Әкімқұлов Е. Немере

тойымыз болды. Ол - Aapirep, мен - мугал1м. 9i<eMi3 — обкомныц секретары. Туцгышымыз цыз болды, 6i3 келкш атын Жанар цойдыц. Маган алгаш махаббатым Жанардай аса ыстыц кертедъ Одан соц Лариса ею ул туды. Атын 1$анат, Болат цойдыц.1$анат — экейдщ Сагын Халыцовичтыц да, м е тц де, сынган цанатымыздыц цайта 6iTy, еганпп ул, б1здщ адамгершШпм1здщ болаттай 6eKyi едк Бес жылдан соц менщ кез1м цайта керуден цалып, жанарым сендт Жанардан соцгы уайым, цайгы бул жанарды да алып кетп. 1$аранбаган AapirepiM, бармаган жер1м, баспаган тауым цалган жоц, 6ipaij aAi кунге жарыц сэулет керген еместн. Оган к ел т енд1 журек ауруы цосылды. Bip к у т элаз журек тоцтаса, бул сыр iuriMAe кетпесш деп, cisre айтып жатырмын. «Муны б1лмеген журек муздай» — дейд1 халыц. Сол раушан гулдей майысьш цулпырган цыздыц махаб- баты ед1, 6ip кезде м е т мэцп соцырлыцтан арашалаган. Он жылдай жарыц дуниенщ, кез1 барлар цад1рш бме бермейтш, щ нурын емд1м. Сол унпн де Жанардыц эке- memeciHe царыздар ед1м. Журепм жазылса мектептеп педагогпк iciMAi жалгастырармын. 1£арттар болса, газет тЫмен айтцанда, цурмегп демалысца шыццан. Жанар, 1$анат, Болатты тэрбиелеп, Ларисага кемектеседъ 1$аз1р гылым мен техниканыц еркендеген заманы. Бионика гылымы жэрдемге келсе, Жанар берген баягы жарыц дуни ет цайта корем бе деп те дэмеленем. Жанарым, менщ — жарыц дунием, цайран ацын да ед1 гой 03i! Махаббатымызга арнап жазган жырыныц есте цалганын жалыцпасацыз, оцып берейш. юо

%ызкумгУЕят Мен кеп-кеп толганамын. Басыма не цилы ойлар келш, не цилы сэттер ©тед! Bipais оныц бэрш жаза беру мумкш емес, цажет те емес. 1$алай басталып, немен аяцталарын болжау циын. Бэлюм, бастан кешкен непз- п улкен оцига болса, соны гана жазармын. Жайшылыц- тыц уац-туйегш негыламын... Кунделж! Бул менщ eMipiM, езепмд1 жарган ойла- рым. Ж ан сырым. Ж урепмде тулап, цанды цайнатцан кундер1м, айларым. TipmiAiriM, тагдырым. Кунделж- ке кеп жайды сыйгыза алмайсыц. Сейтсе де... поддан келгенше жазып корим бар. Булe3i эдеттепден белекшелеу кунделж болса деймш. Жапырац жайып, гул шашып келе ж аткан ж ас цыздыц куйш-жанган жан сез1мдершен езгерек пе? Оц солын таныган, eMipre ез козцарас, ceHiMi бар, царыз-парызды ойлап iceniperi ijapc айырылган жанныц кунделш ме. Муны ез1м сенген жолдастарыма, достарыма оцытсам деймш. Ал еш юм оцымаса, мейл! 0 3 iM унпн... Бастадым. Алдымен аз гана сез ез1м жайлы. Атым — Эсем. К^аз!р мундай ес1мдер жалгыз-жарым емес, кебейш барады. Журттыц бэршщ эсемджтт, сулулыцты ацсауынан шыгар, бэлюм. Зацды нэрсе. Bipai$ мен ез1мд1 эсемдерге де,сулуларга да цоспаймын. TinTi «ац цагаздай ажарлы, келютт цызсыц» деп мацтайтындарды цайтер- ci3. Сенбеймш. в п р ж . Керпрлж. Жалган сойлейтшдерге жыным келед! Эрине, к©цшцд1 кетермек оймен елеу- ci3, эцпме арасы айтыла салатын жылы сездер болады гой. Оныц ж еш басца. ^арапайым, ацпешлден шыцса, жаныц жадырап, тынысыц кецш калатыны рас. Ал баз 6ipeyAep кезщд1бацырайтып цойып: «Сенен асцан сулу жоц, сенен асцан ацылды адам жоц, цандай жацсысыц» деп кегпргенде, табан Tipen турган жерщ цозгалган- дай сезшесщ ез1цд! B©cin, ecin жонелген ол уялмайды, 101

ec-rin турган сен уяласьщ. «Жарайды, жарайды, размет, тым ма^тап кеттщ гой: езще, не керек менен, айтшы?» деп сау басыц саудага туседь Ол жалма-жан тай^ып шыга келед1; ац-тац боп есщдД жия алмай сен даласыд. Сондай суайттардан садтасын!... 0 з1м де эйел затымын гой, дегенмен сыланган, боянган суреттей сулулармен жаным i$ac. Бет-аузын опа-далаппен кемкерш, KipniK- дасын сурмелеп, сурголдек, сен ^уган сурдылтайларды кергенде, кез1це кесганаз ^уырша^ елестейд1 Ойсыз, жансыз. Bipai$ цимылдап журетш, тамагынан ас ететш, 6ip-eid ауыз оны-муны сейлейтш; ертецпсш оянган- нан тунде уйыдтаганга дешн езшщ келбет мусшше тацыр^аудан 6ip жальн^пайтын... Адам жанын eAiKTipep, 6ip езшде алуан дасиет бо- латын дыздар бар гой. Мен сондайларды унатамын. Эйел атаулыныц багасын бижтететш сондай сулулар гой деп ойлаймын. Сулульи$ туралы айта туссем бе екен? Жо^, мен кун делй т олар ж етц д е жазгалы отыргам жод, сез басынданя niidpiMHig 6ip шетч гана гой. Елден асдан а^ылдымын дей алмаймын. Ж урт ца- тарлы: б1реуден — iArepi, б1реуден — кейш. Бйим1м де сондай. Эаредызыл, барша болмысын бес минутта бй- Aipin алатын, кектемп ^аргын судай жандардан ау- ла^пын, Жанасдым келмейд^ жиренш кетем. 0 з niicipi, ойы бар, соган орай ю-эрекеп бар тиянадты арманшыл api дайсар адамдар — улп-енеге. Жен-жосьп$ты жа^сы бметш, сол ушш бас^ан i3iHeH таймайтын ю алер кеп болса деймш. Дос, дурбыларым iuriHapa сез кезеп кеп ^алганда: «сен, Эсем, сондай ж 1герлкпц» деп марапаттап дояды. Сезем, тус1нем, кей ^ылыгым унап кеткенде айтады. Мэпелегет, кетермелегеш. Размет, мтипат HMerrepi ушш. «Жадсы сез — жарым ырыс». Ал мен e3iMAi жай- сац MiHe3Ai, журттыц 6epiHe жа^сы кершетш жалпац шешей, мыдты санамаймын. Ондайларга да буйрепм 102

бурмайды. Келпрлер кеп. Олар ж узж тщ кезшен ете- тш эдемьа$. Ойыцнан дэл тусед! емеуршщнен тани- ды, сынаптай сыргиды, басыцнан аягыца дейш алтынга орайды. Bipaij ^айыры аз, тиянагы тутамдай, н эти ж еа нашар, суйьщтыгынан ^арныц ашады, тауыц шагыла- ды. Келпрлер - элп жалган сулулардыц 6ip ту р ! Кезге шык^ан терккендей. Заманымыздыц жаца зиянкестер! Мше, осындайларды кергенде, олардыц езш сенен артьщ санайтынын бай^аганда ^аныц ^айнайды. Шы- дай алмайсыц. Шынды^ты айтып, idci еместш н б е л ­ ые басасыц. Мацдайын адамгерпплжке ^арай бургыц келед! Bipai$ олар сентц едж дтц е, шыншылдыгыца пыс^ырмайды да. ©лпрден ым^ырып-жым^ырып оцай алатын олжасы кекейш TeceAi де турады. — Мен ез 1$ател1д1 де, ж урт 1^атесш де бай^агыш- пын. К к ш к к е жатпайтын ^ыльщты кергенде шы- дап тура алмаймын, бетщ бар, жузщ бар демей айтып салатын эдепм. Ж ене сыпайылап, майын та- мызбай, булта^татпай тура Kecin тусемш. Ондайды к1м жа^тырсын. «Мшезщ TiK, еж ет, ^айсарсыц, адамды аямайсыц» деп ез1нд1 кустаналайды. Шын- дьп^тыц ыстыц шогына шыдау киын гой. Тгк мшез болганда б1реудщ басын жарып, кезш шыгарып, ет- кенмен де, кеткенмен де арпылдасар эперба^ан, урда-жьщтан са^тасын. Жауырды жаба то^ып, жабулы $азан жабулыга тезбеу — м ен ж ! Сондай жагдайлардан агынды судай льп^сып шыгып, сен тимесец — мен тимен «буц та - бу^пен» кунелтетшдер алдыца келш жымиганмен, Ty6i суйк!мд1 саналмайды-а^. «Осыныц бжгенш 6i3 де бглем1з гой. Bipaij бос^а жек кершш гп боп не керек, басымыздыц к к е ш не!» — дейд! Расында, кейде мен де с е й т т «журепме сонша жук» apija- лап, журттан озганым не, ундемеген уйдей беледен ^утылмай ма, тымырайган тымырсьн^тардьпа жен бе деп те ^алатыным бар. Дегенмен ол уа^ытша гана. юз

Майда-шуйде сез емес, кез алдыцда шындывда ijapcbi ^олдарына курьщ алып кику сап жатканда, 6ipey байлап Койса да отыра алмаймын... Жок, мен алабетен ойдан аула^пын жэне ез1мд1 дэрштейтш естелж жазгалы да отырган жокпын. Mi- нез1мнщ бастау белгкш б кд1рмек ниет1м гой, Эйтпесе институтты енд1 гана 6iTipin, сонсоц жаца дипломмен ецбекке аралас^алы турган менен енегел1 ем1рбаян, естелж жазу майдан шьщсын! Оньщ устше сауда са- ласыныц ^ызметкер! ез OMipiH калай кызьщты етш жаза алсын! Иэ, мен сауда саласында ктемепшн. Демек, менщ мамандыгымныц оз ерекшелш бар. BipaK 1$алай болганда да едыдж, адамга адал кызмет ету — басты елшем болуга тик. Bipaij эрдайым осыган жауап берш, тацдаган жолдан шыга алсам жаксы. Не нэрсеге де нар тэуекел керек. 1$улагымда экемнщ осы 6ip ce3i, умыта алатын емесшн, умытпаймын да. Оныц устше мен арнаулы сауда институтын бтргел1 отырмын. Бул да улкен сын, eMip сыны. Сауда институтын ул- кен каладагы кеп жогаргы оку орындарыныц inriHAeri тандаулысы epi киыны санап ж ур гой. Бэлгам, солай да болар. Ал оз басым ез1ме арткан ж ую т ауырсынган eMecniH. Шыцдалу керек пе, шыныгу керек пе —бэршен де етт!м дей аламын. Бул менщ максатым eAi, ал максаттан eci бар адам тартына ма ед1?! TipmiAiriM де ел катарлы. Экем мшезге бай, кой ау- зынан шеп алмайтын жайдары Kid. Кеп жыл сауда кызметшде келе жатыр. Товаровед. Пенсияга шыгатын i<e3i Tai$ay. Мен —сут кенжес1мш. Бепмнен какпайеирдь Тгршмж тербиесшен repi гатаби тэрбие бойыма кеб1рек сщген де сиякты. «Сауда кызметп балсеюлдк бармагьщды жаламай турмайсьщ» —дегенд1бала кутм нен естш келе жатырмын. Эйтеу1р 6ip орайы табылар. Турмыстары жаман емес, не iineM, не кием демейдк журттьщ 6epi 104 i.

аузына карайды. «1£олыцда дуние болган соц алшацдап жургет!». Осындай сездерд1 де естш келемш. Сондьщ- тан ба, экемнщ журк-турысына, сейлеген сезше, зер салдым десем, артык айтпаспын деймш. 0 з экем - 0з1ме сыншы, кашан да айтатыны эдж сез. iiuin-жеп, жарк-журк ш ш п алга шыгайык деген емес. Журтпен б1рдей. Бэлюм, жаркыратып асып-тасуга орай жет- к ж ж п шыгар. Bipaij сол былывда экем жоламай ма деймш. Терецше бара алмаймын. А^ыры осы купия сыр мен1 сауда мамандыгын алуга жетелеген. EHAi аз уа^ытта институтты тэмамдап ецбекке i<ipiceMi3. А м а н кеп кызык кундер кутемш... Мен каршадай кушмнен он 6ip-OH era жасымнан кунделш жазуды уйрендтм. Буган эдебиет пэншщ му- raAiMi себеп бом ы. 1$аладагы казак мектебшде окыдым. 1£олым окудан, уй н р л т н е н калт етсе бом ы — каламга жупремш, не гатапка жупремш. Меш курбыларым «жазушы» боласыц дейтш. 1£айда калам кайраткер1 болу ушш жазу-сызудан баска, ойшыл керегендж касиеттер К аж етттн 6жмейд1 олар. Мешга — ез йршжш мд1 ац- дау, журген-турганыма есеп 6epin, уакытты рэсуа етпей, Э31мд1-ез1м тэрбиелеу, мумган болса ©3iMAi-©3iM жеце бжу, соган орай жаксы адам боп жаркырап журу, ел п р л т н е араласу. Бул кунделтм нщ амында eKi максат, eKi м1ндет тур. Он жыл мектепте, бес жыл институт- та окыдым. Ержетаам, есейдгм. Таяуда дипломды ма- ман атанамыз. Сонда мен кылшылдап турган жиырма- ныц шпндеп жаспын, 6ipiHmiAeH, каншальщты азамат бомым; еганипден, 0з1мдьоз1м ©Mip жолына калай эз1рлед1м? Сол женшде ойлану, толгану. Талгам-ту- cimriM, к к ш п м неде? Ол уипн ©Mipre калай кадам басуым керек? Мен каз1р гаммш? Студентик дэуреннщ соцгы жылы. Бес жыл. Бй- пестей коршш ед! Сагыз сиякты. Шайнай бересщ, жагыц талган соц, дтцкелеп коясыц. Б1реулер осылай 105

ойлаган. Oijy деген не, 6ip ту щ iAiKTipin алганнан кейш кеп imiHAe семпецдеп, «ергенепц мойнында, eKi сона соцында» журе бересщ деп. Рас, бастап^ыда бес жыл деген БАМ салу сия^ты р ы н кершген. Кед1р-будыр асулар, буралац белестер, калыц тогай-шо^аттар, ойпац саз бен ер кегарек езендер... BepiHeH суршбей алшацдап, аршындап ету ушш $анша ^айрат-жкер, пысьц^ты? ^ажет. Б1здй} алдымызга ^ойылган ма^сат та сондай ед1 — болашагыца жол саласыц, болашагыцныц БАМ- ын орнатасыц. 01$ып, бййм алу, белгш 6ip мамандьпдеа ие болу — келешек ем 1рщнщ куретамыры. Жаца жол бггкен соц —улкен жолга косылады. Улкен жолга жалгыз шыгу оцай емес, тунде журген адамдай елецдейсщ, ^орцыныштылау. Серж, жолдас керек. Айналацнан жаныца унайтын, журегще жа^ын, кундердщ куншде алдап, жер со^тырып кетпейтш, сетм д1 адам тат^ыц 15келедк Ондай адам бар еияцты, 61рен-саран емес; кеп СИЯ ТЫ, 6ipai{ саралап, сурыптап, жеме-жемге келгенде, кещлщ дауламайды. Тацдау деген бар; таразылау деген бар цыздарда. BipiHUii курева тускен жылдан бастап, 6ip бала 1 1соцымнан салпа^тап калмай койды. $ызы $ ез! Bip группада оцимыз. Жалт етш царайды, 1$иылып 15а- райды. СузЫп царайды. Кейде сол ^араганы езше от боп оралатындай ^атты цызарып кетедг Барлыз тын- дыратыны — кез тастау. Bip жыл сейпт. Бас^алар 6ipiH- ini семестрден кешн-ац мектепте о^ыган балалар сшщ- ты цулын-тайдай шауып журсе, бул мыл1$ау адамдай унйз. Oijniay. Жар^ылдап, журп$а у^сап кулш, ойнага- нын кермейсщ. Ke6iHe-Ken тунерщк! Мшез1шыгар, то- мырац. Эр тустан oijyra кеп, жаца студент болган жастар, жаца ортаныц эл1 уйрешепеген жатырцауы бар, кердец кец1лдер1 басылып жуасымаган, кез келген томырыц- тьщ iuiKi сырына, жан цупиясына уцглш негылсын. Лекция тыцдаймыз, конспект жазамыз, уш пар лекция

там ам далы сы м ен ж ай-ж ай ы м ы зга, налагай жагымыз- га кетелмз: 6ipeyAepiMi3 - ж ата^х анага, 6ipeyAepiMi3 — итапханага, калада туратындар — уйдьушне. Сем и­ нар, коллеквиумдарда пайым-парасатыцды, гылымга деген epeijAi байкатып, жан сырыцныц сацылауы 6ip бай^алып ^алады. Баска уакытта 6ipeyMeH-6ipeyAHj бэ- лендей жумысы жок- Жата^ханада туратындардыц ем1ршен хабарым аз. Эйткеш мен ^алальщпын. Ei<i белме naTepiMi3 бар. Эке-шешемнщ ^олында турамын. Кенжеамш . Улкен агайым мен апкем турмыс курып, ез алдарына белшш, жеке шыгып кеткен. Сондыктан менщ eMipiM — институт пен уй гана. Алгашкы жыл — ацдыганым сабак, езгеде еш ойым болган ж о^ О^ытушылардыц тапсырмасын ei<i етпей, кйапханадан шьп^пай, жогаргы 6iAiM непздерше ой ж1бергендеймш. EciA-AepriM—оку. Буным уппн кыздаркызганып, ж ш ттер Ke6ipei< кез тастай бастаган. Болмашы сылтау, ^исыны кем сурак пен жанаскылары кеп, кейде кайсы61р оцды арекеттер1мен кершш калгысы келенндерд1 iuiiM сезе- Ai Не дейсщ оларга: жузйдо жылытып, сыпайы жымия- сыц да ете шыгасыц. Екшпп, yniiHuii курстарда оку программасы да кур- деленедт Студенттер де ipiAeHeAi. BipiHiui курстагыдай емес, институт, аудитория, деканат, тш н ректоратка дейш, окытушы-профессорлардыц e3AepiHe именбей ■ пк карап, батыл жанасып, е й уйренед1 екен. Ат-Ki- сшескенше, адам-сейлескенше. Жаппай жарыстан енд1 алкымы кецдер мен намыской, елермендер алга шыгады екен. Ойын-сауык, кызык КУЬШ кетенцдер 6ip тебе, 6ip ауыл. Дегенмен, 61здщ группамыз институтты етектен тарткан жок, улпл1 шогырдыц катарында журд1. ¥л балаларымыз бен кыз балаларымыз кылышпен белгендей тепе-тец едт Он ею де он ею. Арамызда оцай уйлесе кепп, уй болган жастар да жок емес. YMiT пен Серж. Айгул мен Болат. Олар 6ipiHiui, екшпп курстан 107

дэм-туздары жарасып, ушншп келешектерш 6ip арнага салган. Жастардьщ турмыс куруы 6i3re елердей уызыу кершдь 1$андай батыл жандар. Курсымыздагы куйеуге ерте шыууан Умгг пен Айгул де уыз кездершдепдей ею бета уып-уызыл боп же-rice уойган жоу, эрине. 1$иналды, уысылды. Жудеп те журдь Кшжентай сэ6ил1 де болды. Bipay уиындыууа eyceAepi тускен жоу. Шыдады. Ж еуд! Ецд1 ею-уш айдан кейш уолында — диплом, уолтыгынан суйеген жолдасы, ала- уанына алган сэбм, куаап отырган туган жерше барады. Yin б1рдей ууаныш! Жещлдж аусамаган адамга осы аз сыбага ма! 0 м1рден idci мунан артыу не т1лейдъ Адам 6ip дегеннен тау басына шыга алмайды гой. Муны бэр1м1з тусшем1з. Ауыл деген yasip дария. Б1реуден 6ipeyAiy уарызга ауыл сурап жургенш кермейоу. 1£иялы кеп, ойы аз жас кеуде юмнен ауыл сурасын! Ауыл да, ауша да T03iMAiAii<, еубекпплжте екенш ce3eMi3-ay, 6ipay сол еубекке мойыны жар бермейтшдер бар гой. Жещскер алдымен езш жеуе б1лген адам. MiHe, меш у езш-ез1 устай б1лген курбыларым ха- лыу шаруашылыгына ттлеул1 маман боп баргалы отыр. KeyiAiMi3 шат. Bi3Ai оуытты, 6iAiKTi мамаудыууа уйретп. Bi3 елге, халыууа уарыздар болдыу. Енд1 сол бмд1р- мей берген уарызды ey6eriMi36eH етеугм1з керек. «Ер мойнында уыл аруан 1шр1мейдр>. Соган лайыу болсау! Ал мен1у институт б т р у сыртында жэне 6ip ууа- нышым бар. Оны enixiMHeH жасыра алмаймын. Жа- уында тойымыз болмау. Мен турмысуа шыгамын. Ол ууаныш па, ууаныш есеп пе? Слздерше уалай? 0з1м- ше: алауайлаган, пню ce3iM билеген 6ip нэрл1 ce3iM. Пайымдылыу, сабыр, парасат уанша уажет уасиет екенш тастай уьш уусау да кейде соган ие бола ал- май уаласыу. Уйленуге, уй болуга уагдаласуан куннен басталган ж ауа eMip бейне е у мен туске айналгандай. Дуние сондай пэк, мелд1р, таза. 1£айгылы жандар жоу,

барлыгыныц жуздершде кулю, наз, кебш тусшш, айт- пай угысу. ¥лы суретип — табигат сан турл1 бояу шашып гулдеп тур. Кектем биыл ай-ры-ы-ц-ша цулпырулы. 198... жылта 18 март, бейсенбт Кеп ж урдж пе, аз журдж пе, кеп сынастьщ па, элде аз сынастыц па, ацыры 6i3 Байдос екеум1з бас носатый боп келгстж. Сол баягы 6ipiHiui курстан ун аз цадалып цалмай цойган жш т. Табанды, турацтылыгыныц сыртында адал, таза, эр затца ез niidpi бар, етю р ойлы кершдт Ол ойларын кез- келген жерде тегш-шашпай, жаныныц терец тупгарш- де сацтайтын сияцты. Мшезнпц ауырлыгы ма, элде соншалыц сац па, ду-ду сезге дереу кил1гш кетпейд! Тыцдап-тыцдап турады да, ж е т н е журе бередт Артыц- ауыс эцпмеге жоц. 1$аз1р кейб1р цыздар ж ш ттщ сырт сулулыгына, сым- батына кеп царайды гой. Суцгац бойлы, эдемг, узын келсе: кезге цораш кершер артыц муше болмаса, сэнд: кшнш, сэл тэкаппар, езге ж уртта еш жумысы жоц, болар-болмас цана кул1мдеп турса; арасында уацыт интелектссш байцататын цуацы 6ip эз1л, тапцыр ой тастап, ынтыгушыларды риза гып цойса, ондай ж М тке элп цыздар кекке тебесш жетюзердей царар ед! Iuii- TiciH ацтарып сынамас та, терец-саязын елшеп эуре болмастай ед! Бммеймш, тусшбеймш, неге олай? 1$ай цыздардыц цаз1р п талгамы осындай. Керюне ацылы сай болсын демеуип ме ед1. Элплер: «Ацылын цойшы, цудай- ай, кезщд1 сузш царап отыратын керюн айтсацшы» дейтш бопты. Дау жоц, сулулыцты суюге еш юм царсы емес. Жарасымды кишу, сэнд1 журу, эдеммж ке эуестж — адамзат жаратылысыныц арманы шыгар. Солай дегенмен, 6i3 байцамай, агыммен, мэназ-магынасыз жалац сулулыцты, сырт жылтырацты цуып кетем13-ау деймш. Сондыцтан ойшыл ата-бабалармыз «сулуынан repi жылуынан» табынган сияцты. Мен Байдос бойы- нан бацылай кеп сол жылылыцты жетюлж-п ацгарган- 109

дай болдым, Алгапщы Караганда «мен мундалап» турган белек кескш аз. 1$ырмурынды, кара кез, аккубаша келген >KiriT. Орта бойлыдан сел жогарылау. Мацдайы жазык, жанары ойлы. Жалпы ец-niimHi кезд1 жылытады. Сирек кулед! Ал кулген кезде т о т койган ак моншактай ■ ricrepi ез1не ерж аз каратады. Бар ерекш елт осы. 03i содан кысыла ма, орынсыз ыржалактамайды. Tinri тартыншактай беретш сеюлдь Уяцдыгы - жаныныц тазалыгы ма деп ойлаймын. Ecci3, елш-талып суйетш сез1м басынан болтан жок. Айтушыларга сенсек, шын махаббат куйш-жанудан, 6ip сагат кермесе, eijipen жылаудан турады дейдк Кейб1р ттаптарда, киноларда солай. Ж астар диспуттарындаты кумп-кумп эцпмелердщ туййп осы. Ал, егер елт-ешкен epTeAi кеш ж у р и т ж е л н т р т маза бермейтш шекиз сез1моянбаса, кездеспесе,келмесе,тштЦеймшгой,мулде жок болса, онда кайтпек керек. Кунделжаа ем1рдеп каны салкындау, нан жеп, су ш кен карапайым жастар (отты, Кызу канды емес) ез суйгендерш калай табулары керек? Мен жастарды кызу канды жене салкын канды деп eidre белш тастап, кызу кандыларда елш-ешкен махаббат, сабырлыларда ce3iM болмайды деген кагида тастага- лы отырганым жок- Эрине, махаббат ce3iMi адамныц мшез-кулкына, табигатына байланысты болуы мумкш. Менщ айтпатым — сол eAin-ешкен махаббат дегенд1 колдан жасап, жен-жосыксыз, шектен тыс ацыз, лакап етш ж 1бергенб1з-ау деймш. «1$ыз ж 1бек пен Телеген», «1$озы Керпеш—Баян сулу», «Ецлж—Кебек», «Лейл1— Мэжнун», «1$алкаман—Мамыр» т.б. ез заманында эйел затын багалау, тецджке колын жетгазу, керемет касиет кастерлеуден туган шыгар. Олар б1здщ асыл тепм1з, сезс1з бас ием1з. Азат, мелд1р сез1мдердщ мэцп сенбей- ■ пн жулдыздары. Улплер1 — шынайылык, туракты- льщ. Адалдык, тазалык — ар-намыстыц жыгылмас туы. Махаббат адам баласына гана тэн. «Махаббатсыз

дуние бос». Bipais сол махаббатты 6ip гана елшеммен — куштарльщпен гана елшеу 1$алай? 1$уштарлык, куйш жанудан баска, татулык, оцай ттл табысып, уйлесе кету, жа^сы керу, унатып алу, достасу, ынтымак 6ейъ\\дерд1 неге досуга болады. 1$андай сез1мдерге жаткызган A93iM? Суйкпендж сез1м бишне олар жетпей ме? 1$иял мен арманныц арасы ^аншальщты шындык шырагданына такайды? Муныц б э р т тольщ т у а н у киын, басыц ката- ды. Алдымен езщдк ез журегщд1угыну киын. Ой берген, саналы жаралган адам болган соц солай шыгар. ©cipece, оц-солыцды толык бжмейтш, бастыкпаган, асау, есер ша^та. Жас, суду шагыцды булдап, бэлсшш, «устара- ныц жузшдей» кылпып турсац. ©ртенбеске хальщ K9Hi, от баспаска не амал! Куйш-жанудыц сырты сонда деп бжем. Эйтсе де жалган жану, елжтеу, уксау, кылымсу, алдаркану — баз 6ip жастар арасында шынайы махаббат суйылтып бара жаткан, жещлджке ушырап бара жаткан жаман эдет пе деп каласыц. Ацыз-ертеплердей узШп- талып суйем1з деп, соларга уксаймыз деп ce3iMAepiMi3Ai кулд^балам етш алатын да сияктымыз. Табыска бола­ ды, 6ipaK кейб1р уакта сез1мдерд1 саудага салу кезге шыккан терккендей кершш калады. Ею жактан да — кыз жагынан да, ж ш т жагынан да. Сез1мд1 саудага салган жерде махаббат бола ма? Ce3iMAi саудага салу дегеннщ м э т а не е к е т н ryciHy киын емес шыгар. Осы тацдап, жЫктемей-ак кояйын. Махаббат тещрепнен пендешглж, пайда 1здеуд1 айтатынын журттыц 6opi бжер. Мше, турмыс-куй ескен сайын сол есеп, пайда да 1бш стей елее берсе, не шара, не карекет. Жастарды пайдакунемджке уйретсек, оныц акыры немен тынбак? Ауырдыц усп, жецдлдщ астымен журуд1 ойлау.. Мен сол сырт сулульпда кебелекше калбацдап боска кушп- жанбайтын, пайда андып «сауда-саттыкка» бармай- тын карапайым, адал, адамшыл махаббатты колдай- мын. Соны жа^таймын, сол унпн куресемш. 0 м1рден ill

сыбагамды аз алармын, не кеп алармын — устанган принцишм осы... Бупн Байдос екеум13ЗАГС-ке барып, семья болу ушш некелесетш ние\"пм1зд1 6iAAipin, етйпш жазып кетпк. Кецгл желд! кунп зырылдауыдтай. Журекте 6ip эдем) эн, жанга жагымды те ти эуез. Улкен арман-плепде жеткендейод. 1$ателеспегетд кэмм. Арман жолыныц жардын, 9pi жазыд болуын, тадтайдай тепе болуын кексейшд. Bipaij оны i<iM бглген, клмнщ аддына KiM шыгып келген. Кекеш4д1адалдыд, сешмдж билейдь Б1з ceHiMAi сиядтымыз. Жубымыз бул ем)рде жа- зылмайтын сиядты. Байдос — маган, мен оган сенем. Bip сын мынадай белпа болган едь Bi3 ушшпп курстыд жазында ауыл ецбеккерлерше кэмекке барганбыз. Орал облысы, Аджайыд ауданына. Совхоз «жас келсе — icKe» дегендей сайын даладагы gay боп ескен ш епи жинасу- га жумсады. Кез ж етю заз кец жазира. Уш-терт кшз уйден туратын досымыз бар. Кун ыстыд. Ш1лденщ басы. Аспаннан жалын TeriAin тургандай. Тацмен 6ipre оянып, ертедплж салдынмен, аздаган шыдда дарамай, дестеге туеш, буыны кепкен ш епп эр жерге уйш, шемеле жасаймыз. Он бес-он алты адам жиырма гектар жер- дщ орылмасын тургызуымыз керек. Аянбай димылдап, нормаларымызды артыгымен орындап журм)з. Eihiom- Hig ескертпе, урыс, жеку1 жод. Б1зге дарап кед)рдегш созып, жумыс таппай купп далып турган престеупп механизаторларды кермейм1з. KeAiciMAi, ынталы едбек. Сэскеге дешн дуниешд тш еш н тебе-тебе гып уйш тастап, дарын ашып, журек тартданда goega дарай бет бурамыз. 1$ос мадында дол созымдай жерден эйгш езен Ад Жайыд агады. TepiMi3Ai басып, жайпауыттау жерден кеп суга дойып-дойып кетем)з. Радат. Малту бметшдер epKiH жузш сайран сап, б1лмейтшдер1 жагага таман турып, су шашып ойнап мэз. Кун де осындай сэскеде жене кешдурым шадта ерекше 6ip мэре-сэре 112

боп 1$аламыз. Жалпы, жастар журген ж ер ойын-кулю, кещ лоздж болмайтыны аян гой. Ал мынау суга шомы- лу айтып жетк1зе алмас ганибет. Малтуды эж ептэу1р уйренш алгамын. Кэд1мпдей ж урщ а ала^тамай жузе беремш. Сол эдепммен бупн ерекше epAiriM устады да, елден бурын суга ceidpin кеттш . Сеюрген куйде, не болганымды бймеймш , су жутып 1$ойдым ба, ая1$- 1$олымнан эл кетш, малти алмай ^алдым. Айгайлайын десем, даусым шьщпайды: абдырап, сабырдан айрылып, адоан бвренедей 6ip батып, 6ip шыгып, ерльберл1 жан ушырып су сабалай берд1м. Арпалыста 6ip царасам, жагадагы журттыц жапырылысып ерестщ арсы лы жупрш, шац-шуц еткен дауыстарын ем к -е м к ecriAiM. «Эсем» дейтш cei<iAAi менщ атымды айтып. «Эсем... Эсем агып барады»... Bip уа^ытта eciMAi жисам, жагада жа- тыр екем. 1£урбыларым тебемнен тенш, кездер1 мвлттл- деп цалыпты. ^озгалайын десем eAiM jkoij, — жагдайым мэз болмаса керек. Аудан орталыгындагы ауруханага жук машинасына отыргызып алып кеттт Дернергерлнс кемек алып, eciMAi жинап, ептеп ^алпыма келген соц, 15005а, ушрл1 ортама ^айта оралдым. Жолдастарым алдымнан ж упрш шыгып, 6epi мэз-мейрам боп ijapcbi алды. [^уаныштарында шек жо^тай. Хал1мд1 бЫп, жагдайымды сурап болтан соц, жан-жа^тан 6ipiH-6ipi тоспай, менщ суга 1$алай агып кете жаздаганымды тэптшггеп айтып жатыр. Ж урт жагага шешшш жай- гасып, жайымен тусемш дегенше мен келе-сала ijap- гып кетсем керек, сейтш езеннщ ортасынан 6ip-aij шыгыппын. 1$алай болганын сайдам, жагалаудан онша узамаган сия1$ты ем. Содан ^ыздар жагы шулап, улдар абдырап, не ктерш бкм ей дагдарган. Малтуды жа^- сы бкетш ж т т т е р 6ip-6ipiHe: «Сен туе, сен туе» деп турганда, мен 6ip батып, 6ip шыгып жанталассам керек. Сонда жузуд1 жаца уйренш журген Байдос жалма- жан суга туеш, сабыр са^тап жайымен жетш, ^олым- 113

нан устамай, бурымымнан алып, тартып жагага экеп, сыртца шыгарыпты. Кекпецбек кекбацадай TypiMHeH цорыццан. Bipaij журепм согып жатыр дейд! Кеп су жутып цойган екем, цолымды эрлН>ерл1 айцасты- рып цозгап, терец дем жасатып, iuiTeri суды айдаган- га уцсайды. «Мше, сен бацыттысыц, Всем!», «Енд1 кеп жасайтын боласыц! 1$утцарушыц —взщнщ Байдосыц. Ол езшщ махаббатын аман алып цалды, молодецщ «Енд1 тойларыцды жасацдар, кешжттрмей!». EHAi байцадым, мен1 мацтап, —елш—талып журетш ж ш ттщ терец езенге Tencimn тусуге ЖYpeктepi дауаламаган екен. Дарияныц ортасымен агатын жер1 салцындау болатыны мэл1м, тамыр тартылып, ездер1 де жазым болудан цорыццан. Сацтанган. Ол агып бара жатцанда, менщ жаным артыц па демеген. Ал Байдос жайы 6ip басца. Эрине, шын суйгенщд1 дэлелдеу уппн унем1 суга ту- cin, отца кую цажет болмас. Bipaij eMip деген курдел1, оныц адам ойламаган, адам кутпеген кездейсоц оци- галары, циямет кезецдер1 ушыраса цалады. Соцдайда ceHi циындыцца бермеген адам, жанын циын арашага тускен адам — шын дос цой. Сел нэрсеге майырылса, сел нэрседен пайда, зиян елшесе, ол жолдас боп та жарытпас. Мэцгшк 6ipre боламыз деген сезгм Байдостыц ке- щлш цырандай цалыцтатып, кез1 жайнап, шаттыц сы- рын жасыра алмай келе жатыр. Ойында белгьй арна, жуйе жоц, 6ipAi айтып, 6ipre кетедг «Бугшп кун цандай шуацты, аспан б1здщ кец1л1м1здей тап-таза» дейд1 кекке шалцалай царап. BipAe —«ГОС-ца осы бастан уацыттауып дайындалу керек шыгар» дeйдi оцу есше тусш. «Же, eyeAi уй болу емтиханынан оцай етш алсац, аман-есен...» дейлз ойга шомып. Сейтш: «Ертец менщ эке-шешем — цудалар цуда тусш, алдарьщнан етуге барады» дейм ец басты э ц п м ет умытып кеткендей. Бул нешшпп цайталауы екенш цудайым 6iAciH. Элденеге толци ма, жоц осында 6ip еткелец сыр бар ма, ауыц-ауыц айта бередт 114

Ол м е т уйге д е й т шыгарып салды. 2 0 март, сенб! I$a3ipri ж астар ете а^ылды, бШмдц бэрш «бмпш» дейд! Ол рас. Бэрш iurreH бглштуады дейдь Ойын-шыны аралас дегенмен уацыт солай. Заман солай. НТР заманы. Fылыми-техникалык революция Aayipi: бесжтен белщ шыгысымен техника «тШн» уйренбе- сец далада цаласыц дейдь Сондыцтан уацыт талабы- на сай кулшынамыз. Ж аца Aeyip жасап жатырмыз. Bi3 Курылыс отрядтарында ецбек етш, цаж егп жерге кала саламыз. Bi3 дэстурге де б ер ж тз. Bi3Ai еш юм мацау, кермедж жастар дей алмайды. Ocipece, кара тжге келгенде алдымызга жан салмаймыз. 0м1рмен, цогам дамуымен байланысты мол теорияларга, катдаларга ж уйрж тз. Ж аттап аламыз. Таптырмаймыз. Bi3Ae 15а- ласа, 6ip окулыц кггапты бастан—аяк ж аттап алып (yrip, нуктес1не дейт), емтихан тапсыратын студенттер бар. Ж ет1 жыл цатарынан жогаргы оку орнына тусе алмаган 6ip абитуриенптц физиканыц уш гатабын 6ip э р т н е д е т и калдырмай терм елегетн ез кез1ммен кергем: Kim бмсш, ондайлардан келешекте эй гш фи­ зик шыга ма, шыкпай ма! Ал КУР жаттандыктыц узак- ка апармайтыны аян. Т1рш Ы пм1зде делитанттар бол- маса дейм1з. Mri дэстурлердц жаксы салтарымызды сактасак дейм1з. Сол эдет-гурпымыз бойынша бупн кешке б1здщ уйге Байдостыц эке-шешео, жакын туыс- достары кеп маган «куда» туспек. М е т ц ата-анам- ныц алдынан ©Tin, руксат сурамак, маган «ен салып», сырга такпак. Бурынгыныц есю салты жоц, ©3Aepi 6i- piH-6ipi унатысып, уэделескеннен кешн, бас косып, семья болуды уигарганнан кешн цыз жагы мен ж ш т жагыныц куаныш, кызыкшылык yuiiH езара жасалатын «формальный» кудальщ жолы дейд1 муны. Солай екенш 6i3 жастар жатка бглемгз. Талай-талай еспгем1з. BipaK шындап келгенде, бастан кешпеген соц, терец мэн 6epin араласпаган соц кеп жагдай тусшжсй. 115

Бупн де солай. Байдос eKeyMi3 6iprypAi ^обалжимыз. «^удальп^» ^алай втер екен деп ш тей TeGipemn, жан журепм1збен толганамыз. Улкендер б1рдецеге келкпей цалып, б1здщ келе- meriMi3re Kecipi тимесе екен дейм1з. Уялганнан 6eriijAi жауып 6ip жаода ^ашып кеткщ келед! Bipaij ^айда 1$ашасыц. 0зщнен-езщ цаша аласыц ба?.. Б1здщ уйдщ дайындыгы жаман емес. Стол жасалып, дастар^ан yen сьщиып, эртурл1 тагамнан бел1 1$айысып тур. Мундай ы^ылас-бешлге Байдос жагы риза болар деп ойлайды, 6i3Aig жа^тыц KiciAepi. Экем сырттай салма^ты бол- гысы келедг Bipaij inrreft цобалжулы. Уйге 6ip Kipin, 6ip шыгады. Ж ю-ж ш сагатына i$apan 1$ояды. Эл1 ерте. Сенбшщ кеппне ^арай, сагат алтыларда келмекке ке- лккен. I$a3ip yaijbiT уштен жаца асты. Шешем байгус- та ун Ж015. Елудщ жуан ортасындагы жасына ^арамай, етшец мол денесш елемей, барльщ шаруага араласып, ж упрш жур. Жайшыльп^тагы ая15-1$олыньщ ауыраты- нын да умытып кеткен. 0зге 1$уда кутуштлер — жацын кергш-^оландар мен ^аладагы агайын-туыстар. Байдостыц ел-журты цалага таяу орналас^ан кепке белпл1 «Бестебе» колхозында. 0 Ke-uieuieci, апа-агалары, шь-^арындасы кеп кершед! Y6ipAi-uiy6ipAi семья болса керек. Апалары турмыс^а шыгып, агалары уйленген. ©з алдыларына 6ip-6ip отау. 1$арттар мектепке баратын кенжелер1мен 6ipre жеке турады. KeKecimij ^ызметт — колхозда завгар. Анасы — уй шаруасында. Сагат алты. К упм, эз1рлж тольщ б т п , ^азан-ая^та журген жастар да 150л цусырып калган. Журттыц 6api дыбыс кутш, ^айта-^айта ^олдарындагы сагаттарына ^арайды. 0 pi<iMHijj ойында: «Неге KeuiiKTi? Неге Keuiirin жатыр?» «Ойбай-ау, жолдыц аты —жол. Сэл кешжкенде турган не бар! Келер ija3ip-ai$...» деген шыдамсыз сауал- cypaij. Бул м е т ц ез тагатсыздыгым ба элде? Есжтщ ^оцырауы тыз епт. Мен кершбей оцаша 116

белмеге 1$аштым. Дабырлап Kipin, самбырлап сей- леген дыбыстары есплш жатыр. «Ассалаумагалей- кум!» — «Уагалай-кум-эссалам», «^ош келдирздер!», «Аягымыз дут болсын!», «1$анеки терлетйрздер, жога- ры шыгьщыздар!». Есжтен сыгалап дарадым. Бес-алты адам KepiHAi. Терде кейкиген арыд, ад сур idci отыр. Байдостыц aneci болу керек. ^асында узын уршыдтай даплез к ем тр . Е й долын тарадтап устап муздай боп далыпты. Болашад дудалар 6ip-6ipiMeH атын этап, ту- сш тустеп танысып жатыр. Bapi сыпайы, 6api биязы. Бупн алгашды танысу, алгашды сынасу, алгашкы эсер. Осыдан-ag 6ipa3 дыр-сыр адгарылмад. Бул, acipece, аз сейлеп кеп бадылаган кун. Эрине, дыз айттыргалы жадсы нлекке кеп отырган сод, гам-кгм де болса езш кефЛД!. ад жардын, кед жейде устауга умтылар. Bi3Aig туыстар да сейтер. Сейткенмен эдет-Fypbin, жен-жоба арасында барлыд тусшж 6ip жерден шьпа бере ме? Б1зге салса — Байдос екеум1зге салса, араларынан еш дылау шыдпаган жадсы. KegiA uiipKiHHig ecrin байыз таппайтын эдетЕ — Ал енд1далганы болса, тамад устшде тагы да таны- са жатармыз. Дастардан жасалган белмеге барайыд! — Бул мешд экем, кепш ш кке ас жабдыгы жасаулы тур- ган донад кутетш белмеге шадырган. Улкен белмеге он бес-жиырма адам тугел жайгас- дандай. Bip-eKi орын типа артыд та. ^ажета боп далар- дыд шарасы. Бэлгам, 6i3 Байдос екеум1з отырармыз. Эй, дайдам, бугш 6i3re жол жод дой. Улкендер бэтуаласып, 6iTiM тапса болганы. Байдос эл1 уйге жете алмай жур- ау. KiciAep жайгасып, дем басылган сод келуге тик. Уэде солай. Эйткеш бупн келш туарейш деп отырган кун емес, «дудалыд» басталгалы отырган кун. Сондыдтан куйеу ж т т п д алда >icypyi жарасымсыз, эйтсе бипрлж- ке жатпайды. Дэм-туз татып, долдар дыбырлап, ауыздар, жадтар 117

ь>имылдап сый-^урмет ^ошемеп басталган эреджте экем сез алды. BipiHiuiAeH, езш таныстырды. Туып-ес- кен жерш, ата-тепн, $a3ipri к теп журген амал-кеа- бш, уй-imiH, бала-шагасын. ^ыс^аша ж ш п казы^бау шалып байлагандай ei<i орай салды. «1$ош келдйрздер! ^адамдарыцыз 1$утты болсын!» деп шарап ^уйылган фужерд1 ^олына алды, кетерд1, журттыц ьп^ылас бж- AipreH шыныларымен ^агыстыра бастады. Экемнщ мацгаз мэдениетше ^уанып кетим. Кад1мп шетел- дж 1$она1$тарды 1$абылдаган, киноларда керсеплетш банкеттердепдей. Сыпайы. 0 3 i бупн Tiirri мунтаздай. Кенжесш кутты жерше кондырудыц зор куанышы ма, элде к к ш к бинтн, ккп- лж yAriciH керсетпек пе, соншалъщ жарасымды кимыл- эрекет. Кешжпей Байдос келдЕ Куйеубала! Сацылау цалды- рып, жартылай жабылган мен отырган белмеге KipAi. Жымы бжшген жо!$. Жайымен кул1мдеп, болар-бол- мас, мен1 ^ушагына $ысып ^ойды. ^уанганы. Енппл, оралымды 03i, дегенде. Bip-6ipiMi3re суйсшш 1$арадьщ. Одан 15атты кетуге болмайды. Журектер дурс-дурс, дем шгге. Енд1 Байдостыц кезшше 1$она1$ белмеге ^атты 15улай ден цою, кимыл ацдып, сез тыцдаудыц орны жо?. EKi ж щ ел1 сыпайы. Ду-ду желж бай^алмайды. Он- дай бупн болмас та. I$a3aij ушш ^удалар аса р а с и с т ^она^тар. Будан асдан цонщ болмайды. Эрюм ез касиетш са^тауы керек. Эргамнщ шмодаи тауы биж болуы керек. Сыр бглд1рмеу керек, ар-намысты ойлау керек. Bi3 Байдос eKeyMi3 улкен уйден белшгендей оцаша отырмыз. Ол бурын 6i3Auj шацыраада келш- кетш туратын. Менщ уэделесш, достасып журген ж 1- г т м н щ барын бжген соц экем анда-санда араласып, 1$атысуга pyijcaT еткен. Былай Караганда, бул орыстардан келген дэстур дейд! $азщ ^ызы басы кесжтт ^альщдьщ аталмайынша ж т г п уйжщ мацына урып келпрмеген 118

гой. Онысы засиегплж пе, заталдыз па, - Мм бжсш. Кешеде зацгырганнан repi уйд! бжу с е т м д 1рек сиязты. ^асиет - зара шацыраз емес пе! Бастан етпеген соц не угасыц?! Bi3 Байдос екеудш эркайсымыз ез ойымызбен ун аз отырсаз та KeijiAAepiMi3, eci-AepTiMi3 - улкен белме- де. Bip кезде жарзын-жарзын дауыстар шыгып, 6i3Ai орталарына шазырды. Таныспаз, кермек. Базытты жу- 3iMi3Ai байзап зарамаз шьтар. Элде жай эдет-гурып ушш бе. Бммеймш. Бас кетеруге мурша ж оз, ei<i беМм оттай боп алга аттай берд1м. ^олтыгымнан 6ip жецгем устап алган. Бас Min аманда«$ан белп керсегпм. Байдос та сейткен болуы керек. Ол да цайбгр уялмай ж е п с п дейсщ. ^абатыма кеп турды. Жанында аулынан келген езшщ 6ip желтее! — Ой, размет!.. — БэрекелдП — Кеп жасацдар! — Базытты болындар! —Мазсаттарыца жетщдер! — деп сацзылдаган, сам- пылдаган зуанышты дауыстар есплш жатыр. 0зщ додага тускен аттай боп турганда не тыцдайсыц. — Ал, Ханзия, зызыцньщ зулагына сырга сал! — деген дауысты кулагым шалып залды. А з загаздай жуза, эдем1ше келген, узын бойлы эйел — болашаз енем болуы керек, — зулагыма алтын сырга салды. ^олдары д1р1лдеп, сел зобалжыгандай. Толзыганы, зуаныштан болар, нитей босаганы кершш тур. Мен сырга салган анага басымды ид1м. — Енд1 балаларга арнаган KepiMAiicrepiijAi берщдер! — AeAi 6ipey. — Ой, бэрекелдз дурыс, дурыс! —1$ызга да, ж т т к е де керш дж зойыцдар! Енд1 будан кейш сыйларьщ осымен 6irri дегендей жецгелер1м1з зайта оцаша белмеге алып Kerri, yh! 119

Иыгымыздан 6ip ж ук тускендей, 6ip сынацтан ет- кендеим!з. Bapi ойдагыдай ж ен -ж етм ен кеде жат- цандай ед! Келкпеупплж кутпеген жерден болды. 1$азацтыц байыргы дастарцан сыйындагы ^удага, не ерекше цо- нацца бас тарту, мушелеп суйек сыйлау, imin-жем салты аяцталып, eHAi eprypAi шай тагамдарына отыра бергенде: «1$ой-цой, оны негыласыц! Ой, болмайтын эцпмеш айтады екенсщ. Намазцул ага» деген кеу-кеу эцпме ecriAin цалды. Намазцул — Байдостыц экеа. Шо- шып кеттж: не болды екен? Байдостыц ец1 бузылып барады. 0 i<eci туралы ештеце айтпайтын. Сонда цуанышца кеп отырып, 6ip шатац бастамац па? Неге? «Теп, цоймаймын, неге цоям. Айтуым керек» дейдь Сол ккпнщ даусы. «Б1здщ цартца не болган! — дед1 Байдос. - Мундайы жоц едр>. Абыржып, цуты цашцан. 9 ц- тус жоц. Сонысына цараганда экесшщ сырын жацсы 6iAeTiH болуы керек. Тек менен ьщгайсызданып тур. «^удайдан жасырмаганды адамнан жасырмаймын» дед1 жацсылыц ниетпен келш отырган Kici, болашац цайын атам. Сонда не айтпац, н е т жарцыратып жайып салмац, цандай эцпме болды екен? Дэл бупн ортага салмаса болмайтын не шындыц екен ол? Журттыц 6api ац-тац. Bi3 улкен белмеге, улкендерге цулагымызды Tirin царап турмыз. EciKTi жартылай ашып, сыгалап цоямыз. Шай жендеп imiAMeft цалган, кеппплж бастарын те- мен салып ойда отыр. Суып, бабы кеткен шайды болар- болмас ершдер1не типзш ермек eTeAi. Манадан берп унс1з тыныштыцты мешц экем бузды. — Хош, Намазеке, бупнп жастар ниетш цолдаудан басца, алып келген арнайы эцпмещз болса эрине жа- сырмаганыцыз мацул. ^аж ет деп тапсацыз айта оты- рыцыз. Алда-жалда жон-жосыгы жоц десещз езйрз бжщ1з. Олай болса, шырц бузбайтын, KepiciHiiie айран- дай уйитын эцпмеге кешелж. 120

— Рас—ay бэсе! — деп ^алды Байдостыц meiiieci арата тусш. — Муны ^ойьщыздаршы, аузына кшжене apais тисе, бет алды бура тартып, буйректен cnpais шыга- рып отыратын эдетп. Айы щ а буйырмацыздар! — Даусы д1р1лдепKeuripiMсурады.^олына бет орамалын алып бет— аузын суртп. Бул талай зардап, талай тепкшщ 6ip тана уштыты ма, к1м бйген. «Атамыз $андай адам болтаны!.». — Жо1$, — дед1 ол м эн аз бейберекет. — Айрандай уйитын эцпмем >kois менщ. OpTais сез... Ж урпзе берщ- дер. Ж астар ба^ытты болсын... Мен берите ^осыламын. Алдарыцыздан етейж деп келдж. 0 тш жатырмыз... Сыйлап жатырсыздар... Размет! Ж астар ездер1 келгссе, 6i3 не дейм1з. Олар 6ipiH-6ipi унатса, б1зде туртан не бар! 1$удай ынтыма^тарын берсш!.. Алдарынан жарыл^асын! Улкендерде, ата-ана сорлыда билж жо^ isa3ip. Бупнп жастар эке-шеше алдындаты парыз дегенд1 бтлмейд! Уй болтан соц e3iMeH-e3i бет-бетше кетедь Кемектесу, papacy деген жо£ Оны дойшы, кушж куйеу боп: 1$ыздыц ушне Kipin алатындарды gawrepcig! Бэрш ездер1шенпп, ездер1 $ояды жастар. Мейл1, сейтсе — сейтсга. Заман солардыга. ^уданы $удай досады деген бурынтылар. I^ocisaH шыгар... 1$осайын деп отырган шыгар... — Ойбай-ау — деп ^алды б1здщ жа$тан аузы жуйрж 6ip эйел будан api шыдай алматандай. — C i3 Timi, ^уда тусш келш отырып, элденеге даналып таусылтаныцыз ^алай? Б1зд1ц елден адам алма^ ойларыцыз бар екен, юм сейлейд1, не сейлейд1 — келкпп, уэделест шьщпаган екеаздер де, эуел1м, — деп сез аягын жумсартып, кулдь Бул кекемнщ: «Жарамды, сезшец» келшшщ 6ipi. TiAi — айыр. Бупн улкен i3eT, сыпайылы^ жасап, узамай то^таганы. Эйтпесе... EKi жак та 6ip MeypiT ойланып калган. Эцпме дел осы жерде ^аж еп шамалы арната бурылып кетш бара жат^андай ед1. Ж ен бжетш, тура жолта салып ж 1бере- тш ешюмнщ шы^паганы ма...1$ап, еттеген-ай! 121

Байдостыц aiceci сезге цайта Kipicri. Сез бастаган эйелге цадалып: - Жоц, кулаги, жоц, - дед! айтысца тусетш адамдай жп-ерленш. — Олай емес, ci3 тусшбей цалсацыз керек. Bi3 бэрш ойласып, уэделесш шыццанбыз. Келккем!з. Слздер цорыцпацыздар... Bspi оцды болды. Жай эшейш. Кещл- де турган зат... 1$ашып цутыла аласыц ба одан! М етц болашац цудам Асекец - Асылхан сауда саласында ктеймш дед! гой, жацылмасам. Рас па, Асеке, — деп кекеме цигаштай царап цойды. — Рас, Нэке, — деп кекем оныц сауалына тез жауап цайырды. Рас болса, ci3 басцаша ойлап цалмацыз, оныц озге еш цатысы жоц... Мен, мен, сол сатушы, саудагер дегендерд! уната цоймаушы ем. Суцаным суймейд! Тазалыгы аз. Халыцтыц тиын-тебен1н жеп ашкезденш турганы. Бетпац.. 1$олына дукеннщ кьтпн алысымен мурнынан есекцурт Tycin шыртияды. 1луде 6ipey болмаса! Б!зд1ц ауылдыц 03iHHj жаман магазиншде жылына ею сатушы ауысады. Баягы да... —деп енд16ip узац жел!ге кешпекке оцтайлана 6epin едк — Ж э, болды, цой енд!, айтарынды айттыц! — деп енем1з зек!п тастады. Мундай цатты соццы, зор айбат болады деп кутпеген отагасы басца урган малдай цайцацдап цалды. — Осы 6ip тентек су-ац адамныц inriHe барган соц, жатып алып, абыройдан абырой цоймады. — BipiHuii рет керш, 6ipiHiui рет танысып отырган кезде кулюге айналып, цад!рш жойгалы турган мушюл халд! жуып-шаймац сияцты. 1$айтсш! Б!зд!ц жац сабырлыц керсегп. Талай сездерден ececi кетш бара жатса да, сыр берген жоц. Т1лдерш ттстеп цалды. «Эйел жолы жщшже» деген сол. 0 з цолын ездер! кессш бе! «1$ыз айттырып» алдынан етш, сырга тагып, цазацтыц ырым-кэделерш жасап, цудалар Kepi аттанарда кекем б!рауыз сез айтты. 122

— ^aAipMeHAi цудалар! Bi3 eHAi жацсылы-жаманды уагдаласып, бата жасап, балаларга жол болсын айттыц. Той жагына да кемскендейми. Б1здщ тойымыз елде етед1 дедйрздер. Оны ез жагдайларыцыз бглед1. Ал 6i3 осындагы агайын-туган, дос-жаран, цызметтес жолдастарымыз бар, бэрш уйге шацыру р ы н . Bip цогамдыц тамацтандыру орнына той етюзбек ниепм1з бар. Кенже баламыз гой, бетшен цацпай ecipreH. Осы кездщ сэн-салтанат ^ызыгын жасамасац, ел-журттан уятты... Ауыл арасы жацын, хабарласып турамыз гой, — деп кекейшде устаган жай-жагдаятты айтып, сонан соц жымиып ез1нен-вз1кулдь — Назамцул цуда, ацкецм Kici екеназ, цайб1р ойларыцызды жасырмай айтыцыз. Оган екпе, ceric жоц. ImiMAerim тап деп жымиып турган- нан, ацтарып салган да дурыс. Кун Kepin бала-шага- ны асырап жатцан 6ip-6ipiMi3Auj амал-эрекеттм1здк то есть, мамандыгымызды мацтайыц, даттайыц, унатайыц- унатпайыц ол э р ю м т ц ез epKi гой. Ж умыс болган соц, адам болган соц барлыц жерде ж ш тж тей бола бере ме, бес саусац б1рдей емес деген де бар гой... Мен ci3re ренж1меймш. ^исыц, циянаттыц сез айтты деп кецШ ме алмаймын. Тагдыр цосцан цуда гана емес, ынтымагы жарасцан дос болайыц Bepi балалар уппн гой!.. Кепиплжтщ кещлдершдегт eprypAi ала булттар ту- гел тарап, арман аспаны шайдай ашылып кеткендей. Eid жац цушацтасып, сушсш, достасып тарасцандай. Bi3 Байдос екеум1з цуаныштан ба, элде куш бойга шиыршыц атцан жуйкенщ босаганы ма, кез1м1з мелт-мелт erin куле 6ерд1к... 24 март, сэрсенб! Тойымыз болатын кунге 6ip ай цал- ды. Кун деген мектептщ узЫске шацыратын цоцырауы сияцты, кецмд1, уйге берген тапсырманы бес саусацтай бкетш кездейдей цас-цацканша ете шыгады. Bi3 Байдос екеум1з 6ip-6ipiMi3Ai 6ip кун кермесек тура алмаймыз, елердей сагынамыз. TeyAiriHe екьуш цайталап, эйтеу1р, 123

Зайткен кунде желеу тауып кездесу заж етоз деп, e3iMi3 езара келнпп, тыйым салганбыз. Шарт, келклмге 30л ^ойганбыз! Уэдем1з тем1рдей затты. «Кездесуге сылтау 1здеу, езге уа^ыт кестесш бузу щкэрлж, ынтызарльщ- §а сал^ынын типзедь Сез1мд1 де ^ад^рлей бглген жен, багалай бжген жен. Ecenci3 летлдемей зуанышта да езшд1 устай бжген дурыс. Эйтпесе кебелек боп кетущ кэдж». Адам дуниеге келген соц неге eMip ба^и куаныш- пен етпейд1 екен? Миллиондаган жылдардьщ жеке адам TipuiiAiriHe тэн 6ip 1$ас-^агымдай сатан не себептт шаттыада белеп, уайымсыз етсозу мумкш емес. Бул iueuiiMi жот* сауал. 1$алайша деп тусшд1руд1талап етсец, eMip деген ете курдел1 нэрсе гой деп булдыр жауап 1$айырудан аргыга терецдегта келмейдг Бос пэлсафадан не мYЙiз швиады дейдг Адамныц мэцп зуанышты болуы деген cypaij бос пэлсафа ма екен? Ал 6i3 TipmLviKTe- ri ец ба^ьпты кундер1м1з семья i^ypy кезщдеп ек1-уш айды эсерл1 мол ^уанышпен етк1зуге кезс1з батылдьн$ жасай алмаймыз, элденеден ^ор^амыз, элденеден куджтенем1з. Кездейсо^ 6ip жагдай, кездейсоз 6ip себеп кездесе залып, сушспеншЬигшщ желкесш зиып кете ме деп цауштенесщ. Бул жастардьщ ерюн суйкпенпплж ^атынастарына сугана1$тыз, ijac кунем ^араниет ой ^аптап жур деген сез емес. Жагдай, ьщылас, бейгл бар. Bipaij, сол ^аншальп^ты таза, адал? — Тайла^ша тай- рацдамай, парасат пайымдылы^ты умытпа, естен шы- гарма деген сез гой. TipuiiAiK деген табаны зызса, то^тау бермейтш 6ip тулпар — ттзпнд1 ^атты тартып устамасац болмайды деп уйретед1eMip кергендер. Дурыс 1$ой, дурыс айтады. Солай етпеске лаж жо£. Артьщ а1$ыл бас жармайды. Арамыздагы эцпме осы та^ырып, - Байдос екеум1з 50л устасып, заланьщ есем, сенд} кешеймен келе жа- тырмыз. Жаца гана «Жас жубайлар салонынан» шьщ- 124

цан 6е п м 13. Той кшмдерш алуга кунше 6ip-eici рет согамыз, e3ipre кецмдепдей заттардыц зисыны келмей тур. Той куш киетш кейлекке жапон аз ж 1бегшен сэн ательесше сураныс жасаганбыз. Матаны бугш-ертец цоймадан аламыз деп тур. Енд1 эдем1 щ туфли керек. Ол болмай тур. 9 pi-6epi жан-жазтан i3Aen жатырмыз. 03ipre уазыт бар, табылар. Шешем 6ip шебер тауып, сэукеле жасаттырып жатыр. 0 дел« yi<i керек. Байдосца 03ipre золга тускеш —туфли гана. Костюм мен кейлектщ TayipiH куту заж ег сияцты, Осыныц 6api 6ip зараган- да майда-шуйде. Сол уаз-туйектен адамныц TipiuiAiK дуниесз кецм куш зуралады. Адамныц айтзаны бола бере ме, мэцп зуаныш жайлы ойлаудыц e3i артыз шыгар, жалпы. «Кут1ц1здер, келедт» деп алдарзатады. 03ipre алты куш кетп, енд1тогыз куш бар. Тогыз куннен кешн «аздегендерщ ушыраспаган екен, жарайды, тагы да он бес кун зосып берешк» демейдт Барымен — базарлацдар деп шыгарып салады. ©м1рде 6ip рет болар Зуаныш-шаттыгыца осылай салзын зараса, оган залай шыдайсыц! Жастарга деген замзорлызтыц шыцы осы болганы гой. Ж03, булар усаз-туйек нэрсе емес. Басза кезде кецмдерш аулап, арзаларынан зазпай-аз 30Й. Неге осы улы той, улы думай сэттершде аз жарылып сый-сияпат, дос бешлдерш керсетпейдт Салонга кунше ei<i рет бас сугасыц; тас беттенш: «келш турыцдар» дейд! Байдостыц экесшщ ce3i анау зай кунп «Жастар ездер1 шеппп, ездер1 зояды. Ата-анага зарамайды, базпайды. Жшттердгц 6epi бупнде кунше куйеу боп кеткен...». Ал мызты екенНц, ойланбай кер. Ал шыдамды екенсщ, сабырлылыз жасап баз! Азылды болсац осыны елшеп- т ш те, дереу шаттыц шымылдыгыцды желб1рет! Не ойлап келе жатзанын e3i бь\\ед1, Байдос уназ. ^абагы салыцзы. Ьтн де не барын KiM бжген! Бэлгам ол да той жабдыпя жайында толганып келе жатзан шыгар. ^итыгым устады. Неше куннен 6epi «30Й, 30Й»деп iniiMe 125

сацтап, аитайын деп айта алмай журген затым бар едт Bip есебш тауып тшскгм келдт — Неге ундемей келесщ, Байдос? — Даусымды цаттылау шыгардым. Ол маган жалт етш 6ip фарады да: — Не д еум керек, Эсем? - дед1сыпайы, e3iMe царсы сурац цойып. —Эцпме айтсацшы, 6ip... —Эцпме кеп цой, цандайын... Байдостыц эдет1 осы. Сураган сурапыца FaHa жауап бередъ взйпц шешгаН келген iuiKi inepi болмаса, цысца цайырады да отырады. Мен оган уйренгем. Жанын, жан сырын барлап болгамын. Сезбен эуестпт жоц. Бммеген адам еш н э р сет жацтырмайтын, жабырцау жан деп ойлап цалуы гажап емес. Кейде ол MiHe3i маган да унамайды. Bipaij цайтесщ. Ол кейшнен бас жарылып, кез шьнып жатцан жоц — Сен ренж1ме, Байдос, — дед1м. — Бпуд1рмей-ац цояйын деген eAiM. Болмады. Ж урт мацтанады: «ImiMi3 — капуста сеюлд1, цатпар-цатпар купил, сырлар жата бередт» —деп. М е т ц сенен жасырар сырым жоц. М етц imiM капуста емес. Осы сендерде 6ip келкпеушшк бар-ау деген кудж кекешмде цонацтайды да турады. Кокец, немесе, цай кунп сездерд1 неге айтты? «Осы кунп жастар ойына келгетн гстейд1, ата-анасымен келгспейдр» деп? «Сатушы, саудагерд1 жацтырмаушы ед1м» деп. Тойга сарацдыц керсетш отырган жоц па? Осыныц баршасында 6ip цыцырлыц, KecipAiK, тш и царсылыц жатыр ма деп цорцамын... Байдос кулд1. Тегшде ол шындап айтылган ойына шындап жауап цайыратын. КецШне жацпаган сезд1 цашыртпалап кететш. Бул жолы кулдт Онысы маган унаган жоц. — Неге кулесщ? — дед!м. — Жай, эншейш... 126

— Жылжытпалайын деп турсыц ба? Оньщ болмайды, шынынды айт! — Шынымды айтпаймын, бурын-содды мен ceHi алдаган жер1м бар ма едг?! Эсем, реняамепй, жаным. Сен уайымдайтындай S3ip ештеде булшген ж од - деп оц иыгымнан алып дапсыра душадтап, 5ысты. Бул — жубатдан Typi. Ал мен сырын адтармай уанбад eM ecniH . —1$ой, дарагым, —дед1м, екпемд1 жасырмай. —Тэлкек дылмай адтар кекейдепддь Бала е м е с т н мен, басынан сипаганга басыла далатын. Ол дипыжыдтап кумалжщ- — Ой, осьщ-ай, — деп далды. — Не керек сол... -Бipбeткeйлiк дейсщ гой. Иэ, жадтырсад да, жад- тырмасац да турасына 150л доятын дагдым. Кенсец де, кенбесец де, ез epKig. — Кенем, айналайын, жаным сол, кенем. Конбей дайда барамын... — 1$ойшы ендд айтшы! Ол KicimKi не дыжыл?.. — Иэ, — дед1 Байдос ауыр KypciHin. — Бастапдыда ез1м де ал-дал адырап далып ем. Уйге барган сод урсып кеп берсш бе, бастырмалатып. «М ет ц жагдайыммен неге санаспайсыц» дейдь «1$алай той жасамадсыд, далай уй болмадсыд». «Мешд саган белш берер малым жод, даржым да ж од осыны ойладыд ба, сен кеше» дейдь Эйтеу1р айтпаган ce3i жод. Адыр 6ypg-capg етш басылды. ^айдан тапса да 6ip мыд сом тауып тойга доспад болды. Менде экеме айтар уэж ж од eTipin солдылдап жыламадым ба — «Кеке сен Kemip, данша урыссад да кетеремш. Ондай дыз ж ер бетшде жод, тойымызды осы апрельде жасамасад одан айырылып далуым ыдтимал, ce6e6i тузад салып содында журген >KiriTTepAig саны жод» деп ед1регенде eTeriM жасда толды. — Бэрекелдд батырым, — дед1м. Байдостыд шындыд- ты далжыдмен жетюзш турганын сезш. - Сонымен сез жасыдды керген екен гой. Телегентд экеН Базарбай

цусап ац батасын бермесе цайтер ец? Оны да цатпар- цатпар inline тушп цалар ма ец? Байдос сыщылдап кулш яаберд1 ^айта-цайта кул- генше цараганда жан сарайы жадырап, жарцын секм- д! Сез4нде цапы, журепнде жалгандац болмауы кэдж. Сенген лэз1м. —Бул кунде Базарбай секпуц экелер «Барсакелмеске» кепп тынган болар. Оцдай ijayin-ijaTepAi санадан сылып тастайыц, жаным, жарай ма?! — Эй, цайдам, - дед1м OAi де сенщмремей. - Ол Kici неге ейтед1, сез жуйелершде ыцылас, метр1мнен repi 6ip ержаздж, цыжыл, елексе ештесу ме, сондай пелекет бар сияцты. «Кушж куйеур> Heci, «сатушыны суцаным суймеупп eAi» деушщ м ен ю не? — 1$ойшы ендц Эсем, — деп Байдос жалынды. — Арацца кшжене цызса, цайдагы-жайдагыны айтып, журтца соцтыгатын одета бар. Эшейшде моп-момын. 1$ой ауызынан шеп алмайтын сыпайы Kici. — Бжмед1м... Жарайды. Элденеге 6ipaij журепм орныгар емес. Жолай кеде жатып бас цатырган беймаза ойдан цутылайыц деп кинога юрдж. «Кекппл кедей» деген француз детектиш екен. Тарсыл-гурсж, адыс-жулыс, ертеу-циратудан миымыз цатып, бос цацылтырдай, цацгырлап сыртца озер шыцтыц. Ой жоц, мэн жоц, эй- Teyip 61рдеце. Осындай фильмдерд1 не ушш керсетед1 екен? Шетелдщ кейб1р бостега дуниелерш керуден-ац жалыцтыц. Сайрандап сергим1з деген ойымыз сетей болды. Кун- депдей серпжу орнына сергелдецге тустж. Элденеден шаршадыц па, дене, туда бой цурсау. Томен царап, уцдемей кеде жатырмыз eKeyiMi3 де. Ерж аяцтарда гана цалган. Б1здй} уйге кеде жатцан сияцтымыз. MiHe, KopAiHAep м е, адам ны ц м э ц й ш ат болуы деген цандай циын. Bi3, ж ас жубайлар, ец болмаса 6ip 128

ай тольщ шаттьщ ттлеп, ^аитсек те эр куш м13Д1 еш ре- шшспз еп«зем1з деп келюш едйс, цандай 6 ip ^иындьщ тебеН KepiHce де, оган мэн бермей ете шыгамыз деп ек. вздерцрз кердщ1здер гой, уэдеде тура алмадьщ. I$a6ai5 шыттьщ, ^а^тыгысып 1$ала жаздадьщ. Салоннан, кинодан келген кикьлжщ, келецаздйсп ескергенде, сенщ сез1мщд1 езщнщ туган ата-анац тусше бермей- Ai гой. Кейде ^аса^ана эдеш тусшгкп келмейдь Намыс, абырой деп баз 6 ip кездерде оцды жолын ацгармай Tepic ^улайды. Ондай $ырсьщты 6аа$а салмасын! Басыца ту еп дегенше, сенщ шаттьщ сез1мдерще, таза ауадай пэк ниетще семсер алтенд! дей берШ 29 март, дуйсенбь Бупн — «Былыми коммунизмнен» мемлекегпк емтихан.Кешнп кундердетой жабдыгыныц барлыгын асырып жинап $ойып, куш-жйерд1 соган салганбыз. Сура^тарды тольщ oijbin шывдан болдьщ. Ал мида не 1$алганын, 6ip жазмыштыц e3i 6iAciH. Билеттт ijoAra устап ойлаганда еске туспесе, эз1рге еш н э р с ет талдап, ж ш ктеп болмастай. Емтиханга студенттер тугел жиналып калган екен, эл1 бастала ^оймапты. Б1здг Kepin, acipece 1$ыздар догадай жапырылып жупрдь «О, 1$озы мен Баян!», «Ромео мен Джульетта», «Ба^ытты больщдар! Махаббатарыц 6epii< болсын!». ^уша^тап, жаца кергендей 6eTTepiMi3AeHсуйш жатыр. Ж т т т е р жагы байсалды: «Тойларьща ijamaH ша^ырасындар, ей?», «1$ай кунге белпледщдер?», «Неке сарайына арыз бергендерщ рас па?», «1$уттьщтаймыз ей!» деп жымыц-жымыц кулкедь 1$ыа$ы сессиядан кешн кейб1реулергмен кездесш турганымыз осы. Студенттер 6ipiH -6ipi сагынысып калган: жар^ын-жаркын дауыстар, uiaij-niais кулю. Емтихан ^абылдаушылар орын-орындарына жай- гасты. Bi3 алты студент imi<e KipAiK. Билет алып жа- тырмыз. Бетш буркеп, «уш сура^ты imiHe 6yrin цуланган 129

■ плдей аз загаздыц 6ipiH ^олыма устадым. Он ушшип билет. Жауаптарын жазсы бглетан болган соц кецшм кетерглш кегп. Б1рбурышта шузшиып отырган Байдосза зарадым. Аз загазды жеп ж16еретшдей тесш п залыпты. Басын кетерд! Маган фарады. Ым зазтым: «^алай?» деп. Кезш зысты. Мэз емес-ау, шамасы. Енд1иек загып: «Сен Залайсыц?» дедг Мен жымиып зуанышымды 61лд1рд1м. Расында, Байдосза зиын билет келген екен_ Мен «5» алып ш ыры м, ол «4»-ке занагат етп. ^уанышымыз мол, зуаныш — ортаз. Ocipece менщ кецш м шат. Жогары бага алганыма зуанатын сиязтымын. Жене оцай су- рацтар келгенше риза сиязтымын. ^иналмаганыма, жецгл е тк е тм е мэзбш. Кердйрздер ме, адам дегентц зулцы залай? Оцай, жецгл болса, циналмасац дейм1з. Бац басымызга ез! кеп зона цалса дейм1з. Бац зону уппн занша зиындызтардан асу заж ег екенш ойламаймыз. Балк1м, «5» деген бага ауыр суразтар келген Байдосза лайьщ емес пе едг Кездейсозты жозза шыгарсаз — сыбага comKi гой. Оган вз1мш1лдж деген бэле ж 1бере ме. 0 з кейлепц ез денеце жацын. Сонда да болса сыртза шыззан соц мен ез1м1шлджт1 омырып: «Байдос, «5» деген баганы маган емес саган зоюы керек едщ дед1м. Оныц бетше зан жупрдц зуанып залды. «Жоз, —дед1ол. — Сеш ц б ш м щ терещрек менен repi». 1лтипат бъ\\дгрд1 Бул KyHi 61здщ зайда барсаз та жолымыз бола беред! Ж ас жубайлар салонына келш едж: Байдосза ЭАем\\ костюм кездесп. А з шатырдай кейлек. Киш, влшеп Kepin ед1 — 1$уйып зойгандай екен. Байдостыц вщ кулпырып сала бердг Алмастыц жуз1 сеюлдг Айна алдына барды. Таранды. Ь^алыцзара шашы тым сэнд1едг 03iHe-e3i сузтана зарады да, сосын 6iprypAi зысылды. Мен квз1мд1 тайдырып экетттм. Бурын алган зара туфлш бар. Сонымен Байдос тойга эз1р. Жол-женекей сэн ательесше созсаз маган квйлекке деген жапон аз ж!6еп келген екен. Тамаша болды. Алазай! Шеберайым 130

келшшек тацдап журген фасонымызга царап дереу елшеп ninrri. Бойымды, 6ел1мд1, кеудемд^ мыцынымды еппен устап, цулагыма: «Фигурацыз цандай эдемЕ» деп цояды. Кец1л1мд1 кетергкл келген жоралгысы болар. Эйтсе де дене б т м т н щ жацсы е к е т н ез1мде сезем. «Размет, изге!»деймш мен ыцылас танытып. «Кейлегйрз он-он бес куннен кeйiн дайын болады», — дед1. — Bip кунге осы орындалган к тер де аз емес, Байдос, — дед1м мен ательеден шыццан соц. — Енд1 дереу уйге баралыц. Bi3Ai не болды екен деп жандары тынбай кутш отырган шыгар. Есж-п шешем ашты. Жайнаган бет-ажарымызга ца- рап, цушацтап суйе бастады. Bapi ойдапыдай екенш ана журеп айтпай-ац сезш тур. «0те жацсы, жацсы» деп Байдос та, мен де цолдарымызды кетердж. «И-и, айналайын, коз цуаныштарым сол!» деп мэз боп цалды: «Журщдер, тамацтарыц, шайларыц эз1р». Кекелерщ тустжке келш, сендерд1 кутш-кутш жумысына кегл. Эсем жумысына звонить етш хабарлай сал. Айтпацшы, тойларыцныц шацыру билетш жасаттырып бггкен екен, кешке алып KeAMeKuii». Апамныц жацальщтары сондай кеп. KyHi бойы уйде жалгыз e3i болган соц, inii пыса ма, еспген к е р г е т т ц 6apiH цалдырмай эцпмелейдь 1$улац цоймасац, цабагын тушп, балаша буртиып екпелейташ бар. Кекем шацыру билетше «Союзпечать» киооолерш- де сатылатын жадагай, стандартты буктемеш алмай: «Тойды жасайтын» ата-аналар, олай болса балаларыныц цуанышын паш eTKeAi отырган кешке солар шацыруы лэз1м. Bi3AUj некелгап семья курган тойымызга ке- лйрздер, деп жастар м е т ц цайсыб1р ем1ршде бглмейтш туыстарымды, жекжат-жораларымды цалай шацыр- мац? Жэне ол эдепттлжке, кергенджжке жатпайды гой» деп ез ойын дэлелдеп, соган келку1м1зд1 сураган ед!.. Сол билет дайын бопты. Тойдыц боларына эл1 жиырма 131

куннен астам уацыт бар. Шяцырылатындарга алдын-ала толыц, хабар ж е т т , тойга ю м келед), гам келе алмайды —ертерек мэлгм болады деген сез. 1 апрель, бейсенбь Барлыц шатац тойга осы xici ша- 1$ыратын жерден шьщпасын деген ой келедг маган. Билет дайын болгалы ега-уш куннен берп эке-шешем, жацын ацылшы агайын, дос арасындагы дау-дамай, цызылкещрдекталассолтещректеболыпжатыр.Кафедеп орын аз-жуз отыз адамга есептелген. Шацырылуга THic KiciAep ете кеп. Э к ем тц туыстары, жолдастары, цызметтес жолдастары, ш еш ем тц тергандерь Бай- дос екеулмздщ студент, оцытушыларымыз, «цудалар» — жагынан жэне неше жылгы жацын отырган тэту i<epuiiAepMi3. Менщ мектепте 6ipre оцыган цурбы цыз- дарым... Осылай еске алсац табыла беред! Жалпы есебш алудыц 03iHe 6ip кун кетть Барлыгы 258 — жанашырга жарайтын жан бар екен. Шацырсац — 6api бул KiM де- мей, цушагын ашып цуана келетшдер. MiHe, байцады- цыз ба, 6i3 цандай кецпешлм1з! ^азац цандай мешрбан? Ж эне бутан цазацтыц бурыннан келе жатцан ип салты: «Той дегенде домалайды цу бастарын» цосыцыз. Экем жумыстан келгеннен кейшп туннщ 6ip уагына бара- тын i<epic осы тещректе. BipeyAepAi сызады, б!реулерд1 цайтадан жазады, 6ipeyAepAi цосады. 03ipre жуз отыз- дыц аулы TyriAi царасы да кершбейды. Байдос келд1. Эдеттепдей цымсына басып KipeAi, цымсына басып журедь 1$айтсш, байгус, бес минутсыз куйеу гой. 1ипмнен кулем. Кейде езше эзглдеп те цоямын. 1$алжыцга жоц, езу тартады бар болтаны. Уйде кеп бегелмей, сыртца шыцтыц. Эрцайсымыз кешнп кундерде, кездеспеген сагаттарда жиналып кал­ ган жацалыцтарды айтып келем1з. — Адам ем1рде тецш табу циын ба десем, одан той етгазу циын екен гой, - дед1м кешнп кезде туйген nii<ipiMAi ортага салмацца. 132

Буки тау^ыметп бастан 6ipre етюзш журген Байдос: — Иэ, айтары жо$, —деп салганнан келке Kerri. Bipaij лезде женге кешш: - ^иындьщсыз ^уаныштыц багасы бола ма, Эсем, - дед1 м е т жубат^алы. ^апаландыру эдетшде жо$. — Сендер жздтан тойга цанша адам келмек, Байдос? —дед1М. — Кекем он-он бес адам жазып отыр. Ол жен-жосыгы жо$ элденеге жымиып кулдг — Bi3 жагынан ба, 6i3 жа^тан мен 6ip ез1м гана болатын шыгармын. — Неге?! Ол далайша? — Мен жен-жосы^сыз жауап- тан шошып кетттм. —Сен не айтып келесщ, Байдос? Шыныц ба?! — 0 3 ip солай боп тур, Эсем. Б1здщ экей женНз турашыл i<ici гой: «Мен тойга 1$аржы берш, улес-сыбага ^оспаган соц оган масыл боп бара алмаймын» дед1 емес пе, 6ip KyHi отырып-отырып. С ей гп де тунерш, isa6ai$ шыт^ан куш уйден шыгып кегп. TyciHAipin айтып, дэлелдеп уктырып жатырмыз: «Ойбай-ау, отагасы- ау, ^удалар взшщ элпештеп ecipreH кызына узату той жасап бермек. Ол 1$аза1$та бар дэстур. Б1здерд1 сый ijOHaij ретшде ша^ырып отыр. Солай да солай, оныц еш epciAiri жо1£» дейм1з. Жо^, баспайды. ©зшиа езше дэлел. Б1з шешем, агайындар боп кенд1ремгз деп элек, ал щ сщ ал кенбей элек. Сейтш, api TapT-6epi тартпен журш жатырмыз. Муны сен езщ гана 6Lv. Кекец мен анаца айта корме. Жагдай киындап кетер. Мен неге екенш ез1м де бммеймш, жылап ж 1берд1м. Ke3iMHeH мелт-мелт жас а^ты. Мундайды кутпеген Байдос 1$атты састы. Абдырап, ала^тап не к тер1н бглмей састы. — ($ойшы, Эсем саган не болды? 1£ой, жылама, — дей бердь Сосын 6ip ша^та кар^ылдап кеп кулдь Жалт карадым, Шыны-ау деймш, iuiiH устап шицылдап мэз боп куледь —Пай-пай Эсем-ай, бупн 6ipiHuii апрель емес 133

пе! Мен бупн с е т цалай алдасам деп к е л т ем... Соган да сендщ бе? Бала екенсщ гой езтц, — деп цушацтап, ал1 сурпмеген бетсмнен кез-жасымды суйдг — Пэл1, сен де!.. Басцалай алдайтын ештеце таппадыц ба? — деп кулш жiбepдiм. — 0згес1не с е т нандыру оцайга туспес eAi. — Буынды жерщ осы болганы гой сонда. — 1$айтем1з ендг... «Кулсец — Kapire кул» деген гой. Будан кейЬнп сездердщ кеп аса цызьпы болган жоц, Сандалып журш-журш тарастыц. Кердйрз бе, кулуге, эзглге арналган 6ip куннщ (6ip- щ кун!) езш сыпайылап мэдениетп, куле алмаймыз. ^алжыцдаймыз деп — цынжылтамыз. Ойнаймыз деп — ойрандаймыз. Кулд1рем1з деп —булд1рем1з. Кец1лденд1ру орнына — келеке, мэз ету орнына — мазац етем1з. Эдемъ адамныц жанын ceMipTeTiH кулюге эл1 уйрене алмай келе жатырмыз. Абай атамыз айтцан: «Ж тттер, ойын — арзан, кулю — цымбат. Ею турл1 нэрсе гой сыр мен сымбат» деген есиет, ацыл сезше жуз жыл отсе де eAi ол ^анымызга сщген жоц. Француздар: «Кулюаз еткен кун —босца откен кун» десе, iArepri еткен Хаюм Луцпан: «Эр жацсы еткен к у тм д 1 6ip жылга балап, мьщ жасадымды» айтып кеткен. TipuriAiKTiij киюлжщше бер1ле берме- сек цой, ерцайсымыздыц eMipiMi3 элдецайда шаттыц- ца шомылар eAi!.. Адам 6ipiH-6ipi аяса гой, 6ipiH-6ipi сыйласа гой! Соны орындауга не кедерп, гам кедерп? 2 0 апрель, сэрсенбь Тойга терт кун цалды. Кешеп цыруар шаруа (басыцдагы шашыцдай) б1ртшдеп бггкен сияцты. Б1рен-саран олцы-солцысын есептемегенде, тепе кефлдепдей. Кшм-кешек жагы цараган журтты 6ip елец етюзетшдей сендьац. 9 cipece мешц кейлепм, щ туфли1м, сеукелем... Б1рац yraci онша болмай тур. Туысцандар eHAi у ю т зоопарктен i3Aen жатырмыз дейдь Эз1л nibiFap, гам 61лген.

—1$ане, айналайындар, к тм д ер щ толыд дайын болса, кишдерпп, керешк, — дед1 кекем. Bi3 тез кшнш келш, датар тура далдыд. Бет-жуз1мгз алабуртып дуанып турмыз. Эке-шешем1з де \\штей суйсшуль Аса дадалмай, судтанбай, елеуНздеу, бай- байлап, зерттеп дарайды. 1$амдор ата-ананыц мегар- бан кездарасы. Жандары eA>icipen тур-ау, 6ipag оны лап етюзш сыртда шыгаргысы келмейд! KiM 6iAreH, улкен niciAepre сол gacneTi жарасар. Ынта-шынымен узад парады. «Жадсы, жарасымды, енд1 дутты болсын!», — дед1 кекем. Анамньщ кезше мелтмдеп ж ас келш, боталагалы сэл-ag далды. Ец кенжесш дутты орнына дондыратын кундер жадындаган соц соган толди ма, элде езшщ де 6ip кездеп келш боп ад босаганы аттаганы eciHe TycTi ме екен?! Байдоска кез диыгымды салып дарап доямын, Ол менен дарыс суйем узын, бойшацдау. Селекет epci бшк емес. I^apa костюм, ад кейлек, ад жолад додыр галстук, мешздей жалтыраган дара туфли. Ушатын даршыгыдай датып тур. — Бэрекелдд бадтарыд ашылсын! Алдарыцнан eMip бади кун шыдсын! —EKeyi ад баталарын 6epin беттм1зден суйдь «^асиетщнен садага кетешн, ата-ана, сендердщ дад1рлер1нд1 жете багалай бермейм1з-ау, осы! Bi3 уппн отда да, cyFa да тусесщдер. Ал 6i3 ез1м1шл, ер кегарек жастар сол туган эке-шешеш аямайтын, аяй бглмей- ■ пн бетшагалармыз, ецкей. Ойлаганымыз орындалмаса, ал елемш деп ойбай саламыз! Не деген сумырайлыд!». Кекем мен анамньщ мойнынан кезек-кезек душадтап, 1штей алгысымды жаудырдым. Б1здщ дуниедеп 6ipiHmi дарыздар адамымыз — ата-ана! Мунан epi шыдап тура алмай, Байдос екеум1з уял- ганнан одаша белмеге дарай зыттыд. Ж уректер бара- банша согады, дуанышта шек жод. Байдос м е т ду­ шадтап, тамагымнан шскедь Сосын: 135

— Сен кенар, Эсем - дед! - Мен 6ip нэрсе айтайын, соган а?ыл ?ос. Танданып, api ?ызыгып бетоне ?арадым. - Б1здщ ?арттар тойга толы? араласа алмагандары- на уялып жур гой. 0Ai де кеш емес шыгар, сол керек- жарагыныц 6ip жерше жаратар деп менен мыц сом 6epin жiбepдi. Соны ?алай усынудыц ретш таппай турмын. —0здер1 экеп, бермед1 ме? — Азсынды, ?омсынды. — Эцпме кецмде емес пе? Шын бейш н 6iAAipce, аз- кебшде турран не бар? —Мен де солай деп ?анша айттым. TyciHAipe алмаган соц, ?алтама сала салдым. Енд1 ?алай п\\типат жасау- дьщ мэшсш 61лмей дел-салмын. С е т ц езщ 6ip амалын таппасац... — Ж о?, Байдос, менщ аралас?аным epci болады. ©зщ 6ip жеш н ойластыр. Менщ дэнекерлтмнщ ?исыны ж о? бул жерде. Ол тэуекел деп шыгып K erri де, тез ?айта оралды. — Не болды? — дед1м жан ушырып, б1рдецеден шо- шыгандай. —Ештеце болтан жо?. Bapi дурыс. «Жарайды, оздерще кешн керек болады, 6ip жерге са?тап ?ойындар» деп ар?амнан ?а?ты да: «Тойдыц iurin-жем, жайын ойлап, сендер бастарыцды ?атырмай-а? ?ойындар» дед1. Лэм- мим демей, жалт бурылдым. Экем бул жерде де сыпайылы? са?тапты. Асып-тасып жат?ан байлыгы ж о? ед1, тек сыр быд1рмешн деген рой. Эйтпесе, осы кундер1той етюзу оцай ма: сэн-салтанаты бар. Дастар?ан M33ipi бар, ойын-сауы? думаны бар — бэрше жаныц ?алмай жупрущ керек. ©зге де, езщ де 6ip мэз болатындай жа?сы отсе деген ниеттен гой. Кекем «дастар?ан Me3ipimij тама?тарын тацдауга барды?, 6ipa? а?шасын ертец 6ip кун куямыз», — деген сия?ты ед! Байдостан а?ша алуга уялган гой. Оныц

устше эуелден-aij: «Кенже ^ыздыц цызытынан аяйтын ештеце жо$» деген едьау. Ауыр тиш жур, бар шаруага e3i ЖYripeдi. Туыстар, достары кемектесш жатыр гой, сонда да салма^тыц ауыры езшщ иыгында. Кекем- нщ айтданын орындайьщ, мэ, са^тап 50Й деп Байдос конвертке салынган 6ip мыц сомды маган бердь Мен GipTypAi ^исынсыз керш алмап eAiM, доймады, ерйсоз ^абылдап апама тапсырдым. Дастар^анга ^ойылатын сал^ын тама^тар imiHAe казы, 1$арта, ет жагы болмай жатыр, деп кекем ijo- балжып ж ур едь Тапсырган KiciAepi табылатын болды деп телефон со^ты. Эдем1 ^ауырсындары улпждеген узын ею yici де келдь «Зоопарктен алып келд1м» дед1 кул1мдеп жа^ын 6ip агайынымыз. 1$алынды1$ пен куйеуд1 серуенге алып шыгатын машиналар керуеш де тольщ ойластырылган. Байдостыц ата-анасы тойга он ша^ты адам боп ке- лем1з депт1. Оны маган e3i айтты, эке-шешеме де бгл- AipAi. Ша^ырылатын KicLvep саны да сай. Сонымен, eMipAeri улкен ^уаныш^а жан-жа^ты 33ipMi3 деп айта аламыз. Енд1 тек ешюмнщ ija6aFbi шьггылмай, аман-есен, ойдагыдай болса деген тжек! 27 апрель, сейсенбь Алшын гумырда жалгыз-aij марте болатын тойымыздыц тас-тал^аны шьщты. Одан 6epi де уш кун erri. 1$олга ^алам алудыц e3i ^иын. Жаныц куйш, езегщ ертенш, $ан жылап отырганда i$oAFa i$a- лам алатын жазушы емеспш гой. Кунделшмд1 о^итын адамга сырымды айтып, енд1 щ 1$агаздыц устшде ез1м еплш, iiiiiAreH уды, саргайган сананы сэл де болса сешлтсем деймш. Кунделш жазган не тещм, жайыма i^apan тек журмей! Будан api ^арай жалгыз сейлем де жалгастырмай жыртып-жыртып ла^тырып ж1беруге болар едь Не ^ажет деймш ез1ме-ез1м. Жастьщтыц 1$айнаган ысты^ кундершдеп мелттлдеп аадан езенге шомылгандай ра^ат сез1мге беленер кунделж жазатын 137

шыгармын деп ойлап ем, эуелде. 0 Mip эркашан сети айтканыца кенш, суйреген жетейце журе бермейд1 екен. Соны угып, соны TyciHe бастагандаймын. Кунделжтщ енд1 будан былайгы жагы ез1м унпн емес, езгелер уипн сия^ты. Польша тусш о^ыган замандастарыма аз да болса пайдасы тисе, онда iiirreri шер1мнщ тарбаганы, Канатымныц майырылып калмаганы. Дурыстап, лажы болса, жеке бастыц куша, муцына берШп кетпей, еткен окиганы баяндап керешн. Байдос той болатыннан 6ip кун бурын уйгае барып келмек боп кеткен. Ата-анасыныц кещл куйш, тойга Калай, кашан 6аfi.it алады, б1ршцпден соны бглмек. Еганппден, ауылда ететш той-томала^тыц жайын бай- камакшы. Дайындык, эз1рлжтер1 ^анша - кез1мен керш, Ролдан келсе, оны-муны жетпей жат^ан шар- уаларына кемектесш, кець\\ демдеп кайтпак- Будан да бурын талай барып журген. ^олсозым жердей ауыл. Bip сагаттык кана жол. Неге екешн сайдам, Байдостыц осы сапарынан журейм элденеге секем ала берд1. BiprypAi Кобалжып аландаган секемипл урейл1 ce3iM. 0 pAi-6epi ойланып, imTeft толганамын. Еш алан, еш кудж жок сия^ты. Барлык урйн-сурйн а^ыры сэймен ая^талып, кештщ тамаша боп етуше eiu6ip шубе жоктай. Сеййп себепазден-себепаз алацдаймын. Бул уа^ыт жацын- даган сайын суйгенщ эркашан касымда болса деген e3iMHiiA йлектщ т у й с т шыгар деймш. Эйтпесе, елейзш шошитын не бар... Байдос келюкен уэде бойынша куйеу- жолдастарын ерйп Tycni сагат он еюлерде кызды алуга келед! Bi3 6ipiMi3 — достар, жастар, туыстар боп уйде к ути отырамыз. Куйеуд1 уйге кэдесш жасамай юрйз- бей, есж алдына аркан Kepin, олар ебш тауып етш кетуд1 ойлап, у-ду болып, акыры куйеулер тобы мойынсынып, жен-жоралыгын жасап, калыцдыктыц касына жете- Ai гой... Сосын кыз аттандырудагы сэлем-саукат, дас- таркан, ак йлектер айтылып, агайын достармен тагы 138

да цоштасып, тагы да ^уша^тасып, улкен болашаада ба^ - т е п , ересектер эйел-аналар кездерше ж ас алар да, жиырма жыл жайлаган босагадан енд1 алтын босагага царай бет тузейсщ. Tyci<i сагат 6ipAe Неке сарайына барамыз. Болаша1$ арманымызга зацды м ер бастырып, махаббатца берж болуга куэлж жасаймыз. Бул да бар ем 1рщде жалгыз рет болатын ^ызьщ дэстур! Тол$ыны, тол^уы ерекше... 1£аз1рп ша^тыц салты бойынша жер $айыс$ан керуен машиналарга мшш, ^ала аралап, мэц- riAiK от, белгш ескерткшггерге гул шо^тарын ^ойып, сэулепт жайларга ^уанышты кецглмен жене 6ip кез саласыц, серуен ^урасыц. Сейтш, кешга сагат ж еткерде думай тойыц басталады... Сагат TiAi 11-ден асып 12-ге 1$арай жарлндап келедЕ Журек аттай тулайды. Эне-мше дегенше Байдостардыц тебелер1 жар$ ете цалмац. 1£алай боп кшнд1 екен? 1$а- лай боп кер1нер екен? 1$уаныштан журек жарылардай луп-луп етед! Куйеу куткен кепш ш кте ес жоц, ^атты e6irep, Балалар ^улын-тайдай шап^ылап, ^айта-^айта далага шыгып царайды. Еш алацсыз, ^аперлерше тук гармей. «Жо1$, кертбейдт» деп оралады. Муньщ 6epi менщ жанымды шыбьщпен ургандай. Келккен уагдалы мезпл де coijTbi. Bipaij Байдостар жым-жырт. Сагат 12.30 болды. Мен гана емес (ijyp сулде мендеп), кеппплж те ^обалжи бастады. «Апырмай аман-есен болса екен!». «Сонша Keuiirin не болды?», «Осы куш жол жаман гой, 1$удай пэле-жаладан са^тасын!», «^ойындаршы, не болса соган шет-шэлекей болмай, келш 1$алар, жолдыц аты - жол... 0лшеп, багдарлап не керек! еркемнщ ^абагына ^арацдар!». Мундайда адамдар ойга келген кудшн устап тура алмайтын эдетг Жаксы да, жаман да Kencin кетедЕ Олар iciciкецжше 1$алайтиетшш бажайлап, не сенщ жай- куйщмен есептесш негылсын! Сагаттыц эр «м дан тЫ де шекеш шытырлатып, ж уй к ет ^ыр^ады. Не телефон сылдырамайды. Ею сагат кешжтт Бул ^алай? 1$андай 139

жорамал жасап, ^андай 6ip амал табуга болады? Тврт- бес жас оцаша белмеде отырмыз. Тойсерж 1$урбы1$ызым Сеуле. Сосын YMiT пен Серж, Айгул мен Болат - 6ipre о^итын достарым. Сеуле онсыз да Aer6ipci3, шошацай кыз. EuiKiMre жаманшылыгы жок, езшщ жаратылган м1незь Kipin-шыгып мазасызданган устше м е т ^айта- *$айта зушацтаи беред! Жубатцан, сабырга ша^ырган кецш . ^алгандарында кеп ун жо$. « С е т гашкене тол- ^ытайын деген шыгар, Эсем. Bipaij ^ор^ытайын деу таперше келмес» деп байсалды ой таныт^ысы келедГ Сейтсе де, iurrepi ^уыс. Байыз таппай жур. Машиналар к ер ует шаша^тарын, шашбауларын желб1ретш, раз­ дай пзьйп тур. ЗАГС уарлты да erri. Негыламыз?! ЗАГС-ы бар болсын! Ол ijaninac. Азамат аман болса етп! Некелесу кешн жасалса да 01$асы жок! Урешм упщан мен сорлы енд1 осыны плед1м. Ец болмаса, той басталганша жетсе екен?.. Келккен уедеге сай 1$аланыц всем жерлерш аралайтын мезпл таяды: куйеулерден со бойы хабар-ошар бнйнер емес. Тагат, шыдам таусылып барады. С ер ж п ша^ырып алдым: «Обл. ГАИ-дан жайлап сурап, бШцдерпп, «Бестебемен» ею арада жазымга ушыраган жан жш; па?»деп. Ол сезге 1$алайаузым барып айт^анымды ез1м де бглмеймш. Дереу тексерш оралды. Аман-есен. KeiueAi 6epi ол жолда ijayin-ijaTep болмапты. ^апылыста ой тащ$ыш, уайым, 1$айгы деген ада-куде, 6ip жаз дидарлы ж т т Болат болатын. Неге екенш гам 6iA- сш, ол да бупн жар^ырап, оц цабщ сезд1рер ем ес Ерек- ше жайбара^ат, ранней ijanepci3. Урейленген, мазасыз да Aer6ipci3 сур^ай жуздер, жаутацдаган муцлы кездер оган еш^андай есер етпеген сия^ты. Маша^ат осылай басталарын ол куш бурын ацгарган адамдай. Bip кезде уй^ыдан оянып кеткендей селк erri. С ей тп де: — Жолдастар, жолдастар! — деп айгай салды. — Ауыр ойга терецдей берудщ ^ажеп жо^. Мше, былай болады, былай жасаймыз. Маган 6ip идея кеп тур. — Отырган- 140

дар: «Мынау не демекип сонда?» — деп елец ете цалды. Есггкенше ынтыц — Жоц, Байдостар бэле-жаладан дш- аман, оныц тойга улпретшше кумэн жоц. М е т ц журепм соны сезед! Эсем де, аздерде аныц жацсылыц нышанга сенеаздер. Олай болса жацсылыц устшде жудемешк. Менде 6ip усыныс бар. Мынадай: кецйим1зге еш секем алмай, жастар уйден сэшм1збен шыгып, машиналар- га отырып, цаланыц KepiKTi мекен-жайларын аралап KeperiH дастурд1 сайранга ж уре берелж. Куйеу ж ш т орнына — жолдасымыз, Байдостыц епз сыцарындай ж т т CepiK бола турады. Оган эрине, келшшеп Умгг цызганыш б!лд1руден аулац. Bi3 серуеннен цайтцанша, Байдостыц ауылына 6ip i3Aeymi ж 1бер1лсш. ¥зац жер емес цой: 6ip сагат api, 6ip сагат 6epi. Оныц жазым- га ушырап цалуы мумкш емес. Буйтш сарыуайымга салынып торыццаннан ештеце шыцпайды. Бул идея журттыц кекейше цонды ма, цонбады ма, онда Болаттыц шаруасы жоцтай. Жалма-жан жастар- ды цолдарынан тартып, орындарынан цозгап, ез еркше ympin алып бара жатты. Бгз ац-тац бон тосылып турмыз. Мундай жагдайды ю м бурын-соцды бастан кешкен! Куйеуаз цалындыцтыц цала шарлап, жасагымен сер- уен цуруы цалай? Ацылга сыя ма? Байдостар келш цалса не дейд1? Куте-куте шаршап, сосын осылай уй- гарганымызды цостай ма, жоц па? ¥га ма, уцпай ма?! Ойыннан от шыгып журмесш. Уйдеп улкендер жагы не айтарын бжмей дагдарып тосылган. Ж астар болса, кез1мен, кецмдер1мен Болаттыц идеясын мацулдайтын сегалд1. Анама царадым — жаны еплш, кезше ж ас кеп тур. Маган ацыл айтар хал1жоц. Осы кезде тойдыц мэселесшщ соцгы эз1р л тм е н журген экем келе цалды. Мэн-жайга, циын хал устшдеп жастар шенпмше тез цаныцты да, жарцырап кенет кул1мдеп: «Дурыс онда, жабырцап турганша, сейм цу- рып, жадырап цайтыцдар, ол оцды ацыл екен, мен 141

Костаймын», - AeAi. Жотттер мен кыздар ду катер!а Бул не?! ^уанарымды, яки жыларымды бммеймш. Тусшу ииын; аттаган сайын алдыцнан сан килы сурак шыгады. Кейде соны езщше тыстап, аударып карауга муршац болмайды. М е т ц кас-цабагыма царап, кегрл к утм д ! ауламак 6api. 1штей камкор дос-жаран, агайын- туганнан айналасыц. «Мейлк кеттж олай болса! Куйеу ж ш т куып жетер, кеудесшде жаны болса!», - дед1м мен ецсемд1 кетерш. Ойнап-кулш машиналарга отырдык. Той керуеш тартып кетп_. Bepi6ip 6ipais ецсем1з кетерш п жарыган жок. Дуыл- дап шулаган жастар ез эзм-калжыцдарыныц жалганды- гына кысылатын сегалд1 Bipep сагат «думандатып» кайтып оралдык- Байдостардан хабар бмуге кеткен Kici келштг 1$уанышты хабар жоц. Байлауы аз, баяны кем; 6ipey: «Кердж, бала кеше кешке уйшде журген: экеа тацертец гаражда болтан, тойга бармакшы eAi гой, соган кеткен шыгар» десе, б1реулер: «Той жабдыгымен шапкылап журген сиякты eAi, бупн байцай алмадыц» деген ауре сарсацга салар сезден езге журектт токта- тар кезайым хабар жетгазбетт. Уйшщ есш-терезелер1 жабыц: майда, уац балалары да кезге туспеген. Kepnii- Aepi айткан: «Вагана туске таяу тугел, бала-шагасымен 6ip «газикке» отырып кетш бара жаткан сиякты едк цалада ететш баласыныц тойына тарткан болар» деп. Не ойлауга болады? Тиянакты жауап гам берер? Куйген журектщ арашасына KiM тусер? Есецпретш, элд1 жеген мундай да шым-шытырык окига болады екен гой!.. Тула бойым отца салгандай ертенш, басымньщ орнында Кацгырлап кауак калгацдай. Кешей «акылдымын, журт бВ\\генд1 мен де бглем1н» деп кегарек кетерепн кайсар Эсем кайда? Саган не болды? Басыцды кетерсецпп? Енд1 не айла, не эрекет? Тойдыц басталуына 6ip сагат калганда, жогалган куйеу мен куйеу жолдастарды 1здеп, сабанга тастаган инеш курмаксыц ба? 1$апер1мде топан- 142

га тускен галт табыла ма? ГАИ-дан сагат сайын мэль мет алып отыр: «Бестебе мен ^ала аралыгында кешель бупн еш^андай i$ai$TbiFbic болган xcog» деп магнитофон лентасына жазгандай, жаттанды жауап. Bacija $андай цацтыгыс болуы мумган!.. Эйтеу1р осы Байдос екеум1з- дщ ба^ытымыздыц арасында 6ip деиргтыс, 6ip цыргш^а- 6ais барын ауелден журепм болжагандай едь Сол а^ыры ^атыгез ^ырсьщ^а экеп со^паса ед1? ^a3ipri сагаттар- дагы арман-ттлепм осы. Тойга адамдар жиналып калган. Тар^атуга болмай- ды. Ал тар^атса ше? Bi3 терт-бес ^урбы уйде отырмыз. EcLv-AepTiMi3, ice3iMi3, 1$улагымыз — сыртта, сауьщ- кеш ететш жерде. Хабар жо1$. Сагат жеттден асып ба- рады. Bip кезде жагы суалып, eiji ^уарып экем келд! ^абагынан ijap жаугандай. Менщ сьщайымды ацгарган cog TyciH жылытты. «Не ктеймгз енд!.. 1$арагым-ай» — дед1 жаныма отырып, иыгымнан ^ymaijTan — Бул тепн емес, бул жерде 6ip сыр бар... Авария ж о§, ел аман, журт тыныш... Сонда оларды ж ер жутты ма, 1$айда кетед1?! Беу дуние-ай! Бай^амаган екем, мэн бермеп ем!», «Неге, кеке?», «Жай ^арагым, оныц буган 1$атысы жо% болар, бэлгам...». 0yeAi ацдаганмен, кешннен мэн берпм келмедь Ойдыц ija3ip 6ip орында туруы ^айда, сан-савда жу- ripeAi. Куйеу ж т т ауырып, со^ыр iinei< боп ^алыпты, тойды кешн жасаймыз деп тар^атса, ^айтер ед1? Ж урт Tapijap-ay, 6ipai$ 1$анша тама!$ рэсуа боп, текке куйедь ау экем байгус. 1$анша шыгын... Желге шашар, $ара сумей агызып жi6epep адамныц артьщ дуниеН кеп пе... ^анша дэм, 1$анша ас ысырап. Кекем: «Шыгындансац шыгынданармыз, тойга келгендерд1 жагдайды айтып тарцатамын» дед1 ызадан жарылардай. 0зш-ез1 эзер устап тур. ^абыргасы ^айысып, ж й -epi кум болган... Не айту керек: «Кеке, — дед1м - кекежан, кекетайым ме- wiq! Еплмещзпп, кеке! Былай етейжпп? Эцпме бул рет- 143

те шыгындану, шыгынданбауда емес. Журттыц бэрше уцтыра алмайсыз: сез кебейш кетедБ EKi рет етер тойды eMipiMAe -племеймш. TiAeriM де жоц. ©Timm сурарым сол: мынадай тебеден ургандай халде тойды журпзген жен, журпзе берген орынды!». Бундай шеыпмге цалай келгетмд1 e3iM де бнтейм ш , eijipen жылап ж16ерд1м. Кекем ац-тац, еспгенде цайран цалды. «Мумкш бе? Сол дурыс па! Ол цандай той болмац?!». Состиган, селтиген жандардыц кецмдерш ез1м бастым: «Болады ондай той!.. Ештеце емес, оны да керу керек! «Куйеу» мына отырган CepiK болады!.. Bi3 келктпс Умггпц жубайын терт-бес сагатца тана сураймын кеппплж алдында. 1$арсы болмас. 1$абатымызда e3i отырады гой!..».Умк уялып цызарацтап басын изей берды. Кезшен жас мелттлдеп, цушацтап, мандайымнан суйдк Той басталган! Той журш жатыр! Тамада сырттан шацырылган, кешел1 6epri кешю эцпмелерден бей- хабар. Желекпелеу жас ж т т екен. Байдос екеум1здщ бацытымызды, махаббатымызды улде-булдеге орап, лавр мен гулдерш Terin-шашып, арасында елецдетш сез 6epin жан салуда. Тойдыц ж еш кещлд1 ду-ду, елец мен цику деп угатын жас nepi! Муныц e3i 6ip жагы- нан кеппплжтщ езге ойларга алацдамаганына жацсы. Оган да шуюр. Bipai$ адам езшен-езшщ жан кушнен цашып кутыла ала ма? Жоц, цутыла алмайды екен. 9 p6ip ттлек 6iAAipyuriHi4: «Ею жас Эсем мен Байдостыц бупн улы цуаныштары...» деп басталатын ep6ip сез ж ур егп ^ шымырталып, жаныца инедей цадалатын сеюлдЕ Байдос цайда?! Бул тагдырдыц цандай цорлыгы! Не деген мазыгы! Кулесщ бе, жылайсыц 6а? Дл той журш жатыр... Сонда да кейб1реулер эр жерде алац- жулац, бастарын темен салып куцк-куцк, пыш-пыш. Bip кезде цанга сщген цасиет тез арада кете цойсын ба? «Отыз ттстен шыццан сез отыз рулы елге кетедк деген гой олар. Кез циыгыммен царап, оцта-текте

агаиындардан ш ыодан иилуы ксрсл. о ш к с ш лсш сдсн 6 e p i eT ipiK ж а н ы аш ы ган б о п , i$oca ж ы л а с ы п 1$абыр- гасы х$айысх$андай к е р ш г е н м е н 6ipiH-6ipi тур тк гл еу1 ж а м а н eAi. К ез1ц е м у ц а й г а н у Ь л е ск е н д ей , Gipais е за р а сащ ы лдас^ аны на Караганда «шо^-шо?;, бэлем , сендерге с о л к ер ек » д е й т ш турах^сыз м ш е зд ер . Н е д е й с щ м у н д а й ж а н д а р га, ж е т к е н ж ер 1, с а н а с ы н ы ц 1$ айм агы с о л болса!.. 1ш куйедх, х$ан ж у т а с ы ц . «1$айда ж у р с щ , Б ай до с? С а г а н н е болды ? К еуд ец д е ш ы б ы н ж а н ы ц Tipi б о л са , к ел сец и п , жетсецш 1 елт1рмесеЙ1ш м е т тгрЦей! Ж алганда сенен бас^ а c ^ e p iM де, cepiriM д е жох$ деухш е ц гой, ах^ырын ган а е н п о м г е е с п р м е й . Ш ы н а й т ^ а н е к е н с щ , а я 1$-1$олыц сау д е т и , «Бестебеден» ецбектесец де ж ететш уа^ытыц болды гой!.. 1$айда ж ур сгц MeHi со н ш а х$айгы-шерге баты ры п! Iiiri 1$уыс к е п д у ш п а н н ы ц к у л к ю н е табалап!.. М е н щ махаббатымды сынайын дедщ бе? М ундай куйдгрш сы наган idMAi к е р д щ ? Б ес ж ы л 6ipre ж у р ш , ж а н - i<ymMi3Ai тольи^ угы н ы сы п, с о с ы н с е з б ай л а с^ а н eAiK х$ой. Бес жыл суйретш , соцынан сум ецдетп деп жазалаганыц б а бул! Е гер MeHi ш ы н 1$ алам аган б ол са ц , с о н ш а уах^ыт н е с ш е а у р е болдыц. Ж iг iт т e н rep i м а х а б б а т ^ а х$ыз 6epii< болаты н ы н б м м ед х ц б е? Жох$, с е н б ул а й ал д ау ы ц м у м - к ш е м е с . С е н 6i3Ai буйтсп х^айпл-зарга к е м б е , ж а н ы м . 1$олыца хранят б ай лап уш ! ¥ ш т а м ы н а у мазах$тан, х^орлых^, а з ап т ан 1$ут1$ар 6i3Ai, ах$иыгым. Т ез ж ет ! Жет!..». Ж ал ы н ы ш -тт л еп м ш ц ах^ыры сан д ы р а х д а ул асы п б а р а жатх^андай. Ky6ip-KyqipeHiciMHixj ш е т ш Cepiic е с т п х^алды-ау д е й м ш , х^олымды хлысты. Т а г ы д а с а б ы р су р а - ды. А й ты ц д ар ш ы , х^алай сабы рл ы б о л а м ы н , х$алай xjypan ^ ойган 15уыршах^тай i<yAin о ты р м а^ п ы н . М е н д е а д а м б ал асы eMecniH бе? Б а й д о ста н к е л е р х$ырсых$ е м е с бул? 145

Ол м е т мэцп суйген, ол м е т Судан да алып шывдан. Оныц адалдыгында, тазалыгында шек жо%. 0Mipi ажырамас^а ант еткенб1з... Той куш басымызга булт ушрйед1деп ю м ойлаган. Ец улкен бас иесшщ 6ipi жо^, жазьщсыз, жартылай жалган тойдыц журш жат^анына ба^андай ею сагат!.., Жайшыльп^та ашып-жумганша гана уа$ыт. Ал мен ymiH, менщ эке-шешем, шын жанашыр бауырларым ушш ай, жылдардыц азапты азыгьгаа татырльщ. Сол ауыр уайымга танылып улкен узш ске шы^ты^. Би, Ойын-сауьн$. Эн-куй. Куйеу ж ш т пен цалыцдыртыц жеке бш. Айнала анталаган кездер! ($ааретшд1 белш iiuin, журегщм жулмалаган азап-дертп емдейтш шын достарыцньщ дару кездер1!.. Жаны жалган ^айысып, ж ен аз еаркейтш, 6ipai$ бет-жузщд1ацдып, сугын ^адар жылт-жылт еткен жылан кездер!.. «Мужылып, бор кемж болмайын дос-душпанныц алдында» деп ез1лме ойлардан ажырап, ез1мд^ез1м бекп-пм, ^айрат жидым, куш алдым. Санамды сараладым. ^айгыны 1$уып тас- тап, жуз1мд1 жылытуга тырыстым. Жуз грамм жутып алганда да тергс болмас eAi! Оган енд11$айырылыпбаруга жол жо%. Ара1$сыз да таудай тау^ыметт1 айдап шыгар жйер табылар, м е т ц атымныц Эсем екеш рас болса! Менщ атымды экем расы Эсем деп ^ойса!.. Музыка. Би. TipniiAiicrig шыргалац, куйгелектшн 6ip сэт умыт- тыратын желюлдеген отты-куйын бшне бастьщ!.. Сэш, мен1 де бар — жынданган адамдай бос аласуру емес едем1, ырга^, асыгыс екпш. Топырлап, жапырлап билеп жатырмыз. Жастар кеп. Кещл кустар самгатпа^. Асыр салып мэз болдьщ. Бас^а неше алуан билер. 1$урыа$ан денелер, тырыс^ан шекелер жазылып, ене бойга жiбeк самал ^уйылгандай едй. Узж к 6irin, ж урт ыстьщ т а м а д а отырды. Жабыр- 1$аулы^ ж уп мыс1$ал да болса азайып, басым жещлденш серпп 1$алган сеюлд1мш. Bipaij кещл куз желшдей маза- 146

сыз.Алацдаймын. Байдос жетш келердей эрдыбысца елец етемш. Ал сейлеупплер, ттлек бмд1рупплер eAi жацтары тынбай Байдос екерлш ге мэцплж бацыт ттлеп, екеу- Mi3 цурган отауымыз оныц шацырагы, босагасы, бала- шагамыз, немере-шеберем1з, ац сацал, сэры TiciMi3re дейш тук цоймай, жацсылыцты жаудырып жатыр. «Тыц деген тауьщца тиедр>. Мундайда, i<iMбжген, адал ац тмек те жаныца тжендей цадала ма деп ойлаймын. Эйтеу1р элдеюм «ащы, ащы» деп тасырацдаган багасыз, нэрНз айцайга баспаса болтаны. Сол-ац екен 6ip тустан eKi-yni цицу лап 6epAi де, су сепкендей тез басылды. «Ь>ыз уза- ту тойында орыстыц ырымына жол болсын!» деп 6ipey тиын тастагандай. Бурынгылар айтыпты гой мундай кезде: «Ой, Алла-ай, енд1керсетпегенщ осы ед£.», — деп, ^онацтардыц к еп п п л т масайып, тойды сэн-сал- танаты ортасынан ауып, шырцау бшгше жеткен шац- та, маналы 6epi шын куйеуаз этап жатцан цупия-сыр цалыц цауымта тольщ жайылып 6inceH ед! Сез де 6irri. Сейлеушглер де цыршаццы жауырдай ^ицацдап, мщпрлеп цалган... Одан repi екеуара, ушеуара гу-гу эцпме. Т1лектен repi ойын-сауыцтан repi eHAi сол цызьщ сияцты. Зал жаздаты араныц уясындай: «Не болтан? 1$алай болтан? Тойды осылай ету орынды ма?». Буныц арты цандай бацыт болмац? Элеуметтт алдаганы ма, бул цалай? Bip шацта царасам, экем сыртца шыгып бара жатыр екен. Тецселш барады цур сулдер! Басым айналып, кез1м царауытып кегп. Серж сезш цалды да, жалма-жан су iiHKi3Ai, eciMAi жидым. «1£ой, халайьщ, осы шаттыц та жетер, енд1 мына тойды тоцтатпаса, болмас! Айыптайтындар айыптасын, тусшетшдер — cere жамандамас. )£олынан келсе, цостар, мацулдар. Той иелершщ жазыгы не? Экем далага кетш eAi, не болды екен? Ж уреп цысылып, мынау елекке тетеп бере ал- май, 6ip цатерге урынып цалмасац ип ед1!». 0 з ойымнан шошып кегпм. Сорлы ата-ана 6i3 с е т цашан аятан едж! 147

Bi3 цашан 1$ад1рлеген едж! Осыдан елмецдерпп, аман 1$ялыцдаршы, эйтеу1р. Мэцп ба^и ^аба^тарыча келецке туормей етешн! Ала^аныма салып элдилешн. Далага шыгып кеткен экем 6ip кезде ^арасам Бай- досты ^олынан жетектеп алып, залга idpin келе жатыр. 0 з кезйле ез1м сене алар ем естн. Орнымнан ушып турып ба^ырайып $арап ^адалып калыппын. «Байдос... Байдосым... бул сенсщ бе, жо$ элде сен емес, баа$а 6ipeyciq бе?! Кекем жаныма экеп ^олынан устатцанда, ^ушагымды жайып, мойнына асылып, ^улай кегпм._ Ол да белйинен ^уша^тап ^атып цалыпты. Tyci i$yn- isy, ец-сел жо1$. Турмеден шьидандай титьщтаган, жудеген са^ал-мурты ескен. Адам аярльщ. Еш сурьп$ ^алмаган. Аймалап, ^уша^тап басынан, шашынан си- пап жатырмын. «Нагыз куйеу енд1 келд!, жолдастар! ^уаныцдар, суш тцдер м етм ен 6ipre, м е т ц шын жанашырларыммен!». Ал шын жанашырлар 6i3Ai — ею муцлы жасты айнала ^оршап алып, шетшен кездер! мелталдеп жылап ж^береред! Эр жер-эр жерде состиып турган топтар да аз емес. Олар баганагы пыш-пыштасып мэз болтан, «мундай гажап» тойды, «керемет» тойды 6ipiHmi рет Kepin ра^ат^а беленгендер. Енд1 аягында сол 1$ызьщтары баянды болмай желге уш^анына опыну- лы, екшпп куйшне батулы. Тебелерше жай тускен- дей. Bi3 ymiH жаца басталар шынайы тойдыц аяга оларга 6ip детективаа кинофильмтц тштен кутпеген, сан со1$тырган финалы тэр1зд1 eAi. Неге егангендерш ездер1 де у^пай барма^ тктеп 1$алгандай. Солардыц ойлагандарындай тамамдалса, оны OMip бойы сез етпек. Kicirng ^уанышына 1$уана бглмеуден ас^ан ^орльп^ жо1$! Нагыз мерекел1 тойымыздыц ^оцырауы eijAi гана соодандай. Бес жыл 6ip курста о^ыган аяулы достар, ^урбы-^урдас, жора-жолдасар а15 жайьп? жандарын ашып салып, шын думан-сауьщты бастап берд1. 0Mip бейне шатты1$ нурына шомылгандай. Байдостан 1$андай 148 . ■

жагдай болганын, нендей сумдыдда урынганын сурап ед1м. «Жаным-ай, оныд 6api улкен эдпме, кешн айта- мын, жеткешме шуюр» деген сод, тепгаленш тушндел- ген журек одан epi дазбалауды даламады. ]$ойшы, аман- есен келд! гой, эйтеу1р! Tag атданша билеп, тогандалып турган ойын-кулкйпд тиепн агытайыд... Уш уйыдтасад да ойыда Kipin-шыдпайтын той-спек- такл1м1з осылайша аядталды. Бестебеге барып келш боп тусш, ауылдыд той- томалагы етш, елдщ алгысын алып дайттыд. Экем ei<i кун уйде журеп ауырып жатыпты да, ады- рыдда болмаган сод, ауруханага TyciriTi. Тадертед келк1мен к1д1рмей кекеме дарап жупрдж. Bi3Ai керш кезше ж ас алды. Маддайымыздан суйдь ^алжырап жатыр. Сезге дулды да жод. Айналып-толганып арда- мыздан сипай 6epAi. EMAeyuii дэркерше жолыгып едж, «Жагдай онша емес», - дед1 ол. ^абагында жылу жод. Шошып кеттж. «Кед тарамды журек инфаркткЕ». Тэуекел!... 28 апрель, сэрсенбь 0 ткен одига Байдосда да одай тиген жод болар, мен оны «кешн айтамын» дегеннен кешн еш долдалаган жодпын. EciH жинасын, езше-ез1 келсш. в тер к е тт! «Ер-азаматтыд миын ж еп сымпыл- дай беру - эйел жамагаттардыд улкен датеа» - деп ж м айтатын ш еш ем тд сездер1 еамде. Сол дагиданы мен де устанбадпын. КедШ келш, ойы орныддан сод езк динаган куйж-ri жасыра бермей, жайып салар... 149