Әкімқұлов Е. Немере

Ол ауызга тигеннен взшен-ез1epin журе берд! Сулы, балшырын татады. ГНскен сэры цауынныц шсшдей уылжып тур. — Муныц тепне де та rap ганэм жоц. Туспктщ цызу кун1 мен ыстыц топырагынан жаралгандай ен бойы- на жылы леп уратын сетлдг Жугымдылыгы жацсы болганмен, тамацтыц турацтылыгында опа аз дер ем. Б1рыцгай тэптлж KiciHi жалыцтырады гой. Жаныца жалын, тэшце тамац болар алмага не жетсш, ппркш, — деп ондай жемктт ез1м жеп кермесем де, аягын эдеш жумбацтап ж1берд1м. —Ондай алма болмайды Tiirri. — Болганда цандай! — Жоц, eTipiK айтасыц. — Неге? Болмаса болуы мумкш гой. — Э-э! Солай ма! Жещлдщ гой. Жeцiлдiм де. — Жарайды, жещлд1м. — Жарайды деме, тура жец1лд1м де. — Ал тура жещлд^м. С е й т т цыздар ез «жецктерше» мэз боп, улап-шулап кеткен ед1. М е т ц де жаным онан кешн цайтцан цаздай улап-шулап цала берген. Олардыц эр келгеш, жастыцца тэн кш эаз сыр, сухбаты — мен ymiH мереке. Дерт азабынан арылып, жасыл жайлауда асыр салып, api-6epi шапцылаган тай-кулындай, ж ел тн е жазылып цаламын. Мше, жекелеп басцан аяц дыбысы есплд1. Кглемтц устсмен жургендей сыпаны, жуцалац ж уркш е Кара­ ганда, бул — Жанар. Мен олардыц аяц басысынан- ац ажыратамьга. Жанарда даланыц уяц да, адепта ерекше естияр, сез1мтал сыпайылыгы бар. Эр сез1 yxi цауырсынымен бет сипагандай. 1$ала мектебшде оцыса да цайсы61р тэлтш теу, тэкаппар кылыцтардан аулац. Сылцым-сылтыц жасандылыцты эл1 уйренбеген, eMip баци уйренбес те. Ж уркппц ез1эдем1 саз, елжтей ойнайды. 50 .

Тагатсыз тосып жатырмын. Жакындай бергенде то- сектен басымды жайлап кетерш: —Жанар, сенсщ бе бул? - дедгм. — Иэ, Зацгар сэлемет пе! - 1$урыскан арканы май- мен сылагандай жагымды жайдары ун шьщты. — Мен екешмд1 цайдан бглдщ? —С е т жур1сщнен танитын болдым ija3ip_ — 1$алай? — Сен сэцдД де жумсац адымдайсьщ жэне 6iprypAi журепм лугплдетш сол куш. — ^уанасьщ ба? — 1$ымсынуды былай к°йып, щ жарылып адалын айтсам, куанамын деген жылы свзден ыстыгырак шуа- гы мол «шаттанамын, ecci3 рацат шаттыца беленемш» — шыныма да, сырыма да осы сез сэйкес келер ед! Сен Касыма келсец, дуниенщ царацтылытын умытып кецешп, толып цаламын. Артыц айтсам, Жанар, кенпр, 6ipai$ неге олай екенш 03ipre ез1м де, аныц бммеймш. 1$ыз ундеген жоц, демш шпнен алып сыр бермей сыпайы отыр. Ж ан дунием толцып, теб1рене айтцан езеюп ой, у м т м т ц цыз бетгне, оныц аяулы щ жузше жалт еттп шыккан врт жалынын, мелд1реген кара кезйпц нэркестене ушкын тастап, сызылып томен царап сел уялгандай сэтш коре алмай отырмын. ^олымды созып, балац бал^ыган сез1ммен алаканымды жайдым. 1£ыздыц суйржтей суйгамд! де ыстыц саусацтары TereypiHAi тугырына кеп конактагандай. Елеуаз, болмашы AipiA журек толкыныньщ ж ш cepnin турганын сезд1ретш cexiAAi. Жанар кенеттен: — Зацгар, сен апаца хат ж азьт турасыц ба? — деп, окыс сурак цойды да, жылы саусацтарын жылыстатып екете берд! Мен селк ете тусш, шошып оянгандай, озер ес жинадым. Баксам, дурсмдеп турган ез журепм екен. Тебеден жай тускендей есецпреп едэу1р отырып калдым. Тастан-таска сеюрген тау тагысыныц, абайсызда жарга

зулап жан журеп еэтле жара^аттанганындай елмей калган муыпол хал1м бул сауалды тас мацдайга экеп прегендей, тоцмат-тушнш таба алмай сенде^румен келе жатдан. 1$алай жазам, цайтт жазам, не жазамын? ¥шпагына шыга алмай, шпм толып, кеудем куйреп, амал айналасын эш-мше кез ашылар кун болардыц жа^ын ^алгандай элаз умй-шырагы алдаусыратып экете берген. «Суга кеткен тал ^армайдыныц»эрекетш де жасамаппын. Иесшен кептен K03i жазып ^алып, енд1 соныц буынсыз майыаод, майталмен жуйрж сауса^тарын ширыга куткен домбыраныц inepAi inieri ойда жо$та дыц етш, 6ip тартылган тэр1зд! hirreri дерттщ бул запыран уы сырт^а теуш, кек жуа жегендей к ецарж п ^уалай ащы т е кетп. Жалган намысты ^ойып, шынымды айттым. Жанар м е т 1$урбылы1$ кещлмен уялта ма деп ем, асыгыс ойга бармай: — Кел, онда жазайьщ, — дед! — 1$алай! — Мен тацыр^аганылдды жасыргам жоз. - Э р тте р дурыс туспеген соц ыцгайсыз болмай ма? Мае адамныц ^олындай деп, куджтенш журсе... — Журеказдену саган жараспайды. «Кез — цощщ, 50л — батыр». — Сонда не деп жазамын? Шошып журсе тешем.. — Сен шошытпа, осылай да осылай, сабаз ^иын, хат жазуга да ^ол тимейдд де Жазгы кештщ самал жел1 тербеген айнакелдщ i$y- рагыцдай майыс^ан неткен жа^сы 1$ыз ед1 бул! Аузыц ашылмай кеметндегЬп к е р т тур гой. Хат жазып хабар 6epin, хабар алып туру ауылдан алгаш 1$адам бас^ан урпекбас балага улкен и р етш , мьщты медеу емес пе. 1$ыздыц сез1мтал журеп — соны айтпай-aij ацдып, дел бавданын Мараты! 1$агаз, 1$алам бас жа^та жастьщтьщ астында жат- 1$ан. 1$арацгыда i<iM жазып керйтп, 1$олым д1р1лдеген- дей болды. 1$алам устауды да умыт^ан сия^тымын ба, TeijipiM-ay! Дэптердщ 6ipiHini бетш оцтайлап ^ойып, 52

Жанар оц жагымнан кеп долымды устады. Ецд1 оньщ ыстыд аладаны жай жумылды, даламсап устаган долыма тид! Нэзж саусадтардыц жылуы куша кещлге куш-дуат досдандай. - BipiHiui класты еске тустрдщ гой, Жанар. Устазым боп сен келсец, шэгартщ мен болайын-ад. Жанар сыпайы кулд' де: - 03ipre осы уэдеге тодтайыц, — дедт Жайшылыдтагы ад дагазга аямай адтаратын, уялмай сырласатын шама жод ga3ip; аман-есендйсп сурап, ез жагдаятымды, далыц-далыц гатаптардыц арасынан шыгып, хабар бе- руге де мурса болмай жургеюн айта келш, дысцы ка­ никул таяганымен елдщ далыц дары мен боз бораны- нан жасданатынымды, адасып ycin елмей, жазты мол демалыста 6ip-ag барганым абзал екенш, оган дешн ею жадтыц сагына шыдау керекттн , «сабыр Ty6i сэры алтын» екенш тепле отырып аядтадым. Сейтш, талайдан юншд1 езш, ецсемд! кетертпей журген ауыр жук сап келш оп-оцай тусп де, моншадан шыдцандай жещлешп далдым. Хатты конвертке салып, адресш жаздым. Бул менщ тунекте жазган 6ipiHmi хатым жэне «жумадтыц тершен жазгандай ец бадытты, ец шарбатты сэлем1м едъ вйткеш ол хат элдилеп еарген анага арналды, оны журек жылуына беленген кшэдан пэк ei<i оц дол 6ipi- гш жазды. Мен осынау тэцеы ауадай таза сез1мге толди Te6ipemn, елжтщ лагындай елб1реген щкэр жанга алгыс, радмепмд1 жаудырдым. - Бул жадсылыгыцды немен етер1мд1 бжмей жатыр- мын, Жанар, - дед1м, журепм алдынгандай ентшп. — Мэцп дарыздармын. - Олай деме, Зацгар. Менщ бул дурбылыд парызым гана. Сенщ дайгадан серпгенщ 6i3 ymiH дуаныш. - CeHi тапдан ата-анацнан айналдым. Бадыт нурына белен! £ыздыц нэркес кезше кез1м тусш, сез ecepiH долма-дол ce3in турмаган соц, ойыма келген эдемд кегрл

тербетердеп тагами -пзбектерд1 ipi<in $ап жатданым жоц. Ата-анасына aij ттлепмд! жаудырып >i<i6epreHiMAi 6ip сет багып, баягыдан он оянып, уш уйьщтасам жадымнан кетпей журген сауалды eciMe алдым. — Жанар, айып етпесец 6ip ^ол^ам бар, — дед1м урльщ гстеген к о д е й ^ысылып. - Сурасам айтасьщ ба? —Айтуга лайьщ нэрсе болса. — CeHAepAi, Айсауле екеугвд Манар тетей экеп таныстырды. Содан 6epi талай-талай yaip.iT епт. Аты- жендерщ i<iM? — деп мен сураганым жок, ем, 6i3 пелен едж деп сендер Tic жармайсыцдар. Ьтмнщ сезетпп ейтеу1р, жан угатын жа^ын адам екенсщдер. Ocipece, сен келгенде 6ip жасап, жасыл жаЬанда жургендей боп даламын. Осынша жаны сулу, e3i сулу 1$ыз юм, оны тербиелеген 1$андай адамдар? Бкуге бола ма? — Айдан келген адаммын, - деп кулд1 еуел1 Жанар. Сонсоц: — М е тц цолцам болсын, Зацгар. Осы сауалдьщ жауабын i$a3ip алуга асыцпасац. Мен шамам жеткенше, сенщ бацытты болуыца кемепмд^ ттлеу1мд1 аямаймын. Кунде келдесец, кунде кеп турайын. Сен сауыгып шыццан соц, ез1Ц берш бглерсщ. Ал Айсеуле гам, оны езшен сура, -дед1 Мен цыздыц туш а ойын ацгаргым келш: — Егер, сауыцпай су царацгы боп ^алсам ше? — дед1м цаттылау унмен. — Жоц, сенщ кезщ керетш болады. вйткеш, оны Жанар айтты деп уц. «Сурасам, айтасыц ба?». Асыгыстыцпен артыц цойыл- ган сауал болды ма? Eici куннен кейш мен Одессага жол тарттым. 1$асыма жетекппм де, жебеуппм де болатын, цадам бассам кезтер циын xaAiMe царлыгашша ара туратын медцарындас цосып берд! Училшце б т р г е т н е ел1 6ip 54

жылетпеген, содан6актеген iciHкешеп одумен елшейтш, елгезек,ашыд мшезд1 орыс дызы.1$азадарасында вскен бе, дазадшага да судам, т ш жатыд, ap6ip Ae6i3i катал сезшдей уйдасып, майысып турады. Аузынан шыддан эцпмесшде таргымды жуйе бар, жагы-жагына тимейтш сезшец емес. Зады, бул тума тэрбиеден, не одып алган eHereci болуы керек. ¥зад жолга Fapin-наудас зарыдпасын деп осындай оддай асыдтай одтайлысын жолбасшы еткен тэр1зд! 03iH Лариса деп таныстырган. Сагыз сапардьщ алгашды ei<i кутн де-ag бала жастан 6ipre вскен дурбыдай, ce3iMi3 жарасьш кетть Оныц багып-кутуййд сыртында eMipnri е к е т, м е т д ауа дармаган Mycanip е к е т м умытылып, арада жадсы угыстыд орнаган сеюлд! Лариса a3ipuie e3i де жалыддан жод, м е т де дамыдтырган жод. Бейне бала кездеп дубылысына дайта кездесш далгандай, мектеп, техникумда еткен eMipimg eg дызыд деген кундерш куле отырып, дызыдтап эдпмелеп бердт Талай ынжыд бозбаланьщ cyMipemn содына тускетн , 6ipag иыд тедесер туздыдтысы кездеспегешн де букпеген. Согыс басталганда meiiieci eKeyi, эвакуациямен 1$азадстанга келш, эке майданда даза болтан сод, туган жердей турадтап дальш дойган. Содан ба дазадтарды датты унатады екен. Лариса эн де салды. Жагымды додырдай эдем1 дау- сына элдедандай 6eArici3 муд жанды тербейтш тэр1з- Д1- Адам жатырдамайтын ашыд дыз м е т д 6ipep жас далыдды екетм е дарамай, курдастай жулдылап, долда салды: —Задтар, е н д т кезек сенжь —Эн салу ма? — Иэ. Сураймын! —1$алай, неме жегтеш айтам!.. — Эх, сен Задгар, жап-жас боп тым уайымшылсыд. «©лед шер тардатады» - демеунп ме ед1 дазадтар. Мен ойланып далдым. 1$апел1мде кекешме em6ipi оралар емес. «Эшешнде ауыз жаппас, той дегенде елед 55

таппас» — деген осы. BipiHiui курстыц танысу кенпн- де шама-шарцымызша концерт цойып, сонда, балалыц па, 6ip-exi эн шырцаганым бар едт Сол ойыма туею, кеудеме асцар таудыц аргы жагында цалган сагыныш сазы цуйылды. K©3iM онсыз да тацулы, ез1мнен-ез1м ыцылдап кегпм. 1$оцырцай, жарыцшац муцды даусым бар ед1. Согыстан соцгы жылдарда майданнан есен- сау цайткан ер-азаматтыц цуанышы ма, ауылда тойлар кебейш, журт маган «даусы жацсы»деп, эн салдыратын. Эуелде денем жанган шоцтан ысыса да, келе-келе уятты цойып елец айту машагыма айналып кеткен-дт I$a3ip де кун талшыгындай нурлы орыс цызы цолцалап турган соц тепешген булацша e3i ерпгаз жылжи женелсе керек. BipiHiui шумагын ыцылдап айттым да, eHAi соны баяу унмен сезше цоетым. Б1лгетмше, сезгетмше, бар ынта, барлыц нацышыммен сызылтып жатырмын. Эн ацыргы нуктесше цонганда, Лариса: —Иэ, бмем Абайдьщ елещ гой,кэп еспгем,—деп цалды. Ойы аяцталмаган секглдг — Айтпайтыныцды бмеем де сурайын, Зацгар, бул елецд1 алыста цалган цалындыгыца арнаган боларсыц? —Жоц, —дед1м мен жулып алгандай. —Саган арнадым. ^алыцдыц 1здеу салтанатына улпрш тз бе 6i3L — Рацмет, Зацгар! Бэрше кенелесщ эл1 —Оны к1м бйи-ен.. Будан кейш эцпме цай арнага бурылар eAi, 6ipai{ осы сэтте поездыц радиоторабынан абыржыган асыгыстау еркек даусы сарнап бердк «Тындацыздар, тыцдацыздар! Сейлеп турган поезымыздьщ радиоторабы. Жолдас- тар, цад1рмен жолаушылар, араларыцызда келе жат- цан дэрп-ер-гинеколог, не акушер адам болса, тездеп сепзшпп вагонга жетутн етшш сураймыз. Онда 6ip жас ана толгатып босана алмай жатыр. Кемектесйрздер, аяцыздар, агайындар! Кутем1з, келйрздер», - Лариса сасцалацтагандай сыр бердт 56

—Зацгар, еслтдщ бе? — Еспдш. Сенщ с е п т т ц тимей ме? —^айдам... Мен акушер е м ест н гой. —Училшцеде ештеце отымал па едщдер? —Аздаган сагат журген... — Онда барганыц жен. Aepirep ушыраса цалса, т й т жацсы. Болмаса... —Жацсы... Мен тез барып келе цояйын. Ларисаныц «тез1» ете узакца созылды. Басыма кудйсп ойлар келе бастады. Bi3 тертшпп вагонда келе жатцан- быз. Тамбурларда элденеге ушырап 1$алып журмесе. Олай деуге ебедейаз жан секкдД емес ед! Егер Лариса 6ip кесапатца кезшп, цайтып оралмаса, м е т ц к у т м не болмац. Байлаулы кезбен цайда барамын? Далада цалмаспын-ау, сонда да арнайы шыццан сапардыц ceri келе цояр ма? Орысшага tla шорцац. Уа^ыт тертшпп сагатца ауганда, Ларисаныц аяц ты- цыры есплд^ —TipiMicuj, enreyip, сонша кепшспц гой. —TipiMiH, — дед1 цыз 6ipTypAi шаршау да мерейлг унмен. — Ой, Зацгар, сурама цандай циын болды. — Аман-есен босанды ма e 3i? — Босанды. Ж ас ана, туцгыштыц толгагы екен... Мен упгш осы хабардан аргы жагыньщ кек тиынга цажеп болмаса да, жалгыз шеккен азабын ец жацын сырласына белюкендей самбырлап эцпмелеп жатыр. Ж уреп тц дауаламай, цорцып, ез1мен-езнпц iiuKi жан дуниеа арбасцаны 6ip хикая сегалдЕ Букк составта 6ip Aepirep ушыраспай, бар сын, бар тауцымет жалгыз езше тиген. Aepirep емес, акушер де емес, цияцнан кезж- кен кесапатца ушырап, цолдан келмес -прлжке мойын сунып, icici елттрш алса, зац алдында жауап 6epeAi. Онда куздан цулап агып жатцан сарцырамага езш саудасыз тастаганмен, тепе-тец тэуекел гой. Артта ацырап ана- 57

сы далмак. Ана байгус кызыныц кайырымдылыгына ет журеп езшп, кеппрер де, 6ipai$ жаца буршж жарган жас кайыцдай балауса балшырын ем1рше улы тжен кадалмай ма. Жаксылыкка-жаксылык деп, карлыгашша шикылдап аласурып умтылган арашац терк соккан желге уксап egi айнальш кетсе не болмак- Аласурып жанталаскан арпалыс ой, ijayin сактьщ сез1мдердщ шарпылысын Киып кеткен 6ip гана себеп болган. Ол — толгак кысып, естен талып, жан дэрмен болган жас ананыц су карацгы rapinTiri. Кездер1 танадай боп жаркырап, одан боталап жас парлагацда, кымбатты сулуды ажалга кимай, жын соккандай мелшшп турьш калган да, вагон проводнип келш: «Бул кыз сокыр екен, кез1 кермесе керек» — деген соц барып, белшешш гарккенш сезбеген. Мынау эл1оц-солын танымаган кыршын eMipiHAe бундай окыс iiieuiiMre калай батыл барганын e3i де ацгармаган. Bip купеге поездагы эйел бггкен жиналып, акылшылар кебейш, ес деген коса шыгып, акыры терт caranja созылган айкас сэттмен, жеугамен табысып, жарьщ дуниеге жас нересте келген, ана да аман калган. Сейтш, ак туйенщ карыны жарылып, адамзат шырылдап жерге тускенде rapin ана алаканын жазыпты. Жумылган колдан умаждалган кагаз туседк 6yriciH жайьш, окып Караганда ею кабат келшшектщ ез Колымен жазган кешлдж кагазы екен: «Meni арашалаган адам жазатайым ел-ripin алса, кылмыска буйырмауды сураймын. Люда Меньшикова». Лариса ез eMipiHAeri осы 6ip циямет окиганы, ар алдындагы алгаш сынактан суршбей еткенш толганысы басылмаган лупимен, езше деген 6iprypAi суйсшк, таза кецьимен баян етш шыкты да: — Зацгар, — AeAi жанашыр жагымды унмен. — С ет ц жолыц болады екен. То есть, жолымыз болады екен. — 1$алай? TyciHAipmi? — AeAiM эцпме акырыныц езше кеп согарын ойламаган мен. 58

— Ж ас ана $ыз туды. {^ыз деген — жол, жа^сыльщ. Шынымда айтсам, бул ырым: соцыр ана, дуниеге келген ^ызала^, 6api бейкунэ жаратылыс болса да, менщ мынау мушгал хал1ме жагдай кеп цосылган сур^ай, жат белпдей кершдь — Жо^, — дед1м жулым алгандай. — Лариса, сен екпелеме, 6i3AepAe оцына келген шаруаны жумба^тап айт^анда «ул болды» дейдь Зор ецбегще алуан алгыс, 6ipaij осы ырымыца жаным $улап турган жо%. — Эрине, мен с е т жубатайын деп ^иялмен ойлап тап^аным жоз, халцымньщ салтындагы б ел п т айт- тым мен де, — деп, ж ол сертм буртиып вкпелеп терк айналгандай болды. —Сен бара гой деген соц, барган ед1м гой... 1$ыздьщ соцгы сейлем1 жанымды еляаретш, «щ адамды ecipice, аяла, журегше 1$аяу салма, ол да 6ip сирек ^азына» дегендей, ширатылган ЖYЙкeлepдi жумсартып, ^ушагымды жайып, еркелетюм келд1, элдилепм келдь — Лариса, сен жа^сы рязсыц, сенщ жаныц керемет MOAAip, — дед1м дауыстап. Жауап ijanjaH ун де, p>i- бырлаган ^имыл, ^озгалыс та бай^алмады. 1£ыз купеден шыгап кеткен бе? 1$ап, р е н ж т п алдым-ау. «Андамай сойлеген — ауырмай еледр> деупп м е ед! Аг^ыр аягында Ларисаныц жасаган жорамалы келмей, бй Одессадан жолымыз болмай Kepi ^айттьщ. Салганнан ем-дом жайына со^пай, консультацияльщ кецеспен ^арын тойдырды да, тэтст ттлмен сылап-сипап шыгарып салды. Кудж куздщ сургылт бултындай ^алыцдай тускен. 1$ам^оршы ага, жецгелер1м де туйывда ттрелген се- кждь Дауыстарын сергек, кещлд1 устауга тырыс^аны бай|^алганмен, жан тупюрлер1нде белгкй добалжу бар. 03iM де куйзелемш: айдаладагы, oijy 1здеп ^ацгырган 6ip бала уцпн... Арада он ша^ты кун еткенде Манар мэтей м е т 59

Москвага алып уиггы. Бул дудайдыц азабын дойсайшы, кггаптан оцып, диялмен жасап алган арманды астана- мен кез жумулы, кецглмен гана, дуладпен гана тусте керген елестей танысамын деп гам ойлаган. «Москваны 6ip керген адамныц арманы жод» — деп, улы Жамбыл берген багага тэщр сезшдей тацдай дагушы ек. Сол улы дала, дазадтыц ойда жодта rapin болган жас тулепне душагын жайган шыгар. Неге жаймасын, мен де оньщ nep3eHTiMiH, менщ де улеам бар, менщ де TiAeyiM бар. Менщ екем Тайбагар гитлерлж фашизмге социализм журегш бермеймш деп, дан дуйлы жаумен алысып, дазага ушырады. «Армысыц, аяулы Москва! Бармысыц, ардагер Москва —Ленин журген, Ленин суйген улы дала!» — деймш штей, жаныммен куб1рлеп. У м т м кеп саган артар, у м т кеп саган артар азаматтыц?! — Кремль тубшен, Ленин мавзолей) жанынан е т т барамыз! — деп Манар тетей дулагыма 6ipTypAi добал- жьтан, толдыган дуанышпен сыбырлады. Мен басымды сел кетерш, маладайымды жулып ал- дым. Кремль, Ленин мавзолей турмад, кунде сан жо- лыгатын MyraAiMre сан рет томпацдап домалап жы- гылатын маладай гой ол! — 1$ане, дай багытта? — дед1м ец болмаса, сол жадда мойын бурып, зиянат етуге ыцгайлангандай. —Оц жагыцда, далдам! Мектепте сарнап жаттап алган Жамбыл елещ еске туседь ИНртн-ай, 6ip керемет сидыр к елт жал- гыз минутда гана KesiMAi шырадай ашып ж16ерсе гой, фотоаппараттыц сыртылындай осы cerri журепме мецп Tycipin далсам, бул жарыд дуниеде арманым болмас едь — фалдам, эль-ад сауыгып шыгып кересщ, Лениндд мавзолейд), —дейдд м е т жубатып Манар тетей. —Бэлгам, осы сапардан дайтарда-ад тамашаларсыц! Москваны керу жазбаган екен, ондагы институт 6i3Ai Свердловск даласына дарай сглтедь Свердловск —

Новосибирские карай жолдама берд! Ci6ipAuj жаца астанасына бул жолы тагы да поезбен Лариса алып барды. Bipais, эрине, кыз туатын сокыр эйел де жол- женекей кездескен жок, ол mahap 6i3re кеп куштарлык та б1лд1рмей, дереу i<epi кайтарды. Сейтш, алты айга созылган урпн-сургш ая^талып апрельдщ ортасында, Алматыда операция устелшщ ус- тшде жаттым. Дэр1герлер мен медсестралардыц сыбыр- сыбыр сейлескеш, i<y6ip-Ky6ip куцмдескеш жазгытурым араныц уясын еске салады. Оган цайшылар мен скальпель, шприцтердщ сыртылдаган дыбысы цосылып, казанньщ какпагын кыргандай тула бойды цышырлатады, шабуыл алдындагы тыныс тэр1здь Осынау айнала ттмккменген кым-кигаш унге кещл аудармау, мэн бермеу керек делшген, ацыл-кецес солай, тэртш солай. Муны докторлар да, камкор жандардыц 6epi де айтцан. Ж анар да етшш едь —Сен корьщпа, Загцар, —деген ол.—Bapi жацсы болады. Мен тамаша туе керд1м. 1$арсы болмасац, айтайын? — Жалынып, жалбарынып ттлеймш, айта гой! — Иэ, сен мазактайсыц естш! — Жок, шыным, не деп царган десец царганайын. — Жарайды, онда. Айдын шалкар, MOAAipereH улкен кел екен гой деймш, кеп адам боп шомылып ж ур екенбгз. Bip кезде ала куйын боп цатты жел соцты да, келдщ бетш жайындай толкын басып, астан-кестец болып кетть Bi3 жецм ыргып-ыргып шьщтык та, сен аптыгып, абдырап Калымбарасыц, жан дэрмен алга умтыласьщ, 6ipa^ жагага карай ершеленш жылжымайсьщ, там-тумдап кана. Б1з: «Умтыл-умтыл», —деп айгайлаймыз. Сен оны еспмейсщ, тек колдарьщды сермеп, кармана бересщ. Сол уакытта жагада турган алып бэйтерек e3i шлд1 ме, дауыл ид1 ме, 61

саган 1$арай бута^тарын созып, ецкейе 6epAi, созыла бердь Сен а^ырында сол теректщ ар^андай узын шыбы^тарына жармастыц. Терек eHAi дулей желге ^арсы турып, суцгац бойын жинады, сен жагага, 61здщ ортамызга кеп тустщ, Оянып кетсем, тац жар^ырап атып KeAeAi екен. ПЕрюн, эжем -ripi болса, ^олмен ^ойгандай гып жорып берер едь Жанардьщ балапан ойынша жалгыз жеткпей турганы осы тустщ жоруы сеюлдь — Мамаца жорытпадыц ба? — дедгм, кайтер екен дегендей сынап. 1$ыз сэл ойланып ^алды да: — Мамам туе жори алмайды, — дед1 ею уштылау гып. ©TipiK айтты. Мен де онан epi ^азбалагам жо%, уялтып не керек жас баланы! Бар болтаны нитей суйсйпп: — Айналдым! — AeAiM Жанарга ecripre дауыстап. — К1мнен? — Эуенге iAecin отырып бай^амай сурады. — Тусщнен! —Оган да размет! Осы кезде ^асымыздан «^айырлы кун, Зацгар! Сэт •плеймш!» деген Ларисаныц ашьщ ую есплд1 де, гайып болды. Жанар оны бкетш. EKeyi eMeyipiHAepiMeH гана амандасты, Жанар ма^тадай улб1реген жумса^ жылы 150лымен ^олымды yHci3, ею дурюн 1$ысьш,шыгып кеткен. Енд1, мше <щазанньщ ^ыргыштарынан» ^ашып осы- ларды, аралда 1$алгандай, менщ мынау мусагпр xaAiMHen хабарсыз аяулы анамды ойлап жатырмын. Жерплнсп наркоз жасалды, сонда да бар санам ор- нында. Bip сезш угып болмайтын, 6ip бейнет тустеп танып болмайтын юн тпрескен ыгы-жыгы базар ма, гурмдеп-сар^ыраган толассыз агысты тау е з е т ме, б т к ^уздан опан-топан боп а^тарылган сел ме, дуние сон- шальщ аньщ сезш болмас куйте тусп де, iuiiHAeri ерек- ше ес1мде калганы: 150с шекем мен ^арагусымнан элде- 6ip бурют тырнагымен шецгелдеп алып, мурнын тескен тайла^тай сол^ылдатып суйрегендей. Содан есецпреп, жан к егп ме деп, 6ip емгс-емгс ойлаганымды б1лем, 62

арга жаты аптап астында туншыгып тынган жылымшы келдей 6ipAeije... EciMAi жисам, дэр1герлер тур екен: — ^уттьи^таймыз, Зацгар! Азамат екенсщ. Операция ете e arn шьщты. Сондай шыдамдылыц керсеттщ, —деп, цуттьщтап жатыр. — Рацмет, рацметШ - дед1м, даусым эзер шыгып. Журттыц езщ уппн цуанганынан артыц рацат сез1м болмайтынын сонда алгаш уцтым. Bip сэт анам басымнан сипап еркелеткендей болды. I$a3ip ол алыста. Жанар цайда екен? Ол неге м е т ц жарыц дуние yniiH алыс- цан сагаттарымда жанымда болмаган? Жанашырлыц достыгы цайда! Соншалыц назаланып екпе айтатын ол меюц цол алысцан цалындыгым ба едц келешекте 6ipre аттануга уэде 6epin пе ед1? Куле цараган цызга умггтене цалатын бозбаланыц ез1м1шл к ец ш шыгар. МэцгШк сешц жаныцда боламын деген жоц ед1 гой ол. — Зацгар! — деген сыбырлай шыццан дауыстан селк ете цалдым. Лариса екен. — 1$уттыцтаймын сен ! Тамаша! У-yh, цудайым-ай! Bapi ойдагыдай болады д е ге тм цайда! Кердщ бе айт- цаным келдЕ Суйшппмд1 бер, — деп барлыц жан-куйш, шаттыгын жайып салып жатыр. Дуниеде мунан басца ■ плеп жоцтай елпец цагады. — Рацмет, рацмет, Лариса, ^алаганьщды ал! Не ца- лайсыц? — ^алаганым ба? Бересщ гой. Ой, мешц суйшппм оцай... — Айтсайшы ендЕ Сенен, сендей сулу цыздан не аяйды дейегц! — Э, солай ма? Ендеше мешц цалаганым мынау, «Шуп!» Айнадай жалтырап, тып-тыныц мелд1реп жатцан келге шолп етш, меруерт моншац туеш кеткендей, майда толцын кшжене сацина шецбер жасап, денемде жайылып бара жатты. 0 м1ршде цыз ерншщ е р т м е 6ipiHuri тию! — Лариса! 63

Жым-жырт ^улаада урган танадай. Тыгылып 1$алды ма, жасырынба^ ойнама$ па? — Лариса, ^айда кеттщ? - Эйтерр сейлеп жатырмын сас^анымнан. ^уанган мен $оры$кан б1рдей деген. —Ол багана кетш калган, - дед1барльвдан эйел даусы. 1$ыз e3i суйсе, ^ацтарылып тура бермес. Ба^ытты жшт екенсщ! —Оны 8Ai керемй,—дед1м ijapan жатпай. «Керерм1зде» 1$андай магына барын ацгарсам буйырмасын. ^айткенде де, 93ipre аман калдыц деген ум1т дуниесшщ 1$ызгын шогы болар. YuriHuii кун дегенде бурынгы жап$ан палатага алып келдь «Кемедегшщ жаны 6ip> деп муцдас, сырлас боп калгандардьщ 6epi суйсппп, ала^айлап жатыр. Операциядан соц ei<i куннен астам, реанимацияда аялдасам керек. Ол жерге бейсауат ешгам ж1берммейд1 екен. Достарым, агаларым, жецгелер1м м е т палатада купшт. — Ь>айырлы болсын, каллам! — дед1 сэл 1$арлыгып шывдан $оцыр дауыс С е й т т кел т мацдайымнан шскеп, 1$олымнан 15ЫСТЫ. Бул - директор агай. YHi соншалыцты жылы, к ецш босап тур ма, к1м бмсш. — Узагынан суйпадрсш, айналайын! — дед1 Манар тэтей колымнан, бепмнен кезек-кезек сушп. — ^удайдыц мунысына да niyKip. Жа^сылыгы кец жарат^ан ием, жар бола гер. — Мурнын шу етгазш 6ip тартып ^ойды. — ^арагым, ^анатым, келпп! Аман болшы! Жаркырап алдыцнан кун шьщсын! Бул менщ прокурор агайым, желшд1сиырдыц уршндей быттиган жуан сауса^тарымен басымнан, шашымнан сипап жап$ан. KeAeci кезек юмдйа екен деп то сьт жатырмын. — 1$утты1$таймын! Сатан берсш енд1! — дед1 сыбыз- гы эуеншдей жщшже дауыс. Бул — Багила жецгей. Про­ курор агайымныц келшшеп. Ол Kicim ^ырьп^тан асса да, 64

эл1 эйел деп айтуга цимайды, кездерт баланьщ кезшдей таза, жаны щ ^агазды урлеп ^алгандай елб1реп туратын елгезек адам. Егер мен Багиланыц экесшщ орнында болган болсам, о бастан Аодагаз деп ат ^ойган болар ед1м. I£a3ip Kyfteyi де соны ацгармай ма, ацгарса да ^имай ма, осы ултлдеп турган келшшектт былшитып Башла дейдг Е н дт к у т т , ацсап тос^аным — Жанар. Мана палата- га алып келгенде апыр-топыр кеп ^озгалыста ж уркш байдап улпрмеп ем. Араларында бар ма, жся$ па. Бар болса, 1$алай тагаты жетш тур екен. О, оныц бержтш мен н э зж тт тепе-тец! — Ал, енд1 Зацгар, — дед1 директор агай, 6i3re pyijcaT ет. Уа^ытымыздьщ мол емес екенш бглесщ езщ. Мынау едрбыларыц келш тур кещлщд1 сурап. Соларга жол берешк! Жа^сы енд1, айналайын! — Улкен размет, сЬдерге! Туган бауырдай аяла- дыцыздар. — Жарайды, жа^сылап жазылып ал. Мына жецгелерщ келш турады. Улкен Kicnvep сампылдап свйлеп шыгып Kerri де жастар 03iMi3 оцаша калгандаймыз. — УЪ! Саган ^олымыз езер жетп-ау! Сэлем! — деп ею иыгымнан ijaycbipa ^уша^тады. Айсэулемкщ? Барсыц ба, ^айда журсщ? Ауырып 1$алганнан саумысыц езщ? Хабарласпай кеттщ гой? — «Эрюмнщ вз тпин тауып сейлесу керек», — дейтш шешем. Бул ^ыз ерке ескен, сыпайы сейлегенд1 тусшбей калуы кэдж. — 9 з1м де осыны айтып, екпелер деп ойлап ем. Тура устшен тустщ-ау. Kemip, екпец орынды. Айсэулет енд1 то^тату $иын. Жанып турган бензинге су шашып нем бер едг Bip ай емес, 6ip к у т н улкен ем1р- тарих eirn эцпмелейтшш б1ле тура туртю болган ез1м. Енд1 асы^пай тыцдай бер. Айсэулелер, аныгырак айп$анда, э к е а ^ызмет 6а- 65

бымен Целиноград ^аласына ауысып, nieuieci де сон- дай ^уанышты. 0 3 i, ciipuAepi болса, туган паласы — Алматыны ^имайды. Bipais тубшде ^айта оралары сезаз. 9 cipece, мундагы достарын цимайды, соныц шпнде, ерекше Жанар екеум1здь Маган операция жасаганын Жанаркадан е с т п , yiii iuriHe: «Алматыны сагынып кетттм», — деген де, мектебшен eiti-уш кунге суранып тартып отырган. Содан кеше Алматы туман деп цабылдамай самолеттен шаршап-шалдыгып тускен 6eTi екен. Аспан айналып жерге туссе де мейл1, тек осы сетке улгергенше риза. — Жарайсыц, Айсэуле! Сендей досы бар цурбы- ныц арманы жоц, болуы да мумюн емес, — дед1м таза бешлмен. — Bipaij таза ертеп, ацызга уцсап к егп ме, цайдам! - Шынын б1лпм келш, эдеш цытыгына тид1м. — Какой ертек?! Сенбейсщ бе, осыныц 6epiHe? — Ол цатты тацгалды. — Сен не, б1здгц к е ш т к етк етм 1зд1 еспген жоцсьщ ба? —Еспгемш, — дей салдым. Уялтпайын деген ой келд! Араларында ши жупрткендей болмайын. Айсэуленщ шапшац мшез1 цутцарып кетп. — Да, я сама виновата, кешерде хабарласа алмаган. Сондай асыгыс болды, 6ip кунде кеттш те цалдыц. Мына Жанарка айтпагацда, бул жолы да келе алмайтын ем. Будан epi Айсэулеш тыцдай беруге шыдамым жетпей: — Ж анар келд1 ме маган? — дед1м эдеш. Оныц Kici сейлеп турганда ездшнен араласпайтынын 6iAeM. — Да, Жанарка, сен неге амандаспайсыц? Уялып турсыц ба? — Сэлем етаз бе! ^уттыцтаймын! — Жанарканыц сызылган уяц уш шыцты. 1$ос цолымды создым. Журек дурс1лдеп тулап барады. Алцымга, epKiHAiKKe царай умтылатын тэр1зд1. — Рацмет, Жанар! Ец 6ipiHini боп цолымды алатын царындасым деп журсем, елдщ соцында цалгансыц

6а, жаным-ау! Мынау Айсэуле болса 6ip capi, алыста, ушарта манаты болмаган- — Т1лек ттл мен ^олда тана ма екен, Зацгар! — дед1 Жанар кулш бойжеткен ^ыздарша кысылмай. — «Жас- тар шын етшсе, кар жанады» дейд! Шыньщызды ай- тьщызшы, 61здщ кецпйм1з шыгар азге жебеу болтан? Жанар мешц киялдап тауып бара алмаган ойымды e3i жуйелеп тауып айтты. «Сен кеудецдеп меруерт мелд^р сырды шытаруга батыльщ жетпесе, бЬдщ шын сез1мге сыпайылыгамыз жок- 1шщ бэрш сезш жатып, берп жагьщмен 6улдан6ай-ак к°й». Бул касындагы курбысынан жасырган т а е т жэне оньщ авдау кецш н жубатканы. Кулш-ойнап катаР жургенмен, алые жан туктрш де сактайтын купил ойларыньщ болтаны да. Назарды жазты кештщ коцыр салкынындай койнауга буртан жен. — М етга заманы 6ip жастыц эзШ гой. Сендердщ бупн осы жерде, жа^ын ^амт^ор жандар ixxriHAe бола- тындарыцды сезгемш. Мана палатата алып келгенде-ак сыцгырлаган дауыстарьщнан танытанмын. «Сокыр- дыц патшасы — мулаты» дегендей бауырмал жылы сез- дерщд1 мен ешкашан умытпаймын, зердеме алтын эрштермен жазып койдым. Кесапат кеселмен шепнбей айкасып мойымауга 1$айраган кун нурын сепкендей камкорлыктарьщ, Туцгиык тетрз кешш, элаз умилен алга жылжыган щ кеме болып тун-тунекте малтыксам, i^apa макпал мылкау керд1 алдаспандай жаркылдатып китылатан сендер жаккан журектщ маяктары! Осылай кыздарга арнап, окытан гатаптарымдаты тецеулердк бметш канатты ce3AepiMAi усп-устш е те- пелей 6ерд1м. Кез тацулы, кецм ояу, неден уялмакпын. ^ыза-кыза KeAin екеуш ез1м1здщ елдщ Kepi-жасы ацыз гып айтатын Хусни, Ь^орланмен салыстырып жi6epдiм. Айсеуле: «Ол гам, ол гам?» — деп, ынтыта кегп. Бурын еепмеген екен. Орыс мектебшде окитын казак кызы Хусни, Борланды майдан бмеш, ганэ жок кой. Жанар 67

ecTireH боп шыцты. «^орлан» эншдеп апалы-сщлш 1$ыздар гой, «Халыц композиторы» Естай гашыц болган сулуларыц, деп еш мацтансыз, соз арасы цып айта салды. Айсэуле эдеттепдей тацдай цацты. Бупнп мэз-мей- рам кеци ме, белекше желжпен енд1 ез1м жатца бйетш «Bip мысцал» елецш тацпацтап кеп: «Хусни мен 1$орланга шыгарган а р т сипаттамасы», —деп тоцтадым. ^ыздар цырдыц желше кеуделерш тосцандай, шат- танып цалды. Менщ 93ipre муратым да 1здеген циясына барып цонгандай. Айсэуле ертец Целинограда ушатынын айтьш, ад- ресш, суретш 6epin цоштасты. — Енд1 сауыгасыц. 1$алай цолыца цалам алдыц, осы адреске хат жаз. 1$ыдырып кел. Кергспесек, риза бол! — Ризамын, Айсэуле. 1$олцаларыц орынды. Тгрлжке жазса жузеге асырамьш, - дед1м, цолын цысып. Олар екшелер1тыцылдап к е т т бара жатты. Екеушщ журю де, MiHe3Aepi сияцты, eici белек. Булбул у т келетш сияцты цулацца. Алыстан кезге кершбейтш, цолмен устауга болмайтын гажайып цу- пиялы нэзж сым арцылы кеп, менщ журепме жалганып цалгандай. Bipai$ 9Ai булбул сайрайтын жадыраццы жайдары жаз жеткен жоц, мамыр айьтыц бас кез! Жан- жануар, табигат атаульшьщ тугел тулеп жасацгыраган шагы. Жарыц дуниенщ сырнайлы, сыбызгылы дэуреш- не Жер-ананыц перзенттер1жаппай балбырап, елти мае болып, мыц сан унд16epeKeAi сауыц цумарына цосылган. Бул кереметп тып-типыл гып цырып тастап, мелшиген тас мещреуге айналдыратын, кундершщ куншде 6ip цуд1рет туады деген, адамзат баласьгаьщ басына Kipin- шыгатын нэрсе емес сегалд! «Заманацыры болганда, жер-дуниет топан су алады» деу, ислам Aim уагызыныц мынау тамылжыган тэтп Tipuii\\iKTi тонамац болган сумдыц цылмысты гсшдей. Bip сагатыныц езш балша жалайтын бэйшешек гумырыцды бейтэбэржтеп, адам

бойындапл, жаратылыс жумырыцдагы алаздж атау- лыны, ipiK-oripiicri алга шыгаруга бола ма?! Булбулдыц сан цубылган сазды у т бэсецст, атша кекектщ суццылдаган сарабдал yHi келед! Аспан кек пен жайцалган жер бетипц э сем дтн е айгайлап дау- сын цосып, жасырынбай, буцпаламай, e3i атын айтып мацтанатын мыцтыц сол гана! ТСршшктщ мелд1р эуезше мен дирижер боламын деп мэз. Адам 6ip ттлде сейлесе, кустар 6ip унде сайраса, цызыц та болмас ед1 гой. Терезем тц тусына кегершш кеп цонды. Халыц кептер деп атайтын, жабайы кегершш. Унем1 тамагынан гана сейлейм, аршын тесшен куй тегед! Туншыга тацданып, ынтыгы узме элдене сырды цуйцылжытпац. Терт буын, жетт буын, сепз буын, он 6ip буын гып цайырады, жулдыз- ды элемге гашыц болган imid ынтызар елецш айтады. Ол елецд1 6i3 кез1 тацулы, кеудеа ашыц жандар жа^сы тусшем1з. Ол — eMip туралы елец, жарыц дуние туралы жыр. С эулетц мамырстан цасиетш багалаушы i<e3i кермейтш бейшаралар болса керек. ]$аны бузьп$ залымдар мен зиянкестерд1 6ip-ei<i жыл rapin етш алар ма ед1, онда турме атаулыныц цажетп болмас па ед! Ондай эджетп «цудай» цайда дейсщ! Жастыц циял гой, еншешн! Бупн тацертецнен кецЫ м сергек, циялданып, арма- ныма арман жалгап оянгамын. Сайрамаган булбул­ дыц, eAi келш жетпеген шынашацтай цустыц эсем унш жасап жатцан ез журепм болар, бэлгам. Bip жацсылыц жететшдей, ец цымбатыммен жолыгатындай самгау- лы сез1м. ByriHAepi арманыма айналып бара жатцан Жанарыммен, кеше гана ттлдескенмш. Енд1 оралып келмейд1 e3ip ол. Осы сырцаттан жазылсам, e3iM i3Aen баруым керек. Кеше жанымда узац отырып, кетерде 6ip сыр айтцан. — Сен екпелемейсщ бе, Зацгар? — деген.

—Неге? Саган ренжш не бопты? —кулагам сенде... Не сыр ол? — М е т ц папамды Gacija 1$алага жумыс^а ауыс- тырыпты. Соган yftmis кешкем жатыр. М е т цалдыр- майтыны белгш гой. Жанарьщ ж ары15 дуни ет цайта кврген куш 1$асыцда болсам деп ем_ - 1$ыз муцайгандай, баяу тыныс 61лшд1 Бул хабар мен ушш де улкен соеды едь Сымпылдап ушайын деп турган уйрегеп 1$атты уркггетшдей эсер. Ymijbip сез1мд1эзер Ti3riHAen: — Муцайма! Сен м е тц Жанарымсыц, жарыгымсьщ. Кез1м ашылса, ^айтсем де 1здеп табамын. Сеноз маган дуние бос! —дед1м. EcTi 15ЫЗ арты1$ айтып бара жат^анымды ацгарып, ала^анымен аузымды баса цойды. Соншальп^ эдем1, нэзш, жылы шс келдг Мен цыздыц ^олынан алгаш рет суйд1м. Ол — Жанардыц 150ЛЫед! — Мэ, Зацгар, эз1рге мына конверт. Кейш ашып Ха­ рареыц. 0з1мдей кермесец де, кез1мдей керерещ. Аузы жабьщ к о н в е р т сауса^тарыммен сипап, сан 1$айталап устап 1$оямын. I$a3ip де солай. 1ппнде ^аттылау 6ip 1$агаз жэне жумсац зат бар секглд! Сурет, хат, орамал шыгар деп ойлаймын. Bacija 6ipeyre аштыргам жо§, ayeAi вз1м кермеген соц не пайда! «Жа^сыльщ дегеннщ аты кеп, 6ip атауы —сыр са^тау» — деп отыратын шешем. 1$уаныш толгдыны жанымды тага 6ip тербеп о т . Ол маган ^арльнашша ойна^сап, екшндеп ушып келе жат^ан сия^ты. Жаца гана дэрп-ерлер терт кездер1тугел топтана кеп ^арап: «Тамаша, 6epi жа^сы», — деп кеткен. Элде соныц ж1бектей жел1 шыгар. Емдеупп AapirepiM Ефим Иванович келд! 1$аплез жегрл журганен байцаймын. Кулш сейлейтш, aijuiyaij жаны бар idci. — Шаттан, жптпм! - дед1 жа^ындай бере. Менщ 70

атымды айтпай, эменда «жшттм» дейтш. —Кун сэулесше урын барар сагат келш ж ётп. 1$уттыцтаймын. Кез1лд1рйс киюге дайындал. Bipai$ абайда, жарыцца эсте-эсте уйренген жацсы. Cyra шомыларда да адам 6ip дегеннен кумп берш, цойып кетпейд1 гой. Мунда да солай. Арцамнан устап, а^ырындап отыргызды. Тацулы дэ- кеш жайымен шеипп жатыр. — Кезщд1 жум, ашып ^алушы болма. Олай етсец, жарамайды. Бейнет зая кетед1 взще-езщ ^астыгьщ бар ма! Шыда... Самбырлап сойлеп жатыр. Аузында дамыл жоц. Ала жаздайгы ецбепнщ желйН гой, текпей-шашпай жинап алгысы келедг-дагы. Сейтш, жумулы турган жанарыма комбайыншыныц шац-тозацга киетш кептеме кезгл- AipiriHe уцсас бф д ец ет экеп байлады. Орныцты етш, ат ерттегендей эбден баптап болтан соц барып: —Ал, енд1кезщдт жайлап цана аш, —дед! Аштым. 1$ою тунек царацгы. Ештеце кершбейд! — Аштыц гой, — дед1 Aapirep жасырынбац ойнап тургандай. — Иэ... — Жа^сылап ашып-жумып кер ю р т п ц д ! — Иэ... —Ал енд16ip нэрсе тустедщ бе? —Жоц, ештеце байцалмайды. Тас тунек. —Молодец! Онда жацсы. —Не жацсы? —Саспа, жшттм, саспа! Bapi тамаша, цаз1р кересщ. Ал eHAi ше? Алдымнан туцп машинаныц туманнан шыццан фа- рындай алтын сацина елее берд! «Айналайын, жарыц сэуле! Айналайын жарыц дуние!». Ky6ipAen, 1$уран оцы- ган думше молдага уцеап кетсем керек. Дэр1гер: — Эй, ж тттм , саган не болды? - дегенде, 6ip-aij селк ептм де: 71

— Ура, сацылау, жарьщ, алтын сатина! - деп айгайлап яибердхм. — Э, солай ма? Ондай болса 1$уттьп$:таймын, алтын са^инацмен, Ай сэулецмен, Жанарыцмен! — Осыны айтып Ефим Иванович мэз боп узак кулд! Бепм ду ете $алды: «Бул Kici маган келш журген ^ыздардьщ бэршщ атын бйед1 екен гой!». Эй, бжсе-бшан, кудайдан жасырмаганды адамнан жасырып бола ма! —03ip ^ыздардан келген хатты oisyra болмайды, —дед1 дэрнер сонсоц салма^ты 1$алыпца ауысып. — Ею-уш кун ^оятур. Маган бул ею-уш кун екьуш жылмен барабар болды. Ацыры шыдамым таусылып Жанар берген к о н в ер т аштым.Жарьпда алгаш^ыда тек оц кезд1уйретш жатцан. Оц кезхммен конверта сэлемдеме-аманат^а царадым, Орамал, сурет жэне торт буктелген ^агаз. Журепме басып, сут nicipin отырдым. 1$айран жарыц дуниенщ х$уанышы! Арцамды терезеге 6epin, колымды ейнектен тускен сэулеге оцтайлап Жанардыц суретане царадым. Децгелек алтын сацинаныц алдына кеп, мелд1реген суду 1$ыздыц бейнеи тура цалды. Сэл гана кул1мдеген нэркес цара кездер1, ашыц ай мацдайынан тура тускен эдем1 мурыны, ойма^тайе т л е у epim, жумыртепс иеп, цияцтайсозылган цасы ертепде айтылган хордыц цызын елестеткендей. Осындай ypin ауызга салгандай керемет сулуды мен де алты айдан 6epi циялыммен Т015ЫПем, сол циялдан келш тусш тн. ¥лы суретстлердщ 1$ыл1$аламынан жаца гана салынып, цабыргага шнген гажайып бейнет елестетед! Кезшде тунган ойда, жузшде тунган тазалыцта шек жоц. Перизатым, щкэр жаным, Жанарым! Мен сенщ жолыцда бар OMipiMAi сарп етемш. Тек, мендж бол! Орамал устадым ^олыма. Алацаныцды цытыцтайтын ац ж1бек жумсац матаныц жиеп кеплд1р ж!бекпен ернектелш, 6ip шетше «Жанар, 1954» деп жазылыпты. 72 .

1$ыз жанындай нэзж майда орамалмен беттлдм сипадым да, хатты ашып о^ыдым. «Зацтар! Адамныц адамдыгы 1$иынды1$та сыналады. взщнщ ^айсарлытьщ мен eMipre ^уштарлыгьщ eKeyi era жа^тап с е т жагага ^айта алып шывдан сня^ты. Bi3 араша болды деп ойласац, ол сендеп шо!$тыурлеугана.Танысты1$тыц,досты1$тьщ6елпа6олсын деп, осы 6ip буйымдарды ^алдырып барамын. 1$ажет десец са^тарсыц. Bi3 Н. ^аласына кешкел1 жатырмыз. Кезщ жазылып шыадан куш ез1мнщ гам ек е тм д 1 айтамын деген уедем бар ед1 Сонымды орындайын: мен ата-анадан жалгызбын. Экем аты — Сагын, фамилиям - Баймурзина. Папам обком секретарь: боп ^ызметке ауысты. EHAi 6i3 6acija ^алада турамыз. Бетен не сыр айтайын, менгц эл1 о$ушы екетм д1ескерерсщ. Жанарыц. Хатты дурбпе yijcac алтын жузжпен сыгалап о:$ып шьпр^анда бас айналып, есецпрегендей эсер бащалды. YMiT >ici6i узш п бара жат^андай. Элде жаца жантан шырагымды шынымен eniipin алдым ба? ^албалацдап терезеге умтылдым. Эбестж icTeAiMбе тагы да жумылма^ па аяулы элем? Бу сонда не болтаны? ©кпем ерекпш ергенек аташтан устадым. Палаталас жолдастардыц кез1 керетш 6ipeyi су алып бердь luiin алдым. Ала ^уйын ерт бьщсып барып еше бастагандай. 1£ор1$ып калган жаралы журек бекерге ypiKKeH екен, жанарымньщ жумулы калпын баш$амай, элекке тусш тн. Балапан тортай устайтын мысьп^тай баяулап кеп аш^анда жарьп$ дуние сыгырайып кулш 1$арсы жупрш келед1 екен. ^ушатымды еркш жая берд1м. Айналайын щ элем, енд1 ^айтып алдымнан бул-бул ушпашы! 1$улыц болып кун кешешн, 6ipai$ саган тецгеретш тажайып кубылыс жо§ Жасыл буйра теректер менщ шат-шадыман кеьр- л1ме 1^осылып, ала^андарын сартылдатып coFbin тур. Тацертецп MeAAip нурга оранып, роза гулшщ бояуындай эдем1кеп этажды уйлер кершедь Эсем астананыц басына салтан орамалындай, $арлы Алатау жар^ егп. Кешеде

агылып ойнаган неше турл1 машина, автобус Алыста зыцгырлап аруанадай боздап бара жатцан трамвай у т . Жол жагалауы ыгы-жыгы халыц. Bopi май мерекесшдей, ац жумырт^а сеюлдь XypicTepi асыгыс та болса сэндь Эне, анау ^олдарына портфель устап кулын-тайдай асыр салган студент цыздар барады. Орталарындагы суцгак бойлы сымбаттысы, Жанар сияцты ма, цалай? Жанар ija3ip цасымда болсац гой, ппрюн! Сен м е т тастап кайда кеггщ? Шын жацсы кореец, булай азапта- мас едщ гой. Жоц, аяулым, щкэрпм, мен с е т цайда кетсец де i3Aen табамьт. Сенщ назж журегщнщ барша купил сыры — цолыма усынган ескертсош сыйларыц шыгар. Сенщ таза жаньщ, ац бейглщ, ынтызар ыцыласыц м е т туннен кунге суйреп экелдк Жанарым! Жанарым болсац, менщ eMipiMHuj жарыц дуниеа боп цаласыц! Он кун еткеннен кейш ауруханадан шыцтым, ойда жоцта тапцан ага-жецгелер1м улан-асыр той жасады. Содан жаз шыга институттан академиялыц демалыс- алып, алыстапы елге —Керекуге кептм. Анамды, аулымды эбден елердей сагыныппын. Мундай тауцымет бейнетп idM керген... Eid айдай жатып, балалыц мауыц тарцаганнан кешн, журек тагы да элденеге алацдай бастады. Сагыныш кернеген болар. Ол да жагалауын iceMipin жеп ендей беретш сазды жердщ е з е т сияцты гой. ^айран, Алматы — алгашцы махаббатымныц оянган жерь1 Бозбала цанатты цырандай самгатып алып, сонсоц цапыда курсауга салып, цайратымды сынаган цала, цаз1р менщ ец цимасымныц 6ipi боп тур. Жылы жацца царай кузде цайыра ушатын кустай, менщ кецьймнщ бузыла бастаганын анам да сездь - Балам, неге журегщ куггп боп жур? - дед;, жанына шацырып. Ун-тун жоц цасына келш отырдым. —^абагыц 74

салыдды, бурынгыдай кеп ойнап кулмейод де. Элде наудасыд бой жаздырмай далды ма? ЦНркш, ана журеп деген осы: к е д к куйщд1KipnirigHig дозгалысынан байдайды. Кешеп мелд^р дара кезше ж щ ш ке ад талшыдтар тор жасаган, 6ipag отты ушдыны 8Ai еше доймапты. Кез диыгымен маган 6ip дарап дойды. Жауап куткендей. Ажарлы ецш эжйл даптап, бетше уайым сызыдтарыi3тастаган. Мецдеген дайгы табы кешеп 1$алдаратамныд дайгылы дазасынанболар.Бурынп>1ашыд мшезд1 Kici ga3ip бipжoлaтa езгерш, зм даратастай боп калган. Ойыма агайым оралды. Эй, езге десе езшщ езепн жарып беретш азамат едД-ау! Маддайга сыймай к етп гой. Кектемде тыц игеруге кеппп келш жатдан елдщ ecipii< 6ip-ei<i баласы келге тусем1з деп, су жутып батданын керш, жанындагы машинамен етш бара жатдан агайым (аудандыд партия комитетшщ секретары eAi) жалма- жан тодтайды да, келге кшм-пшм1мен дойып кетедг Балаларды итаршылап жагага шыгарады да, муздай суда тамыры тартылып e3i кел тубше кетед! Ж урт ертецше мурдесш эзер табады. Мен уппн де, бул даза, тебеден жай тускендей болды. «Журерсщ кепке дейш кендше алмай» дегендей, шыгарга жан белек болтан сод, амал не! Бул дайгыга м е т д сырдаттан сылынып турганымды керш, шешем байгус тагы да куйзеле даусаган ед! Мен жаныдда 6ip-eKi ай болып, уайым ептеп ушып жед1лденш едд ендд мше, элденеден датты алад болтан сыдай танытып отыр. — Денсаулытым жадсы, апа, дорыдпадыз, — дед1м. — Кез1м эбден жазылган. Еш жер1м ауырмайды, — деп келш, узглш далган оку езше тартып аладдатып жургенш мэл1м егпм. Басын темен салып, жанындагы уйысдан жунд1 тутш eAeyip ун аз отырды. Муд тоздырган сыдай адгартып, курсшш алды. — ^айтейш, TegipiHig жазганы осы болса, кенбегенде не шара! — дед1 кенет тамагына ексж тыгылгандай жабырдап. Шешем жаратылысында емендей датты Kici 75

болатын; б1рден илне кеткетне тацырцап та, тусшбей де отырмын. Кездершен кумгс моншацтар жас етепне барып тамып, лезде жайылып жоц болды. Денем д1р ете цалды, шешемнщ жылауын 6ipiHiui icepyiM. Экем согысца кетерде де кезше жас алмаган, цара^газ келш, бугал ауыл шулап жатцан уа^ытта: «Елмен керген улы той, балаларыма жур1м берсш!» - деп, цара орамал тартып тунерген де цойган. Сондай болаттан берйс кганщ кезше жас алуына 6ip жагы шошып та отырмын. Элде цартая бастатанныц белпс! ме? Агатайым 1$алдардыц тетеннен келген цазасы ецсесш езш, жанын ж 1бтп кегп ме екен? — Айналайын, e iw жас емессщ! — деп, тагы юд1рд! — Азамат болдыц. Талабыц шыгар, эйтпесе елдщ езщдей баласы трактор айдап, малый багып ауылда жур. I$a3ip, мынау жер кетерем1з деп журттыц 6epi шулап, осында агылып жатыр. Табысы белден кершед! Bipre болсац, аш-тоцтыцты 6ipre керер едж тагы. Сентц жещл кешпейтшщд1 бглем. 1^алыцойда журш салмацтап шешкен шыгарсыц. Жарайды. Бар о^уыца. Мен ewreyip жаньща батман сырцат па деп ем„ Шешем кезш етеп тц ушымен cyp iri де: «Bepi жа- цында», — деп, басын иш ымдады. Алдына кеп Ti3eMAi букттм, мандайымнан, басымнан сипап, кез1мнен кезек- кезек суйдт — 1£айда журсец де, кунщ жарыц болсын! — Мен ineineMAi ем1рене цушацтап, шекемд1 кеудесше суйеп, 6ip сэт турдым. Алматыга ^устай ушып ж етпм де, медицина инс- титутынан AOKyMeHirepiMAi шапшац цайырып алып, Жанар туратын Н. цаласына тартып кегпм. 1$ыздыц адресш ауруханадан шыццанда, Манар тэтейден алгам. Адрео болганда цаз1рп мекендеген цаласыныц аты гана. Жанар Н. шаЬары деп жумбацтаган соц, мен де солай сыр сацтагым бар. Н.шаЬары Алматыдай керыген KepiM цала емес, облыс

орталыгы екен. BipaK касындагы эдем1, мелдф сулы езен1 айрьщша жарасымды сияцты. Б1здщ Керекудщ жанынан ететш ерке Ертк сеюлд1 кец арналы емес, сулу кыздыц жалгыз epiM токпактай бурымын елестетед! Педагогтж институттьщ тарих факультетше доку­ мент тапсырдым. Бул ретте де жолым оцдалып конкурс цатты болмай, GipiHim курева кабылдандым. Жалпы, мектепте саланган бШмнщ непз1 жаман согалмаса керек, институт дегендерщ сез болмай, бершпен урып алатын бозша торгайдыц балапанындай кездесе 6epAi, астамшылык болмасын! Эскер семьясыныц мушеа, карт ineineci мен окушы imei гана бар деп, жатакханадагы онсыз да саусакпен санарлык орындардан 6ipeyi пешенеме деп келдь Адамы т у т агашына дешн бейтаные калада жататын жерщ болу — шеказ корганыш, цисапсыз байлык. Жанарды тапкан кунде де, ол маган жайлы тесек, жылы орын бола алмайды гой. Жатактан койканы, тесисп жайгастырып койып, енд1 цалальщ моншага карай желдей ecin келемш. Былга- ры курте мен коверкот костюм чемоданныц шпнде жайгасулы. Облыс орталыгында оны «ертейм1з» деп ын- тыккан ешгам болтан жок- Астананыц институттары екен, елден ерек пысыксынтан. Улкен к еш ет кесш ете бергешмде: — «Зацгар!» — деген элдегамтц даусы есплд! Айна- лама кез салдым. Тротуарда кек кылац жадатай костюм киген, узын бойлы, кара кезн^рпсп idci тур екен. Он- дай адамныц менде Heci бар деп, бурылып арт жатыма Караганда, элп дауыс тагы шыкты. Кек кылац костюмд1 Kici екен шакырып турган. Тацыркап, жанына барганда гана таныдым. Алматыдагы директор агайым. — CeAeMeTci3 бе, агай! — дед1м, урлык уетшен устал- гандай кызарактап. Ол K63iAAipiriH алып, кул1мдеп колын усынды. 77

— Иэ, ^айдан журсщ, Зацгар? —Осында- — дед1м абыржып. — Жай ма? 1£ашан келдщ? —Bip айдай болды. — Негып журсщ? —Оцуга туспм. — 1$айда? — Педин ституща. — Е-е, мединститутты тастадым де. Жарайды, жа- райды. Дурыс болтан. Кешке мынау адреске кел, — деп, цолыма лацтыц тшндей кек ^атаз устата 6ерд1 Сойти де бурылып журш кегп. 1$агазды оцып ^арасам: «Уэлиханов Kemeci, 47 уй. Аманов Жангазы Аманович» - деп жазылыпты. Директор атайдыц жаца aApeci бол­ ды бул. Ац-тацмын, сенер1мд1 де, сенбеамд1 де 61л- мейм1н. Йемене бул, сицыр ма, 1$ыдыр ма, кайда барсам алдымнан шыгады! Кекппл киш ! езше цуйып цойган- дай жарасып, 1£ыдырэлшсаламныц тура e3i кусап кетш барады. «Суршсец — суйрейтш, куласац - колтыгыцнан кетеретш, жабырцасац — жебейтш», ертепнщ бугшге жеткен, Еайыперен—1$ырыц штлтет болмасын! Соцынан царап кез алмай турып цалыппын. Экетайым-ау, мундай да ба^ыт бола ма! «Шаранасымен 6ipre тутан» —деупп ме ед1 ел, цалай?! Кеше Жангазы атайдыц уйше бардым. Таты да цу- шатын жайьш, бауырына басты. Бетен деп белмед1, езге деп еж1реймед1. 9р1мтал жас болудыц TipuriAiKTe утырлы эн, с е т де, eceAi улесщнен айрылатын мэн, ж еш де ушыраса беред1 екен. Э т-сэш дейтйпм еркел1гщ, епттлйтц TinTi цателтц де жастыцца жарасымды, кеппршд1саналып, цанатыцды кец жазып самгайтын туста кшшпц эдеп, i3eTi ер ж тт тщ e 3iH цыздай сызылтып тастайды екен. «0 з уйщ, еркш

жур» — деп талай 1$улагыма ^уйганмен, ауылдыц баласы 6ip жерпмнен ши шыгып ^алмасын деген са^тьн^ иттщ куш тндей аягыма орала беред1 Жата^ханада жатдан студенттер, «эй дейтш эже, ^ой дейтш ^ожа жм;», бул жездесшщ уйшде тайрацдап K03Ai ^ызьщтырады. О^уына, театрына, киносы мен ^ыдырысына да еркш, ^анааты 1$ырги сия^ты, ал мен болсам, eAi 6ip «нцай» деген сез естагем жо$, сонда да тордагы тотыдаймын. Инстиауг — уй, уй —институт, анда-санда кггапхана, кино, жата^хана енджтерш гана бойлаймын. Мунымнан зардап шепп жат^аным шамалы: 1$ыс^ысессияда деп-децгелек беспен шьщтым. Абырой-ата^, ма^тау, марапаттыц астында калдым. Жазгы сессияга эз1р л т м де жаман емес. Жаман болып турган тек 1$ана Жанардан бейхабар- лыгым.Осы ^аладатурадыдегенгедесегам1м жогалгандай. I$a3ip сепз айдан асып барады. Сенделш сарсылганыма, «Тым болмаса хат пен хабар ce3i жо^» деген, э н т ц Kepi. Агайга 6мд1рмей эуелде Манар тэтейден: — Татей, осы баягы мен ауруханада жа'щанда, езш Жанармын деп таныстырган першгге 1$ыз,кез1м ашылган соц кершбей ijeni-ay, - деген ем, эзглге суйенген болып. — Осы 1$аладае к е т рас па? А1$ылды эйел м е т ц сагынган ойымды сезген болуы керек. Bipai$ уялп$ысы келмед1 ме: — Рас, осы 1$алада турады, - деген де дойган мэн бермеген болып. Одан api мен де ^азбалай алмадым. Шеппм 6ipey; студенттер кештершен, театр, кино, ке- шеде к е з т п 1$алуы гажап ем ес 1$алт етш 50л босаса, осы заданы шарз урып шарлай беру. Bipaij муным бос сандалыс болды. Тагы 6ip эрекет жасадым. Эрекеттм мынау: сабазтан келш уй оцаша калган сэттерде телефонга жармасамын. Баягы алгаш кергендеп тулап-тоцзитын телефон емес, ^aaip жа^ындасац басын iuriHe тыгып ^органа беретш тасба^адай томпиып жатады. Телефон анызтамасын 79

аламын да, Баймурзиндерд1 1здеймш баягы. Тшмде он уш Баймурзин тур. 1$азацтыц цаптап кеткен бай мен мырзалары, ппркш! Сондай аттарьща заттарьщ сай болса, тогыз ай тыгылмай баягыда-ац менщ журепмнщ зарына «эу!» деп дыбыс берер едщдер гой. «Мыцты екенсщ, тауып кер», —деп, impemn-mipemn жатырсындар, аянып жур ме екем мен, жетгсш жур ме екем! Темгр епктен тецгедей калган жоц, TeMip тоным тозып бп-п. Сейтсем де, телефонмен Баймурзиндерге шабуыл жасаймын: —Алло, саламатсыз ба? Бул Баймурзиншц naTepi ме? — И-и-иэ-а. — Kenripiiji3, Жанар жоц па екен уйде. Шацырмайсыз ба? — 1$ан-дай, Жа-нар?.. Сыздануыньщ e3i садацпен ат^андай. «Жоц» дей салмай ма, жоц болса, адамды тергемей. KeAeci Бай- мурзинге ауыз саламын. Не дер екен? «Бул уйде Жанар деген цыз турмайды, екшиплей звонить етпещз!». Сонсоц тагы 6ip нэрселерд1 айтып, эбден жекш урысты. Ыза болып тагы 6ipeyme царай ойыстым. Телефон тутцасын кетерген ацкещл idci: «I$a3ip, цаз1р, куте турьщыз», — деп жалбацтады да цалды. — Эле, — дед1 жиршке эйел даусы. Телефонда 6ipiHuri сейлескендМ ме, уш уцсаццырамады. Тексерпм келдь — Саламатсыз ба? — Сэлеметаз! — Бул Жанар ма? —Иа, мен. —Даусы уцсайтын сеетлдь Майда, жугымды. — Бул мен гой, Зацгар гой! —1$андай Зацгар? — Танымай турсыц ба? — 1$апел1мде не айтарымды б1лмед1м. — Баягы суретщдь орамалыцды берген ше? — М е тц орамал, сурет берген куйеу1м уйгмде, ца- сымда отыр. Шатастьщыз. Басца номерд1алыцыз. — Кеппрйрз, кеппрйрз-

MiHe, eHAi 6ipeyAig Hei<eAi эйелше жармастьщ. Кулесщ бе, жылайсыц ба? Он уш Баймурзиндерден ега-ад Жанар шьщты. BipiHiirici элп. Екшипсь. — Иэ, мен Жанармын. Ci3 iciMci3? — дед! Клшкене 1$ыз бала екен. —Нешишп класта одисыц? —Тертшш! —Отличниксщ бе? — Bip тортам бар. — 1$ай сабадтан? —Орыс тшнен. — «Орыс т ш — еюннп ана тМц». Оны беске одуьщ керек. — Жарайды. Папама не айтайын. —Папаца: Жанар деген жадсы бала екен деп айтты де. — Размет. Жанарды 1здеудщ аягы осылай бос мылжьщга айналып бара жатдан соц 6ip куш aFa-жецгеме колка салдым: «Басыцда таныстырган ездерщтз, енд1 сол Ж а­ нарды 6ip керудщ жолын айтсацыздар, айып болмаса?». Бул ец актыis амал ед! Жангазы агай шын пешлмен балаша мэз боп кулд! Жецгей: — 1$ойшы, неге кулесщ, баланы уялтып! — дей берд! — Онан да м е т 1здеп таш$ан тэж 1рибец есте калса, угындырып уйретсецнп! Саган сонда оцай болтан болар, титл! — 1здеп кордщ бе езщ? — дед1 енд! агай сабырлы калыпка ауысып. — Керд1м. — 1$алай? — Мен тындырган iciMHig акикатын тугел баяндап шьщтым. Ei<eyi мэз-мейрам болды. Жастьщ шадтары естерше тусп-ау деймш. —Олардыц ушнщ телефоны аньщтамага жазылмайды. 81

^аладагы ец ^ажегп, ец белгЫ адам. Журт босца мазаламасын дейдь Сен бмесщ бе, бурын цыз 1здеген ж т т цайтушы eAi? 1з кесетш, цыз журетш жолды торитын. Ортальн^тагы улкен оцаша уйлерд1шолып ijapa. Жанарды 1здед1м деп кеппксец урыспаймыз. Осылай деп агай, тагы да кулш, цулашмнан тартып, ар^амнан цашп цойды. Жугенш сыпырып «шуу» деп цунанды босатып ж1бергендей. Жол торыдым, i3 кеспм, уй 1здед1м. Ацыры таптым. Жасыл шарбацтыц аргы жагындагы аула шпнде, жай- 1$алган кегал ажырыцта ею 1$ыз кешеге цырын царап, ютап оцып отыр екен. Аныц таныдым, 6ipai$ журепм дуаламай квп жYpдiм epi-6epi Менщ цолымда да ютап. Шарбацтан царгып баода ceidpin туспм. Торгай ушып цонды-ау деп те ешюм елец еткен жоц. Соган цараганда булар да м е т бай^ап отырса керек. — Ру^сат па екен, царындастар? - дед1м жандарына — EciK турганда шарбацтан ceKipin, руцсат сурага- ныцызга жол болсын! — Элей болсын! — дед1м мен де epericin. У тн ен та­ ныдым — тура сол. ^ателеспегетме 6ip жагы шггей цуанып турмын. — Ашылмайтын есжтщ 6ip жолы осы ма деймш. —Ол iAyAi ме ед1 дегендей цурбысына цараганда,анау болмашы бас изед! — KiA-ri жогалмаса, ашылмайтын есж болушы ма ед1? —Сынагандай нэркес цара кезшщ циыгымен царап етп. — Ол kuvt аздерде боп турса ^айтем1з? — дед1м ei<i ушты erin мен де. — Онда шарбацтан ceKipreH айып емес, — дед1 цурбы цызы элде шыны, элде мысцылы аралас. Мысцыл мэсе- Aeci болса, шугар, оган 6i3де жарлы емес шыгармыз. — Кедейге 6epi6ip, — дед1м сэл кекесшмен. — Проле- тариаттыц ею цолынан басца жогалтары жоц. 82

—Тарихты жацсы оцыган екеназ! — в з ш тарих факультетшде оцып, оны б1лмесем — не болтаным!» — Спида пролетариаттыц журеп не цалайды екен? — деп кулш, сазды сулу дауысты цыз орнынан кетер1ле берд! Талдырмаш, суцгац бойлы, аццудыц балапанындай эдем1екен. Кезшде —цуаныш, сейтсе де сыр бермегенсш, сурагына жауап тос^андай цас-цагым сэтте бвгеле берд! — Жоц мен i3AeyiuiMiH. Пролетариаттыц ттлеп — сол жоцты табу. —Олай болса жоцшы есж алдында куте турсын. Жогы табылып цалар. Ei<i цыз уйлерше царай ж упрш кетп. Шарбац сыртына шыгап, царауыл секид1 алешп турганды дурыс кермей, ыцгайсызданып, жол шеттмен эрлй5ерл1 журд1м. М е тц бацытыма, кешеде сабылган ерсш-царсылы ж уртпш лер байцалмады, машинаныц айгай-шуынан алые белек цойнау. Жалтац-жалтац царап цоямын, цыздар бегелш кадрген сияцты. Ж урек аттай тулап дурс-дурс согады, денеден болмашы AipiA жупрш етедь 1$ыздыц мысы ма, уйдщ сусы ма белпаз. Bip ыстыц, 6ip суьщ жел ен бойга елеустз согып, ауыц-ауыц оралып келетшдей. Тац алдындагы куншц кекжиекке берер жуцалац цызгылтымдай улб!реген цынама бел жзбек шайы кей- лек киген, бойлары да, дене 6mMi де ете уцсас, 6ip анадан туган епздей еет цыз боянып, таранып жарц етш, жасыл цацпаныц eciriH жайымен ашып сыртца шыга бердь Шаштарын цое бурымнан иыцтарына асыра тастаган. Аяцтарында е кш еа жайтабандау щ туфли. Аздатан айырмашылыц ецдершде тана: 6ipi —аппац ац торгындай децгелек ж\\зм, цара кездер1 мелдгреп, елжтщ лагынша YPKin ыргыгалы тургандай, 6ipi - цара торы, бидай ецше куннщ кешга нуры уялап цалгандай ойлы, сабырлы ажар. 0здер1 атын айтып таныспаса, унш бурын еспмесе, адам 83

шын жацылысардай. EKeyi де кул1мдеп шыцты, ecipece, аппагыныц жузшдеп толцын ерекше. Keunci кол белидей болмашы уяц толцын тербелед! — Заманы 6ip цурбы гой, жогын 6ipre йдесейж, мум- к ш жэрдем1м1з тиер деп шыцтыц. - Муны айтцан щ торгын цыз. 1$ула1$ца жатталып калган Ж1бек ун таулы жердей дауыстай журекке цайта жацгырыцты. Айдан аныц, жацылгам жоц, бул — Жанар! Жанарым! Тап- тым-ау сень' Журейм аласурьш шаттанды. Мына курган цацпандарыца ш не кетсем, гам болганым мешц. Булай адастыра алмассыцдар. 1$атар ж у р т келем1з. Ce3Ai неден бастарымды бммей абыржу бар. Тетесшен тура салу керек пе, элде 1$иялап айналып келген мацул ма. Бул MiHAeTTi цыздардыц 03i жещлдегй. — Танысып цоялыц, — дед1едем1 аппагы. — Жанар, — деп цолын созды бидай eHAici. Саусагын цысып: — Зацгар, — деп кезше ттке, rapniic цацпай тацдана царадым. Аццудай эдемкп цолын созды: — Жанар! — Бетше 15арасам, сыр 6epin алармын деген адамдай циылып цана 6ip кез тастады. — Зацгар! — дед1м мен де еш нэрсе уцпагандай ацгал кейш керсейп. ^ыздардыц кемешнде KyAKi ойнаган сек- iMi- — Ь дегетм 6ip Жанар eAi, екеу боп шыцты, бац- талайым цандай бес батпан жан ед1м! — дегенде цыздар сыцылыцтап кулш ж 1берд! Эзер шыдап келе жатыр екен. Ойнап эзглдемек ойларыныц узацца бармай усталганьша, балаша буртияйын дегенмен, пытен тепсшш туртшген цуаныш толцыны тасыган цазандай буын керсейп алды. — взпрз пеле екенспз, — деп цара торы Жанар 6ipTyp- Ai сырмен царады да: — Сонда да айтыцызшы, жогалтцан гаспрзге шын жолыцтым деп ойлайсыз ба? Жанар eciMAi цыздар кеп емес пе?

— Бул сезпрз орынды, таласым жоц, 1$арындасым. Иншалла, менщ арманым — жалгыз Жанар! — деп, ез Жанарымныц мартадай майда бйепнен устаганда: - Fany етпрз олай болса, ушшпп адамныц жолы белек, — деп ол $олын булгап ^оштасып, сел жымиды да жылдам басып ж упре женелд! Bi3 оны то^тат^ан жо$пыз. ¥за1$ 1$ыдырдьщ, кинотеатрга барып, жаца журш жат^ан аргентинальщ «Махаббат шагы» фильмш кердж. Алдымыздан щ арманньщ гажайып 1$оцыржел1ескендей. Мен Жанардьщ суйржтей сулу сауса^тарын, жумса^ жылы аладанын ^олдарыммен аймалап отырдым. Тебем кекке eid-aij ел: жетпегендей, бал^ьнан бал-шырын сез1м. Жарьп$ дуние таре жабылып, тас-тунек тартар туста ез! 1здеп келш тагщан доллар гой,бул! Адасып 1$аламын ба деп uiouibiFaH журек енд1 орнына тускендей. ^арлыгашым, 1$анатым менщ! Енд1 мецплж айырылмаспын сенен! Махаббатыма iurrей сиынып, 1штей ант етш отырмын. Экранда да ащырлы сулу енер журш жатыр... Сонсоц napi<Ti аралап, малага ijoio ^арацгыльщ тускенде уйге ^айттьщ. Жанар кеп сейлемедг еткен- кеткенд1, керген-б1лгенд1 айтып сыргытып келе жа’щан мен гана. Ауыл жайыньщ, oi$y жайыньщ ерекшелеу, 1$ызьщ-1$ызык деген тустарын Tepin алып эцпмелеймш. Ол уйып тьщдап, сыпайы кулумен гана келедт 0з1мнщ e6irepre туеш, тогыз ай 1здегешме эдеш со^пай, одан аттап кете берд1м. Емешепм узш п елердей болганымды бмген соц, бойын тыжырынып «пайгамбарсып» 1$алар деген кудж оянады. 1$олдан келсе кулд1рш, ынтьщтырып, уз1лд1рш, шггей жуйкесш курту керек. «Суйем, куйем» деп, салганнан жыгыла кетсец, цандай арллды 1$ыз болса да тэкаппарланып, кекжие ^алатыны а$ш$ат. Эйелге епщашан «елш-ептм» деме; сол сезд1 жаны суйш турганмен, езш сенен де ерекше унатар тагы 6ipey бар-ау деген жалган дэмеге малданады. Мына Ж анар ол кшэдан

пэк шыгар,6ipais 9Ai то п тн е н устатцан жоц ц0Ц,Багытты уйге царай бурганда: —Жанар, менщ осы цалада eKeHiMAi бкдщ 6е? —дедки, iuiKi сырды жасыра алмай. —Бкдк1, —дед) ол жайлап цана. — Мен с е т умытцан шыгар деп ем. Кемтар кездеп к ецк аулау, жай жолдастыц, адамшылыц болды гой деп, умгг узке бастап едт™Шыдамды екенсщ. — Шыдамаганда... фыздыц жолы жщшже екенш бк- меупп ме едщ! Ж ш т )здемесе, цыз цайтпек_ — Мен с е т , эзер таптым! — деп, цара келецкелеу тал- дыц тубше келгенде, аш белшен цушацтап алдым. 0з1ме елеус)з тартып ем, царсылыц б1лд1рген жоц. Алмадай Цое анары кеудеме кеп жуца кэйлектен етш, ыстыц леп соншалыц ала цуйын ym pke берген. 1$ан тамырлар шапшып, асау агып epii< бермес мае халде цыздыц алма мойынын, ацша бетш, нэркес кезш аймалай суйш, буки ажарына сэн берш туратын ympiMAi астыцгы ершше кеп табыса тоцтап цалды менщ е р т д е р т . Ткмен айтып болмайтын балшырын мезет. 1$ыз уялып узац суйюпед! «Не ойлайды тага да!» — деп, тартышан болар. YHci3 журш келем)з. Т к курмелш, журек сейлейтш сэтке ауысцандаймыз. Сезбен жетгазе алмаганды ынтыц цушац, ыстыц сугастщ 6ip сэтп жерще ж етгазт айтып бередг О, табигат адам е т т жаратцаныца мьщ шугар! Журек бергенще, махаббат сыйлаганьща мьщ да 6ip размет! Жанар ушнщ жанына келгенде, кеп аялдамай 150л булгап, цацпаны тез жауып кершбей кетп. ¥зац кщруге мурша жоц, журек ояу, к ецк мае, элп елестен шыга алмай цалцып келемш. I^apa мацпал тундеп жапырла- ган сан жулдыз кемершен асып тегкш, алацайлаган аспан цуанышыма шашылган шашу секкд! Осы таза щкэрлжтщ шекНз шаттыгымен бозбала кецк цанатын кец сермеп барып гулзарга уцсас кектеп жолына шыгып кететшдей. Сол шло тасцынды жасыра алмай кеп ecii< 86 -

аштым. Легарген кецш м уй iuri цадам басцаннан-ац сезш цойды. Bcipece агай: - Ал, Зацгаржан, сапарьщ бупн e arn болган-ау дей- мш. 1$уттыцтаймын! - деп, кулд1 де, кец цушагына алып цысып-цысып цойды. Сейтш, оцаша белмеге ертш келш жайгасып отырган соц, сез бастады. — Танысцандарыц, табысцандарыц жацеы, — AeAi салмацты унмен. — 1$ызai<eci эл1 ештеце б1лмейд1, meiiieci де. Bi3 сыйлас, дос адамдармыз. Манар екеулмздщ ойы- мыз: алдымен жастар ездер1 жолыгып, ездер1 уйгарсын, цалганын каре жатармыз деген ек. Тагдырларьщ посыла ма, цосылмай ма, ол алдагы уацыттыц ici. Тек жалгыз-ац айтарым: 6ip-6ipAepigAi суйсецдер де, суймесецдер де, араларында жацеы, жацын адамдардыц татулыгындай татулыц, пегал болу керек. Мен басымды шулги 6ерд1м... 1$айран, ацылды, мейлшше белек Kici ед1гой! *** Алуан нацисты, сылцым сазды журек тербеген куй ме, кун сэулесшщ айдынкелде алтын шашып ойнагандай сан цубылган майда тол^ыны ма, шебердщ шабыттана толассызтоцыган кездщ жауын алар,турл1ту с п 1олем1ме, ейтеу1р 6ip уыз дэмд1 тпршшк басталды. Ж ан дуниедеп мысцалдай кещл агысын, KipniK 1$агысынан-ац ацгаратын сез1мтал, зерек, адам баласын аягыш, ecipKerim, инабат, 1зеггшгшде езшщ хор цызындай сулу б т м ш е жарасты мелд1р мэдениет нес! Жанар, м е т ц шын махаббатым боп шыцты. Тжмен айтып ж ети аз, eiu6ip елшеммен есептелмейтш шынайы суйкпенпплж, ертепнщ eAeci емес ei<eyMi3Aiij бейнем1з боп жараса берген, лэззатца толы жас журектер калтцысыз угыса берген. Ол маган 6ip дэптер елец керсетп. Жанардыц езшщ маржандай Ti3iAreH сулу epinTepi. Журекке соншалыц ыстыц. Оци женелд'м де, ез K63iMe вз\\м сенбей муд1р т 87

цалдым, кудж емес, элденеге тацданыс. Жанар уялып, о^шауыра^ барып, алуан гул ескен ба^ты тамашалаган боп 03iMen-03i ойнап жур екен. Мен була^тай сылдырап аедан цыз жаныньщ мелд1р сырына кув болдым. 1$ыз болса 6ip облысты билеп турган, apici шартарапта даццы журген улкен цызметкердщ жалгыз перзен-ri, мен бол- сам 1$олынан кетпен, курек-ri эл1 тастамаган колхозшы- ныц цара баласымын, арамыз аттылы-жаяулау, осыным- ньщ e3i тубшде гашьп^намадан repi есек дэмеге айналып цайгы HipiMiHe батып кетпейш деген бурынгы §алыц куджтер сейш п берд1 ендь Коз байлаулы мусэшр кезде алгаш коргеннен бастап тутанган 1$ыз ce3iMi бупнп шек-ri лаулап, лапылдап ерппп жеткен. Мен ж отнде кателеспейтшше де, кэмж сенул1 журеп мулдем секем алмайды екен. 1$удай-ау, мундай ceHiMAi 15ыз миына гам уялатты! Бул дэптерд1 Жанар маган арада жацсы танысты- гымызга ею жыл ©ткен соц керсетш тур. ©3i 6ip жыл сырт к и т тагетш фабрикада т т н ц п боп ютеп, медицина институтына былтыр тускен болатын. I$a3ip мен — уппнип, ол 6ipiHini курсты 6iTipreAi тур. Bi3Aig балац таза достыгымыздыц бул кунде махаббатца айналганын улкендер жагы да сезе бастады. Бурын да Жангазы агай мен Жанардьщ ym iuii еркш араласып турган соц, жас- тардыц жазыцсыз, пэк сез1мдерше коз алартып, кудж тудырмаган. Алацсыз, цапысыз тату достьщ ержеткен азаматтардыц есейген козцарастарына айнальш бара жатцанда, Жангазы агай Жанардьщ акелерш ушне ар- найы шацырды. — Е-е, — дед1 Жанардьщ папасы Сагын Хальщович ацылды да, ойлы, цара коздер1сэл кул1мдеп. — Жэкецдер буйн неге соншальщ асты-успм1зге тусш, аягыньщ ушынан басып жупрш кегп десем, онда 6ip сыр бар екен гой. Bapi зацды болсын деп Алматыдагы прокурор агайындарын да шацырган ба цалай? — деп, озшщ ашьщ

мшезшен жиналып калган кемей цытыгыныц жыбырын басдандай кецюлдеп кулш алды. - Бурын кощл дослан достар едж, е а д дудай дое­ дай жадын ж екж ат боламыз демекещдер гой. Содан цудайдыц бау-бадшасына, ж емк-жидепне кездерщ туеш, кунэкар болгандай дысылып, дызарып отырсыцдар! Оцай емес, эрине, оцай емес, дыз ecipreH адамныц кецш мен санаспай болмайды, жан пернесга суцгыла куйипдей дэл басу керек. ¥лыц ер ж е л т а , дызым е с е й й т деп мен цуанайын ба? Бмем: «1штерщнен: ©Mip зацы, осы, дуану керек» —деп дуады ойларыц жылт-жылт етед! Сендердщ орындарыцда болсам, мен де солай етер ем, салмадты ойга терецдей ауып бара жатданын сезш, аз-кем бегелд1. Сол эрекетшщ орыцды, орынсызын таразылап алгысы келгендей. Ол элп ой арнасын кглт тогарып, Жанар екеум1зге кезек-кезек ж т коз тастады. — Жанар, Зацгар, далдаларым, сендер ездьоздерщнщ дурбыларыцмен анау болмелерге барып жадсылап адылдасып кел1цдер, эбден упясып, туешкш, 6ipigci3- 6ipig OMip суре алмайтын достыдда жегпцдер ме, соныц жауабын 1здеп корщдер! Мен ез1м т ц курстас жан жолдасыммен, Ж анар ез дурбыларымен болмелерге дарай безе жонелдж. Уят- тан ортенш, журтда дарамай есжтерд1 тез жапданша асыдтыд. Бупнп Жангазы агайдыц жай мэслихат ке- нпнщ ж1бек арданы, кед тусауы, 6i3re ораларын ац- гармаппыз. Оны, бэлюм, Жангазы агай мен Манар татей де багдарламаган болар. Ец жадсысы, дыл аягында да 6i3Ai жауап алуга дайта шадырган жод, дайтып улкен дастарданга да оралган жодпыз. Басда оцаша белмегедастардан жасалып, жастар жеке-дара отырды; сауыд, сайран, жасауга мурсат алдыд. ^айткенде де бул эрекет ага, тэтемнщ есейген ©MipiMi3re берген туцгыш бастацгысына удсас ед! Bi3 бурынгыдан да ашылып, бурынгыдан да табыса тускендейм1з. 89

Улкецдердщ араларында цандай эцпме, нендей уэде болганын бкмейм1з, тек эйтеу1р, цатынастары бу- рынгыша, бэз-баягы ^алпындай ж у р т жатты, б1здщ достыц жубымызга терк цабац керсеткен 6ip адам байцалган жоц, «ойланып келщдер» деген, баягы эке ce3i «ойланып керщдер» деген, сын екен гой деп туйдж езжйзше Мундайда адам сыналган сайын шыцдала туспей ме, 6ip туысцан, сыйлас ага-царындасша тэты eici жыл e n i Институт б тр е тш мезпл де тацалды. Екшдп курс- тан комсомол жумысына цоян-цолтыц араласкан м е т институтта комсомол комитетше секретарь erin алып 1$алмац, 6ipai$ мен оган келкпед1м. «Педагоггж окуга тускенде, комсомол жетекнпа боламын деп, тусшшн бе! Мектепте ктеймш!». Менщ бул ойымды Жангазы агай да, Жанардьщ папасы да цосгап шыцты. Ацылды KiciAep гой, eMip керсш, жер танысын деген шыгар. Жолдама, Талдыцорган облысына тид! Соцгы емтиханга эз1рлж ж у р т жатцанда Жанга­ зы агам шацырып алды. Ерекше цуангандагы эдетшше кездер1 ушцын шашып, арцамнан цагып, кушацтап: — Ал, жйтпм, с у т ш т , беркщд1 аспанга лацтыра бер! Ею тойыцды 6ip жасайтын болдыц! — дед1 цалбацдап, мацдайы терппп. Тура туцгышыньщ тойын жасайтындай елпец цагып цуанады. — Ертец Багила тэтец, Аццумнан апац мен Тайкел-пр атацды ал ьт келуге журедь 1£алай барып цайтуын жацсылап TyciHAipin, жен олтерсщ. Жарай ма! Мен улкен толцын цуаныштан абдырап цалсам керек, «жарайды, тапсырмацыз тап-туйнацтай орындалады» — AeyAi де умытып, аулага ж у п р т шыгып, цацпадан 6ip-ai$ ыргыдым. Жупрген бетте Жанардьщ уйше ж е т т келсем, эл1 сабацта екен. - Кел, цалцам, жогары шыц, - дед1 цыздыц мамасы асып-сасцан тур1ме царап. — I$a3ip кеп калар. Жай ме, эйтеу1р. 90

— Жай. Туу, кандай ыстьщ кун бугш! - 1$ара терге тускетмд1 бултарып жаздьщ бой жылыткан алгашцы адымына аудардым. Ол idci бал-бул жанган ба^ытты жуз1мд1 таныгандай, 6ip сез1мтал кан аппак ажарынан м е тц осы уйге е н т т п ж еткетм нен де асыгыс жуп- pin о п т ^айта шыгып кетудщ есебш таппай отырмын. Жалпы, Жанардыц сезгмталдыгы осы анасына, ацылы экесше тарщан-ау деймш. — Емтиханга эз1р л т ц калай?, — дедг, м е т эцпмемен устай тургысы келгендей. — Соцгысы ма? —Иэ, акыргысы. Жаман емес. — Шыгып кетудгц есебш таппай асыгып отырмын. Багила тэтейге ж ен с1лтеу1м керек кой. Бул Жанарды пуанту ушш жолай 6ip минутке совданым, 6ipais оны калай айтасыц. — Институтка бара жатыр ед1м, асыгыс шаруа боп. Жанарга айтсацыз, мен тез кайтып келемш. — Сэл кутсец, келш калар. — Жок, мен K33ip... —Жарайды оцда, бара гой. Y К1дей ушып сыртка шыгып, медицина институтыньщ жаца корпусына карай жупрд1м. Ж анар жолда жолыкты. ^ушацтай алып, бурк-бурк кайнаган куанышымды жепозд1м. 1$ыз кул1мдеп жайнап сала бердь Ол кебше шгген гана шаттанатын. Бул жолы белек булкыныспен келген сез1мд1 устап тура алмады-ау деймш, беттмнен суйш алып, уйше карай жупре женелдй *** Ауылдан, Аккумнан келетш к к 1лерд1 кутш алуга 6epiMi3 тем1ржол вокзалына шыктык- Ken Kici бар: Жангазы агай мен Сагын Халыкович 6ip машинада, Манар тэтей мен Жанардыц мамасы 6 ip машинада, Жанар курбысы ушеум1з 6ip машинада, каланыц батыс мушсшдеп вокзалга лезде зау етш жетш келдйс 91

Аздан соц мамырлап жылжып поезд да кеде бердь Сепзйшп вагоннан тортайды-ау деген шамасына аял- дап тосып тургамыз. Ж урепм дурс-дурс етед1 Ба^ыт деген ра^атты сез1мнгц керж, балга бал^ыган сэры TeMipiH 6ip syAipeT жаныма тапсырып кеткендей куйш, жанамын. Журек-балга сол ihoi$ ба1$ытты сомдап согып турган сия^ты. Жанардыц ^уанышында да шек жо$- тай. Журттыц 6api улы майданнан жецкпен кеде жат- ^ан жулдыздарды ijapcw алгалы тургандай. ^олымызда ^ уш а^уш а^ ал ^ызыл гул. Кумктей са^алы кеудесше тускен, 1$апсагай, кец жауырынды, тарамы та суцгаг* 6 тм д1, басына i$apa ма^пал сусары берж киген 1$ария вагоннан т у с т кеде жатты. Бул менщ атам — Тайкелтар щсщ&а. Сыр- гауылдай науша бойыныц e3i-aij жасында жойг^ын жшт болганын айтпай ацгартып тур. Соцынан а^ кимешегшщ етеп жерге ту с т , к ум к бжезжтер1 са^ырлап, ерекше мэз боп апам келедь Баг$ытты жуз1элдек1мд1i3дейт^н тэр1зд1 Ец aijbiрында чемодан устаган Батала тэтей. Улкендер ^олдасып амандасып болганша,6i3сэл сырт^ара^турдьн*. Сэлемдесш, корку тамамдала бере Жанарды ^абат^а е р т т мен де жетпм. Атамныд мойнынан ijyinaijTan, кеудесше басымды цойып ем, од Kici мацдайымнан суйш, самайымнан шскед^ ар^амнан ijai$Tbi. Кезше жас алгандай, к ецш босады.Согыста ^аза болган imciirigкезш керш, еске тушрген шыгар. 1£айтсш! Шешем куша^тап беттмнен суйт: «Айналайын, айналайын» — дедь Бул вм1ршде екшнп рет айналуы. Жанарды атам ^олынан сушп, басынан сипады да, шешем 1$ушагына ^ысып кезшен ешт... Алгаш1$ы куш Жангазы агайдьщ ушнде алые, жа^ын кеп Kici ijoHaij болып, тун ортасына дешн дуылдасып, ша!$-ша15 кулш, цзщ отырып, тарасты. Жастарды ул­ кендер ^абатына дослан жо1$, белек белмеде ез 6eriMi3me ойнап, кулдж. 92

Ертещне Жанарлардыц уга шадырды. Есептелш, шад- талып дана жиналган ега-уш семьяныц адамдары iinin- жеудщ ырду-дырду салтанатынан repi мэнд1 мэслихаты бар сазды сыршыл к е и т ацгартдандай. Кененщ кешем абызындай болып терде, era Kici мшгендей дарт отыр. Ол — мешц атам. Оц жадта ад шатырдай кимешеп, доцырдай даддан жузше ад нур ceyin, кездер1 дуанышда толып шешем отыр. Алпыстан асса да ажарлы egi кеп езгермеген, сырлы мелд1р суын садтаган, дум дудыгына удсас сабырлы,таза ыдыласты сез1м бар. Жаратылысында ойшыл, дана KiciС аган Халыдовичтщ жузшде бупн белек толдыныс байдалады. Сол екпшдд шешен де шабытты Kici бугш 6ipту с п алабуртдан шаттыд шабылыскуйде ед1 Y зад сейлеп, кеп нэрсе айтты. Елден ерте кепп, жалгаздыд, жодшылыдпен диналып одып, 6iAiM дуып, одан ел к ш е араласданын, eMip, адамгерпплж, уадыт, совет зама- ны адал ецбек мен халыд жупне 6ip тодтап, тау мен тау досылмайтынын, адам мен адам досылатынын, era жастьщ тату тэтп сез)мдерш, сол уппн алыстага дымбат era Kicim танысута арнайы алдыртданын эдем1 жыр- дай етш айтты. ^арапайым шындыд тура айтылса, дара сезден май таматыны рас дой. Эцпме-дукен дурылып, сез кезеп Тайкелттр атама ж етп. 1£арт та э ц п м е т тым эр^ен, ата-баба, кене деррден бастап, осы мэслихаттыц шетше TegipeKTen желт. — Елге бергетц елде кетпейдд дарагым, Саган, — дедд Жанардыц папасына eAi де ушдыны бар K63AepiH тура дадап. — Кеше ез уйщде отырганда айтданым жод. Мынау ездерщ араласып, дос болып журген Жангазы эке- шешеден ерте айырылып даршадайынан ж еп м ec-ri. Кегарепнде оты бар, жетесшде сацылауы бар, алгыр бала eAi ауылдагы. Соны байдап, осы 6ip жеттм бала жаца егамет-пц дамдорлыгамен одысын, адам болсын деп, атыма мшгеспрш, ол кезде айшылыд жердей алые 93

Керекуге жетсозт тастап, тапкан-таянган каржымды долина устатып ем. Жасаган жаксылытымды айтпай- мын онда да, сол баланыц Ka3ip кешем азамат болганын айтам. «1$илы-килы заман бопты, карагай басын шор- тан шалыпты» кедей байымай ма, ж епм жеплмей ме, сол кайсар Жангазы елдщ жагасы боп шыга келгенде, менщ балам Зацгар ушырасыпты ойда жокта. Б ер т ecri- AiM, берше каныкпын. Кешей Керманмен согыста каза болтан жалгыз йпмнен калган туяк мына Зацгаржан- ныц кесапат кеселше ара турган да ездерщ кершесщдер. Оныц бер жагында, — деп, тамагын кенеп алды, — бул бала кудай косып оздердей жа$сы жандармен танысып отыр. Сондыктан не айтамын, балалар елше KaAipAi, ата- аналарыца мешрбанды болсын, жастары узак гумырлы, ездер1 y6ipAi-my6ipAi ба^ытты болсын! Бурынгылар «Ынтыматы ^осылган era жас уш AeyipAi басынан етгазедт», —деген екен гой. BipiHuri —сушсу Aeyipi, еганпп — сыйласу Aeyipi, ушшнп — аясу Aeyipi. Эр Aeyip шамасы он бес жылдан турса керек. М е т сонау жер Ty6iHeH танысуга шакырганда сакалымды керешн деген жо§ шыгарсыцдар, карактарым, 6i3 жасарын жасап, асарын асаган дегендей бугш бар, ертец жок адамбыз, батамызды да, ecHeTiMi3Ai де косып айтайын: «Ниеттерщ кабыл болсын, максаттарыца жетщдер; уш Aeyip гумырларьщ тек 6ip-6ipiye гашыктыкка айналсын». Атам колын жайып бетш сипаганда, 6i3 Жанар eKeyMi3 уялып темен карадык, бас^алар жымиып мурт- тарынан кулдг Шешем де атама косылып бата жасады. Ырым аяктала бергенде: — Аксакал, тым асыгыссыз гой, — деп каркылдап мол денеа селк1лдеп кулд1Сатын ага. — Ойпырмай, К¥Аа тусу деген, калыц мал деген болмайтын ба ед1? «1$альщсыз кыз болса да, кэдеаз куйеу жок ед1 гой». Сез берд1 екен деп, ойы-кырын жинап, т е р т , каптыц аузын 6ip-aK будыцыз- ау! 94

— Буганмен ар^алап кетер дейсщ бе, Сагын шырагым, - дед1, атам да жалма-жан, ^ынаптан суырылган $ы- лыштай жйщ етш. - Келешек ездерщдйа, ^арттар ар- ^алап кетемш дегенмен шамасы келмейтш ж ук ^ой. БЬдш жа^сылывда асьпдан ^омагай кез де. «0 л1мнен бас^аньщ epreci жа^сы» — детгп гой, бурынгылар. Жен- жосьщ жоралгыньщ жасалу жагы 1$ашпас, кез TipiAe •плек айта берелж, артьщ болмас Атам жауапты эцпмеде тез ширыгып уэжд1 ойга ijairbi бегал белетш Kici ед! Керген, ту й ге т бар, ер сезш ма^алдап, мэтелдеп, айтысушысын ^ия бастырмай, шырмап, матап алатын. Сагын Хальщович соны тап басып ацгарды ма, елде ез уганде Kici кутш отырып, сез жарыстыра 6epyAi артьц^ санады ма: — Тайкелттр аганьщ ойын бмдш, Зацгардыц мамасы Алркар^ын апай не дер екен? — деп, мол кесек денеа- мен шешеме ^арап бурыла бердь Ke3i электр шамыньщ сэулесше шомылып, чулана упщындап тур. Шешем мундай тосын сауал боларын кутпегенмен, тубшде осындай 6ip эцпмеге ттрелерш куш бурын бар- лап, таразылап ^ойган екен, баяу сырбаз сейлеп кетп. — 1$иыншыльщ кездерде ауылдан ерте кеткен туыс- тарымыздыц амандыгын естш, олардыц менщ ба- лама ijopFaH болып, аялап багып-х^ащ^анын, ауруына араша болганын есгпп, анальщ журепммен ^уанып ем; сырттарынан алгыс жаудырып ем. Оган да терт- бес жыл етотп. Енд1 сол тумалар, бауырлар мына 1$ай- нагамыз екеум1зд1 ша^ырып, арнайы Kici ж 1берген соц тебем1з кекке жеткендей $уанып келген1м 1з рас. Балам айт^ан едк «Мен ^иналганда ci3re долымды суйеп, хат жаздырып, жердемдескен жа^сы бала бар, аман болса, сол ^ызыцызды керсетемш» — деп. Сол бала мынау Жанаржан екен, айналайын. — Жанарга белек мегар1ммен i^apan, кезшщ ушын жаулыгымен суртп. — Сагын 1$арагым, балалар ездер1таныс^ан екен, 95

жулдыздары жарасса - келешеп 6ip болсын. Bipai$, Зацгарымныц суйеп менйа болганмен, тарбиеа, eri анау Жангазы тайным мен Манар келипмдйа Мен ем1р берсем, булар жарык дуниеге турактандырып алып кап отыр. Жастардыц жараскан тагдырын калай шешесщдер, ездерщ бжесщдер. Биде бетен сез жок- Э кеа согыста елд;, Ь>алдаржаным анадай ажалга ушырады. Енд; калганына береке берсш. — Шешем к ез тщ алдына ыршып шьпдан 150с тамшыны салы орамалыныц ушымен узак суртталеп тынып топтал калды. Журттыц 6epi унс1з, Жанардьщ нэзж журеп бул керппске шыдай алмады ма, кырындап, бетш керсетпей, орнынан турып ез белмесше idpin к еп г Тыныштыкты Саган агай бузды: —Опырмай, Акжаркын апай-ай, Ci3 мына аксакалдыц сезшен де асырып ж 1бердйрз-ау. Кекейлерщмден кесшп, шнплш к°йган ойлар саулап турса да маган, менщ эйелйче карап 6ip баспай-ак жастар, жастар деп жортып, ж ел т кете бердцрздер гой. Ашып айтсацыздаршы, куда тусуге келдщйдер ме, кыз урлауга келдйрздер ме? - деп, Саган Халыкович менщ туыстарыма сынай карады. — Пэл;, — дед; атам муртын ширатып. — Облысымыз бетен, алые жердщ урыларымыз деп келгенмен, оздщ Курыгацызга Ынбейтш кай жуйрж едж бй. О т ауыз, орак ■ плирзге мойынды экеп тосканнан баска не мурсат бар! — Атам да урымтал жерден барып тоскауыл жасады. — Бесе, манадан 6epi осылай жендерще кешсещздер erri. Усынган мойынды кылыш кеспейд; деген гой. Y лкендер сырыныц сандыга осылай ойын-шыны аралас ашылып жабылган соц, конактар тарайын дед;. Алыстан келген конактарга косылып, мен де Жанар ушнде KOHyFa калдым. Ага, жецгейлерш коштасып шыгып кетп. Тесек эркайсымызга эр белмеге жеке-жеке салын- ган екен. Апам ез жанына Жанарды алып, б;р тесекке жаткысы келетшш айтканда, кыздыц б;ртурл; елж;реп 96

цуанганын айтсацыз! Кездер1 маралдыц кезшдей мел- Aipen, бел бал-бул жанып, шешемшц ыстыц цушагы- на Kipe 6epAi. Мен атамныц цасында жатып, шешель цызды екеушщ цабат соццан журектершщ дурсш н есггш, ту тм е н уйыцтаган жоцпын. Ац тацды кез1ммен атцардым. Mem уйыцтатпаган бацыттыц т э т а ce3iMi ед!.. Август айыныц ацырында цызметке кетерде 6i3 некеге отырдыц. Ерл1-зайыпты болдыц дегендей м е т ц цызулы жан тк еп м е Жанар кутпеген тосу айтты. 1$иылып турып етшйи жасады. — Мен сенджтн, жаным, — дед1 журеп дурскдеп, жылап. - ^аласац айтцаныц болсын. Bipais кецш м е туйген серим бар едт «Аттап тусер алтын босагамньщ щ тесегшде эйел болсам», — деген. Сен реюгаме, ая м е т , арманымды ая, цыз арманын, цазац цызыныц арманын ая! — Жанардыц царацгы тунде кезш устасам, агыл-тепл жас агып жатыр екен. Одан api еркектткке салу арсыздыц боп кершдь Ертецше жора-жолдас, агайын-тугандар болып, поезга швиарып салды. Терт ай жумыс, Жанарсыз жерде терт жылдан да узац кершдь Сейтш оцушылар он ei<i кундж каникулш- де суранып, Жанарыма алып ушып ж етам . ЗАГС-ке ■ пркелш, HeKeMi3 циылганмен тойымыз жасалмаган, м е т ц 6ip жыл жумыс icren оралып, турацты кельм е цалдырылган. Оган eAi бес-алты ай уацыт бар. Ж ан газы агайдыц ацылымен некелескеннен 6epi мен Жанар­ дыц ушнде туратын болтам, ^алындыгымныц уйше к ел т туспм. 1$атар достар кутш алып, м е т ц демалысца келген цурмелме улкен кеш жасады. Жнггтер, цыздар билеп, ойнап, кеп imTi. Шетшен цызды. Мен де цызып цалыппын. Ж урт тарап, Жанар екеум1з оцаша уйде цалгацда, мен ж т т т ж эшме кайта бассам керек, деген- де, цыздыц назды ерке цушагы ыстыц кез жасы eciMAi жидырып, серттен аттамаппын. Сол тьщдампаздыгым 97

ушш Жанар влердей асты-усттме тусш, чурбан боп кетердей сыйлаган. Он кун м е р з т тэмамдалып, журер кун такаганда достар жиналып шыгарып салу кеип етп. Жанар куштШкке, мае болмаймыз деп мьщтыльвда сап кеп жутыпты. Bip кгадей кетеретш мен де элденеге тол^ып, тагы да бес-алты ай жольп^пай сагынысамыз-ау деген ойды басу ушш ептеп iurin цойсам керек, тунде Жанармен алыещан $ол, айтькщан антты буздым. Ай- налайыным сол1$ылдап жылап жатып, узак аймалап, eAin-eniin уза15суйд1, уэде, серпа аузына алмады. 1$уаныш, жылау, ексж аралас тацгажайып 6ip тун кез алдымыздан пешштщ iiui деп, ^иялдаган угымга yijcan, оралып ойнап, махаббаттыц кшэиз мае тацымен агарып оянды. 1$ыз erLvin жылаганнан бас^а сыр берген жо?. Жанардьщ то^таусыз босаган кецш бейне мен eHAi г^айтып оралар, оралмасы 6eArici3 согысца бара жат^андай, самолетке шыгарьш салганда да бегаген жоц. Ол менщ кез алдымда тазальщтьщ, адалдьщтыц боз тацына оралгандай, ец-тус жо% мелд1реп 1$ала бердь. Сол сурет кез алдымда aAi тур. Иэ, мен ^ателесш, жагымнан жацылысып айтып тургам жоц. I$a3ip су ^арацгы со^ырмын; 6ipai* Жанардьщ сол бейнеа кез алдымда мэцп калып 1$ойды. *** Ол былай болыпты. М е т шыгарып салып еб1л-дебш шыгып, cyAAeci 1$урыган Жанарды 1$ур6ылары экеп уйше жат^ызып, дем ал деп кетш калады. Uleineci сол куш агаймен 6ipre астанага жолай ^ыдырып ^айтуга кетед1 де, Жанар уйде жалгыз г^алган. Эбден жылап AeHeci куйген 1$ыз, iniKi eciic, терезелерд1 тугел ашып тастап, сел тыншыгандай болады. Сондан ашьщ-шашьщ §алып, Жанар ^атты тетенше суьпр^а шалдыгып, 6ip-eKi кунде- щ а я ^ о л ы тырысьш, паралич боп, гаpin куйте ушыраган. 98

Mem шацыртамыз дегенге езйпц мына м у с э т р халш керсетуге намыстанган суду цыз, мулде кенбеген. С е й т т цырыц сепз кун жатып, февральдщ жиырма 6ipiHe цараган тацда дуние салган. Мен: «Жанар цатты ауырып хал устшде жатыр, j тез жет» — деп, телеграмма алганда жынданып кете | жаздадым. 0 з цолыммен цара жердщ цойынына тап- | сырган соц, кэп уацыт жындандым да. Не icTepiMAi I б!лмед1м, журепм цайгыдан ертенд! «Уды у цайтарады», | — деп шпеке де салындым. Енд1 мен ещреген эке Сагын j Халыцович пен ацыраган ана Магираштьщ (Жанар- дыц мамасын осылай атайтын) жарыгы да, жалгызы да, I Жанарыныц кез1 де, e3i де боп цалдым. Сол Жанармен алгаш рет, ацтыц рет жатцан тесекте жатып цайгы- муцныц келше шомылатын болдым. Неден кетп, цалай 0лд1, себеп не? Кунд1з-тут миымнан шыцпайтын осы сурац. Жан журеп тым нэзж едьау! Мэдениети, дана едь- ау! Соны жете туешбей, ацгырт цимылмен тубше ©3iM ж етпм бе? 1$ыздыц лабектен де жщшже журек x<i6i 1$атты тартылган домбыраныц шпндегшдей узжш кепа ме? Бул зорлыц па ед1? Жалпы, суйген цызыныц серин, с е т суйген цыздыц серпн бузу —улкен цателж цана емес, улкен катер е к е тн толык дггтед1м. Содан eciMAi жиюга мынадай евз себеп болды. Жан- газы агай шацырып алып ацыл айтты: — Сен мына жургсщмен карттардыц жанына жара сала берме, — дед! — Егер Жанарды шын суйген болсац, царттарды вке-шешем деп уксац, оларга келш алып бер, сейтш, баласы боп колында тур. Менщ бул созден е а м шыгып кетп. Бул мумкш бе? Сагын агай мен мамам цалай царайды? Сойтсем бул солардыц ойы екен. Мен шарк урып цыз 1здед1м. EciMe баягы 03iMAi Одессага, Новосибирские алып баратын, алгаш сушнпп сурап, ертм нен суйепн Лариса тусп. ^ьша мэн-жайдыц ашыгын айтып, 6i3 турмыс курдыц, 99