет1к. Typi келбетаз емес, 6ipan суеты. Сэл кысыктау, вткф , uierip K63i ракымсыз, адамга Караганда внмен1ннен еткендей. 1 ютене жумган ж ука epHi кансыз, се л б з, кезе- pin кеткен. Ka3ip коцыр 6eTi ашудан TyTirin, merip квздер1 ызаланган иттен шаптырып тур... Бул Буркггтщ курдасы, онымен 6ipre гимназия б т р г е н , Арканьщ атацты шонжар- ларыныц б iрiнiн урпапя Экпао. Орта дэрежел1 б ш м ал- ганнан кейш, ол api карай окымай. Акшатырда сот хатшы- сы боп кызмет icTeflTiH. Салтанатты белмеге кубыжыктай коркыныш Kipriein турган осы ymeyiHiH ызгарлы niniinttepi абыржыган, ко- рыккан уй imiHe урей тугызады. Акан BypniT пен Экпардын, 6ip жагынан, рухани уста- зы, eKiHmi жагынан, эдеби ж етекилб болатын. Ой толкыны езепн вртеп ж 1берд1 ме, кенет ол терезеден K63iH алмаган калпында куб1рлей свйлей женелдк Келд1 деп квктем гул шашып, Куапба халкым кур тасып, Кермейсщ бе шаттыктыи Кектеш сснен тур кашык!.. Тексе де сэуле куй кезк Жапнамас eMip кунд1зк Бул кезде ж урт кала ортасындагы салтанат аланына сап-сап болып етш жаткан-ды. Колдарында ал-кызыл бар- кыт тулар, кулаш-кулаш кызыл мата Fa жазылган урандар, бЬпектершде — байлап алган кызыл шуберек, омыраула- рында — шок-шок жас кызгалдактар... Кеше бойлай нурын шашыраткан осы тамаша куаныш- ты будан api Keprici келмей, Акан терезеден шлт бурылып кетп . Сонау кешедеп мэз-мэйрам ж урт куш апяна жылан салып ж!бергендей, ж урепн колымен басып, шошына, yfiai ерсш -карсы лы кезе бастады. Ж урген ж у р ю кутылу жо- лын табалмай, TeMip тордын iuiinae ызалана аяндаган арыстан сею лдь 1ш казандай кайнайды, женш шыгар лор- мен жок. Bip сэтте ол ю лт токтай калды да: — К азак деген ж ас бала Tapi3fli 6ip аккешл, сешмпаз ел. Юм басына ж ум ак орнатам десе сонын колындагы нок- таланган кулын. Большевиктер онын сол касиетш мол пай- далана (Нлгеш кэм1л,— дедк Онын ушнен улкен 6ip еюш игпн сазы еспл дк KexiperiH булкан-талкан еткен ашуын баса алмай, ол тагы ерсЫ - карсылы ж уре бастады. Б ул жолы Акан жайылымга жсм
(здеп келш, су тарты лганда, шагын шалшыктын арасында калып, кайтсем айдынра жетем деп астан-кестен болып тулаган шэртанра уксайды. Канша туласа да суды лайла- раннан бетен колынан келер дэрмеш жок. Б 1рак сол суды лайлаудьщ 03i де оран к е н ш н орныктыратын шеш!м тэр1з- др Ол кенет тары д а токтап, байсалды унмен ойын айтты. — Шз тэр1зд1 казакты н окыган азаматтарынын ен ка- дырлы мшдеД — халкын улт тэуелс1зд1гше шакыру, жеке ел болуды кексету деп укк ан ед1м, ал бугш... Ж айшылыкта эр сезш саралап, ойлагап ойын асыкпай тусжд1ретш акын аганын *тж кеткеш, шэюрД Бур- KiTKe унамады. Ж а т керш др ¥стазынык ж урек жарасынын аузын кызыл ш ака eTin ашып турранын тусш се де, б 1рден кошаметтеп кете коймады. Ал Акан болса, езш-ез1 ашу- мен камшылап, токтар емес. Ж а с cepiKTepin вз niKipiMen б1ржолата таптап, эбден суарып алайын дегендей, ол та ры да: — Bi3fliK жолымыз большевиктерден белек болатын. Bipan журт 6i3re ермедр.. Неге?— дедр Экпар тунран кара судай, булк етпедр А л бул сез онсыз да жудеп турган Буркггке тары д а ауыр THin, кеюректег! KacipeTiHe KacipeT коскандай. О л енд! шыдай алмады. — Акын aFa, 6yriH ci3 тым ашулы тэр1здкпз рой,— дедр Акан ем ip деген тартысы мол ауыр ж олда ж ас cepiK- TepiHin колына ж аулары на ал тей тш 6epiK шокпар устат- кысы келгендей, ж ауабы н анык, ашык кайырды. — Ие, ашулымын. К азак деген колымдагы жалрыз сук- карымды...— О л тары д а колын терезе ж акка шлтедк— • большевиктер б 1рж олата ушырды. Мен 6yriH оны анык TyciHfliM. — А л Абай aFa... — Ие, Абай аган не деп ед1? — «Орыстан уйрен», деген ж ок па е д 1?— Бурш ттщ «орыс» деген сезд! «большевик» деген сезден б е л г т келмедр — Акылдыдан уйрену — акылдыра кул болу деген сез емес. Мен де Пушкиндк Л ермонтов™ , Толстойды, Достоев- скийд| жаксы KepeMiH. Bipan одан казак халкынын Heci езгеред!? Лангфеллонын ел!нде индейстер резервациялар- да кырылып жатыр. Арылшындардын Шекспир! болганы- нан Родезия негрлерше келетш кандай пайда бар? Ж ок, BypniT, халкынныц мэдениетке жетш , жоралып кеткешнен мэдениетаз отырып, б 1рлеслгш сактараны артык. Ен зор бакыт — халкыц, елщ, Twin болганы. Абай aFa уйрен десе, I
мои уйренбейм!н дсп турмын ба? BipaK уйрену бар да, плену бар... Мен нлемуге карсымын. Егер халкынды жак- сы кврет1н болсан, оныц тэуелс1зд1г!н, б)рлirin алтын жам- быдай сакта. бйтпеген кунде Батые ceni 6ip-aK кунде жу- тып ж 1бередк Eciime бар ма, Редьярд К и п л и н т н «Батые белек, Шыгыс белек» дейт!н в л е т ? — Акан BypniTiiiiu жау- абын кутпей, кез)н жумып, эл п еленд1 ecme туЫре, такпак- тай женелдк «Батые белек, Шыгыс белек, Mauri олар алщс жатыр. Кул-талкан бон жер меиен кек Коспаса кеп Замам акыр. Батые та жок, Шыгыс жокта, Отап, тукым Kiiirc керек, Eni куит келген шакта Кыл кегмрде бетпе-бет». Бул в л е т и айтып болды да, Акан: — Батые пен Шыгыс, тун мен кун тэр1зд1, ек5 дуние, оянып келе жаткан Шыгысты бассалуга дайын турган Б а тые бар. Буны умытуга болмайды,— дедь Устазыныц кенлш калдырып алгысы келмегендей, Бур и т жалтактай сейледь — Оган кандай дэлел бар? — Киплинтн влет те? — К иплинг— Киплинг кой!— д ед к р е н ж ^ еш н жасыра алман BypuiT,— Акын ага, К и п л и н т н агылшын империа- лизмныц жыршысы ei<eHi ci3re аян емес пе eai? — Болса ше? 0 з сырын e3i ашка'н касыц — досын- мен тек. — Ж ок, акын ага, Киплинг бул ойын «халыктар 6ipin 6ipi мэнп уга алмасты к касты кта е тед Ь деген тужырымга Tipen айткан ж ок па? Бул — агылшын империализмпмц езге журтты MeHcin6ecTiK отаршы улы ултшылдык саяса- ты. Ал Батыста б 1збсн ллектес мнллиоидаган халык бар... 1<уыд!кке ундемей турган Экпар дол осы сотте гур сте калды. — Киплинг кексеген улы ултшылдык, менешбеелк езге халыктан шыкпайды деп ойлайсын ба? Экпар йшнде ж аткан запыранын б 1рден теге салуга дайын тур, тек 6ip сескену куд1ретл акын устазыныц ал- дында ойын толык ашуга жол бермед!. — О ган себеп болу керек кой?— Б у р и т жолдасына тун- жырай карады. — Себеп — жер,— дед! Экпар.
— Ж ер? К азакта не кеп, жер кеп вмес пе? — Иа, б 1зде жер кеп. Б 1эдщ куанышымыз да, бакыт- сыздыгымыз да осы жерде. Тусш бейсш бе? Егер eMip осы калпымен ж уре берсе, сен езш -ак 6ip отыз жыл вткеннен кей1н, осыншама ушы-кйыры ж ок д ал адан казакка кой баратын д а жер калмаганын кез!цмен керерсщ .— Экпар кенет токтап калды да, Аканга карады,— жок, б!зге жаца улт кайарманы керек. БуркИ тщ де ^epiflrici келер емес. — BipaK онын сонынан юм еред!? — Сонда сен 6i3re, резервацияларга куылран индейс- тердей, койдай шубыртып, Бетпакдала, Каракум дарра ай- дап апарранын кут демексщ бе? — Тусшбеймж, сен не деп турсын,— дед! Бурю т каба- гын шытып,— кенес уюмет1 кеп ултты мемлекет, куд1ретт1 мемлекет курамыз дейд1... А л сен... — Токтай тур, BypniT,— дед1 А кан кенет сезге Kipi- cin.— Е с1нде ме Дарий патшалыгы? Элде умыттын ба?— О л тары да терезе ж акка карады да, жудей сейлед!.— Европа Македонский деп атайтын Ескенд1’р Зулхарнаин Индия жерш е дей!н бил1п н ж ур пзд к.. ¥лы Рим мен атакты Византия мемлекеттер! кайда? А к сак TeMip Керегеннщ ал- дында жузге таяу ул т т 1зе 6yKTi... Ж ок, Бур к1т, кеп ултты мемлекеттер ешуакытта да узакка барран емес. Австро- .Венгрия монархиясы мешн кез алдымда быт-шыт болды. — Ал мыналар эль..— Экпар да терезе жакты нускады. — Булардын да eMip cypyi, Россиядары кеп ултты н дер кезшде улттык санасынын оянуымен байланысты. Ж азу- шы — халкыньщ ары, намысы. Сезщмен, енер1нмен ел1нн1н санасын оятын, оны тэуелс!зд1кке, ж еке автономияра ша- кыру б|'зд1н м1ндет едь ©3iHiH журты, eeiHiH жеке Отаны жок ул, канша данышпан болса да, шелге камалран акку- мен тек KepiHeTiH, жан-жарында кулазыран даласы кеп, 6ipaK канат KaFap ак айдын шалкары ж ок сек!лдёнет1н... Элде мен кателеспм бе? Бурк1т 1'ште ж аткан 6ipiHe-6ipi кайшы, шым-шытырык ойын сыртка uibiFapa алмай тына калды. Аканды жасынаи курметтеп уйренген ж ас ж1гИ енд1 шаптыруды орынсыз деп тапты. Сонда да: — Егер халык сонымыздан ермесе не ктейм !з?— д ед 1. — Онда 6i3 кетучм!з керек. — Кайда? Акан дагдарып калды. Бэсе, кайда кете алады? БуркИ- кс не деп ж ауап беруд! б1лмен абыржыган акын аранын
турысы шмнен корлык кергенш айта алмаган ж ас ба- ланы ацгартады. Ешй ол кущрене сейледп _— 1ште жаткан жалын кеп, сыртка шыкса — кур тутш. Ойга алган максат мол, 6ipaK icne асар 6ipi де жок. Канша каркындаганыммен, тускен жолы кумга келш прелген жо- лаушы тэр1зд1мш. А лга журешн десем ацыраган кум, азы- наган шел; к у т е р ш — тек ел1м. KefiiH кайтайын десем,— катты жабылган eciK, кайта ашылар емес. Бул дагдарыска калай ж е т п м ? - Акан ундемей токтай калды. Аканньщ co3iHin аягын куткен Бурют пен Экпар жум- ган аузын ашпай, сол томен караган калыптарьшан коз- галар емес. Акан шынында жол таба алмас дагдарыста едь Оган улкен ce6e6i де бар. Сондыктан ол iuiTeri xaynin жасыра алмай алай-тулей, 6ip орында отыра алмай, 6ip жатады, 6ip журедк Андыган жауын сезген каскырдай дэйек 6ia- мейдк Ж ан-жагына эбщерлене карайды. Ол окыган, акын- дык дарыны ерте оянган адам. А кан озшщ саяси багытын «ел1м, жер!м» деген сездер- мен буркей б1'лдк О л кей шыгармаларында ойел reimiri, каракгыльгктан кутылу керек деген сешлд1 халыктын ко ней KecTi армандарын да жыр eTTi. ЭЫресе Акан махаббат поэзиясынын алдына жан салмаган ж у й р т . Кептеген жас- тар онык Ken6ip шебер жазылган олецдерш ж атка да бйтетш. Ал каз!р Аканньщ жешлген шагы. Барар жер, басар тауы жок. BipaK ол эл1 де болса ел1, журты ушш кур- бандыкка ушыраган адам болгысы келедь Сондыктан д а ол езш Б ур к1т пен Экпардын алдында баскаша устау- га тырысады. Э ш легп, адамдай актарыла сойлеген бо- лады. — Мен куш бупнге дешн,— дед1 ол кенет даусын акы- рын Шырарып,— халкымнын басында ойнаган Keuieri отар- шылдыктыц бултын Kepin келд1м, Сол булттан мэнп ку тылу тек кана ел1М1Йн жеке т э у е л а з д т н д е деп уктым. Сон дыктан халкымды б1рлжке, орыс журтыныц ыкпалынан куты луга шакырдым. ¥лтшылдык ceaiM акыл, ойымды те- ric билеп, кен толганып, жан-жагыма коз салуга мумкш- д ж бермедй Шор таккан аттай, тек коз алдымдагы казы- гымды гана керд1м. Осы «ултым» деген тар тусшжтен, казы кка байланган кулындай кутылып шыга алмадым, тек сол казыкты айнала берд1м, айнала берд1м. Акырында узын аркан кыскара келш, каккан казыктыц касында мел- 10
шид1м де калдым. TaFbi 6ip айналсам, кыл шылбырга буы- нып ел у1м де гажап емес-Ti. А л кешн meriHin, арканды кайта узартып, epiciH кещ туге уакы т тар... Расы нда да, оран кейш шегшуге ж ол калмаган тэр1зд1 едь Акыннык Октябрь революциясына да карсы жазган елендер1 аз болмаган-ды. Акын енд1 Бурютке тесш е карады. Ауыр, азапты ойы- нын токтар ж ерш айтпак болды. — М ш е енд|‘ келдей кещ л шалшык cyFa айналып, торга тускен юшкентай кустын ж агдайына ж етш турмын,— дед1 кенет даусы сына кунг1рлеп.— Калай кутыларымды бшмей кур тыпырлаймын. «К уресу керек, халы ктын ултты к ce3i- MiH ояту керек», деп сендерд1 ж алына yriTTeriM келсе де, оран ез1м де сенбеймш. Сондыктан, Буркну сенщ сурагы на ж ауап беру маран е тк е л аз дариядан етуден киын. К,айда барарымды, халкымды кайда апарарымды в31М де 61л- меймш... Аканныц жагдайын BypKiT те ж аксы т усж д ь Акын aFa- ныц бул дагдарысы кур гана халкыныц келешегш ойлаудан TyFaH дагдары с емес, ез басыныц келешепне сенбеуден туран дагдарыс. Бул дагдарыс Буркггке акындык, адам- герш ш к касиеттер!н жаксы керетш аганыи жанын шуку- Fa келе жаткан кар а кар га тэр!зд1 болып KepiHeAi. Буркгг айкай салып, сол кара карганы Аканнаи кугысы келедк BipaK бар даусымен айкайлай алар ма? Айкайлай алса, халкы бунын даусына к ул ак м ер ме? Акан тары д а у н а з . Уй imiHfleri ауыр тыныштык онын жанын e3in, ен-бойын ж ерге жаншып барады . Б ур кггпц де cypaFbi кею'рекке шаншудай кадал уда. «Дегенмен жауап беру керек. Окуш ысы устазынан ж ауап кутш тур рой, унде- мей калуга бола ма? BipaK кандай ж ауап беру керек? О к етпес камалга т!релген шаршаган жан камалды калай алу- ды кайдан бш ед1? Оныц колынан бар келер1 вз жанын аямау...» А кан мытый баскан ауыр ж ук и ж ерге туар ген дей , сэд cepire басын квтерд| де, тары да уйд1 кезе бастады. — Мен Блоктщ мына 6ip елецш жаксы керемш ,— дед! ол аздан кешн. BypKiT елен ете калды. — К,ай елецш? Акан наняз 6ip куанышты гимн айткандай, дауысын катере такпактай женелдк «КойFan сок терен бешгке, Кешлер швпке кабырык...
EcTipula соида: бшкте Жаугаи жацбыр дабырын. Умкидаи Tarri оянып, Демсссй! бул не жердей? Ак жауын мэл1м: куз анык Несер — кектем келгеш! Аудармас кен1л наэарын, Жаткан шулап бул дыбыс. Апрылу, лаээат азабын Баскам кабыр тып-тыныш.., Асыкиай, жайлы керде тек Онланарсын мумкш сен: Сум жалганда ем!р деп Адам неш тусшген...» А кан е л е !ш канша кецшдене такпактаса да, онын эр сезш щ кердей суы к ызрары Бур кптщ сергек кецлш б 1рден муздатып ж!бердк О л елегзи калды. вй ткеш акын аганыц аузына сонры кезде вл1м туралы свз квб1рек Tycin жургенш байкаран. Бул жолы да устазы сол эдетше салып тур. Тек ж ас cepirin езжен б!ржолата тужлд|рпс1 келмей, еленд! кенм дене такпактаган болады. BipaK кам кешлд'|, каарет- Ti свз езш щ басына байланган кара жалауды анандайдан ацрартпай ма, Бур ж т акын аранын басына твнген дагда- рыс — кара карганы к енд1 панды шецгелж салгалы турра- нын анык сезж дк — Акын ара, бул еленд1 неге айттыныз?— деп ол А кан - Fa карады да, шошына калды. Боп-боз боп кеткен устазы жаралы кустан аумайды, басын твмен салган. Сылбыр жу- р!с1нде де, туманданып кеткен кайгылы кездершде де сор- лылык бар. Б ул не? Ж айшылыктагы кайры сазы ма? Элде басына аж ал саратын таяй тускен дардарыс — кара кар- ганын келенкеа ме? Ой толгауы жеткендей Акан кенет басын кетерш алды. Буржттш-иырына колын салып турып: — «Кайда барамыз?»— дейсщ, барар жер квп. BipaK кврден 6epiK камал бар ма? Оран ж ауды к OFbi да етпейдь Сейдед! де ол тым шаршап кеткендей, кумш Kepeyerreri эл! жнналмаран TeceriHe, устж деп KHiMiMeH жата Kerri. А кан эл п свзд1 канша ж!герлене айтса да, BypxiT одан таусылран адамнын шарасыз шеш1м унж е сп д ь А канга твнген кара кар га еши 63iHiH ж урегж канды тырнагымен тырнап жаткандай, жаны катты ауырып кеттк Бул шенлм Tipi адамнын e 3iHe деген yKiMi екен!н енд1 эбден тусшдк Абыржып, А канта карады. Ж а с акынра онын бул жатысы сулап ж аткан елп< сеж лд1 болып керш дь Ак жастыкка узын кара шашы теп л е, суп-сур болып кеткен... Еж колын 13
кеулесше койып, кез!н ж умып алыпты. К среуеттщ бас жа- гмида туриан шойын денел1 Экпар А канныц басы на кой- ган мызгымас кулпы тас T3pi3fli. Б у р и т ез ойынан ез1 та- гы да шошынды. «Касиетш Mauri ж огалтпас сом алтындай, жср бетше сирен келетш осынау езгеше жаратылган дарын куш, расымен влексе куткен кара кар га — дагдары стык жем1 болмак па? Ж ок, ол мумкш емес! К уткару керек! К уткар у керек!» — Акын ага, элгщей свзге аузьщыз калай барады?— дед| ол устазына ж1гер бергел!,— езщ^з айтпап па едпоз, дуниеде жазыксыз жаннын курбандыгынан е ю ш п т ешнэр- се жок деп? — Ж азы ксы з жан... Юм айтты менщ ж азыгым ж ок дсп?— Акан жастыктан басын да кетермедь Нагыз 6ip ау ру жандай кинала сейледк— Ж ок , BypKiT, менщ жазыгым мол... Кешпейтшдерше квз1м жетедк.. — О лай болса каш у керек!— дед! баган адан 6epi мыз- гымай турган Экпар, б 1рдемеш шорт кескендей морт свйлеп. Акан жастыктан басын кетерш алды. — Кайда? — Кытайга! Туркияга! BypKiT А кан та карай калды. Е гд е акын онын неге былай караганын Tycinin, орнынан ушып турегелдк K®3i кенет ашу тегш, жарык-журк erri. Енд1 еш эп-сэтте элаз- дштен кулан-таза арылып, 63iHin эдеттег1 тегеуршд1 кал- пына ендк «Басе, менщ устазым осындай болура т ш с п е д 1 гой,— дед| Б у р и т ш ш ен ,— «Кыран кайрырып елмейдк картайып ел ед Ь , дейд! Foil ж урт. Акын А кан д а а к иык кыран емес пе едП» — Акын eMipre елексес1 уш ш емес, елеш уш ш келедк— дед1 Акан Экпарга туксие карап,— Кытайга, не Туркияга кашып, мумин, влексемд! куткарармын, ал бойымдагы дарыньшды кайтемш? ©з елш, ез т ш н болмаса, дарыныц сен|'ц н м ге керек?.. Сол дарынымызды багалайтын, еркен дететш е з ел1м1з, ез тш м 1з болсын деп куресш келген жок- пыз ба? К аш дейсщ! Мен халкымнан каш сам, менщ бойым- иан дарыным, жырым кашпай ма? О ндай е м 1рдщ магам канша Keperi бар?.. Ж ок, Экпар, мен еш ж акка каш а ал- маймын. ©з жер1мде, ез ел1мде, елексем ушш емес, влешм yuiin елемш. Осындай сездерден кейш албырт ж ас журск калай толкымасын, BypKiT Аканды калай ар д ак тутпасыи!
Экпар будан spi тш каткан жок. Сулштей кап-кара кос кабагы flip етш 6ip с!лк!нд! де, каре жабылып Kerri. Сол калпында, кайта ашылмай тунерд1 де калды. Осы кезде уйге ас дайындаушы сеьпзше келген, вексель ак сэры, ж ас татар эйел1 ю рдь K e3in жердей 6ip кетермей, колындагы кымыз куйган ожаулы сырлы шарамен уш куш е кесеш устелге койды да, ун -тун аз, сол сызылран к ал пында сулу денесш сэндене тенселтш, аярын ыррала ба- сып, шырып кетт1. А кан мен Б ур ю т эйелге еш кецш аудар- ган жок. Тек Экпар FaHa, Кызыл керген комарам каршыга- дай эйелдщ сонынан карап, окыс козрала туст! де тына калды. Акан сол тунжыраран калпында денгелек устелдщ ка- сына келш, 6ip д!зерлеп отыра кап, ж ана рана калара жа- кын ауылдан ез!не арнап алып келген, ерте кулындаган биеш'к ж ас уыз кымызын, сырлы ожаумен сапыра бастады. Ана eKeyi де устелд! жаралай отырды. Кымызды тамсана куткен, сом денел1 Экпар даланын комданган улкен кара- кусы Topi3fli. Кайрыдан HiHi Tycin кеткен Бур к 1т, осы кара- кустын касында, тугырра ж ана отыррызылран ж ас каршы- гадан аумайды, 6ipaK, iuiTeii o6irep, канатын KaFap Kyuii жоктай, суп-сулык отыр. Акан нэппне кел а р е сапырылран уыз кымызды кум!с кесеге куйып, конактарына усынды. — Мшекешшз! — Буйырсын... Экпар кылкыта ж ута бастады. Буркгг кесенш шетше epHiH тиг!зер-тиг1збес етш 6ipep урттады да, кайтадан устелге койды. Тамарынан втер емес. Оран кымыз емес, кайры ж уткандай болып керш дь EKi квзш телкпртш, Акан- нын бетшен аудармай, тунжырады да калды. Кымызга емес, акын аранын осынау KepiKTi жузш е тары 6ip рет тойып калайын дегендей, элсш-элсш карайды. Ж урек сез- бейтш сумды к бар ма, кенет oraH осы отырысы-устазымен акырры рет отырысуы сеюлденш кетедь О л Аканта бурын- гысынан да кум арлана карай TyceAi... К ара карра енд|' Акан араныц иырына конып алран, онын жузшде кайтадан кепе-кернеу э л а зд ш пайда бола калыпты. BypKiT А кан уш ш эл1 де куреспек, кайтсе де сонау кара карраны одан кум ак, уркггпек. — А кан ара, ci3 орынсыз жудейтш сеш л дю з,— де/м ол — Совет е к 1мет! орнаралы тисе, тек шын жауына THin жатыр, баска жанра киянат штеген ж ок кой. Ci3re де ти- мейдь Бекер кобалжисыз... 14
— Бул кобалж у емес, 6 ур к1тж ан,— д ед1 А кан орнынан турегелш, ерсш -карсылы тары журе бастап,— бул алдары болар iCKe Kyui бурын мойын усыну... О дан бетен жол кал- ран жок. — MyMKiH, бетен де жол бар шыгар? — Ж ок, калкам , улкен халы ктын Kimi халыкты езше барындыррысы к е л е т ш ежелден б е л г ш . Б ул тарихтыц акикат жолы. Барындыру деген езген!н жюерш кум етш, ж уректеп арманын сенд1руден басталады. Ол уппн ен ал- дымен халкы уш!н Ti3riHre оралгы болатын улдарынын ун 1н emipy керек. А л мен жырыммен де, ж урепммен д е оларра карсы тур- дым,— Кенет ол колын сер медi,— жэ, бул сезд1 дорарайык. Менщ тардырым келешепмде емес, еткён кушмде. — Неге олай дейаз?— деп Бурю т тары сейлеп келе жа- тыр едк Акан кайтадан белш хмбердь — Ж ок, Буркггжан, мен шыгар кияма шырып бол- дым, будан opi алатын шынымныц басында маран деген какыраган аяз, долданган боран тур, оран купим жете ме, жетпей ме, оны ез1м д е ‘ бымеймш. А л сендер болсандар, ж ана канаттаиган ж ас тулексш дер. Сендердщ шыратын 6niKTepiH баска. О л уппн кандай ж олга тусесж дер, осыны ойландар. — А кан ага, ол жолды езодз керсеткен ж ок па едтоз? — Ж ан ашуы кейде дурыс акылшы бола алмайды. Ме н т журеНмд! акылдан Kepi, аш у билеген. А л сендер ез жолдарынды ездерщ тандаура тиюсщдер. Бакыт болып кершген елеске жетемш дсп астындагы атынды зорыкты- рудын кажет! жок. А т эл1 ауылдарына барулары на керек. — Сонда «улт», «ел» деген арманыныздын 6api де жал- ган болтаны ма?— дед1 Экпар кабарын кары с ж ауып. — К ус жеткен ж ерш е конады. М енщ де жеткен ж ер1м осы болтан шыгар, кеилршдер.— А кан кенет BypKiTTi бау- ырына алып кысты,— ал кош бол. Ж алрыз TWleriM, хал- кынды суй... BipaK менше емес, ез жолынды тауы п суй... — А кан aFa... — Ж э, жэ... болды,— д ед1 А кан,— барындар, шаршап кетт1м. А зы рак дем алайын... Б ур к1т пен Экпар устазымен муная коштасып дал ага шыкты. Булар баспалдактан темен Tycin келе ж атканда- рында жогары кетер ш п бара ж аткан iiuKi icTep халы к ко- миссариатыныц эскери к т м ш д е п ею ж ш т кездестк Б ур к 1т оларра сезжтене карады да, ундемей темен Tycin Kerri. К ара келенкелеу Аканнын белмесшен кейпн, кун сэулеп
тепл е куйылып турран кеше гажайып салтанатты, жарык едк П арад 6iTin, мерекенплер тарай бастапты. Ж урттыц даурыга сейлеген сездер! мен куанышты кулюлер1 еслледь Бурыштагы тапалдау келген казаны агаш уйден элдеюм барылдата он салып жатыр. Сэл карлыккан Keninci3 дауые шикылдаран сырнай унше рабайсыз косылып, тыцдаушыга жетюзешн дегендей, елец сезш машыктай айтады. Буршт пен Экпар тыцдай калды. 0h4iii сэл токтай калды д а, тары д а сарнан женелдк Жаяу журш келемш. Барар wepiM алыста Ллыста жопе керег!м. Шыпяи сд1м куанып Жете алам ба, еол жерге? CyfleriM элде куарып. Каламы» ба 6ip белде?! Ей дуние luipKiii-afi, Каламып ба 6ip белде?.. Д ауы е 6epeiceci3 болранмен, елец ce3i ойда жаткан 6ip арманды ацгарткандай, алые максатка жете алмай калам ба деген асанкайгы жаныныц саруайымы, ceHiMcis бол- жауыныц сарынын сезд1редк.. Бунигш сй куанышты, салтанатты caFarra мундай еяец- нщ ашык айтылуы Буркгг пен Экпарра танкаларлык ic. Eieeyi де кулактарын туре Tycin, кумарта тыцдауда, 6ipaic бурыштан шыга келген духовой оркестрдщ yni буны бузын Ж1бердк Сарнаган жалгыз дауые оркестр маршыныц астын- д а туншырып кала бердк — BiSAiit де ун!м1зд! мына адамныц даусындай ели замана г у р ш жутып ж 1беретш тэр!зд1 рой,— дед! Экпар, жалпылай шеипмге келш. BypKiT ундеген жок. Ол тагы да устазы жайында ойлай бастаган едк Булар кешешц apFbi бет!не шыкты. Бурк!т 6ipAeMeci умыт калгандай бурылып, Акан белмесшщ терезесше па рады. Кенет, элденеден шошып KeTin, дауыстап ж 1бере жаз- дады да, Экпардыц б т е гж ен шап 6epin устай алды. А кан терезеш ашып, сыртка карап тур екен. Алыстан жуз1 ец-тусс13 бозарып атып келе ж аткан тан тэр1зд1 адам айырып болар емес. Ар жагынан б1реулер кврп!Д1 ме, ол кейга бурылды, cefiTTi де 6ip секундта етпей cenipin тере- зенщ алдына шыкты. BypKiT «токта!» деп айкайларанша болтан жок, Акан eKi колын кекке 6ip кетерд1 де, баемн темен сала cy ra ceKipreH жандай, жерге кулай женелдк
А слан айналып жерге тускендей, Б ур к1т не болганын бйшей калды. Сэл eci KipreH кезде, А кан кулаган ж акка ата женелдк BipaK бм епн ен устаган мсендей 6epiK кол оны орнынан тырп етмзбедЬ Б ул кезде А кан кулаган уй д ж жанына ж урт у-ш у бо- лып жиналып т а калган ед1. — Ж ур, кетп к,— д ед 1 Экпар ызгарлы унмен сыбыр- лай сейлеп. Ол Б у р к т ч бшепнен мыктап устаган кал- пында к е л е а квшеге суйрей ж енелдк— ж аудан емес, ези нен, курестен кашкан адам га енд1 с е т и кем епцш ц кере- ri жок. BypKiT босанбак боп кимылдап керш едк кышкаштай жабысып алган Экпардын колы козгалтар емес. Кысьщкы- рай туссе бкпепн уатып ж1беретш. — вл ге н адам елдк оган енд1 ештене де штей алмай- сын,— дед1 Экпар тагы да,— K33ip б!зге ж ат KiciHiu квзш с т усуд щ еш кажет1 жок. Экпардыц босатпайтынын бктген сон, BypidT амалсыз кендк EKi-уш кеш е вткеннен кейш барып; — Бул не деген сумдык?— дед1 ол булыга,— езш-е:н ажалга киуына Караганда, Акан ага вз iciHiii дурыстыгына сенбегеш гой!.. Экпар BypKiTTiH c©3in бурып экетп. — Ж ок, бул сен беслк емес. 0 з iciHe сенген адамнын куресуге жол таба алмай дагдарганы. Кенет Б ур к1тт 1ц кез алдына баганагы кара карга тагы елестеп Kerri. ТштГ касына келш: «Устазын елдк у стазы ц елдк карк, карк!» деп айнала табалай ушып журген тэр!з- fli. Осы кара карганы кугысы келгендей, Б ур к1т екш е кат- ты айкайлап жгбердк — Кандай к а д 1рл! ж ан ед1, калай вл д 1?! Экпар BypKiTTiH сезш тагы ж ендедь — Оны осындай аммге жетшзген KiM? Экпар BypKiTTiH жарасынын дэл устш ен басты. А иау ыршып TycTi. Баганадан 6epi журекке у болып жайыла бас- таган ызаны BypKiT 61'рден сыртына лактырды. — 0 зге кунэларынды кешкенмен, бул зорлыктарынды кешпесшн,— дед1 BypKiT ызадан булыга. 0 л 1м кандай адамды болса д а толкытады. Э а р е с е та- ныс адамнын жазыксыз ажалы аркана аяздай батып, жу- perinai удай ашытады. Буган дешн ун-тунс1з ж аткан кейСмр ce3iMaepiHfli оятады. Экпардын Бурк!ттен куткеш де осы едй — Ж олына мен сер»к. MiHe колым1 2 I, Есенбгрл
Осы 6ip кутпеген ел 1м кенет Бурк!ттщ нэз!к жан сез1м1н турш 1кт1р д1, ен-бойын ашуга толтырды. Д эл осы оэтте ол б илей жепелген кешл к у й т н баса алмай, имиген шот тыр- пакты кара кузгын Э кпарга косылды. Алдаты eMip деген дарияга онымен 6ip кайыкка Minin, ж аудан 6ipre еш алмак d in уэделест1рдк и ©дп'рдщ мацызын TyciHeMin деп шарк уру — ершкеи- Hin ici, ал оны шын суйген адам колынан келгешн аямай, сол ewipfli ж аксарта т усу унпн куресед!. Бурш т, аздаган аукаты бар экенщ аркасында, сонау ш аш ау 6niK кузды Баян тауынын арасында булыксып жат- кан Торайгыр келiHiii ж агасы нан ж ет1 жасында Туркстан жанындагы К,арнак медресесше келш окуга TycTi. 0 fli есшде сол 6ip мектепке келш тускен кундерй Аслан айналып жерге тускендей ыстык... Кырка уетшде бую л к а з а к ж ер 1 мен Туркстанга дши гылымныц ошагы болган, калыц моуе агашына беленген коп кужыралы Карнак ме- Aipececi тур. А к сэлдел]', колына т о с т устаган кожа, мол- далар. К,олтыктарына куран кыстырган, шле сэлем берген шшшешл шэюрттер. Булардын ш ш де жасы келш калган- дары да аз емес. Салкын желдЬ жасыл белд!. Баянный таулы даласынан кейш оган бул ара 6ip гажайып баска элем Tapi3fli кершдк Ocipece оны танкалды рган Туркстандагы А хмет Яссауидын эшекейл1 зацгар MemiTi мен жасыл бау-бакшаны кемкер- ген шымнан куйылган узын-узын дуалдар. А кырган есек, казандай-казандай кауындар... Bapi де жат. Bapi де кызык. Bapi де бетен дуние. Алгашкы кезде бул арага кешмгу оган вте киынга тусть Ауылын, анасын сагынып, ыстык ж астан ке.’й талай рет бшеудей бон i d i . 0cipece оган кум- д а ж упрген cap тышкан 1зшдей ирек-ирек араб эрштерш уйрену ете азапка TycTi. Талай рет т ая к та жедк жылады да. 0 i\"iTeyip 6ipTe-6ipTe кендшт1-ау. Зады зерек, алгыр бала он ею жасында араб, шагатай, парсы тш дерш деп ютап- тарды аплза окитын халге ж етть Сейтш ол Шыгыс эдебие- TiMeH ерте танысты. «Ш ахнама», «Сал-Сал», «Заркум», «Мын 6ip тун», «Терт д э р у ш » , «Лэйл!-Мэжнун» сеюлд'| бую л жер ж узш е тарай бастаган парсы дастандары мен ю таптары ны к кей тарауларын ж атка согатын болды. Ал он уш ж аска жеткенде aKeci буны Акш атыр каласындагы орыс гимназиясына алып келдь Б ул кун де Бур ю ттщ есшде...
Ж айм а-ш уак куздщ айы болатын. А сау EpTic жарасын- да агаш ка бвленген кала жатыр. Туркстандай емес; кек, ж алпак кешелер, тем1р шатырлы, араштан салынран, тас- тан каланран eKi кабат эдем1 уйлер. А дамдары да баскаш а, ак сэлдел1 молдалар некен-саяк, Ke6i картоз киген орыс, баркы т камзолды татар... Бунда да б!рден орысша окып кету БуркггКе онайга тимедк BipaK буны епш м кек шыбыктык астына алран жок, ак орамалмен Twin бураран жок. Аз жылдын ш ж д е орыс т ш н де, жазуын да уйрендк Эдебиетпен дурыстап шурылдану осы орыс меитебшен басталды. Орыс классикте- piMeH катар, казак эдебиетш д е квп окып кен(л койды. Казан, Ташкент калаларында шыккан «Шора батыр», «Ер Таррын, «Козы Кврпеш — Баян суду» сеюлд1 кысалардын бэр1мен танысты. О л киял канатына Minin, eMipre ойлана караган ж ас-ecnipiM шарынан бастап, acipece А бай вленде- piH cyflin окыды. 0 3 i ескен ауылдык 63i бьлетш ел-журты- нын квнит куйпн, кайрысын, мунын, куанышын, арманын тус1не бм ген акын аранын терен ойлы влендер! оныц шын ж ан азыры болды. Б ур м т ойлап кетсе, квз алдына елестейтш тары 6ip ке- зен1 бар. О л ж т т бола бастаран шагы. Сэш п кал а жасыл арашка бвленген. С у ж арасында серуендеген ж урт. BypKiT жалрыз келе жатыр. Ke3i туманданып кеткен. Ол калык ойда. Квнлшде тары да Абай свздерь К у й Ы п т арманга толган акын влендер! ecineH шыгар емес, бунын да еюшнл', арманы бола бастаран. Абай жолы, Абай мектеб! бунын да журегше шам жаккан. Сол кундер1 «кайтсем сорлы хал- кымнын eKiHimTi eMipiH жвндеймш?» деген бунын д а жу- репнде жаркын т е к туран ж ок па efli? Из, сейткен е д 1 гой... С ол т е к ж ана канаттанган ж ас жанын 6ip улкен м аксатка апарып Tipefli емес пе?.. Из, ж эне сол кезде бойында уйыктап ж аткан ж ас арыстан — дарыны оянып, езш д е елен жазурд шакырран ж ок па ед 1? Ие, из, сол 6ip ohhf3h дарын шын арыстандай айбатты болып шыкты. Онын 6ipiHiui шырарран дыбысы д а арыстанньщ акырра- нындай, мулпп ж аткан каза к даласы на тез-ак ж е тп . Bi- peyfli шошытса, 6ipeyfli коркытты. Содан кейж барып акын BypKiT аз жылдын ш ж д е кезге т уст 1, ауызра ш к т ь С ей тж ж ургенжде ол А кан га кездестк А скан дарынды акын ага езш щ жалынды >$ырында «казак», «ел», «туран жер» д е ген кене свздерге ж ана ултты к марына 6epin, осы уакы тка дешн eMip алаканына сап тек мэпелеп келген, тау киясын- дай кыспак дуниеш aai кврмеген балгын жасты халкына
деген ш екоз махаббатка баулыды. А к кеньп, баладай сен- rim акын аганы ол жанындай ж аксы Kepin к е т '. Онын елен1не, eMipiHe елжтеуд| шыгарды. Иэ, сол елж теудш ар- касында буныц да жырларында «казагым» деген даланыц сарнай соккан жел1 тзр1зд| кайгылы ун пайда бола бас- тады емес пе ед1? BipaK ерте кулпырган кы згалдак, уыз жас, кейде ашык аспан Topi3fli, заманыныц жана лебш де ангаратын. Багзы уакытта онын елецдершде 6ip куаныш- тыц куд 1ретт1 cepniHi де естшетш. ©din арбага ж ана же- г1лген асаудай, дангыл жолмен дуры с ж уре алмай, элсш- элс1н буры ла шауып, урки тулап журген кезшде А кан елдк Сол 6ip кайгылы ел1'м Бур ю ттш каз1р де кез алдында... Бурын кек аспан алгашкы рет уш кан куска кандай мел- Д|р. ушан-тешз болып KepiHce, Б ур к1тке де дуние сондай KipmiKci3 таза, гажайып кек секклдешп кершетш. Канатын каккан сайын ж огары шарыктай беремш деп ойлайтын. О л взш е де, езш щ канаты болган жырына да сенетш. Хал- кым ушш каккан канатым талмайды, онын конар бакыт шыны д а ж акын деп тусш етш . ©MipfliH узак, ауыр жол екенш, онын екЫ н пш ц де, куанышынын да катар ж уретш ш Бурки- бурын басына ic туспегендштен, булдыр гана ангаратын. Бакыттын су астында ж аткан кум емес екенш, сунги салып шенгелдеп ала алмайтынын д а енд1 FaHa тусш д к О най уы ска симай- тынын д а сезе бастады. А кан вл1м! ж ас жшггтщ кещл дуниесш щ астан-кесте- нж шыгарды. Бузып-жарып вте алмайтын жарга экелш Tipefli. А каннын бар жазы гы халкын суйгеш деп TyciHreH ж аска онын аж алы 6ip жантурнигерл|'к эдш етаэдш ке ай- налды. Б ур ки осы эджетаздш пен касык каны калганша куресуге бел буды. Онын бунысы зорлык керген к'шжентай баланын, куш! жетпесе де улкен адам га ж армаса тусум се к й ш едь BipaK сон ау тау кулатамын деген жасты к ша- гында Kiel бунын бэрш ойлай ма! Ж эне аяулы адамынан айрылган Б у р к и сек1лд1 жаны куйшген ж аска алды-артын- ды ангармадын деп екпелеуге бола ма? Онын езш ш жан дуниеа бар, дэл мундай жагдайда Бурки секышлердш баска eMipfli умытуы табиги ic. А га акын осы 6ip ойламаган вл1м!мен езж ш устаган жолын актагандай едк Б ур ки те осылай деп туеш дк Сон- дыктан ол будан api былгалактамай, б1ржолата Акан жа- гына шыкты. Ж ур е п н кайгы вртеген осы 6ip киын сагатта, егер Бур- кггпн ж анында жанашыр устам берер 6ip шын жолдасы
болса, мумкж ол булай б1рден кул ап кетпес пе ед1, кайтер ед1. Ал оныц акы лкей1 бул кезде тек Экпар болды. ^Экпар мен Б ур ю т 6ip болыстан едь Гимназияра д а 6ip- ге келж тускен, 6ipre 6iTipreH. BipaK eKeyiHiH арасы кызык. Ж акын болса да алые. Алые болса да жакын. Д ос болса д а кас. К,ас болса д а досА Бутан себеп кеп-Ti. Эл1 eKi ж ол болып айрылмаган дос- тык казагым деген 6ip тжектеетжтен, 6ip бардардан туран. Ал екеуш ш тей жауыктырран — эркайсысынын ез басы- нын кызыры, eMipfleri 6ipiHeH 6ipinin артык-кемд1г1, махаб- бат дуннеск Э а р е с е араларындагы шеиплмес exi туш н айырыкша квзге тусет1н. B ipi — олен-болахьиг— Ж асы н да вленге ауестенбеген каза к кемде-кем-ак шы- Fap. Экпар да елен жазатын. BipaK бунын акындыры жу- ректен тулап аткан дарын кез1 емес, табираттын бермеген касиетже ез1и ез1‘ зорлау едь Акын деген ол кезде вте ардакты eciM болатын. Б 1рден ел баскар ар кызметке iairin кете алмаран Экпар, акындык та ж урт аузында ж урудж 6ip жолы деп елен куды. Шын ж ы ласа — сокыр кезден де ж ас шыгады дегендей, орине, бу да кур алакан болып кал- мады, Keft6ip ултшылдык р ухта «казарым, ел1м» деген сек1лд1 алрашкы айкай-шулы елен-жырлары «Сана». «А й_- .кал» журналдары нда^асы лы п та ж урдк О сы 6ip ел^н ку- FaH ж асты к кезжде Экпар да, BypKiT те, Аканды тапты. BipaK еленд1 e.\\iipiMeH тек санаптын А кан Экпардыц дары- ны ж ок екенже кеп кешжпей кез1 ж етть Сондыктан д а ол акындык жарынан Экпардан Kepi, Б ур ж тке Ke6ipeK кешл белж , оны ж урт кезшше кетере бастады. Б ул алалау, кыз- ганшак ойлы Экпардын Бур ж тке алакезбен карауына с е беп тудырып, ш тей ол BypKiTTi кундейтж болды. Е кеуж щ арасындары ж аугерл ж тж eJiinmi себебг ж у- мырткадай аппак, кызыл epiH, оймак ауыз, алтын шашты, теш здж суындап ашык кеплд1р кезд1 Ольга едь Бул гим назия директоры, орыстын ecui окыранынын 6ipi Павел Ннколаевичтык жалгыз кызы. О льга гимназияны биыл ра на 6iTipreH. Сы мбатты декели каза к кыздарындай Tipcerine тусе буландаган кос бурымды, октаудай тузу 6ip аскан керкем жан. К азак жержде туып, казак ж ержде ескен. Сондыктан да казакшага судан агатын. «Кос етек, буран бел», «Exi жирен» сек1лд1 арка ондерж шы ркатканда ж урт так калатын. MiHe осы Ольгапы B y p im пен Экпар eiteyi б1рдей ж аксы керли
EKeyi де О.пьганын cypeTTi ескертшш альбомына елец жазды. Экпар: Ойнагаи су тубшде сусар едщ, Bcriiiiicii Gip суйгЬссц шел кандырып Басылып асау тулпар жусар ел!м. деп езшщ топас максатын айтса, Буркгг: G.Mip— тещ'з толки етш барады. Жастык — жалын шалки етш барады. Азат таида туран ыстык махаббат Азат жанды шарпи етш барады. Кайгы-екпец— ту взтсщ барым: деп жерше ориай бастаган жаца дуниеге куанган жас се- з1ммен, жаца ырракты елецмен езшщ журектеп арманын Kbi3Fa жолдады. Эрине, акын жанды ж ас сулу, байлырына ceHin KeKireH, акку куска шуйгел1 турран кара буршттей дерем Экпардан Kepi, кол жетпес жулдыздай арманы бар, дуниеге ойлана караран Bypirirri тацдады. Бул соккы Экпарра жешл тиген жок. Мызрымас кара тастай кур сыртымен ап-жай болганменен, онын imi бул- кан-талкан лапырран ыза-кара тутшге толулы едк Деген- мен Экпар апыл-купыл тез кимылдар ашуга жол бермедь журек жанып, осы кара тутш — ызамен унс!з ыстай бердк А л бул кара тутшнщ кара куйеге айналып 6ip куш жуы- лып сыртка шыгарын, элде ем1рбаки жазылмас жан жара- сына айналарын — оны куш бурын болжау киын-ды. Экпар Бурк1тке деген вшпешигш таспен бастырран жы- лан шшдей eTin, журек тубше мыктап турып бекггтк Кун1м туса 1ште жаткан кос жылан — ешпендштш де сыртка шы- гар кв31 болар, ал эз1рге KeKiperiH от — eKinim куйд1рген BypKiTTi ез жолыма пайдалануым керек дедь Mine осы оймен ол BypKiTTi алдымен замандас, 6ip ткпектес казак жастарымен бас косып, алдагы курес жолдарын белгшеп алура кеширдк Буран Буршт карсы болтан жок. TinTi куа- на макулдады. Булар бул м э ж ш сп Аканныц кыркы Kyui 6TKi3yre келгстк KyHi бурын сараланып шакырылатын адамдардын Ti3ini жасалды. Бул м эж ш стщ максаты — алдымен казак окырандары болып niicip алыспак, булан opi кандай жолга тусулерш кенеспек. ©зге журттан оцаша
болу ушш, ол кезде каза к жастары бэлендей эуес ете кой- маран, ресторанда жиналура уйгарды. MiHe б у г1н осы Аканныц кыркын 6epeTiH кун едь Тебесш де алтын бедерл1 ойымшактармен, ушып журген канатты жаланаш хоркыз- дарыныц суреттер1мен эшекейленген кенез1 ресторанный irni лык толы, эр тараптан жиналган Kici. Скрипка, куйсан- дык, гитар тартатын уш адамнан курылган «оркестр». Yuieyi де Сирдей жанын салып ойнауда. 0cipece гитар тартушы. 031 сэл мастау. Куйсандыктын ж анында отыр- ган, 6iTey жаралы, жецш бурмелеген узын кейлекп орта жаска келш калган эйел журтты менсшбей, тэкаппарлана карайды. Cip a б 1ркезде «болган уйден» шыккан ж ан екешн, eHfli кэз|'р амалсыз куйсандык ойнап отырранын KepceTKici келгендей. Децгелек улкен устелдерд1 коршай отырран сол кездеп сэнге елжтей, мандайларын тарамдалган кеюл жапкан, ж1бек пен батсайыра малына кишген, барынша боянган жещл мшезд1 эйелдер. Ж елеттершщ калтасынан алтын сараттарынын баулары т еп л е туе in турран, ак кейлекп, к а ра бантты, арылшын бостонды тройкалы «нэп батырлары» бай, сэудегерлер. Гу-гу сез арасынан олардын «Эй, мужык, тездетсейшП», «Адамсымарым, тары eKi бетелке шампан жетюз!» деген мэрдемсшген дауыстары еспледь Осы улкен залмен ipreflec келген кен белмеде 6ip топ казак жасы отыр. Булардын да алдында тарам, шыныаяк кеселер... Bipan арак-ш арап емес, кымыз, туралган ет... Кабыррада i.nул i К. Бр.юлловтык «Помпеянын Kyfipeyi» ат- ты cypeTiHiK б 1ркелш эдем! салынган кеипрмеск Ресторан иеЫ — бай саудегер «Дуние куйреуге айналды» деген ойды айткалы, бул cyperri э д е т шгендей. Белмеде б 1рталай адам бар. Терде Б ур к и . Онын ж а нында ары ктау келген ак-куба, ж ука енд1, устш де кен1р- дек баркыттан иккен толстовкасы бар ж ас ж т т . Б ул ОСя- _еен^Буркппн руласы, кедей ауылдын баласы. Б у да акЫн. Б|‘рак Бурюттен бунын жолы да, акындыры да белек. Ж а- лындаган отты ж ур екп каза к ж ерш е келген ж аналыкты, бала буркнтей санкылдаран eTKip даусымен куттыктай жырлаган ж ас. ТЧлектерк жолдары белек болганменен, Б ур ки буны агайындырын ортага сала, э д е т шакырган. Бупнпдей кайрылы KyHi, Хасен де 6i3fli TyciHep, 6i3re ко- сылып та калар деген дудэмал сешмнен де кур емес. Устел басындары езге ж уртка косылмай, терезе алдында шылым тартып, Экпар тур. К абагы Tycin кеткен, калын ойда, тек анда-санда Хасенге сескене, кумэндана кез тастап кояды. 23
Хасен Экпарга бурыла 6ip карады да, кабыррада суйеу- -ii турган домбыраны алып, акырын шерте бастады. Дом- быра ун1 ж урекп де шерткендей, уй iuii енд1 6ip сэтте ту- нере туст1. — Ж ур еп ц калай куймЪсш, жанын калай капаланба- сын,— дед1 Бурю т кайгыра сез бастап,— аспандагы куннш подмен б1рдей, арамыздагы акын агадан айырылдык...— Ол ауыр курЫндь— «Б1зд1 дэл осылай расымен жеДм кал- дырып кеткеш ме?» деп екшесщ, TinTi ceiiriw де келмейдг.. — Тастап кетейж д ед1 дейсщ бе?— Экпар да курсше сейледй— Сейтуге ол мэжбур болтан ж ок па? Тек е л iм га- на сонынан тускен кугыннан куткарды емес пе?.. Хасен, «тары не айтасын?» дегендей, Экпарга бурыла карады, 6ipaK ундеген жок. Уй ш ш д еплер де ун-туназ Бурю т пен Экпардан кездерш алмай тына калыпты. Булар ani де олардан сез куткен сеюлдй BypKiTTiH дауысы енд1 каттырак шыкты. — Иэ, ж т т т е р , бугш пдей кайгылы кун'1, 6i3 сеюлд1 халкымыздын K63i, окыган жастары тек кана кайтыс бол тан акын атаны жоктаталы жиналып отыртан жокпыз,— дед1 сэл орнынан козталып,— улы xacipeT устшде, ардакты А кан атадай, казак деген юшкентай халкымыз yuiin журе- пм1здщ бар отын берем1з деп уэделескел1 жиналып отырмыз. Х асен босап кеткен домбырасыныц кулагын акырын бу- рады да ж уртка еслл ер-еатлм ес етш, «А ксак кулан» куйш ойнай бастады. Бурют сезш жалгай тусть — Акын ara кайтыс болгалы кырык кун етть Сол кы- рык кун матан кырык жылдан кем тиген жок. Жанымды KoapFa жер таппадым. Ж ур еп м д 1 ыза кернедй Егер бурын- гыдай ж ауга жеке шабатын батырлар заманы болса, Ко лыма найза алып, жаура жалгыз шабар ед!м. Эттец не ке- рек, ол заман сагынсан да кайта оралмас сарым болып шыкты. Колдан келер1KeKipeKTeri keKTi алдаспандай жауга кайрай беру екен. Акан ага eaiMi маган ен алдымен осыны ацгартты. Кенет домбыра уж уз1л т Kerri. Ж ур т Хасеннш бетше карай калды. Анау орынан созылынкырай турегелдй — Ал мен А кан кабырынын басында турранымда, ен алдымен ойыма к елгеш — онын елец! болды,— дед1 Хасен сыбырлай сейлеп,— Акан керген алтын Kyaai 6i3 де керш журдш . А кан баскан казак жерш 6i3 де басып журдж . BipaK, онын еленш окысан, сол кун сен кергеннен Kepi су- 24
лулау да, саулел1 де сек1лдь Сен басып журген казак жер! де езгеше Tdpiaai. Кендеу де эдемь Сейткен дарынды акын- нын ж ас кабыры маран кенет кабыр емес, халкымыздын кеудесш деп ж ар а сею'лденш елестедк — Ж аксы айттыц, Хасен,— д ед1 Б ур ю т,— А кан e.niMi халкымыздын кеудесш деп ж арасы деп... Сол жараны умы- •ryFa бола ма? Keiuipe аламыз ба? — Юмге Keiuipe аламыз ба дейсщ? — Эрине, мыналарра,— ол керип залда отыррандарды мензедк— осылар емес пе А кан е л 1мше себепкер болган?.. — С л ар айыпты емес. — Онда KiM? Элде менмш бе?! — Сен де, мен де, осы отырран езге ж урт та айыпты емес. Сондай улкен дарынын аямаран, халкынын т!лег1не карсы келген Аканнын 03i айыпты. Онын ел1м1 К1мде-к1м журтымен 6ipre болмаса — осындай куйге ушырайтынын ескертеМ-! 9 cipece, Бурк1т, сен с е к ш и эл 1 жолын дурыс таба алмаган, шатаскан жанра бул улкен са б а к — Бурют 61'рдеме деп келе жатыр едь Хасен, «коя тур!» дегендей, колын 6ip С1'лтед1 де сезж ж алгай бердк— Айыпты дейт!н болсан, Касым кылырын калай тусш д 1ресщ? Касым уакигасы бул отыргандардыц бэрше мэл1м, б!р кезде казак аулын с1лю нд1рген yaKHFa. EpTic езенЫ н бойында кыстауларынан алыска узамай, жаз болса азгантай малдарын кел жарасында барып оты- ратын Аррын руына м рм е 6ip кедей ауыл бар-ды. Сол ау- ылдын аксакалынын 6ipi — Молдабек деген шал. Акшатыр каласына 6ip барранында атыныц артына мш геепрш жал- быраран зырыр шашты, кеп'лд|'р кезд1 орыстын ж е н ж асар Костя-деген ж еи м баласын .ала келген. Ондагы ойы бала- га ержеткенше козы бактырып, ержеткен сон каласына канта апарып салу. Косылгалы эй елМ н пушпары канама- ган М олдабек кеп кепн'кпей бул ойынан б 1рден кайтты. Костя аккеш л, адамнын iuii-баурына Kipin туратын жум- сак мшезд!, бауырмал бала болып шыкты. М ол д абекн — «кеке». онын afieai — Бирайшаны «апа» дедк Бала кере ал- май, зарыгып журген ана Костяга кулап т уст ь Тумаса да туганындай кердь Акырында кенпеЙ1лд1 кем тр-ш а л бала- ны молда шакыртып сундетке отыргызып, атын казакш а Касым койып, б 1рж олата бауырларына басты. Касым да оларды туган эке-шешесшен кем кермед|'. Эне-MiHe деген- ше казак тЫ н д е муд1рмей сейлеп, «Камажайды» шырката айтып, нагыз казак баласы болып Kerri. Ауы л балалары- мсн 6ipre асык, ойнап, тайга м Ы п, кенш дене все бердк 25
Сейткен Касым он тогызга тол ганда солдатка алынып, он алтыншы жылы согыска ж 1бер1ледк Ауылда ecin, хат танк алмай калган Касым уш жыл майданда кермеген корлы- гын керш, акырында, арып-ашып, койнында ушы кеалген кыска мылтыры бар, ауылра кайтты. Кайтканы не керек, ол жан шошынарлык канды уакигапын устжен шыкты. К а сым келерден 6ip кун бурын Дутовтыц казак «кэрл1 кы- лыш» деп атайтын каратель тобы кел жарасында отырран Молдабектщ ж е л уйл1 кедей аулын, «кызылдарды тыктын- дар» деп, шауып кетедь Ауылдыц ержеткен улы-кызын, азамат ж !г1ттерж бы- лай койып, Kapi Молдабек пен Бигайшаны бас eTin, 6eciK- Teri балара дейш кырып салады. Атканын — атып, шап- канын — шабады. Бую л ауыл ycTin телегей-тегщ канга квмедь Арып-ашып, сейтсе де 6ipre оскен курбы-курдастарым- ды, Kapi эке-шешемд1 керемж деп, сонау каладан жаяу, асыга келген Касым кырылып жаткан бауырларыныц уст|- нен шыгады. Есжен адасура таяу TypFan Касымга, букж ауыл адамдарынан Tipi калган жындана бастаран жалгыз аксак кемшр: — Бэрж-борж орыстар кырып кеттП— деп шашын жа- йып, ойбайын салып тусжд1редь Осы кезде каладан бул уакиганы ecTireH кызыл эскер отряды келедк Bip тобы Д утов бандыларын куып кетед1 де, калгандары кер казып, елжтерд! коюга Kipicefli. Боп- боз болып кезжен буршактай жасы домаларан Касым да, e3i ескен аулынын адамдарын, 6ipre оннап-кулген курбы- ларын кемуге катынасады. Канша кнын болганмен, колына курек алып, казылып жаткан жердш 6ip шетже барады. Кун бата кабыр казылып болып, нлри бастаран елжтердц ардактап коюга мумкшшш г1 жок кызыл эскерлер, терец казылран орга 6ipiniH уст1не 6ipin сала бастайды. Касым нагыз eciHen айырылран жан сеюлд1, нс штеп, не койранын e3i де бжмейдь Bip кызыл эскер мен exeyi ен-бойы кы- лышпен айкуш-уйкыш шапкыланган Бигайшанын Kopi де- neciii кврпеге орап, opFa жетюзе бергенде, аз уакыт толык- си кеткен аксак кемшрге кенет ес Kipin, дударланган ша шын жула: — Касым-ау, Касым, не жазып едж 6i3 элг'| квк жен- деттерге!? Д М мен тМ н е тусж етж бе сдщ, айтсайшы жа- зырымызды!— деп зарлана айкай салды. Касым бул кезде ор жарасында турган-ды. Кенет type еткен мылтык даусы естыМ, Ж уп р е жиналран кызыл
эскерлер канга малынып жаткан Касымды кередк Ш олак мылтырымен дэл екпе тусынан езш e3i атыпты. О к журектен ине ушындай алые етш , К асы м 6ip жыл ауруханада жатып турегелдк Жазылысымен курып кеткен арайын-туысын жоктатпаймын деп, кайтадан e3i ескен ау- лыныц калган журтына келш, кел басына жападан-жалгыз уй Tirin, ж ана oMipre KipicTi. Кеп кеиикпей бунын жанына e3i сек!лд! кара табан кедейлер жинала бастады. Бул уа- кираны журтты н 6api бшетш . Ж эне Касымды ж урт бурын- рысынан да ж аксы Kepin, енд1 казак атаулысы оны шын курм еттей тш осы уйде отыррандардын бэрше де мэл1м едк Бул уакигамен BypKiT те таные. Касымды кез1 кермесе де, 6ip кезде ол туралы «Бауыр» атты д астан д а ж азбак бол- ран. Хасеннщ сурарына ол енд1 eKi y u m ж ауап бердь — Касым — казак. — Ал Ольга Павловна ше? Бурю т ундемей калды. — Ж ок, ж 1г1ттер,— дед1 Хасен жан-жарына карап — каза к жершдег1 K33ipri тарты с он алтыншы жылдарыдан букаранын патша зорлырынан бастарткан ултты к тартысы емес, тап тартысы. Bi3 улттык тэуелаздж ке жеткен халык- пыз. А л А кан «^jiiMi — езш щ устаган багдарынан кецл1 к а л ган адамнык efliMi. Халкынын ертенг! кунше сенбеген адам- нын eaiM i. BypKiT кьпт ойлана калды. «Акан аж алы туралы дэл осыган уксастау niKipAi Экпар д а айткан ж ок па? Иэ, иэ. Ж аудан емес, езж ен, курестен каш кан адам га ceHiH ке- мепн енд1 Keperi жок» деп ед1 foh ол акын терезеден кулап ж атканда. Тек ж алгы з мен ранамын ба А кан аш м ш халы к курбаны санайтын?.. BypKiT ой ушына ж ете алмады, Экпар белш Kerri. — Ал халкымыздын «ертенп куншщ» кандай болаты- нын кайсымыз б1лем1з?— дед1 ол кабары эдетшшз flip етш ем кш е каре жабылып,— осы 6ip дудэмал ой KeKiperiMi3re шаншудай кадалып турран ж ок па?.. ЭЫресе сорлы казак- тын басынан еткен нелер алуан киындыкты есщ е Tycipcen, кабырран кайысып сынып кеткендей болады! BapiMi3re 6eciK болтан осынау сарралдактай саррайран Сарыарканын уетшен гундердщ, жонрарлардын, Ш ынрыс ханнын, Акса к Тем1рдщ кумырскадай каптаган колдарыныд еткенш бкт- мейтш к1м бар? Канша кан тегж д к канша халы к кырыл- ды! Шабылран ауылра, тегмген жаска сан жете ме? Мум- кш бугш б!зде ел де, жер де болмаран болар едк егер 613Д1Д кереген epflepiMi3 Россия патшасынын коластыпа 27
нрмегенде... А к ж урек адал кайраткерлер1м1здщ бул кы- лыктарын секет керетшдер де аз емес, 6ipaK олар е й зу- лымдыктын жеш лш тандады. Халык болып б1ржолата курып кетуден Kepi, тэуелшзджтен айрылып, ел in жерш сактауды дурыс керд^ — Сол ултты к тэуелс1зд1г1лпзд[ жойран Россия патша- лырынын e 3i де кулады гой,— д ед1 есж ке таяу отырран, ашамай суйекп , тарамыстай катып калган кара сур ж1ггг. — Д ур ы с айтасьщ, К араж ан,— Экпар риза болгандай аиа ж1г1тке карады.— Сол Россия патшалырынык кулауы- мен байланысты б1здщ д е алдымызда кад!рл1 Minдет туды: жалпак д алада бытырап жаткан кальщ казакты ага-ш ’|дей бауырмал 6ip ултка айналдыру керек... — Айналдыр. Айналдырма деген и м бар?— дед! Хасен унатпаран шилнмен даусын каттырак шырарып.— Оран KiM кедерг1 болды? — О рыс большевиктерП— Экпар да айылын жимай жауап бердк— KeAepri болган орыс большевиктерП Олар ойлап mbiFapFan таи тартысы казак даласында ж ок дуние! Ж уртты бай мен кедейге белу! Эйел тешйгП Ата жолын бузу!— Экпар уншде кенет 6ip буркасын пайда болды.— Осындай дымга турмайтын урандармен орыс большевикте- pi баланы — экеге, inini — aFaFa, энелш — epine карсы кон- ды... Ж ок, 6yfiTin 6i3 ел бола алмаймыз. Халкымызды ешп белш ектеуге 6epMeyiMi3 керек. Баспасезд1 колымызга алып, каранры ел-журттын кезш ашуга- т ж с т й з ! Куре- cyre MiHfleTTiMi3! — К уресуге м ш д е т т и з ? — Хасен орнынан турегел1п, ерсЫ -карсы лы толки ж уре бастады,— не yuiiH, KiM ymiii KypecyiMi3 керек? Экпар ашудан кара куреиденш кеттк — Боз торрандан юшкентай болганмен, бшк ушар хал- кымыз бар. Сол уийн куресем!з! Хасен де сурлана тустк — А л сол юшкентай халкын каз1р eKire белЫ п тур- ган ж ок па? Kyuin эзер Kepin отырран кедеш бар да, ак майды аярымен теуш отырран байы бар. Кайсысыпын кы- зыгы ymiH KypececiH? — Белме, белме азгантай халкымды,— д ед1 Экпар cki иырынан демш эзер алып. . — «Ел» деп ешрегенде етегщ жаска толады,— дед! ла- сен мыскылдай,— ал ойлаган icine келеек, жан турингед!. К азак жерше К алкаман мен Мамырды окка банлаган Эннст бабанык катыкез д эстур 1 кайта орнаса екен д еи ст... Ж ок,
Экпар, еткен кун екш сец де кайта оралмайды. TaFbi кулан- дай, уру-уру боп жалпак даласында шубырран калын к а зак енд! етек-женш жинап, ел болмак. — Ел болуды советтен уй р е н б ек с т рой? Ж ок, Хасен, оныц болмайды. Сен «кулан» дейсщ, мен «кыран» деймш, екеум!зге б1рдей ортак ел-журтымыз бар. Егер де юмде- KiM оныц канатын кесш, жем кусы на айналдыррысы келсе, ол менш кас жауым. Б ш п кой осыны! — Койсандаршы кикьлжщ сездП— дед1 жасы улкендеу 6ip буж ыр бет сэры ж 1г!т,— 6 i3 бугш саясат туралы емес, Аканныц кыркын беруге жиналган ж ок па едш. Б 1рбеткей, ашынран аш каекыр Tapi3fli Экпар, G3iHin айтканынан таяр емес. Ж эне iurreri тапты к ызаны, жалпы казакты ц улттык камын ойларан ж ан болып буркеу оран ти1мд1. вйткеш уйдег1 ж астарды ц Ko6i оныц шын сырын ацрармай калуы мумкш. Сондыктан д а ол: — Крятын дымы да ж ок!— дед! бурынгысынан д а ер- шелене тусш ,— дэл бугш айдатып ж гёерсе де, аузы.мдары ce3iMAi айтпай калмаймын!.. — Енш м де сеш айдатайын деп турран жок.— Хасен- Н1Ц де кенер Typi ж ок.— BipaK бундай ecai тэртш т! кек- ceyiHfli коймасац, взнии езщ айдатарсыц! — Буныц не, коркы ту ма? Эцг!ме улкен жанжалга айналура жакын. Экпар жауар кундей кап-кара боп TyTirin алды. А л Х асен элгщей емес, сэл жадырай тускен Tapi3fli. Ашуын басканы н 6m fliprici келгендей, анандай жерде турран домбыраны алып, кайта- дан «А ксак куланды» шерте бастады. Yft imi тып-тыныш бола калды. Батып бара жаткан куннщ кып-кызыл сэулеш каланык кунбатыс жак уст!н алабурта кызартып, терезеден «Помпеяныц Kyfipeyi» су р е т Ы ц устш е куйыла Tycin тур. Д эл осы мезетте бул сурет Kermflip бояумен сырланган к а ра келецке кабыррада нарыз 6!р ж азы ксы з тогшген кан секьлдь Мундай наразылы, кец м а з куйд1 жактырмай калган езге жастар жанжал улкаймай турранда тарап кетуд! ду- рыс керд!. О рта шенде отырран шарын куш ак ж ас ж|'г!т кетуге сы лтау !здегендей: — Уй imi тым ысып кетт!,— дед!. — Cipa, жацбыр жауатын шьтар... — Осындай кайрылы кунде де 6i3 саясатты козрамай отыра алманмыз,— дед1 ренж1ген унмен комакты келген ан кау жузд! 6ip ж 1г 1т,— ец болмаса А кан аганыц аруагын сыйласак кайтетш едь.. 29
— Акан аганьщ apyaFUH сыйлау,— баранадан 6epi ундсмей томен карап отырран Б у р т басын котерш алды,— онын 6i3re тастап кеткен есиетш орындау емес пе?— Бур- KiT ауыр курсшдь— 6i3 о Kici дуние салар алдында уйш- де болдык... «Шын журектерщмен туран халыктарынды суйе бш ндер» дед). Бул онын 6i3re калдырран ей улкен ecHeii... — Сейткен акынды большевиктер влт!рд1.— Экпар та ры да сезге Kipicin Kerri,— халык бул киянатты ешуакытта да кешпейд1. Хасен ойнап отырран домбырасын 6ip колына устап, Экпарра теЫле карады. — Халык? Халык атынан свйлеуге сенщ кандай ха- кын бар? — Акын халык улы, онын ары, намысы,— дед1 Бурк!т Экпар ушш жауап 6epin. — Акын егер халкымен 6ipre журе алса, сонда рана онын ары, намысы бола алады. Ал сендер ше? Сендер ха- лыктарынмен 6ipre журмек туг1л, колдарыца камшы бер- се, оларды кейш кумаксындар! Дурысын айтсак, сендер халыкка карсы жандарсындар! Хасеннщ ee3i бетше шашып Ж1берген ыстык шайдай тиш, BypKiT орнынан атып турды. — Солай дейс1н бе? Онда мен k'im yuiiH жазып келген- мiн?! Он алтыншы жыл туралы дастаным халкыма арнал- маганда KiMre арналган?.. Кекжал каскырдай озбырлык- ка жэлрыз шапкан халыктын кайсар улы туралы жазран узак эцпмем ел-журтыммен 6ipre екен1мд1 кврсетпегенде HeHi керсетед1?! Ал сен... Сен не т те д ш халкын yuiiH?! — Мен сендер секшилермен курест1м1— Хасен де жул- кыса тусер берией орнынан ырши туре келдь Д эл осы кезде eciK ашылып, уйге даяшы Kipin келдк Ypniiice калган журт жок жерден толас тапкандай, 6api б1рдей бурыла coFaH карады. — Мырзалар, тары не экелешн?— д ед1 ак шашты, ок- таудай Tin-TiK ас экелупи. — Ж етед1... Рахмет. Канша твлеу1м13 керек?— деп жас- тар эр-жерден шулап коя бердь — Эуре болмай-ак койындар, бэр! де теленген.— Экпар квн1лс!з nimiHMeH терезеге карай бастады. Ас тасушы шырып Kerri. Уй imi елег1зи, кайтадан кам- кв!илдене калды. — Рас, BypKiT, сен халкын уш'ш жаздын,— дед! Хасен акырын свйлеп,— эйтпесе буйт1п свйлес1п турмаган болар so
ед1М... Эрине, мен де кой баеып ж урген жокпын... Мен де жазып ж урмш , 6ipaK сен сеюлд! даланын сарнай соккан желшдей, ельж урты м езгерш бара жатыр деп кайрырып ! каксаган жокпын. Мен казак ж ерш деп ж ана е м 1р д1, ж ана |ауылды жырлаймын. Ол ойлана Бурютке карады,— жа- кында рана сол ж ана ауылда болдым. 0 з кез!ммен керд1м. Казак халкын енд1 бул жолдан ешюм де тандыра алмай- ды. Сенбесен ауылга 03in бар. Кер. — Барсам Heci бар, барамын. — Сонда сейлесерм!з. А л 03ipre... езгеш койып, осы отырраи жолдастарыц, соныннан ерер ме екен, соны 6ip байкашы... М ум к1н, содан кейш б!рдемеш урарсыц! Хасен еш юмге карам астан, уйден шырып кетть Буны керш, Нурлан да ше-шала орнынан турегелдк О д а асыга XaceHHiH соцынан шыга бердй Еши уй деплердщ 6opi де тура бастады. Бур ю т пен Э кпардан кымсынса д а кетуге сы лтау !здеп, ез ара сейлесе, дабы рласа ж енелдк Kefl6ipeyaepi Аканнын кыркын 6epyuii Б ур ю т пен Эк- парга «кош болындар» деп, жай рана бас изеп, кейб1реуле- pi 6ip айыпты адамдан жерге караран калпында уйден шы га бастады. Коп кеплкпей уйде тек Бурю т, Экпар жэне 6aFaHaFbi кара сур ж ш т — К араж ан FaHa калды. Аздан кейш бу да орнынан турекелдь — Сенщ де кеткенщ бе, К араж ан?!— дед1 Бурют, анау таяк ж уткандай тарамыс денесш TiK устап, эдет болып кет- кен эскери адыммен аягын нык басып, есш тщ туткасынан ала берген кезде. Каражан кш ре калды да Экпарга карады. Анау «бара бер» деген 1зет б]‘лд|'рд!. К ар аж ан шырып кетть — Мшекей, акырында, екеум!з-ак калдык!..— дед! Бур- ю т ауыр курсшш,— осылай боларын журеп'м сезген едь BipaK дэл осындай 6i3fli ж алгы з тастап кетед| деп ойламап ед1'м. Бул не сумдык?1 Кеше рана жанарылардын Ke6i жеке автономияны, улттык тэуелНзджН кексеген ж ок па ед1?.. Ал бугш... «Казак, улт» деген сездерден коркып, 6api бык- бырт тигендей каш а женелд!!.. в с т ш те ел бола аламыз ба, ж урт бола аламыз ба!.. Бурют кенет темен карап, кайрыра калды. K eiyii кула- зыран к у такыр тэр!зд!, селт етер емес. Бурю тке дуние кенет каскыр апанына уксап Kerri. Кап- карангы, кврдей ушрейген. Тек шок кездер рана жылты- райды. А ярынды бассан болганы, канж ардай кадал а тусер сояу Нетер, ж ас денесше бас салгалы туррандай. Ж урек, ми ауыр соккыны кетере алмай, эп-сэтте токтап калган
тэр 1здк ©Mip, арман, сен!м — бэр! муны б 1ржолата тастап кеткендей. Тек бойын ауыр кайры басуда. Э а р ес е жолдас- тарынык KeTin калганы OFaH батып барады. Ж олдастары - нан айрылраны — дуниеш'н куанышынан айрылранымен б 1рдей. Д эл осы минутте ол eMipflin 6ip таптырмас касие- Tin ж огалтканын аны к б 1лд ь О л не касиет? О л Буркггпц алдары кунге деген сешмй Бул сешм осы уакы тка дейш acnaHFa уш ар канаты, теш зге салар кайыры болып келген. Ал кэз1р сол кан ат та, кайы к та б1рж олата куйреген тэр 1з- Д1\\ Сондыктан д а оран дуние каскыр апаны сешлдк аяпян басса болраны, алдында тек коркыныш, катер. Б ур ю ттщ бул жардайы Экпарра айкын. Экпар Бурш т емес. О л 83i каскыр. Ж ары к дуниеден Kepi, кара yHripre yflip. BypKiTTi д е coFaH бауламак. BipaK BypKiT оран кенер ме? «Кенеди К еш иру керек, ейткеш А кан алдында оныц карызы бар. А кан каны — карызы. ©3i текпесе де, езге т ек и , ©mi т ек т ь С ол карыздан кутылмай, менен кутыл- майды. К ¥ткармаймын. Тек осы 6ip катерл1 са гатта курык y 3in кетпесе болраны». Осындай шенимге келген Экпар еши BypKiTTi калай босатпауды ойлай бастады. Камшымды окыс KeTepin, уркЬ Tin алмаймын б а деп сезд1 неден козрауды бмшей турган- да BypKiT ез1 жэрдем бердь Баранадан 6epi кайры иыгын . албасты дай басы п отырран ж ас акын 6ip ыезетте басын j KeTepin, Экпарра карады . А н а у канша атсан да ок етпес, . мызрымес к ар атас Tapi3fli. Комакты кабактары н капсыр £ та туксит1п, журттын тастап кеткенш, ездержш жалгыз j калранын шыбын ш аккан курлы кермегендей, селт етер 1 емес. Б е л булк етпестен сазарыпты д а калыпты. BypKiT ' ызадан к ею р еп каре айырылура таяп, не icrepiu бшмен, ш тей булкан-талкан болып турранында, ананын мызгымас 6epiKTiri шымбайына батып к е тл , кенет ол аш у кысып: — Сен неге турсын бул жерде?— деп дурсе коя бердк— сен емес пе ен мешн Аканмен жакындыгымды, бойыма 6iT- I кен акындырымды кере алмайтын? Б ак ас кенлщ ж ай тап- кан шырар, куан, кул! К ер д щ Fofi кандай барам бар екешн! Табала! TyKip белм е! Сен де кет! Бар! Э кпардын ерш акырын рана Ky6ip ете калды. — Маран кетуге болмайды. — Неге? — Б у п н бидом, бул жалгандары ж алгы з cepiriM, жан жолдасым сен рана бола алады екенещ. Жасырмаймын, саран деген кызраншактыгым да, бак кундеелпм де бар едк 6ipaK оны буг!ннен бастап журепмнен куамын. ©лен,
кыз дегендер, б 1зд!н устаган жолымызга Караганда, ойын- шык екен. Оны да тусш д!м. MiHe колым, MiHe антым, ceni- менен тьпепм 6ip, арманым 6ip. Экпар Б у р к г т н осал жерш дэл басты. А к кешл, адам- га сенпш акын ананыц бак кундеспгш , кызганшактыгын жасырмай айткан сездерш е б 1рден кулап TycTi. О л дэл осы минутте cyFa кеткел1 турган e3i емес, Экпар екенш anFap- мады. Бугаи Экпар емес, Экпарра езш щ кол бергел1 тур- ганын сезбедь Тек «сешмен тьлепм 6ip, арманым 6ip» деген сезге нанып, касынан бар cepiKTepi каш к ан кезде, м ы з р ы - мас жан жолдас тапканына куанды. Дегенмен Экпарга б1ржолата б е р ш п кетпей: — TLneriMia 6ip, арманымыз 6ip болганмен не пайда,— дед! ол ж уректеп толкынын эзер басып,— кврмей турсыи ба ол -плектен, ол арманнан не калганын? Экпар BypKiTTiH уншен муздын ж 1би бастаганы н эбден байкады. Свйтсе де куанышын сыртына шырармай, ананы кайрай туст1. — А бай агамыз айткан ж ок па едк «Тек Ж1герс1з жан гана алдагы кунге сенбейд!» деп? Алдагы кунге сен. B i3 eiceyMia сенсек, 6 i3re сенетш yuiiHUJi адам д а табы лады . Уш адам бар ж ерде топ бар. Топ бар ж ерде халы к бар. Буркгг кещлдене бастады. Ж ан а рана OFaH элем бетш карадры тун тумшалап алгандай кершш едк Сол тунде ж олга калай жалрыз шыгам деп з э р е а кеткен. А л кэз1р сен ш д 1 cepiK табылды. Hki адамра кандай тун болса да коркынышты емес. BipiHe-6ipi эскер, 6ipiHe-6ipi колбасшы. Ж алганда жалрыз калудан ауыр азап жок. Енд1 мше ж ал рыз емес, cepiri бар. Ал барана... BypKiT Экпарра езш щ калай cepiK болып калганы н ан- рармады. Д эл осы мезетте не icrepiH бшмей абыржыран ж ас акын Экпардын бул cepiKTiri канша киындыкка, азап- ка ушыратарын болжай алмады, б тм ед ь Тек таяк жегеи ж ас баладай юм кушарын ашса сонын бауы ры на Kipin, eKciriH баскысы келдь BypniTTiH бул жардайын тусш ген Экпар, ан к ау жанра тас кушарын аш а TycTi. Enai ол eciK ж акка буры ла 6ip карады да, калтасынан орамалга оралран кол басындай 6ip катты затты алып Бурю тке усынды. — Ал. К алтана салып кой. — Бул не? BypKiT орамалды ашып, жылтыраран кап -кара б р ау нинг — тапаншаны кердь — Маран... буныц не кереп бар? 3 I. Есеиберлни 33
— К аскы р конакка ш акырса, итщд! ерте жур... Бунын калай атылатынын бш еа'н бе? Бурк1т басын шайкады. — Б ул e3i октаулы. Тек мына cepinneciH бассан болраны... — З ам атта 6ip Kici ж ок болады рой, э? — Б|р ж ауы н ж ок болады. Б урю т браунинг™ кайтып бердь — Ж ок, Экпар, халкым келешег! уш ш мылтыкпен емес, жалынды жырыммен, елешммен куресемш... Экпар браунингш алып, калтасына кайта салып койды. — Бекер алмайсьщ... Д униеде еленд! сы йлаушылардан Kepi кущтен коркаты ндар кеп... А л мылтык болса... Ж а- райды, кеттш . Ж анбы р ж ауа бастады рой деймш... Булар уилерше кайтпак болып кериплес ресторан за- лына шыкканда, мунда Kici бурынрыдан да кебейе тусш , im y эбден кызып алран екен. Г у-гу aipriMe. Б 1реулер cyfli- cin, б!реулер урсысып жатыр. Кулген де, жыларан д а дауыс есп л ед к Зал тэрД бш бакылауш ы енгезердей буж ыр Ж1пт мае болып калган 6ip ж астау жезекше эйелд! сыртка ка рай суйрей экетш барады. Эйел э л д е н ет айтып жалына, би б и л ег!а кел!п, музыка ойнаушылардын алдындары Kiui- кентай алацра карай тап-тап бередь BypKiT пен Экпар залдын 6ip ж ак шелмен ж у р т оты- рып, сыртка ш ь та р eciKKe жеткен кезде сэл К1Д1'рдь Буры- лып арттары на карады . ©з бастарына кара Tycin турранда, мына ж уртты н каннен-капераз арак-ш арап iuiin, сауы к курып ж атканы оларра ж урек айнытатын 6ip жексурын ic болып KepiHAi. — Нарыз оба кезшдег! той-думан!— дед! Экпар. — М енщ ойыма О мар Хайямнын 6ip в л е т Tycin к е гп ,—> BypKiT ж олдасы на карады. — Б а н д е ме: «Ажал ортак жерд1 басып жургенге Патша менен пакыр б^рдей влгенде. Рахат кана бул жалсанныц кызыры взге т!рлш кур ауре гой 61'лгенге...» негет?! — Олай болса — н еа бар?— дед! езу тарып Экпар,— K03ip ан а 6ip устелге барамыз д а отырамыз. Ш ампан ал- дырып, 6ip-eKi кызды жанымызга шакырамыз да, 6 i3 де ра- хаттана бастаймыз. — Кдйсысын? Ана кызды ма? Элде анасын ба?
— Ол eiceyi аз болса, эне-ана 6ipeyiH де, ана бурышта- рысын да... Кыдырсак, айды acnaHFa uibiFapa кыдыр! . — С виту керек... Б ул нарыз оба кезшдег! рахаттан у болады. EKeyi залга жеркене карап, сэл кулшш турды д а тез сы ртка шырып кетт1. Ill Б иылры ж аз 6ip ерекш е ж аз едь К ыс кар мол Tycin, квктем шыга тасыган взен, сай лар ды нсуы жуздеген ки лометр ж ерд1 квл-Kecip eTin басып Kerri. О йпат, ылдилар, Шетше квз жетпес дария, квлдерге айналды. Б у к ы дунне ж у з М н каз, yflperi, аккуы тек к аз а к ж ерш е ушып келген- дей, ак айдынды кен далада шыккан кустын у-шуынан к ул ак тунды. Ж ер Keyin, кек mbiFa кун курю реп екпм- вкт!М жанбыр куйды. Элем бет! еши ушы-киыры ж ок теш з- ге айналды. Кара куйкадай кунарлы Арканыц асыл жер! лыкылдап cyFa тойды. Д эл осы кезде жауын токтап, жар- кырап кун шыкты. Бую л ж ал пак д ал ад а кекорай шал- FbiH — кек балауса д у ете калды. Бую л элем бетш кызыл- ды-жасылды бэйшешек пен кызралдак басты. ДПлдешк бас кезшде швп эбден толырып, кулын керш бестей бои dixiK шыккан жасыл шалрын ит тумсырын TbiFa алмастай иш Tipece, ж елд1рте соккан са м ая ж елмен сыбдыр кара, шлем туршдей кулпыра туей . TinTi жылда адам Tisecine жетер- жетпес болып 6iTeTiH боз бен тут ш тустес квг1лд1р ж усан д а биыл кашкан кояннын куларынын ушы рана керш ерлж бШК. Ал взге жылдардан Kepi суы мол, камысты келдер мен талды езендердщ жарасына б!ткен шалрынцык шырымын адам сезбен айтып ж етю зе алардай емес. KypaFbi кайсы. кияры кайсы — айыру киЫн. Bip-6ipiMen куш актаса ecin, сынсыран кустьщ ж ум ыртка салар уясына айналран. Осы жомарт жаздын эбден толып, ерке сулудай кулпы ра толыксып турран кезшде Б ур ки елге шыкты. Баласынын хаты бойынша Экпардык э к е а Карымсак бай BypidTTi аулына шакырып, арнаулы Kici шаптырран. Ж 1берген адамы сезге дьлмэр, ыкшам денел! Эрзн дейтш бай уйш жаралап журген ж ас ж ш т болатын. Карымсак бай, Экпардын бул жолы ауылра келе алмайтынын бшген- сон, баласына арнаран атышулы ж уйрж кекжоррасын Бур- KiT MiHin келсш деп, Эрш ге ж етектетш ж 1берген. MiHe K93ip Б ур к и осы Э рш eneyi, ж айкалган жасыл
тып ж1бередь 1, нагыз 6ip бшк- ЫНЫ тэр1зд|, к0плД1'р са- жасыл шалгын кушагын •ai Эрш а т устш де нагыз тэР1зД1, анда-санда жел- эн де шырка- те тебипп калды. Карьшсак. бай мацдайына баскан, жу- зж п'и кезшен отердей эсем, камшыдай eTin жаратып тас- таган , шапкан атка кчест1рмес э й гш тайпалман жоррасы- мен к е а л е женелдк Ycine су койсак, жерге тег1лер емес. Т е р т аягып шалыстыра тастаганда кез ш кпейд1. Алдары- нан 6ip белестен сон 6ip белес кетеркпедь Эне-мше деген- ше кей|'н калады . Кызып алган кос жуйрш кандай алысты болса да кояр емес. Кулакер де ж ел1ст! жылкы, Gipan. эр берден сои кек бедеудщ жоргасына шыдай алмай, шабура айналды. С ейтсе де, eTi кызып, Tepi шырып алган кек бедеу шыдатпады. К улакер кейш кала бастады. E w ii кек. жорра жеке арындады. Баурынан келген кек шалрынды жайпай, тенселе агып келе ж аткан ат устшдеп Бурю'т езш тен13 бетж жалай ушкан кустай сезшедь Т а ры да 6ip-eKi рет ырги туссе, кекке кетерш п кететшдей. К ан дай тамаш а дуние! Мынау улан-асыр жупар анкыган кенбай так д ал а! Бултсы з мелд1реген кек аспан! Ыррала жуйтк1ген су-ж орга! Мэз-мэйрам боп артыкнан куган боэ- бала! Осыныц 6api ез елщнш байлыры, куанышы! 8 з елш,
Перемет ед1к, ж асыл далам! CeHin дэл бугш п д еи м эн п кул- пырып турранынды керсем, бул дуниеден армансыз втер ед!м». BypniT enfli жерд! куш актай етпетш ен ж аты п, жан-жары- иа карай бастады. Куанганынан даусыны ц калай катти шырып кеткенш e3i д е бйш ей калды. К,алыц шеп арасьшан сабарын темен басып, бармактай-бармактай боп сыксып турран ж и декп кердк Ж а с балаш а уы стап алып, жей б а с тады. Эбден шскен Кызыл жидек аузына тусер-туспестен ери женеледк Нагыз 6ip шарап iiunenaefl, BypniT мэз-мэй- рам... MeftipiH канды ра асап жатыр. Д э л осы кезде Э рш де ж етть Eni буш рш ен демш алран пула 6ecriciH сэл аяндат- ты д а устшен Tycin, нпдерлей салып, BypnirriH жанына He flin отырды. — Д аланы сарынып калран е кен аз, мырза,— д ед 1 ол аузына 6ip уы с ж ид екп апара 6epin. — Ыес'ш айтасын, бул д ал а мешн уш ар KeriM д е, конар квл1м де емес пе,— д ед 1 BypniT, езш щ куанышын эл! баса ал май. Эрш жантая жатты. — Д ал а ж аксы рой... О сы калпымен езгермей турса... BypniT ж!гггке тандана парады. — ©згеред'| деп кай марнада айтасын? — Каладан келген 6ip м элш саудагерн.. Осы арадан отарба журед1 дейд1 рой... — Ж ур се ше? — Кайдам... Ж аксы лы кка болса жарайды рой... Элде- калай 6ip шайтанарба келгенде ауыл астан-кестен болып калады... А л отарба дегеш ц 6ip кубыж ы н кврш ед1 рой... Bip экелренде бес мыц адам экелед1 деседк — К айда экелед1? Ж!г'|т тусш бейсщ бе дегендей, BypnirriH бетш е теЫле карады. — Кайда болсын, бшмейтш шырарсыз... Бай аулынын ж!г!ттер1 айтып ж ур. Шойын жол келсе, осы мацныц бэрЬ не де кала салынады деседк.. BypniT ойлана калды. Ж ац а рана алаканы на сап мэпе- легеи куаныш кенет будан асыра кашты. Ж ац а рана шат- тыка лапылдаган кешл ендц жайкала келш 6ypice налган, суык сорран алрашкы шшдей, жудей т уст 1. «Окымараи мына ауыл ж 1г т де Экпар айткан свзд1 айтады. Тек мен Fana эл! анык тусшбеймш бе?.. Б ул apaFa шойын жол ке- fliri ж аца калалар салынса не болмак? Ж ан а леп, ж аца вмф, кезинздщ карашырындай сактап келген салт-сана- 37
мызды, gH-xyAiMisAi жана apnaFa салады ма? Салса neci бэр? Ол еш'р зацы емес пе? Ж ок, жок, улттык каснетшен айырылран ел — ел болмайды. Ал жанын суйер елщ бол- маса оида сенщ елнрщнщ не куны бар?» Ken кенпкпей булар аттарына MiHin, тары журш кетт1. Бур ю т нагрыз 6ip сенген шок тэр1зд1, бетшде баранары cayne.ii ойлардыц 6ip де-б1р l3i жок, астындагы атын аянжорралатып, жердей басын 6ip кетермей, тунжырап кеткен! Дол осы кезде кун де батура айналды. Кекжнекте Кы зыл жалкын еэуле пайда болды. Коюлана бастаган кегж- Д|р аспан бетшде актандак селд1р булттар кер1недь Баяу соккан самал жел де тынып дуниеш тангажайып мулпген 6ip тыныштык билед!. Осы 6ip селт етпес элемд1 сыдырта желген аттардыц сыбдыры мен топтана конган кара тор- райлардьщ сайраган ундер1 Fana ояткандай... 0 pin жудеп келе ж аткан Б у р к п т щ кецлш тапкысы ке- flin, атын 6 ip Te6iHin калды да: — Биесауым жерде Тэкежан аулы бар,— дед!.— Byrin сонда тунерм!з.— Ceftrri де жымия кулдь— Кедей ауыл болранмен, кыз-келшшектер! суду недель.. Кай уйге т уа- рейш?.. К ецш — ашар бойжеткеш бар уйге ме, алде эзш- кумар кербез келшшект! ж ас отауга ма?.. Ж «пт се з1не Буркпг селт еткен жок. Тек: — Ел камын ойлаган аксакалы бар болса, соныюне апар,— деп кунк ете калды. Ж И т «кыз-келшшег1 бар уйлер турганда, кур сезден бетен дымы ж ок аксакалдын уйшен не !здейсщ?» дегендей Бурю тке K63iHiH астымен 6ip карады да: — Ж аксы , айтканыныз болсын.— дедь Ел ж ата булар улкен кел жагасы ндагы ауылга He flin жетть B ip кора ауыл итш у-ш у eTin ypri3in, булар шет- KepipeK туриан Тэкеж ан , ш алдын уйше кеп туст1. Аксакал уш нде KeMnipi eKeyi-ак екен. О т шоры н кулге кем ш , булар д а еши ж аткалы отырран. Келген конактардын юм екен in ест1геннен кей|'н, атан суйектн капсагай келген кара шал — Тэкежан o6irep болды да калды. Ш окты ашып, ycTi- не тезек тастап, уй iuiiH ж ары к eTin, торге керпе тесеттк Ж олауш ы ларды н KiM екешн б!лг!с1 келш , уйге шрген 6ip ж а с ж1гггке котандары койдан 6ip токтыны экелуге буйыр- ды. Б iра к. KyHi-бойы ж ур ш , ат урып ш арш ап келген Бурют пен Э р ш тун ортасынын болып калганын сылтау eTin, етл кутпей, 6ip-eKi кеседен сауМал iuiin, тосекке жатуды дурыс кердь 0 здер1 де эбден шаршаран екен, Тэкежанмен 6ip-eKi
ауыз сез алысты да, ж асты кка бастары ти ю м ен лездс уйыктап к е т п .х ... К ала эдетТмен Буркгг ерте оянды. Yfire кымсына Kip- ген келшшсктей сызыла так бозарып атып келед1 екен. Б ур к1т орнынан турып, иыгына эдеГп жолга алып шыккан бедер.и кара лукпан шапанын жамылып, сыртка шыкты. Ат жур1амен обден сопялып калгандыктан ба, д е н е а дел сал. Эдетшше 6ip-eKi дене шыныктыру кимылын iciefli де ауыл сыртындагы твбеге карай аяндады. К азак ауылынын iiTTepi де мелерше уксас. Ж а т санап, тунде уре карсы алгаммен, кэз1р меймандостык к в р с ет т , 6ipeyi де кынк етер емес. К айта Gipiiieii 6ipi аумаган сэры ала eKi тазы KyrniK еркелей кынсылап артынан epin келедь Ж анынан вт!п бара жаткам адам га уй ipreciiwe жаткам уйпа жундк Kimi-KipiM бузаудай кара твбет кезш ашып epine 6ip п а рады да кайтадан буйыга жата бердк Бур ю т тебешц басына шырып жан-ж агы на карады . Тум- де кем] кел1п байкамаган екен, ауыл конган жер калым как шалгымды, мол сулы квл ж агасы болып шыкты. Д эл карсыеында, ауылдын куншыгыс жагында калым куракты ш алкар квл жатыр. YcTin ак мамык селд1р туман баскам. Сондыктам бетш деп каз, уйректер 33ip кер1нбейдк Бержа- гы Kici бойыман бшк камыс аралас курак. Ж елшз там да,— 6opi де уйкылы-ояу мулгш тур. Ауыл да эл1 уйкыда. Кы- бырлагам Tipi жан жок... Котамдагы кой, уй арасында ж ат кам смыр,— 6opi де тебе успн ен Караганда 6ipine-6ipi уйы- са б1ткем кед1р-будырлы буйрат тастар сеюлдк Ken кеилкпей там агар а тусш , куншыгыс ж ак кекжмек- тене лаулама тутанып, кызара бастады. Кызыл жалкым сэуле 6ipTe-6ipTe улгая барып, кенет кун квз1н1ц алкызыл шет! Kepiiifli. С ол -ак екен, элем де е з М н керкш ашты. К ы зыл алтын кун нуры кеплд!р аспанды шарпи Kenin жерге тускснде, кызылды-жасылды гул тагынган жасыл алкап 6ip гажайып эсем турге ендк Кел бетш де кустар шулам, кырка етегшде топтана конган кара торгайлар сайрай жв- нелдк Адамным жастык шагы тэр1здк Бейкунэ жаратылыс- тым алгашкы оянган осы 6ip кезем1 нагыз нэзш ак гул сск1ЛД1, меп-мелд!р, KipniiKci3 таза. Кенет сыбырлай сок- кан жел де, кел бетшен естшген аккудым сынси салганэн1 де, куаныш хабаршысына айналып, хнялынды оята ceni 6ip куанышка жетектей ж енеледк З н е -Mine дегенше ауыл да ояна бастады. Алдымен баганагы кара теб ет турекелдк Ол арткы eKi аягын кежн карай сыргыта кер1лд1 де, котам- Fa карай аяндады. Содан кеЙ1Н ш ады рак муГмз, эукес! сал- 39
бы раган, дорба емш екл улкен кара сиыр бас кетердк Ол а ягы и мац-мац басып «Mciii сау» дегендей, шеттсу турган мнз уйге барып суйкене бастады. «Мына арам каткыр жыкты Foil уйдП» деп кимешегж шала кие, уйдем 6ip кар там ойел дауы стай шыга келдк.. С ол -ак екен, уй-уйд1м ара- сымаи eciiicreii келнш)ек, алдаи м ге тур-турларам бойбмие- лер кв рн ш . Кем кеммкпей кой мамырап, сиыр мепзреп, ош актан Kori.iflip тутш ауыл ycTiiien келбей ушты. Д эл осы кезде ортадагы алты канат бозгылт уйден 6ip ж ас кыз шыкты. Колында ei<i тобатай уйемк! шелек, арка- сындагы шолпысы сылдырлап, такнясына таккан шок yiiici желк-ж елк т е р б е л т , б1лектей ж уан кос бурымы жерге тнер-тимес болып козгала, аягын сэндене басып келге к а рам беттедк.. Б у р к к турман тебеш н дол етегшен. 6ip булбул он шыр- кап коя бердк Д аусын токсан толгап, мыи бурайды. О сы булбулмен босекелесше! келд1 ме, олде соиау шы- гып келе ж аткан кун, кулпыра оянган дуние ж урегш куа- пышка бвлеп ж1берд1 ме — б1ркезде cyFa бара ж аткан кыз да он шыркай женелдк Нагыз 6ip KyMic квмей, ж ез тандай дерам! Квкте кун бар олсмге нурым теккен. Суду эн шыгады оннап кшэрсктсн Арманы бар ма аламнын бул жалганда Осындап шат дуниеде кулш еткен. Кыз даусы KyMic комыраудай сылдырлайды, кемекешн- д е токсан булбул конып алып, сайрай женелгендсй. Ол oHiiiii жиырылган жерш ж азгысы келгендей, 6ipece даусын уз а к созады , 6ipece осы нау 6ip узын ырракты буктеп-бук- теп кы скарта туспек болгандай, б о л т -б ел ш сею рте куй- кылжытады. Б ур ю т TOTTi хиялга шомып кеткен. Ауылдым тацра- жайып тамгы Kepinici, кыздым кул ак курышын кандырта ш ы ркаган су д у он!, Keiueri 6ip болмашы капалыкты 6ip- ж олата умыттырып, ж уз! кул 1м-кул1м етед|... Хнялга ш о мып, туманданып кеткен ойлы кез1 «Осындай эделм cypeTTi KiM жоя алады . Бул сурет ем1*рдш ашекеш, Monri туруы керек» дегендей. Буркгг ауыл сурет!н ете жаксы керетш. «Кекорай шал- Fbin, бэйшешек, ¥зарып ecin толганда, Саркы рап жаткан езенге, К о ш т ауыл конрапда...» ~ ол ym iH дуниедег1 ем кы мбатты сурет. А уы лдан калара ерте кеткенджтен бе, ар жылы каникулра шыкк.анында ж асыл шалрын кем даласым, кустары темендмжорары сымпылдай ушып, у-ш у болып
жататын ак айдын ш алкар келж кергенше асыратын. Осы даланы ацсау Бур кктен euinefli. О ган «ел», «журт» деген угым, осы кец даланын су л у суретгмен мэнг1 кш дж тесе 6iT- кен 6ip T3TTi хиялга айналды. Сондыктан ба, бунын елен- дершде езге акы ндардш нен Kepi, ауылдын жайлауын, ке- шin-кону салтын кексеу кеп кездесетш. Осындай 6ip ойда турран акын, кенет 6ipeyain келе ж аткан дыбысын eerw i де, бурыла карады . Тундег1 e3i кон- ган уй neci Тэкеж ан екен. Колында таяры. C ip a сиырларын ауыл сыртына айдап салып, оралран 6eTi болуы керек, сырт жарынан келген сон Б ур м т оны байкамай калган едк — Калай, шырагым, ты ны рып алдык ба?— дед! карт таягына суйене, Бурю тке кул !м ар ей карап.— А т ж ур 1с! одеттенбеген адам га ауыр тиедк сорып тастаган uibiFap. — Н есж айтасыз, аксакал .— BypKiT те ж айдары ж уз- бен жауап бердк— онын устш е ат ycTiH сарынып калган екем, каладан шыра катты ж у р т кетш едж .— Б у р к й жан- жагына куана карады,— ел ж айлауы н керуге де асыгып ед1м, ж егп к-ау, эйтеу!р!.. Туе кергендей болып тур.мын. Ж ер л ер М з кандай тамаш а едН TinTi карай 6epriH келедк Тастап кетуге де кияр eMecniH. Шал квзш сырырайта езу тартты. — Тастап кеткщ келмесе, кал б!здш ауылда 61'ржола- та. Тандаган кызынды алып берекпз. Б!здщ ауылдын ба- лалары KepiKTi келедь — Байкадым оны, отагасы ,— дед! BypKiT сэл эзшдесе. Ш ал енд! ашык кулдь — ЦЛркш, жасты к-ай кырапл к е л е ст-ау ... Т у н д е л ет т журсекдер де Kepin коясындар... Окасы ж ок, жастыктын аты ж асты к та... Аулымыздыц балаларынын сымбатты ке- летШ бул enipre аян... Муны 6 i3flin ж ана Kepuim epixm де айтады. — Кай жана керпплерМз? — 9 a i кермей турсын ба?.. Эне... А нау кел жарасына кез ж1бершк Б ур к1т шалдын керсеткен жагына карады . Баранадан 6epi байкамаган екен, келдщ калын когалы солтустж жа- расында шорырланран 61'рдемелер кезш е TycTi. Т е с т е к а рап едк орыстын ак шатырлы ридуан арбаларын, ар жерде жайылыл журген кос-кос еггздерж кердк Э лдею мдер жер айдап, уй салып та жаткан сектдк — Булар KiM?— д ед1 Бур ю т сэл даусы кобалжн шыгып. — М уж ыктар. Сары тау жарынан келд!. Зэшмке салып 41
жатыр... Тары келетшдер1 бар квр!недк Поселке боламыз дейдь Буркггтщ ж\\з\\ суп-сур болып e3repin кетть А ксак ал-ау,— дед| ол алкымына келш калган ашу- ды жасыра алмай,— булары ц не, жерлершнщ ец шурайлы- сын 6epin? Биыл булар бул жерге поселке салса, келеа жылы 03дер in кайда кеш in кетесвдер ? Токежаннын мшезшщ 03i осындай кед бе, элде irniaae жаткан 6ip кулыгы бар ма — айылыи д а жияр емес. — Ж ер жетед1 foh, шырагым,— дед1 ол даусын 6ip ез- гертпестеи,— булар келдщ TepicTiK жарына мскендесе, 6i3- ге осы арадан анау кунгейдег! адырра дейш дала корек те. Жайылым eKi халы кка д а ж етедь 0 здер'| 6ip момын жандар екен, келмей жатып, ауылмен экей-укей болура ты- рысып жатыр. Тэкежан тунде e3iHiit меймандос сабырлы мшез|‘ мен Бурю тке б1рден унаран болатын. К азакты к шалдары осын дай кецпешл келед! деп, ш тей мактаныш та еткен. Ал со- лай керген карты... BypKiT 6ip ретте «кас yiiine куле Kipin, KyuipeHe шырады, байка, корня, олар обден орналысып алганша сешмен экей- укей болады. Момакансиды. Ал соцынан eciKTCH Kipin, тер м е н т дей- дН» дсп б 1рден Тэкежанра тап 6eprici де келд1, дегенмен iiiiTeri тулап келген ыза-ойын акылра туншыктырып, енд! аузын ашпады. Ш ал буныц мундай калпын эл1 сезбеген тэр1здь Му- ж ы ктарды к осы apaFa токтаганын мактан керш, жайдары жузбен салынып жаткан поселкеш куптайтынын б1лд!ре свйлеп тур. — KacbiMFa кеп рахмет. Буларды осы арата алып кал ган — сол. Эйтпесе Ертшке карай етш кететш турлер1 бар едк E w ii MiHe, кврдщ бе, бос ж аткан ж ерде поселке бола ды. К удай буйыртса, ке л е а жылы Gipirin erin егелйз. Ауыл адамдары булардан кауын-карбыз, картопня салуды уйре- нем!з дейдк Бунын e 3i 6ip тамаша емес пе? — Буларды алып калган Касым деднйз гой, кария, ол Касымыцыз KiM?— дед!. «Касымды да бшмейтш адам бар екен-ау» дегендей, шал BypniTKe тан дана карады. — Касы м ба? Касым... Эне e3i де келе жатыр. Колдары нда квлге салатын ауы бар уш -терт ж!г!т бу- лар га таяп калган екен. А ртж актары нда eni кыз. Bipeyi баранары cyFa бара жатып эн шыркаткан ж ас сулу. Екш- 42
iuici жупынылау киш ген ак сэры кыз. Колдары нда ек! улкен ак канылтыр шелек, Ш амасы, 6api a y салура бара жаткан Tapi3fli. Ж олдары BypKirrep турган твбеден сэл бурыстау жатканмен, каза к дэстур! бойынша булар ауыл- дарына келген конакка сэлем бере кетпек сею лдь Сол ушш эдейшеп бурылран тэр1зд1. Кеп кешшпей жастар тобы кыздар Бурш т пен Тэке- ж анга жакындап келш токтады. О рталарында 6ip колы жок, кыр мурынды, ак сэры жуз1 кунге куйш кы зара тус- кен орыс тустес ж ас жшгг. Ж албы р шашын кун жеп, онып кеткен. KerinAip квз1 кул1м-кул1м етед1. У стш деп киш), KyuiTi улкен колдары .ж умы с адамы екен in б 1рден керсетш тур. Буркптщ есше кенет Касым деген ат сарт ете туей. Енд1 ол бул ж т т т щ 63iH-e3i аткан Касым — Костя екенш айтпай тусш дк Касымнын осы квл ж агасы нда туратынын бурын да еепген, калай умытканын 63i де бшмейдк 1штей квптен 6epi бунымен таныссам екен деген т ш еп де бола- тын. MiHe сол Касым дэл касында тур. О н жарында эли энш1 кыз. 03 i де эдем! екен. Сазра би кен талшыбыктай ашан- Е к 1 бетшен каны тамган ак куба. К аракаттай мел- д|реген улкен бота кездерш узын юрш ктерш щ астынан BypKiTKe жауды рата 6ipep карады да KacbiMFa бурылып кетт!. М влд1р кв'здер! енд1 касындары жшггке кадалды. Б ур к1т ж ас сулуды н осы нау квз карасында К асы м га деген айырыкша сез1мшц 6ip ж ары к сэулесш ангаррандай болды. Бурын BypKiT Касымды кврмей журген кез1нде езш щ де ж урепнде жаткан ор’ан арналран 6ip эдем! бауырмалдык сез!мд! ангаратын, онын тагдырымен, е ш рге деген тусшш - тер!мен терешрек таныскысы келет!н. А л кэз!р неге е н е т б е л п а з , сол сез!мге 6ip кы лау тускен Tapi3fli, Касыммен жендеп се й л е сю а де келмей кетт!. Ж^пттер амандасып болганнан кей!н, Касым казакты н эдем! тшмен: — Ж аксы eciMiHi3re сыртыныздан каныкпыз, BypKiT курбым. Кейде е л е н д е р ^ з д ! де окып коямыз. Bip кездеоу- ге кумар д а ед!м,— дед1,— эттен не керек, кэз1р колымыз бос болмай калды,— ©здершщ колдарынык бос болмага- нын 6ip айып кергендей, ол сэл кысыла свйлед!.— Еафу етерс!з. — Мумкш, Бур ю т aFa б 1збен 6ipre балы кка барар?— дед1 жыпылык квздеу ж ас сэры иипт. Неге е н е т белг!с1з, Б ур к и бул ж н птерм ен ез!н e3i бу- рынрыдан д а суы к устарысы келш кетт!. Сэл райын суыта тэкаппарлау дауысйен: 43
— Балы кда шакыррандарыца рахымет, жолымыз алые, баска Gip peTi келген кезде керерийз,— дед'|. Дэл осы кезде жылкыдан ездершщ аттарын экеле жат- кан S p in KepiHfli. — Олай болса, кош больщыз,— дед'| Касым. Булар элденеш. взара куле эдпм е е т т кел ж акка журе берд1. Касым мен эшш кыз катар кетш барады. Анда-сан- да аралары тым жакындай тускендей болады. >KiriT сам- пылдай кул1'п, кейде кызды колтыктап та алады. Бундай кезде кыз артына жалт бурылып, соцынан карал турган адамдардан кысылгандай колын босатып ала кояды. Б ур к1т баранагыдай емес, ж урег1 олденеге удай ашып, кабагы салбырап, шалга epin, уйге карай аяндады. Ауыл iiuiHe uipe бергенде булар кенет токтай калды. Келдщ арры бет1нен элсш-элсш атылган гуршл есДлдк Ауыл ypnHice калды. Иттер шулай ypin, коркып кеткен ж ас балалар ба- кырьш жылап коя бердк — Бул не?— дед1 Бурк'|т тары д а Тэкеж анга карал. — Аргы 6erreri кел 1здеупплер Foft...— Тэкежан эл1 бая- fw сабырлы ynineH айырылган жок.— Корыкпацдар дел, кеше Kiel ж!берген едк.. Дегенмен rypeiaflepi кандай суык ед1, нагыз 6ip ауыл уетшен зенб1рек атылрандай, катын- балапыц зэресш ушырып ж1берд1 foil.. «Тек катын-балацнын рана зэресш ушырса, жарар ед’| Foft»— д ед1 iminen Бурю т. Bipaic бетен тщ катпады. Bip- CKi кесс шай irnin, ауылдан аттанып кеттк Ж урш кеткенш- ше томсырайган калпынан езгермей, Tic жарып епшмге лэм-мим демедк Тек ауылдан алыстаран кезде гана аты- ныц басын келдщ apFbi бетше, куншыгыс ж акка бурды да Эршге: — А н а кен (здеунплерге барайык,— дел дэл кешегюш- дей кок жорраны агыза женелдк К ел д щ арры 6eTi жыкпыл-жыкпыл жартасты болатын. Кос салт атты куракты жаганы кемкере салып келедк Уйдей-уйдей бшк куздар алдарын кес-кестеп алысты кер- сетпейдк BuiKTey 6ip шокыдан шацкая кун кезд1 шарылыс- тырып карсы каратпайды. Д эл осы сэт.те Бурю тД ц кенш н торлаган кайрыдай, кег1лд1р аспан бетш де аппак булттар панда бола бастады. Б 1раздан кешн BypKiT пен Эрш кен зерттеунплерд'щ ла- repine к е л т ж егп. Буйратты, жартасты алаинын ортасында ею ак шатыр, Gip кн1з уй тур. Анандай ж ерде алдыцры eKi аягын тусап койран eKi ер-токымды ат жайылып жур. Ш атырлардан
ж уз метрдей ж ерде ж алпая бггкен д он если устж е орна- тылган шагын FaHa буррылау аспабынын касында уш -терт адам кыбырлап жумыс icTen жатыр. А т д у б 1рш ecTin, бу- лар жумысын тастап келген ш ал ерге таныркай бастарын нетерди Cipo, келгендерд! таныган болуы керек, ш терш ен устшдеН кенеп костюмГ май-май 6ipeyi Bypn irrep re карай арсаландай к у л т , аярын куана басып ж уг1рш пеледи )Ki- r ir кел1п те ж етть — Бурю т aFa, жол болсын,— дед! ол акынмен амандас- калы кулi.Mcipen колын созып. — Нурлан, сен мунда кайдан журсщ ?— дед! ананын колын алып куанып кеткен Бур ю т те. — О ki' m келген?— Шетк|' шатырдан э л д е т ш щ орыс- ша cypaFan даусы есплдь — Конак келд!, Алексей Владимирович,— Нурлан эл1 куаиышын баса алмай саскал актап тур.— ©те кад!рл! конак! Нурлан Томскщег! технология институтында окнтын. Ka3ip мунда тэж!рибе жумысында журген-д!. IIleTKi шатырдан acbiFa Алексей Владимирович шыкты. Бул отыз бестер шамасындагы сэл ецк!ш теу, узын бойлы, арык Kici екен. Ж ай карапайым адам екен! тур!нен KepiHin тур. Ж ас баланыц кез!ндей, таза акылды кек коздер! Бур- юттерге меймандостык KiminefliaMen карайды. — Куаныштымыз конактардыц келген!не, ете куаныш- тымыз,— дед! ол аттыларга KyaiMcipeft таяп. — Таныс болыныз, Алексей Владимирович,— ж ас Нур- ланнын уншде 6ip мактаныштын сазы б!л!нед!.— Бул Kici Бурю т Кунтуаров... Б1'здщ улкен акынымыз,— Enai Эршге карады,— каталаспасам мына ж т т Бурш т aFaiibin жол- дасы гой деймш. — Дуры с айтасын,— 0 р!н де езш Бур ю ттщ жолдасы дегенге мэз болып калган Tapi3fli,— атым Эрш , окем аты Байсал, естулерщ бар iubiFap, шешон Байсал. — Ал, Алексей Владимирович,— дед! Нурлан кайта- дан Бурю тке бурылып,— б!здщ бастыгымыз осы экспе- днцияныц бас геологи Bip жагынан, мешн устазым, тэр- биеилм... Булар кол алысып таныеканнан кей!н Алексей Влади мирович: — К.онак,тар келе салып кетпейл'н шыгар?— дед! сол баягы кул!мс!реген калпында.— Б!здщ ауылда д а 61- раз болыцыздар... Балык аулан, ап атып, азы рак дем алы- иыздар. К,армак пен мылтыкты 6i3 тауы п берем!з.— С еп тл
де ж ас Ж1г1тке карап:— Нурлан, конактарыдды аттан ту- c i p - Мен iHCTKi отрядка барып келгенше езщ кабылдай бер...— енд1 ол Буркггке бурылды.— Мен Фздермен кош- таспаймын. Кеп кенлкпей ораламын... Ka3ip 6Ip acuFbic ic болып турраны. 0 3 ipre Нурланныц карамарында болы- кыздар. — Ж аксы , ж аксы,— д ед1 0 pin, Бур ю т yuiin жауап 6epin. Алексей Владимирович кастарында турран взге жумыс- шыларды epTin, б 1рдемеж асыра свйлеп, бургылау аспабы турран ж акка беттей туст1 де кайтадан артына бурылды. — Ci3 ш ахмат ойнай бм етш бе едпиз?— деп сурады ол Буршттен. — Бьлмеймш. — О касы жок, тез-ак уйретем1з, солай емес пе, Нурлан?.. — Там аш а K ici,— д ед1 Нурлан аналар узап кеткеннен Kefiin.— Акылды, бултан-султацы ж ок жэне вте аккедш... MiHe осындай адам дар туралы дастан жазса! — 0 3 i« ж азган да шыгарсын!.. — B i3 де акынбыз ба?— Нурлан BypKirriit yniHfleri ке- кесш ызрарды ацрарран да жок,— О з д щ жаньщызда 6i3 а к иык кыранныд жанындаты торрай сек1лд1м1з рой... — Мен ceHiu елендер1нд1 окыдым,— дед1 Буркёт кенет ойлана свйлеп,— шын акын болайын деп-ак турсын. BipaK кандай акын боласын? Акын жолы киын жол, ен алдымсн 63inHin жолынды табуы ц керек. — Сонда мен не туралы жазамын? Акын б 1ткен эбден жауыр еткен ж ай лау, махаббат, ат 6aftrici, кыз сулулыгы жайында ма? — Оларды жазрыц келмесе, езщ нщ такырыбыцды 1эде. — 1здеп те ж урмш .— Ж асы улкен араныд вз ойынын дэл уст1нен шыкканына куанып кеткен бала ж !п т сырын ак тара салды. Bi3 кен зерттеу1шлерм1з рой... Геологтар зерттеп еткен жерлерде б1здщ соцымыздан жана завод, фабриктер панда болады. Ж ан а калалар салынады. — BipaK ол калалар баска ж урт калалары емес пе!— Б ур ю т ананын сез1н белш ж !берд1 де — жэне...— деп келе жатты да юлт токай калды. 0зш е сескене жаудырай карап турран ж т г п аяп кетть— Т усщ 6ip болранмен, icin белек, сен алдары заманнын казагы сеюлдшщ , Нурлан...— д ед ё— Асыл тастан, акыл ж астан деген, мумкш, сен табарсы д к а з а к а арналран Ж еруйыкты...— Буркгг атыныд басын бу рш ! алды.— Бетщнен жарылкасын. 46
— Бурк!т aFa-ay, ж аца заманда, бую л халык алра ат- таран электрмен енер заманында казак бурынгы мал бан кам калпында кала алмайды Foft... — CeHiKi де дурыс шыгар, 6ipaK мен сол электрю езш >naFbin, сол енерд1 03iM HrepriM келедн Б аска 6ipeyfli бугш жер1мд1 зерттеп, ертешнё каласын салганын керп м ксл- мейдь «Конак бол 6i3fli« ауылра, ш ахматка уйретем» деге- н1н ecTiriM келмейдП Тусш дщ бе меж? Нурлан не дерш б 1лмей сасып калды. — Койынызшы, Бур ю т aFa, к ай теаз калж ындап, Timi шошытып ж !бердщ1з гой,— деп Бурю тке ж акаурай, жалы- на карады. — Мен калжындап турран жокпын. — Ж ок, калжындап турсыз. Оны мен б!рден анрардым... Осы кезде алыстан катарласа атылган тары да гура л ест1лдь — Эрине, калжындап турсыз,— дед1 Нурлан гурЫл бн - кен кезде,— Калжындамасацыз ана гурс!лд1 еепм еген бо- лар едщ 1з. О л гурс!л халы ктык бакыты yrniH тау-тасты талкандап ж аткан ж ана заман гурс1лi. — Ж ок, ол менщ ж урег!м д1 талкан дауга арналган гур- С1л!— д ед1 Бурю т катты дауы стап. C efirri д е атын борбай- га 6ip тартып, шаба женелд!. ...Бурк1т келд! ж аралай шауып келедк 9 piH эзер-эзер !лесуде. Акын атынын басын енд1 б 1рж олата калара карай бурды. Кешеден oepi тынырып алган кок жорра болдырар емес. Басын томен тукы ра, тенселе ырри тускен сайын аяры аярына ьпеспейдь Ж ел кайыкша арады. Э рш Бурют- TiH бул кылырын алрашкы кезде «ел! унпн жаны куишген адамнык ашуы Fofl» деп TyciHce де, ананын enai калара карай салранын Kepin «мынаныц 63i кутырганнан са у ма» деп куджтене бастады. Кок жорраны куып ж ете алмайты- нын бшген сок, enai ол атынын басын тежеп, oflTeyip Бур- KiTTiH карасынан айырылмасам жарар, деп желе шокыта бастады. Ал акын болса, дэл кешег!с!ндей кызынып, кок жорраны зорыктырардай усп-устш е арыза туседк Тек ке- шег1дей кеклi жаркын, куанышты емес. К ас-кабагы туйн лш, ершдерш TicTeHin алган. А т ycTiHiH екпшше шыдай алмарандырынан ба, элде кенлш ыза кернеп, кезше жас келд1 ме, orneyip дэл осы сэтте ыстык ж ас кеудесш е дома- лап-домалап кетед1. Ш ыбыктай элс1з акын жаны кайрыдаи майысып, сынура таярандай, Б ур к1т KOKiperiH сол колымен басып, кинала туседь «Калай киналмасын, калай жыла- масын, Экпар айткан халды ез кезш ен керген ж ок па?
Кешеден Cepi бар болганы торт-бес адаммеп Fana свПлест!. Сонын iuiiiwe тек Spin гана ел-журтыныц ертен кандай куйге ушырайтынын ацгаратындай. Ал карт Тэкежан, жас Нурлан, анау эннн кыз, Касымдар не ойлайды? Мумкш солардьщ топшылауы дурыс uiuFap? К азак та мэдение-т ел болмак, п>1лым мен бЫ мд! жан сая етпек... Ал ейтксн кунде совет мэдениетшен кайда кашып кутылмаксын? >Kepi 6ip, келешек тагдыры 6ip ел емес пе? 6нер1ммен ел'|ме у л п боламын деп турганда, одан калай безбексщ? Безе алар жолын бар ма? Ж эпе безу керек пе? Ж ок, жок, безу керек. Ka3ip безбесец, соцынан кеш болады. Оран куэ анау келе жаткан шойын жол, ашыла бастаган жана кен орын- дары. Ал халкын болмаса, оньщ т Ы , эн-Kyfii, эдем'| дэстур1 болмаса, онда адам болим OMip сурудш не кажет1 бар? Иэ, иэ, Экпардыц айтканыныц бэр! дурыс. Bi3 жогалгалы турмыз. Не icTey керек? Не келед1 колымыздан? Б 1раз шапканнан кеГмн Бурю ттщ атыньщ да, озЫ н де кызуы басылды. Сэл токтап артына Караганда гана ол Эршнщ кез ушында калганын кердй Кек жорганын басын кешн бурып, оган карей ж урдк \"Пзгшш бос тастап, атын 1лби аяндатып келе жатыр. Еши бойды ыза орнына кай гы кернедй в к М ш , кунзелу, халкына деген каснетп сез1м, ко- Kiperiiie шаншудай кадалып, ерге жабыстырып ж!берердей. Басы томен салбырап, квз1 туманданып кеткен. Осынау шекшз далада езшщ жалгыз екенш ол калай сезшсе, сонау лыксып келе ж аткан ж аца заман мухитына карсы турар Kymi ж ок жалгыз екешн де сондай анык тусшедЕ Осы ол азд ш жанын жегшей жеп, дымын курта туст1. Ал бул олшздш, оны картадан утылган адам тэр1здЕ еш нэрсеш ойлатпай, кайткен кунде де упайымды ж1бермесем ексн деген арманга жетектеуде... Колынан ештеце келмеепк, кушс!зд1к, пакырлык Б ур ю тп де осы куйге ушыратуда. Ж ене алмайтынына коз! жет'ш турса да, кайтсем женем деген дал басага апарып уруда... Д эл осы кезде Эрш де жакындап калды. Оныц ар жа- гында, белес уетж де, кок шымылдыктай квлегейленген са- гым ойнайды. Канша кусан да ж етюзбес арман тэр!зд!. Буркггпн де арманы осы сагым емес пе? Кур алыстаи келегейленедЕ ал колына устайын десен дым да жок. Бур- iciTTi бурынгыдан да ауыр кайгы басты. Ол езшщ осы 6ip сэтс13, кушнген сагатында iiuTeri кайгысын еленмен сырты- на шыгармакшы болды. Epiimepi акырын куб|'рлеп Буршт кушрене жонелдЕ 48
Аулым да жок, бауырым да жок. Жатыр yiici3 ку дала... Жаралаган канаты» ок Мен 6ip 6afiFyc шагала... Кек толкынды куалай кеп Киялымды KacipeT же» Жылаймын мен енмлдеп Не кыламын, не кыламын? Колымнан куш кашып тур. Мен 6ip сорлы шаталамын Салтан айкай боска кур... Халкын эрюм эр турл| суйедк Bipey халкын езше куа- ныш-бакыт, дэреж е беретш улы куш деп вз басы yiuiii суйсе, ал 6ipey оны ата-анам, корганым деп суйедк Ол жыласа жылайды, ол кулсе куледк Халкы бакытсыз бол- са. вз бакытын кермейдк Халкы бакытты болса, езш щ ба- кытсыздырын ескермейдк Бундай ж андар дуниеде сирек кездеседк BypKiT те сол сиректщ 6ipi едь О л енд! журегш куШнрш бара ж аткан кайгысын iiuiHe устап тура алмады, кенет атыныц басын тежей тартып, Эрш гс карап свйлеп Kerri. — Халкым мен туган жер1мд1 сую — е з 1мнш ешшме тиген мурат деп тусш етш ед1м,— дед1 ол кезшен жасы м е л т д е п .— Туган елкемнщ жасыл шалгынын д а. шалкар келш де, кумайтты шелш де, сарымды белш де — бэрш 6ip- дей жанымдай ж аксы керемш. Оны ешшмге кирым ксл-' мейдк Сонау жел1 кобыздай сарнаган cap даламды дуние- HiH ец сулу ж ерш е айырбастамас ед1м. Мше сондыктан да ел-журтымнын, туран жер!мнщ келешегш ойлап, ж ас бала- ша жылаймын, киналамын. Э лде муным дуры с емес пе? Канрыруым хате ме? М умкж мен б 1рдемеш тусш бейтш шырармын? Б у р и т тары ундемей калды. Не дерш бшмеген Э р ж сасканынан: — Япырмай, э... Солам екен-ау e3i,— дей бердк Бул казактын сол кездег! ней 6ip окыран азаматтары- нык келш прелген жар-кабакты шынырау еткелк Сол ет- келден ж ас дарын калай втпек? 0M ip деген улы данышпан e si жен ал тей ме? Элде кателж атты андыган ж ау шыцы- рау тубш е итере ме? Б ур и т ун-туназ журш келедь Тек 6ipa3 жерге жеткен- нен кей1н рана барып езш щ кайда бара ж атканын ecine алды. Атынын басын тежеп, жан-жарына карады. 0 piH де узенгшесе тайай токтады.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
