Әкімқұлов Е. Немере

1$амшыбаймен гана шурцырасып жатцан Айнаш- тыц мшезш мысцылдагандай узьш бойлы, дудар шаш <яра ж ш т сэл ыржия кулш тур екен. Tiirri, Айнашты мазацтайтындай сицы бар. «Мынаныц мшез1 цандай ед1!» —дед1Айнаш нитей жацтырмай. «©згеTyrki ез байымныц да сезш басымнан асырган емесшн» деп шацц-шацц ете 15алар едй Уят та... — Терлетирз, — деп циылды Айнаш сыр берместен. Узын цара ай-шай жоц 15315терден 6ip-aij шыцты. Жарцыраган шифоньер, устелдерге гаржие царайды. Ею кез1 осынау 6ip шеттеп кггаптарга задала беретш сеюлдь —Бул жшт... —деп ^амшыбай «Узын тараны» Айнашца таныстырды. —Белгш а15ын...Тамаша талант™ 1$ажыгалин ©жнали™ Ушшпп ж ш тп Айнаш б1рден таныды.Ол осыоблыстьщ apdci. Домбырамен елец айтады. EciMi — Ескермес. — ©зйрздщ мамандыгыцыз? — деп циыла царады ^амшыбай цияцтай муртын сипай етш. —Дэрггермш, — деп Айнаш цызара кулдь —Терапевт... ©гем эзк деп а келд! бкем: — Журек жагына шебер, — деп цосты. ^ажыгалин Этемшц эзкш унатпады. —Аяц жагына да осал болмас... —дед1куж етш. Туйеден тускендей цып цорс ете цалатын 1$ажыгалинтц мшезш цалай тусшерш бглмей, ©тем ыржацтап, эзкге бурган болды: — Дурыс айтасыз- Аяц жагына келгенде алдына жан салмайды... фарады жандай цап-цара боп тунерш отырган ^ажыгалиншц аласы улкен цос жанары жалт етш Этемге 6ip царады. Соцгы эз1лш унатцан сегалдь Bipaij Айнаш жацтырмай цалган. Этемд1Ke3iMeHатты. — Э-э, мына Kici ium ? — деп ^амшыбай ^алияга назар салды.

— 1$арындасым... Мугал1м... Биыл б т р д ! „ — деп боп, Этем устел устшдеп дэмге х$арай: —Ал, {^амеке... «¥рыста турыс бар ма» деупп ме едг.. 1$айтем13? ^амшыбай Ескермеске бурылды. —Осы жагынан билйсп Есекеце берешк... —1$алия!.. Айеке, —деп дауыстады Этем, ауызп>1 белме жащя, - шайларыц бар ма едй. — Бар, ойбай, бар... - дед1 Айнаш Этемнщ цулах^ тубТ не кеп сыбырлай. — Баягыньщ бай-шонжары ^усамай туяплцды ^имылдатсай!.. —Дурыс айтасыз..—деп 1$амшыбай Айнашты ^остады. — 1$аза^тыц осы эдеп нашар... Жэрдемдесу керек-а^... Этем ^озгалмады. — Айтцаныцыздьщ еш айыбы жоц, ^амеке... Bipai$ б1здщ ауылга тура келмейтш ^усайды... Айнаш та сезш кебейтпедь Этемнщ мшезш 6L\\e- TiH. Эншешнде ундемегенмен, дэл осындай жагына келгенде, еркек пен эйел мшдетс деген сегалд! эцпме болса-aij ^асарысып цалады. Туртюлесец тштт тас- тал^аны шыгатын ит MiHe3i бар... — Есеке, — дед1 Этем шай кел-ирген соц. — 0 зщ1з 6L\\eci3... Bi3Aig ауылда 1$опщар мен Теке аралас... Ертеректе ж ш тебелесш турады екен... — Рушылдьщта, — деп ^остады Ескермес. — Б1рде ецкей Теке жиылып отырса, ортасына 6ip ^omijap келш х^апты. Текенщ ^улау 6ipeyi: «Уа, уратынымыз 1$опщар болса, осы жерден неге баста- маймыз» дешт турегеле 6epin„. Сол сиякты... ^ажыгалин 1$аЬарына MiHAi. — Ei<i сезщнщ 6ipi тебелес, урудан басталады екен!.. - Сол сиякты деп 6i3Ai уратын ба ец... Этем кулдт — Жо1$, э!.. 1шет4т м 1з осы коньяк пен apaij болса, осы жерден неге бастамаймыз демекпш де... — Э!.. Буныц жен... — деп 1$ажыгалин сабасына TycTi.

Устел устшдеп бетелкелер ушшпп рет ауыстырылуга жеткенде Этем ойланайын дедь Imi шмткЬген. «Эй!.. Мына композиторыц мен адыныдда тодтау деген болмайды екен-ау... Сездер1де, кездер! де шектен шыга бастады. Соды немен тынбад?» деген ойга Т1релген. Алгашды квцмдш к жод. Тек сырттай ыржиып кулген болады. Сыр беру уят та.. Арагын дызгангандай... Bip кезде ^амшыбай аруагьша мшген. Tipi жан- га свз бермейд1, Жалгыз сайрап отыр. Аят-уят AereHAi жиыстырып тастап, кецмдес келшшектерше дети сыдпыртуда. Оныд айтуында, ^амшыбайдан далмаган энпп келшшек жод дусайды. Анау Шегенова Айсулу да, 1$арасаева Жарасай да осы 1$амшыбайдыд надсуйерлер1 екен... 1$амшыбай онымен тынбай Айнаш пен 1$алияга да телм1ре дарайды. — Айнаш!.. Айым!.. - дейд1 eлжipeп. - ^асыма отыршы!.. 1$ойшы сол Этемдй. Айнаш сыпайылыд садтап: — О не дегетд1з!.. Ci3Aig дасыдызда бугш отырга- ныммен ертед дайтем? — дейд1 эз1лге бурып: — Этем мадына жуытпай дояды гой... — Ой, Этемшд аузын- — деп салды ^амшыбай тжесшен. Сонсод, OTipii< дард-дард кулд1 Ескермес елпектеп Этемге сыбырлап жатыр. — KogiAige алма... 1шсе осындай... — дейд1 дулагына аузын тадап, сыбырлап. — TiK бодтайды- — Эй!., деп шадд е гп ^амшыбай. — Эй! — деп тагы айгайлады Ескермеске. — С уйкш жатырсыддар ма, ей!.. —деп, боп, Айнашда дайта бурылды. Ею Ke3i дып-дызыл. —Айналайын!.. ^асыма келип._ Анау аш 6eAigHeH 6ip душадтайын... 1$ажыгалин басын томен сап жым-жырт отырган. Эншейшде дудырайтын шашы тйгп шашырап кетйгп. 252 —

^амшыбайдыц шацц еткен даусынан селк етш, басын кетердь — Ж ау шапты ма?!. - дед1 ^амшыбайга дпйлдеп. ^амшыбай тыцдамаган соц, ^ажыгалин орнынан царгып турды. — Тоцтат! — деп куж ете цалды. — Тоцтат, дуние дабырды!.. Тоцтацдар, жалтац-жасыцтар!.. ^ажыгалин сез алды. — ©niipciH унш пасыцтар!.. — Браво!.. Браво!.. — деп шицылдай кулд1 ^амшыбай... - Маган айтты, «пасыц» деп... Хи-хи-хи!.. Сендерге емес, маган айтты... Сендер пасыц емессщдер... Хи—хи! Айнаш!.. Жаным!.. — Qiuip! — деп Кэрмен ацырды ^ажыгалин 1$ам- шыбайга. — Ацын аруагына мшгенде, композитор цайда KipepiH 6ь\\есщ бе?.. Этем мырс eTin кулдь1$асындагы Айнашца ур аган . «Жагдай калай?» дегендей. Кдлия асханада жур. Залга жуымайды. Бул кезде 1$ажыгалин алдында турган бетелкеден шелмекке ш утлдете цуйып ап, ciMipe бастаган. 1$амшыбай да коньяк^а цол созды. — Б1зд1 цайтар ендй — деп жалынгандай боп сы- бырлады Ескермес Этемнщ цулагына. — К..к..кетейж... 1$ажыгалин турегеле 6epin цолын 6ip смтедк — Bapi eTipix!.. Bapi жалган!.. Экесш танытып кеп мацтаймыз... Ж экеан танытып турып сынау жоц.. ^айдасыц, о, Белинский!.. 1$айда сенщ семсерщ!.. Тунерш эудем уацыт унс1з турган соц, 1$ажыгалин Этемге так царады. — Сенщ уайымыц не екенш бммеймш!.. Балки бацытты тогышардыц 6ipi шыгарсыц... © йткет, мынау! - деп жарцырап турган гарнитурага цолын созды. - Мынау!.. —деп торшерге суц саусагын шуцшита цадады... - Анау! - деп телевизорды керсегп. -Осыныц 6api сенщ к1м екенщнен маган маглумат бергендей... Ал менщ 253

куйтм дг бкесщ бе?.. Балки, аты эйгш - ацын, бацыт- ты деп тусшерсщ... Keinip достым!.. М е тц бацытым, екшшпсе царай, сендердщ бацытыцдай оцай бацыт емес! Балки, циын бацытым уппн де мен кебшесе бацытсыз шыгармын... Сендерде уайым жоц, цайгы аз. Кещл тоц, к т м бутш.. Агаш пен тем1рдщ неше атасы бар. Уа, енд1 не керек тагы да!.. Болды гой, желт!.. Ха-ха-ха!» Терт цубылац тугел... — Хи-хи-хи! —деп ^амшыбай посыла кулдг. — Эй! KiM ед1ей, атыц?.. —деп Этемге шуйлпоп. — Экем бе ед1?.. — Экец!.. - деп ту желкесшен ^ажыгалин гуж erri. - Эке де... Ха-ха-ха!.. Эй, айтсайшы атыцды, мына сорлы композиторды зарлатпай!.. —Айтпаса цойсын!..—деп шошац ете 1$алдыК^амшыбай. — Неге зарлауга тиктн... Аттыц атасына налет... Этемнщ peiji бузылды. ^амшыбай нагыз жынды екен, айылын жиюдыц орнына удеп кегп. — Бажырая цалганын!.. Е!.. Урасыц ба!.. Атыцды неге айтпайсыц сурасам... Мен гаммш, сен гамсщ?!. Эй, мен сураганда жауап бермейтш KiM едщ!.. Соны айтшы! —деп орнынан жулцына турегелд1. Ортада отырган Ескермес арашалауга Kipicin ед1. — Уа, 1$амеке!.. Кекетай!.. Орныца отыршы... Аты — Этем... 1$уда туссецде... —Отыру уппн шарт цоямын, —дед1^амшыбай cipecin. — Шартым орындалса, отырамын... Орындалмаса, ке- тем1н... — Шартыцды айт, кекетай! — деп Ескермес елпектеп тур. — Анау, — деп 1$амшыбай Эгемд1 керсепт. — Айнаш exeyi цосылып м е т ц «Бабама» деген emMAi орындасын... Сонсоц, Айнаш беттмнен суйсш... — Бабаца арналган энщ орындалмайды, - дед1 Эгем сызданып. ^онагына тагы да цадала царады. Бул жолы кЬю-

шп, жак ж уш тт р е й ге н жок. Кезшде кулю бар. «Ал кайтесщ ендь.. Кетесщ бе?.. Кете гой...» дегендей... — Кетем! — деп шошацдады 1$амшыбай. — Bip минут те бегелмеймш ецдь Устел шетшдеп шелмектп кагып ж 1берт, жерге TycipAi. Хрустальшелмектщтал^аны шьщты.Жулкынган Калпы ^амшыбай есжке беттеген. ^ажыгалин мен Ескерместщ жескен-меспегеншде ici жо^. Сыртка шыгып Kerri. Былк етпей отырган Этемге Ь^ажыгалин теарейе ijapan 6ipa3 отырды да, орнынан кетермд! — Ал сау бол... Б1зд1 шыгарып салмай-aij чой, жар- Кыным! — деп есжке жете 6epin, жалт бурылды. — M iH e, 61з осындаймыз... Дерт те 6i3Ae, серт те б1зде... Ми да 61зде, жан да б1зде... Сыртымыздан он жылга азъщ кып, кулш журщдер енд!_ Ха-ха-ха!.. Уа, айналайын, TaijipiM!.. Керсеткенще шуюр!.. — деп шыгып K erri. ^она^тарын таксимен жатын жайга ж е т ю з т сап Кайта келген Этем узак ойга шомды. Жанын жепдей жеген ею кудж маза берер емес. Пайгамбардай курмет тут^ан композиторы ^ып-^ызыл жынды сия^ты да, а^ыны пайгамбар сеюлд1 ме калай... «Расында да сонда мен юммш?.. 1$уанышым не, кай- гым кандай?.. Уайымым бар ма, теп!..» Туш бойы Этем Kipnix айкастырмады. 255

iifi& K jr t, т у р п н -я у п Былгарымен цаптаган орындыц кушп тур екен, 1$аратайдыц арцасын куйд1рш Kerri. — Оцбагандар! - дед1 ^аратай Tepici тарылып. Авто- станцияныц цызметкерлерше тшсш отыр. б й т к е т автобустыц журер мерз1м1 болганына да ет цайнатып, сорпа-суанымен irnin бггетш уацыт еткен-Ai. Кун ыстьц$. А в то б уса MiHreH адамды т й т санай алмайсыц: ыгы- жыгы. Иш Tipecin, 6ipiHirj устше 6ipi шыадалы тур. «Эй, - дейд1 йнтей ^аратай. - Автобус дап резецке боп кетпесе, енд1 ^ай жагына тыга бередц эй, мынау оцбагандар! Адена десе елген гой сумелектер. Халыц- тыц жагдайын ойлап, басын ауыртып: «Уа, булар адам, жумыстан шыцты, шаршаган шыгар, Ауру-сырцаты бар болар-ау... Осылардыц жай-жапсарын жасайыц» деп отырган 6ip адамды керсем, i<03iM шыцсын!» деп цаны цараяды. Дэп цаз1р жупрш барып анау вокзалдыц шпнде, саяжайда сылц-сылц кулюп, ыржацтасып тур- ган автостанция 1$ызметкерлер1мен мыцтап сейлескйп келдй Осы кезде шопырдыц Te6eci кершдьау эйтеу1р. Тексерунй де 6ipre келе жатыр: билет тексермек те. ^аратайдыц долданганы сонша жац жуш тнйрейд! — Бэрщде билет бар ма? — деген контролер келш- шектщ даусы сацц етп. — Ба-ар! — десп он шацты адам жарыса. — Эй, ж т т , керсетнп билетшд1! — дед1 келшшек. Ж ш т цара жаяу емес екен. —Ойбай, ci3Aig керпдез келсе, немд1аяйын мен, —деп едц автобус iniiHAeri адамдардьщ KyAKici гу ете цалды. 1$аратай да элп жш тке жалт цараган: орта бойлыдан суцгацтау, бидай ецдц балац ж ш т екен. «Айналайын!» дед1 imiHeH. Контролер келшшек бажылдап шыга келд! Ая1$- 256

астынан жэ&рленген бейкунэ пер!штедей-ац долдан- сын кеп. — Уятсыз, оцбаган! — дед! ж ш тке айгайлап. — I$a3ip милиция шацыртып, ап цаламын... Саган мен билепц- Ai керсет дед!м. Сеш ц керкщд! керейш дегем жоц... Уятсыз!.. «1$арай гер, — дед1 нитей 1$аратай. — Бул бала со­ лнца туссе, «кет epi» дей цоймассыц... 1$арай гер ша- жалацдауын... Сендердщ жайларыцды 6iAeMi3 гой 6i3»... Автобус журш кетп. Контролер келшшекшц ту сыртынан 1$аратай кез ж упргп: муш е-муш еа айцын, сиыцсыз емес екен. Сонда да iiui жылымады. «Долы екенсщ!» — дед! шггей. — Оц цагарыц бар екен, бала, — деп 6ipey элп ж ш тке эз1л бастады. — Жацагы келшшек ап цалганда цайтер едщ!.. ^аратайдыц дэп желке тусынан сыцгыр-сыцгыр кул- Ki ест1лд1 EKi-уш цыз тур екен. Жап-жас. Баганагы ж ш т цыздарга бурылды. - Неге кулдйрздер, царындастарым?.. ^ыздардыц 6i- peyi, жауап бердт - Алгаш арыныцыз жацсы-ац едц артынан унцрз шыцпай цалды. Ап цаламын дегенге зэрецзз ушты-ау cepi... Сыцгыр-сыцгыр кулю тагы есттлд! 1$аратайдыц езеп ертенш бара жатты. Осы кулгалер ^аратайга емес, анау балац ж ш тке арналган-ды. «Беу, дэурешм-ай! бтш сщ де... Кетнгац де...» дед! !штей куйзелш. Эцпмеге араласа кетуге TinTi ж е т келмейдс самайы аппац. Бацса, цыздарга екшпп рет бурылып царау да epci. Мыц жерден царагысы келсе де, мыц жерден iuii куй!п, езеп ертенсе де шыдайды. — Атыцыз KiM? — дед! ж ш т жауаптасцан цызга. - Атымыз жоц, жаяумыз... 257

«Эбден жауыры шыедан жауап болды-ау» деп ойлады Маратам. Ж т т тап^ырлау сы^ылды. — Bi3Aiy ауылга барсацыз, ат тауып берер едж... Жаяу журпзбес едж... —дед! ^аратайдыц жузшде кулюнщ табы бшндь «Анау ^ыздыц сацылауы болса, тусшсе... Сойдыц», дед1 нитей. — KiM 6LveAi сырын бйшеген аттыц сыртынан етпе деуип ед1 б1здщ ауылдыц кемтр-шалдары; атыцыз жы- гып кетш журе ме?.. — Б1здщ ауылдьщ атына мшш, сосын жыгылсацыз, еюнбейс1з, ^арындас, - деп ж т т сонау жа^тан 6ip-ai$ шьп$ты. Сыцгыр-сьщгыр кулю ^аратайдыц дэп желкесшен тага да есттлд^ — Атыцызды сонша ма^тадыцыз... ©зцрз KiM боласыз? —Ауылым алыста... — Адасып негып жYpciз1б1здщ ауыл жа^та? — Ж о§ i3Aen журген жайым бар. Жогалт^аным — i$apa кезд1, домала^ ^ана, езйрзден аумайтын сулу 1$ыз_. «Бегелме тек!.. А гат журек ипрю нтц айт дегенш, а^тар тепе, айта туе!..» — дейд1 1$аратай iuimeH анау ж т т к е . О да сезге шебер ^усайды, зарлап бара жатыр. — Тунде TyciMHeH, кунд1з кез алдымнан келбетйрз 6ip кетпейд! Сьщгырлаган уннрз уш$ымнан оятады, ^арындас... Алыстага ауылымнан арман i3Aen шыгып ед1м, 1$арсы алдымнан кезжтйрз-ау_. Сол ^ара кездер, сол децгелек жуз, сол шырын эуезд1 KyMic кулки. Се- нeйiн бе, сенбешн бе кез1ме!.. Ж т т асы^пай-аптьщпай айтады эр сезш. Шынымен- ак гашык жандай терецнен толтап сейлейд1. ^ыздар- дьщ сыцгырлаган кулюеше ^уаныш аралас^ан сия^ты: шаттыц KyAidci автобустыц iiniH толтырды. KyHi бойы жауапсыз турган кыз: — Маттау сезге сене берме деуип ед1 б1здщ ауылдыц 258

кемтр-шалдары... Эйтсе де, жылы сезйрзге размет! - дедь Ж т т ренжш цалды. — Адамдарга тусшсем буйырмасын... Адальщды айт­ сац, «Алдады» дейд1, Арманыцды айтсац, «Арбады» дейдй. Жалганыцды айтсац - сенедй. - деп автобустыц терезесшен сонау алысца кез тастады. — К ецш м е унап едйрз, жасырмай-ац, жаппай-ац сол шынымды айтып ем, иланбадыцыз, царындас... Ушцыннан жалын лау етпейтш бе едг, неге emipeci3 ез цолыцызбен жалт еткен ушцынды!.. {^ыздар бул жолы кулген жоц. Дагдарысып цалган сыцылды. — Эп-сэтте еше салса, ондай ушцын 1$аншага шы- дасын! — AeAi тагы жацагы цыз. Ж т т бегелген жоц. —Бекер айтасыз... Менщ журепмдеп сез1м эл1элжуаз. Алгашцы сэтшде 6api де элс1з болмай ма. Ж ас нэрестеш еспрзге альщызшы! Аяламаса, элпештемесе болушы ма ед1, туасы!.. —Kepin турсыз гой, —деп тагы да жалгады сезш ж т т . — Жалган сейлейтш адамга уцсаймын ба?! Айтыцызшы шыныцызды!.. — Мына турпрзге царасац — уцсамайсыз... — Нагашыма келе жатыр ем, — деп ж т т сыртца ецкейе царады. — Мен тусетш де уацыт жацындап цалды-ау, осы... Слздер цайда барасыздар? Жауап бегедд! Бейне 6ip цыздар цайда барарын бммей; дагдаргандай. — Ауылымызга барамыз да, — болды жауап. Ж т т кулдг — Ауылыцыздагы кемтр-шалдарга сэлем айтыцыз- дар: будан былай адалын айтцан ж т т к е сешцдер деп уйретсш цыздарына... Автобус цицылдап-шицылдап тоцтауга айналды... 259

— 1$ош, 1$ыздар, - дед1 ж ш т есжке беттей 6epin. - Адалымды айтсам деп артьщ кеткен жер1м болса, айып етпещздер... 1$ыздар кулген Ж015. — Сау болыцыз, — дед1yiueyi цатарласа. Ж т т т щ щ кейлеп жолаушылардыц арасынан ага- рацдап бара жатыр. ^аратай кез алмай ж т т т щ сыр- тынан ijapan ^алыпты. © йткет 6ip кездеп езшщ де ^ыздарга дэл осылай от тастай сейлейтш ерт дэурет есше тускен-д! Мына ж ш т те ойландырып кетп ^ыздарды. 0 3 i де оцбай бара жатдан болар. К,ш оцсын: шынымен-aij к едЫ ауды гой мына 1$ызга... Оньщ да iiui эркьтэрга боп жидш бара жатыр да... 1$ас 1$агымдай 1^ыс1$а уа^ытта не айта алсын ой бейба^!.. ^ыздарга да кшэ жо1$: ая^астында ^алай гана «ма^ул» демек! Бул кезде жацаия ж ш т кешенщ аргы бетше еткен-д! — Эне!.. Анау к е т т бара жатыр жацагы бала! — десш 1$ыздар сыбырласып г^алды. ^аратай да со жштке i$apan KypciHAi: бейне 6ip езшщ де он сепз жастагы кез1 осы жштпен 6ipre кетш бара жат^андай. «Рас-ау, — деп ойлады ^аратай. — ©Mip дегенщ мынау автобус cei<iAAi. Б1з — жолаушылармыз. Он сепз бен жиырма бес те кеп аялдамалардыц 6ipiHAe тусш калган шыгар артта...». 260 -

]£AVCCWP Тац цылац бере KeGiciH суйретш уйшен шыццан Шулыганныц осы ауылга, еткен аптада к о ш т келген 1$айсардыц уйше жeткeнi ija3ip. Ертецп шайдыц устшен шыгыпты. Торге салынган керпеде цацшиып алган Шулыган жагы тынбай сейлеп отыр. — Бейшара цызыц icici едй - деп 1$айсар кешш келген уйдщ бурынгы иесш эцпме етед! — ^артайса да келш-кепшжке эзмдегешн цоймайтын... Epci екен-ау демейтш... Б1з де eAeMeymi ек... Аццылдац мшез1 шыгар Aeymi едж... Шулыган езшен-ез1кецк-кецк куледг Бойы 6ip 15арыс цана боп, торгай шырылдамай шай ацдып журген мынау адамга ^айсар тацдана царайды. Bcipece тацырцайты- ны Шулыганныц 6ip царыс цана бойы. ^айсардыц коз алдында молдаторгай елестейдг «1$удайдыц неше TypAi пендес1 бар-ау» дейд11штей. — ^аншага алдыцыз? ^айсардан мынау уйд1 цаншага сатып алганын су- рады. — Ею мыц... — Э-э, — деп Шулыган жерге царады. — >Kepi жацсы екен... Сонысына цызыцтым, — дед1 ^айсар шайын урттай. «Сандалып отыр» деп туйд1 Шулыган. «Жердщ 6opi 6ip жер де... Астында алтын бар ма екен, элде» деп 1штей кекетп. — Су мэселес1 циын, — дед1 Шулыган есжтщ алдын- дагы колденец жатцан цыратты иепмен нусцап. Расында да, элп уйдщ жерше су ipreciHAe агып жатса да, елдщ соцында жететш. Дэл цасындагы Кемештщ суы мен 1$айсар уйшщ арасыцда узындыгы 6ip шацырым- дай децес жйршке бел жатушы едй EHi улкен де емес. 261

9 pi кетсе, жиырма бес-отыз метр, эйтпесе оган да жет- пейтш шыгар. Сол деццщ кеаршен-а^ жацагы уйге су сыздьп$тап елдщ ец а^ырынан келупп едп © йткет TiKe су етпейд1. Анау узыннан узын сулап жап$ан децд1 айналып жеткенше, жол-женекей букь\\ ел iiuin болатын. «Су мэселеа г^иын», - дегенде Шулыган осыны айт1$ан. — Уа, оныц Heci сез, Heci эцпме! - дед1 1$айсар $ол- ды 6ip олтеп. — Тшес1нен мына Te6euiiKTi кесш етсе, тынбайсыц ба сонымен... Осыдан кейш-aij Шулыган ^айсарга желшдей жабыса Kerri. — Апырай, - деп санын 6ip-aij урды. - Атам заман- нан осында туып, осында ecin келе жатып 6ipeyMi3Aiq басымызга неге келмеген, - э! Расында да, так кесш етсе, тынып жатыр екен да... Шулыган мынау 1$айсардыц агайындарында трактор ма, элде анау жер ^опаратын экскаваторы ма, эйтерр 6ipAegeci бар шыгар деп ойлап едк —Тракторга сез емес... — Тракторы Heci! — дед11$айсар тацданып. — Мынау талдей жерд1 курекпен-а^ кесш етуге болмай ма, тешрД Элде жер1тас па ед1? Шулыганныц inii кулгаден булк-булк етта. «Мынауыц- ныц иэ 6ip mepiri артьщ, иэ 6ip mepiri жетпейд^ деген ой келд1 оган. — Ойбай, тас майдан келсш!.. Белке нандай бас, тура- лып тур... — деп боп, Шулыган турш езгерте 1$ойды. — Дегенмен, 1$асеке, кесш ету оцайга сога ^ояр ма екен?.. 1$айсар айта^анынан ^йт^анды бойына лайы$ кермед! Жаца ауылга келмей жатып сезш жущанды epci санады. — Е, Heci бар!.. Бала кез1мде 6ip ауылдыц арыгын 6ip e3iM-aij 1$азып беретанмш... —Ер-азамат^а, шынын айт^анда,бул белтук емес. Дел мына тустан Kecin етсещз, жаныцыз KipeAi де 1$алады. Эншешнде, су imy ci3re а^ыретпц азабымен б1рдей: жол-женекей ж урт жырымдап... КепшШкке топыра^ 262

шаша алмайсыз, кулак ^уалап ж упрш жургенде бар eMipiiji3 етедь - деп Шулыган 1$айсардыц сезш куптап 6ipa3 жерге апарды. ^айсар мен Шулыган eiceyi уйдщ алдындасулап жаткан белге шыгып, арлы-берл1 журдь Ешн шамалап керш: — Эй, аса алшак емес-ау осы, —десть Дел успнде турган соц ба, биж тЫ де онша ерен сияктанбады. — EpiH6ereH Kicire epi кеткенде ею аптальщ, эйтпесе оган да жетпейтш жумыс, — AeAi 1$айсар кезбен ша­ малап. —Тасы жогы Щ1щят кой, эйтеу1р! — Осы д е ц т д астынан 6ip тас табылмайды десем eTipiiaui болам, 6ipag ei<i тас табылса, мына мурнымды кесш берешн — дед1 Шулыган езеуреп. — Болды, — дед1 В^айсар долын 6ip смтеп. — EHAiriciH айтып, басымды ауыртпа! ^удай куат берсе, мына курдасыц бук1л ауыл-аймадты мыц жыл шулататын ic кылады, — деп сезд1 кесш-кесш айтты. — Болды ма? — дед1Шулыган сезд1пысыктап. — Болды! — дед11$айсар долды тагы 6ip сжтеп. ]£айсар ертецше-ак icice idpicin кеткен. Кектемшц мамыр куш жадырап-ак тур. Курек салган сайын 1$ай- сардыц жаны енгендей. Ж ер жумсак TinTi дыбысы шадпайды. Э дегенше-ак, ^айсар децшц аргы бетш 6ipa3 жерге дешн экеп тастады. BipTe-6ipre ж ер децгеш биж тегетмен эз1рше онша емес. Тек белуардан келедь Емшек тусда жеткен жок- Шайга шадыра келген айел1 куйеушщ б1ршама жepдi аударып тастаганын Kepin, куанды. «^айратты екен-ау, байгус», — дед1 шггей. О i<yHi Шулыган кезге тускен жод. Ертецше келдь Бу кезде 1$айсар дара терге тусш арык дазып жатыр ед1. Бупн кешепдей емес, ic енщюремей тур. Бара- бара мына дец бижтеп барады. Оныц устше 1$айсар да шаршаган 6а, дол-аягы д1р1лдейдь Бетен ауылга кеп 6ip былыкты бастап, оны аядсыз далдыра алмайды ендь 263

- Засеке, ic радатты болсын! - дед1 Шулыган KegiAAi амандасып. - Айтданыд келсЕн! - ^айсар дысда жауап дайырды. - Bipa3 жерд1 аударып тастапсыз да... - дед1 дэл ^айсардыц тебе тусына отырып алган Шулыган. - Айттым гой, тас жод деп. Bip тас та таппайсыз элЕ_ Апырай, айтсад айтдандай бар екенод, ^асеке!.. Кеше езщнен есггш кетсем де, сенбеп ем. «Е, эзмдеген де. Осынша тебен1 аударуга батылы дайдан жетон» дегем. Сейтсем шынымен io<e Kipicin кетш оз да, — деп Шулыган басын шайдады. — Е, ендЕ.. Айтдан сод орындамай бола ма! — дед1 1$айсар кеудеон TiKTen ап. Жаца ганаекшшшен ертенген кезш умытты. КедЕине дайтадан сешм юрдЕ «Е, дед1 ш тей, бар болганы 6ip кунде осынша жердщ топырагын аударып тастаганда, калганы сез бе, Tempi!.. Bip апта болмаса, ею аптада емш- ерюн бггпеймш бе?» деген ой келдЕ «Молдаторгайдай болган ныспысыныц атасына налет» деген Шулыганньщ тацданып отырган кейпше дарап. — Есттген елде танданатын ic дылдыдыз, ^асеке, —деп тагы бастады ce3iH Шулыган. — Tiirri, бул ауылга улкен м ш болды-ау, дап! Осынша ел, осынша журт нешеме жылдан 6epi, нелер заман дэп осы тебешд тец1репнде журш долынан келмеген icTi 6ip гана ^антайдыд баласы кеп тындырып тастапты деп кулетш болды-ау.» Келшдерден де уялып eAin барамын. Куш ертед-ag 6i3re сэлем1н ктем ей дойса да сауап! Bi3re белш ауыртьш, шлгенше арзымаймыз, ойбай! Мына сезге 1$айсар gapg-gapg кулдЕ « С е т де еркек деп 6ip елдщ дызы келдЕ-ау э!.. Ecirigmg алдын сыпы- рып, сен иттщ idpigAi жуып, асыдды nicipeAi-ay, э!» деп дыжыртты. Дэл тебеоне донFaн торгайдай Шулыганды курекпен 6ip урып, согып алгысы да кеп кеттЕ — Эй, — дед1 1$айсар ананыд жылт-жылт еткен 264 *

кездерше задала дарап турып. - Сенщ атыдды еке- шешед «Шулыган» доюы неден?.. Шулыган кепке дешн шидылдап кулш, отырып алды. Одайлыдпен ^айсарга жауап датдан ж од Тек эудем уадыттан кешн гана Шулыган ттлге келген. — 1$асеке, е ш тм ге айтпаган сырымды сурадыдыз, айтайын, — дед1 KypciHin. — Мен мына аздер сиядты балпанадтай денел1 ме ед1м, ga3ipri TypiM мынау... Ш еш емтд курсагында жатканда м е т д бар-жогым туралы дау, эке-ш еш емтд арасында кун сайын удей тускен. Жудырыдтай боп жатдан м е т ж урт дайдан 6iAciH, 6ep i менщ ш еш ем тд аягы ауыр деп ойламайды. Аядастынан шешем м е т туганда бупл ел тугел шулаган... 1$айсар gapg-gapg кулд! «Болса, 6олганы-ад» дед1 шггей. — Шуюрлж, —дед11$айсар бейглденш. — Bi3Ai туганда б укк ел б1лген, шешем1здщ ei<i дабат екетн... Арада 6ip апта еткенде, 1$айсар титыдтайын дед1. Содгы кундер аныд алты дадым жыллжымайды. Эн- шешнде бесед керш гетм ен мына атада налет тебешж берт1н келе нагыз тебеге айналды. Tiirri ^айсардыд бойы кершбейтш болтан. Бурынгыдай жогары ладтырып, тысда тастайтын топырад е н д т жерде epi аспай, дайтадан iuiKe дуйылатынды шыгарган. Амал жод, 1$айсар дазып алган топырадты ш удпген кертышданша сонау артта далган тесж ардылы сыртда шыгарады. Оныд уст1не, эбден далжырап 6iTTi. Eici аяд, eid дол сал боп далган. Кетертпейдт Онымен 6iTep ic жод. ¥зын белд1д ширепне ж е п т ме, жетпед1 ме, 6eArici3... Буген де 1$айсар тад дылад бере iOAiMri «шше» кеп тускен. Аладанга туи р ш ап, кетпен сктеген. 1$айсардыд eHAi k e r im 6ip гана нэрсе: иэ еледд иэ мына т е б е т gag •min етедд Bip апта болмаса, ei<i апта: ею апта болмаса, eni ай, дайткен кунде де Ь^айсар дазып 6iTeAi. С у агатын орын даза ма, e3i жататын керш даза ма, енд1 ^айсар уппн 6epi6ip. Эйтерр, дазады. 1$аза бередд даза бередд..

Осы кезде ак сакалды 6ip Kici кеп: — Негып жатырсыц, карагым? - дед1жайгасып отыра берш. —Ассалаумагалейкум! —дед1^айсар жауап берместен бурын сэлемдесш. — Естш кеп отырмын, — деп карт жетгарщдг — Бугал ауыл шулап жатыр. 1$антайдыц 6ip тентеп кеп, «Тентек тебеге» -raicin жатыр деп бала-шагага дешн маз_. —«Тентек Te6eci» Heci! —дед1 тукке тусшбеген ^айсар. Шал асыкпай жауап берд! — Жаньщдагы елге жайсыз жап$ан соц 6ip атамыз «Тентек тебе» деп атай салган болуы керек. Б1здщ ел1м1з бул т е б е т солай атайды... — деп карт тагы да жетгаршдь — 1$арагым, алые емессщ, ауыл арасы жакын елм1з. Сенщ сыртыцнан кулген сырдац ж тттерд1 урсып кеп отырмын. £ой, карагым, мынауыцды... 1$азыпбй-е алмайсыц60pi6ip... — Б1тем, — дед1 ^айсар касарысып. — Азан шакырып атымды «1£айсар» койганда эке-шешем айтканынан кайтсын деп пе! Титтей т е б е т кесш ете алмасам, уа, неоне Tipi журмшЬ 0 3 i ер те тп жургенде мына шалдьщ келгетне ^айсардыц жыны козган. «Бугал ауылга маскара бол» дейсщ гой сен шал_» деген ой шпн удай ашыткан. Шал кабагын шытынды. ^айсарга каршыга жанарын кадады. —1$аза бересщ бе?_ —1$аза беремш. Шал етегш кагып, орнынан турегелд! — Береке таппассьщ, Шулыган... Керщде егаререщ, — деп куцгалдей узай бердг 1$айсаркетпен-куректп колынатагы да алды.Сллтедт-ай кеп. Тер одан да акты, будан да акты. Bip кезде мурнынан Кан сау-сау ете калды. «Эй, мына атаца нелетпц мурны Кайтед1?» деген. Тез тыйылар деп туйген. BipaK ыстык Кан соргалай бердъ Кэд1мп самаурынныц суьгндай- 266

1$озы багып журетш балалар ^айсардыц дап-дала дан болтан тумсыгын керген сод, есектерш сабалап: — Додтыр! Дод-ты-ыр! - деп ауылды бастарына кетерш, шаба женелктт. «Эй, итп д балалары!.. Тодта, атада нэлеттер!.. 0 лш кетсем де нелер1д бар, а? И м сендерден жэрдем суратан, а!» деп айтайлатысы келсе де, басын жерден кетере алмады. Iiui еткен баланыд кершдей сауылдап турган мурнымен элек боп жатыр. Эудем уадыт етсе де дан тыйылар емес. Енд1 ^айсардыд e3i де сескенейш дед! «Бул ит додтыр дашан жетедр> деп шггей бодтап та жур. Додтырмен 6ipre ауылдыд датын-далаш, бала-шагасы к есе келд>- Э дегенше дэркер келшшек ^айсарды машината MiHri3Aiде,«Айт-шу!»деп ауруханага тартсын... 1$айсар кешн бидЁ дан дысымы асып кетштт. Мурнынан дан кетш дана жаны далыпты. Аудандагы ауруханада аттай ei<i апта жатты. Бойына дайтадан эл б т п , езше-ез1 келгенде журеп дурсглдеп дуана бердь Ошатына дайта оралып, бала-шатасын аман-есен керген сод, жан к ум толысып, бастатан к ш аядтаута K ipicri. Бул жолы ол асыгып-аптыдпай, баппен димылдап, баппен дем алуды мадсат тутты. Eg абзалы зорыдпатан... 0зшше 6ipaybi3 елед де шьнарды. Ент!кпе, 1$айсар, ентткпе! Алдыц гой оныц ece6iH, Аман болсац exi де. Талай тауды тесесщ, — деп мырс eTin кулш, кетпенш иытына алды. KeTneHHig ж щ кун кезше шатылысып, жалт-жулт етп. 267

ЧХШБЫРЯ 1$адырцул есжтен келе жатцан баласы Ерболды ке- pin ceHepiH де, сенбесш де бжмегендей олейм де цалды: Kapi буыны д1рь\\деп, аягынан эл кетп. — ^улыным! - дед1 сыбырлап, 6ipey ecrin цала ма деп цорыццан жандай. - Жарыгым! Келдщ 6е... Балам!.. Шллденщ шаццай туе Me3riAiHAe ыстыцтан бой тасалап уйге тыгылып, уйыцтап жатцан бала-шага, ке- AiHi мен кемшрше: — Эй, э! Шыгыцдар, —деп айцалагысы келсе де, дауы- сы шыцпады. Ерболжан келд1! Кушм туды, елгешм TipiAAi!.. Жыгылганым турегелдр> деп жар салмацшы едт Bipaij, io p i журек аузына кептелт цалгандай, сейлей алмады. Бар болганы «Жарыгым! Кушм!» деп баласына царай умтыла берген... Экельбала ei<eyi улкен цора-жайдыц цац ортасында цушацтасып тур. — 1$утылып келдщ бе? — дед) 1$адырцул. — 1$утылдым, — дед1 цыеца гана баласы. 1$айдан сезгенш гам 6iAciH, уйден гашкене баласы атылган оцтай ытцып шыцты: — Кекеппм! —деп шырцырай умтылды. 1$уйттай баланыц цустай ушцанына ^адырцулдыц ет-бауыры езмдт Немересшщ орнында бейне 6ip цар- лыгапггьщ баласы шырылдап келе жатцандай сез1лд1. Моншацтай жылтыраган тамшы жас та баланыц i<e3i алдында 6ip жылт eTin барып узш п тусп. Бул —Ерболдыц вте жацеы кереттн баласы Серкеш ед! Экесшщ алдына туспей вскен бала ею жыл экеден айырылып цалган кезде цатты сагыныпты. Шептей боп цураган. Тагы да экелНЗала цушацтасып тур. Bipi — цырыцтан асцан денел) ж т т агасы да, eidHiuici —жас сэби. Серкеш экесшщ бетшен ш етлдетш с у й т жатыр, сушп жатыр. Тас цып цушацтап апты. Шыбыцтай гана элжуаз 268 »—

цолында цанша цайрат, цуат болса бэрш жумсап, цыса цушады. Ерболдыц сай суйеп сырцырады. Тктенген цалпы, эрец тур. Сэл босацсыса eriAin кетпек, inrreri gacipeT ceriAin кетпек. Серкештщ даусынан дурлп-е шыццан бала-шага мен шешесше де, сурше-цабына жупрш кеде жатцан эйел1 Ажаргулге де сез айтуга шама жоц. Мынау титтей баласы нюн K y^ ipin барады, езепн ертеп барады... Кешке карай 1$адырцудыц ушнде думан-той болды. Ауылдыц бар адамы 1$адырцулдыц ушне царай агылды. Bipre ескен цатар-цурбылар да, ецкейген царттар мен елпектеген жастар да кеп жатыр. — Балац кеп кезайым болдыц ба, ^адырцул! — деп шалдар цауцылдаса; — Ац туйенщ царны жарылатын шыгар бупн, — деп цатар-цурбылар Ажаргулге т т с ш эзмдейд! — Ербол кеп, жаныц енш цалды ма.„ Ерболдыц келгетне буюл ауыл боп цуанатын да ж еш бар. Ербол осы елдщ бэрше цымбат та. Осы елдгц ойын-сауыгын басцаратын эн ш ю де, куйппа де e3i едг Автодукен айдайтын cepi ж ш т едт Кино да, концерт те Ерболдыц мойнында болатын. Жастарды жиып алып, ауыл сахнасына пьеса цоятын да Ербол ед! «Ербол KeAinTi» дегенд1 есггкен соц 6ip топ ж ас ж т т т е р мен цыздар домбыра, гарьмондарын ала KeAinTi. Turn есж- тен i<ipe бере Салица шырцатып энге баса женелдь Оган анау жастар цосыла шырцаса бола ма?.. MiHe, домбыра Ерболдыц цолына барды. Салица усынды. — Ер-ага, даусьщызды сагындыц! Мынау кегенкез йплерпрз бен цара коз царындастарыцызды ci3 де са- гынган шыгарсыз... Шырцацызшы бупн, бурцацызшы бупн! — деген теб1рене сейлеп. Ербол кугпрген жоц. Ыргай мойын, торгай бас, сал 269

бексе домбыраны цагып-цагып цалды. Суццарды тагыга салар алдындагы дабыл даусындай. £ос im a m узш ж 16ерердей, цолы ^олына жуцпай теплтш 6ip тартты кеп тартты... тартты кеп... 0зш щ жеке отыргандагы толгар сарыны-тын, соны nieprri. Eui6ip куйшйпц куш де емес, eui6ip эншшщ е у е т де емес, тек ез1мен ез1 калган кезде тартатын 6ip алац сыр толганы болушы ед1. Мынау сол_ EHAi байпаса, муныц e3i 6ip куй екен да- Куй дегенщ осылай туа ма цалай! Уйлес1м тауып цуйылып жатцан гажап эуез. Бул e3i Ерболдыц Ербол екен д тн бйд1ретш тамаша жан сыры ед!.. Ербол узац толгады. Жаца гана ппкен б1р-ац шел- мектщ ecep i м е, елде iniTe езектт nyfiAipin бара жатцан е гатш -суш н ш тц толцыны ма - Ерболдыц цос жанары жасаурагандай. Ерболдыц бет келбетше царап-ац оныц не туралы шертш отырганын толыц тусшуге болар ед! Осы 6ip муцлы сарында мынау гумыр жайлы, оныц ыцпыл-жыцпылы мен адыр асулары туралы, цайсыб1р цулыц пен сумдыцтыц шылауында талай ац, адал арманныц алаулап жанып кетш жатцанын да жырга цосатын сеттер бар сияцты. 0M ip деген езенде мелд1реген тазалыцпен 6ipre цойыртпац нежгс те агады бкем. Белки осы 6ip куй арцылы Ербол осыдан eKi жыл бурынты кектайгацта машинасымен авария жасаган, со жолы анау «Жигули» иесппц царт жецгесшщ аягы сынганын баяндап отыр ма... Сонда да Ербол осы мшезшен тапты. ^аланыц цац ортасындагы кешемен жайлап-ац келе жатцан. Аяцастынан бурылыстан 6ip мысыц шыга келд! 1$ап-цара цундыздай екен. Ербол рульд1солга бурып цалды. Сол-ац екен абажадай «ЗИЛ» муз устшде шыр айналса болар ма! 1£арсы келе жатцан «Жигули» артцы бортца кеп урылды- «Жигули» арыц- ца барып цисая цулаган. Алдыцгы Tepe3eci быт-шыт... Арада era апта етпей-ац Ербол мен «Жигули» иеа т1л 270

табысцан. Машинасын жендеп 6epAi. Сепз жуз сомга тусп. «1$арт жецгемшц аягын дауламаймын... Сен эдеш цаццан жоцсыц... Yin мыц сом берсец, 1зден6еймш... Келкешк» деп келш, уэде байласцан-ды. С о ж ш т, арага 6ip ай салмай-ац сотца арыз 6epin, ic цозгады да, Ерболды соттады да ж 1берд! Бар эцпме осы. Ym мыц сом ацша бергенше Ербол талхат та алмапты. Сезден айнып, уэдеден тайып кетед1 деп т ш и де ойламапты. Мше, содан eHAi кеп отыр... Ербол эн де айтты. Туннщ 6ip ортасына дейш думандатты. Кейш 6ipa3 жолдастары оцаша цалып, эцпме-дукен цурды. —Эн мен куйд1еш уацытта да цоймац ем естн . 1$айда да эн1Ш керек екен. Куйип керек екен... М е т осындай эн-би утрм есш е басшылыц цылуга бекггкен, — деп Ербол еткен ем 1ршен эцпме айтады. —Сондай содыр-сотцарлар да энге цумарта ма? —деп цалды Салица абайсыз. Ербол жалт царады. — Олай деме Салица... Эннщ цаж еп болмайтын жер бар ма адамга?.. Тек елгенде тана... Ал олар — Tipi адамдар... Бэршщ де басы, миы, журеп бар... Ke3Aepi кэред1, цулацтары венед!.. Неге екенш KiM 6iAciH, Ербол 6ipeyMeH ерепскендей екмене сейлеп кетп. 1$арсы дау айтцан адам болса, ашу- ызадан жарылып кетердей. «1$иын еткелдщ ecepi болар» деп жорамалдады жолдастары. — Сендер цалай ойлайсыцдар, осы! — деп Ербол бэрше царап эти , — Жазалы болган адамдардыц 6opi о баста анасынан бузацы боп туды деймкщдер!.. Элде олардыц мацдайларына «Сотцар» деп жазып цойып па? Елдщ бэрше 6ip элшем жасауга болмайды... Мен ше? Содырлыц менен шыгатын ба eAi? — Осыны 6ip ойланып цойсандар, зияны жоц.. — Мэселен, — дед1 Ербол е н т т н басып, — Менен уш 271

мыц сом алып, алдап соццан адамга не icTeyiM керек, айтыцдаршы? 1^адыр1$ул ойланып цалды. — Сабыр ет балам!.. KemipiMAi бол, суыц сезд1 аузыца алма, царагым... Аман-есен ошагыцныц басына жеттщ. Ездщ iciH естен шыгар... Уш мыц сом дуние боп па? Сенщ 6ip кун алдымда отырганыца тати ма, сен айтып отырган дуние-боц!.. — 1$ой, дем алайыц енд!.. —Aecin журт дурк icerepisvAi — Сен де дем ал, Ербол... еткен-кеткенд1 умытцайсыц... Жанды цинап, цайтеац... Уш мыц сом деген басыц аман болса, 6ip жылдыц ризыгы да... —Мэселе, ацшада ма екен?! —деп KypciHAi Ербол бэрш шыгарып сап турып...— Теп, ол оцбаган да масайрай бермес. 1$улыц-сумдыцпен цайда барады! Eip куш жазасын тартады... MeHi шыцыраудан алып шыццан домбыра гой, эн гой.

дЫ Я ЕМ СЯЯМЯРЫ Неге екен1н гам бшлн, Эл1бек шалды осы ауыл гана емес б ук и аймац царацшы ^араторгай атап кеткен. Шамасы, era адамныц басы цосылса, сез бермейтш заржацтыгынан осылай атаса керек. Ал царацшы аталу ce6e6i тусшжта бул мацда мал урлау дегенде алдына жан салмайтыны — журттыц бэрше белплк 0 3 i жудырыцтай гана Kici болып турып, 6ip цауым царацшыны билеп келген бедел иесй Сол ^араторгай кун уясына батар-батпаста Сана- байдыц уйше келд1 1$арап келген ж оз, сыцпыртып сейлей келген. — К^арашаш, шайыц цайнады ма? ©з аягыммен келмесем, шацырып: «Уа, Эл1бек!.. Неге бас суцпай кеттщ! Уйге i<ip» демейсщ-ау, теп. Мынау Санабайдыц аузына тыгасыц барыцды... Содан Myttisi шыцса, KepceTciHnii, цанеки! Тойынган сайын пешлдерщ тарылып барады. EciK-TeciKKe тем1р тор цагып, 6ip емес, 6ipHeme цулып сап, уйлерще 6ipey келсе, титтей тесжтен сыгалап, сонсоц гана ашасьщдар, ашсацдар!.. Баягы б1здщ заман басцаша екен-ау... Айдалада малы да, жаны да шашылып жата берунп ед! Б1здщ iciMi3 тез 6iTyini ед! 1$агып ап кете берунп ек... —Сендерге циын боп жур екен де! —деп кулд1Санабай мырс етш. ^араторгайдыц жанарында 6ip суыц ушцын ойнады. Санабайдыц гаамсшген TypiHe царап: «Ей, сасыц!.. Ерепсирсец тапа-тал тусте icTepiMAi к теп кетем гой!» Aerici кеп едй сабыр ети. —Е,цайтесщ, Сэке... Б1з дптемейж... Bi3дггтесек, тогыз цабат цоймага тыгып цойсац да аламыз... —AeAi жай гана. Санабайда зэре цалмады. «Осы царабет неге кеп жур 61здщ уйге?.. Жай журупп ме едц бул антурган!» деп irn тартып цалды. 273

— Ойнап цайтсац та артыц па, Дэреке!.. ^араторгай ундемедт ^арашаш усынган кеседеп шайды сораптап жутып отырып: — Ce3iMAi жауапсыз цалдырдыц-ау, 1$арашаш, - дед1, 1$арашаштыц Ke3i алац erri. — Ойбай, цай ce3ujAi?! Санабай да танданган-ды. {^араторгай цайта бастады сезш: —Ел тойынган сайын пейШ тарылып барады AeMeAiM бе!.. Баягы аралас-цуралас сап тыйылган. Bepi де тем1р ecii<icrerin, 1штен щлып сап алган. Мынау елдгц сицысыз 1$улцын айтпадым ба?.. Санабай есш жиды. — Е-е, тэтр-ай... А йттыц,айттьщ... сезщнщ eiipiri жоц, 6epi рас. Бес caycaij б1рдей ме? Нысапсыздар да ж щ емес. Баягы б1здщ заман жоц... — Иэ, солай гой, — деп ^арашаш та цостады. 1$араторгай шап ете цалды. —Сезщ аузыцда, м е т тыцда енд!.. Мына Санабайдыц туган inici Данабай бупн келш Tycipin, той icren жатса, сен екеущнгц омалып уилершде отыруларьща жол болсын?.. Мешр шапагат кеткеш ме сенен?.. Нысып болганыц гой сетц!.. Бмсец, екеуще айтцалы эдем кеп отырмын. Осынша елде агайьщды татуластырар д е т cay 6ip еркек цалмаган екен де м е ст деп кеп отырмын. Екеущ де тойга барасыц цаз1р. Сез осы... Санабай шацц-шацц етп. — Буынсыз жерге пыша^ салма, кекетай!. Бармаймын да, бетш де кермеймш Данабайдыц. Сез1м сез, антым ант_ {^араторгай рецш бузды. Улкен жанары жар^ e n i. Кезшщ царасынан аласы басым екен. Санабайдыц ецм етн ен erin кете жаздады. 1$араторгай сыбырлай сейледк — Bip гана сезщд1 айт: барасыц ба, жоц па?! Санабай зар-зар етп. 274

— Айналайын, ^ареке! 1$алай барамын, жагамнан алган... MiHe, мынау жагамды жыртцан Данабайды цайтш гана кеппр дейсщ!.. Мыц жерден тентек болсам да, ит кейлектп бурын тоздырган емес пе ед1м мен, а! Агасы емес пе ед1м мен, а?.. Айдаладагы 6ip кел1мсектщ баласы ушш м е т ц жагамды жыртцан итп... 1£араторгай жай гана: — ^ысцарт! — дед1 сурланып. — Барасыц ба, жоц па?.. Санабай жылармандай болды. Мандайдан шып-шып тер шьщты. ^араторгай сезш жалгады. — С е т Эбд1рей ушш урган жоц Данабай... Сенщ надандыгыц ушш, пысьщтыгыц ушш 50л жумсады шщ_. Суйепне тацба туаргешц ушш жагацнан алды од... 0 3 i м у с э т р боп ауырып жатцан Э6д1рейге царыз алган елу сомды алган жоцпын деп бас тартуыц адамньщ ici ме, соны айтшы, цане! Данабайдыц сол ici болмаганда, елу сомныц орнына бес жуз сомга шу туйрешн деп ед1м... Данабай ушш гана... 1шцнгц адамгерпплЫ ушш гана амалым таусылып калган... Санабайдыц рещ боп-боз болды. — Э-э, солай де... ^орадагы цойга шабамын де... Агайынга ауыз саламын де.. ^арашаш арага тусп. —^удайым-ай, сендерге не болды?.. Bipre ескен цатар- цурбы деп ю м айтады сендерд!.. — Барасыц ба, жоц па! —деп тагы цадалды ^араторгай. — Bip гана c©3iHAi устатшы цаз1р... Санабай ейелше царап жалтацтады. «1$айтем13?» деген! ^араторгай ^арашашца цадалды. — Неге ундемейсщ, 1$арашаш?! Саган алацтап отыр гой мынауыц... Бар поле сенде ме деймш, осы... 1^арашаш шоршып туст! — Ойбай, жоц... Агалы-шпи адамныц арасына от тастайтын адамыц мен емес... Барсын тойына... Бармасын деймш бе!.. 275

Ь^араторгай кез1мен сандьщты нусчады. - Аш ендеше, анау сандычты!.. Ал imiHeH мата- сатацды... - деп енд1Санабайга бурылды. - Эй, Санабай, анау сарайдагы торы чунанга yxi тач. калган eKi бие мен кек айгыр тачияца тарлыч чылмайды... 1$олды боп кетш, чалыц елдщ алдында масчара болып, ойбайлап чалганнан repi ш щ т ц тойына апарып, абырой ал!. Санабай чара терге тусп. Бармаймын десе мына чарабет ашыгын айтып отыр. Бул айтса, бггп.. Талай жерде осылай алдымен ескертш боп, чан чачсатып экетк етн естсен -д! ©3i ушнде жатып-ач, табалды- рыгынан аттап шычпай-ач алады. 1$арашаш та орны- нан турегеп сандыч устшдеп керпе-кепнлктердт. жерге Tycipe бастаган. 1$араторгай тжендей чадалып: - Bip гана сезщд1айт, KeTeMiH, - AeAi тагы да. Санабай жылармандай боп: - Болсын, дегенщ.. Барамын... Сез1м осы_ — деп отырып чалды. 1$араторгай етегш чагып орнынан турды да, шыгып кеттп. Жаздьщ чара кек аспанына жымыц-жымыц етш алгашчы жулдыздар шыга бастаган екен. ^араторгай да сол жулдыздарга чарап KyAiMcipeAi. 276

1ЛЫ Ъ Ы ‘% Б'ЕЯ Эп-сэтте кек пен жердщ арасы аппац болды да к е т . Байжансайга барар жол 1$аратаудыц бел омыртцасын кесш вткендей цос жартастыц арасымен кетуып едЕ Оныц бер жагындагы ойпацда Леонтьевка аталатын eMi мекен бар. Жузге тарта уй турады. MiHe, дэл сол ойпацнан цаз1р сурапыл жел ысцырынып кеп ышцынган боранга уласып жатыр. Ж аца гана жарцырап турган дуние цас пен кездщ арасында тук кершбес тунекке айналды. Бет царатпас кек дауыл кетерй д! А т ycTiHAeri Асцарбек ерге жабысып, эрец отыр. Жулцынган жел арцасынан да итерш, етегшен де тартып жатыр. Кейде жулып кетердей бар е к т т м е н кеп килкедь Б ер те ез1 ю нел! «Бупн журмещз... Далада жатцан жоцсыз. Елм1з гой... Мына даланьщ сырын 6LveMi3, 6ipa3 цутырынган боранныц бел1 узпусш» деп цанша жалынды жшттер. Асцарбек кенбед1. Олай болатын да ж е т бар. Булар командировкага келгел1eid аптадан асып калган. О кезде цутырынган жел де, ысцырынган боран да жоц- тын. Ac^ap6eKTiij бул елкеге алгашцы келу1 осы. Бурын бул елдщ боранын да, дауылын да керген емес. Ауданнан шыгар кезде гана цасына ерген Бестекбай «1$ыс кезшде Шыбыцбелден асудыц кереп жоц едй> деген. «Ендеше неге айтпадыц ертерек...» деп Асцарбек решш б1лд1рген. Бестекбайдыц ботен бостею эцпмеге цумарлыгын аз ж ш т екешн со жолгы жауабынан ацгарды. «Ci3 ундемеген соц, мен де ундемеп ед!м» дедЕ Сол Бестекбай уш куннен 6epi ауырып, тесек тартып жатыр. Оныц ауданга жетуге де шамасы жоц. 1$атты суыцтап цалган сияцты. Келген шаруасы бт<ен соц Асцарбек 6ip кун де аялдамай Kepi цайтатын эдетше басып, бул жолы да тартып кетпек ед1,боранбасылмады. Сондагы кедерп осы Шыбыцбел. Узындыгы ei<i шацырымга ж ете ме, жетпей ме —аттылы адам насыбай атып бп-кенше ете шыгатын- 277

щ жер. Асцацтап турган би!к асу да емес, жщшпсе гана цырат. ©зйпц ei<i жаты да ойпац. Сондыцтан болса керек, apFbi сайдан ескен жел eKiHuri сайга етер туста барынша цутыратын эдет тапцан. Кэд1мп устарамен сыпыргандай цырцып туседь Tirrri телефон баганаларын жулып aicereAi екен. Шыбыцбелдщ бораны ecipin алган шагында жолда кездескеншц бэрш быт-шыт цылатын цусайды. Осы елдщ айтуында, Шыбыцбел талай адамныц eMipiH циган, талай адам ycin елген. Трактормен 1здеп шыгып та таба алмаган. TinTi тракторыцныц ез1 де сетм д1 келж саналмайды Шыбыцбелдщ ус-лиде. Соныц бэрш eci-rin турып-ац Асцарбек жолга шыццан-ды. Бупн боран басылып, куннщ кез1 жарцырап кершген соц Асцарбек шыдамады. Bip-exi аптасыз машинага жол ашылмайтынын eciTKeH соц, acipece, тез1лм таусылган. «^олсозым жерден атпен-ац ©те шыцпаймын ба, Tempi» деген-дт Бшкке кетермтенше 6ipa3 ж ер екен. Асцарбек Шыбыцбелге Ынгенше, сэры сэске болды. Кун баягыдай жарцырамаса да, сэл гана цулацтанып турганын байцап, Асцарбек «тэуекел» деген. Kepi цайтуга да арланган- ды. Оныц ус-пне, Шыбыцбелге катерглген соц, оныц екшнп шетше кезд1 ашып-жумганша же-rinцалатындай кершдт Алгаш атты желд1р т ете шыгармын деген ой бар eAi, eHAi ойдыц icyAi кекке ушты. Жел айдаган цар cipey боп cipecin жатыр екен. Байцамаса, тепе жер дегеш, аттыц омырауынан келетш оп-ойпац боп кездеседг Бар мацай аппац, цай жер шуцыр, цай жер тепс-6Шп болмайды. Кэд1м п машиналар журетш жол зым-зия. Сонау теменнен кеп Шыбыцбелге жеткен жол да бар, Шыбыцбелге KOTepiAreH жол жоц. Оппа царга малтыгып Асцарбектщ TKypici енбедг Жалгыз гана кецш-е медеу - Шыбыцбелдщ цыецалыгы. Bipa3 журген соц, Асцарбек кжт тоцтады. 0 й т к е т , цардыц арасынан 6ip нэрсе царайып кершген-дг Аныцтап цараган Асцарбек, царайган заттыц телефон баганы екенш байцады. Бейне 278

6ip снаряд жулып кеткендей, цац ортасынан бели тгп, ырсиып тур. Бас жагыныц цайда е к е т белпсй... Енд1 мшеки, ат устшде эрец отыр. 1$айда бара жатыр - ол да белгйпз. Ыгып бара ма, тура кеде ме - оны да аныц бжмейд! — Ыгу деген сез — е л т г е бас Tiry деген свз... — деп Ky6ipAeAi Асцарбек езше-вз! С ей гп де аттан туей. Ei<i аягы cipecin цалган екен, цулап цала жаздады. Т ы гтнен тартып эрец бой тузед! «Неге цуламай, турегелдщ!» дегендей ысцырынган жел кеудесш итерд! «Оныца кене цоймаспын мен!» дед1 ш тей Ticremn Асцарбек. А т д1р- Aip етедт 0 3 iHeH-e3i 6ypicin, ыгысып бара жатыр. —Жануар! —AeAi дауыстай сейлеген Асцарбек. — Мен с е т ел1мге бермеймш! Ондай опасыз иттц мен емес... Неге екенш i<iM бшпн, дауыстап сейлегенше Асцарбек цуанып цалды. 1$асында сейлесетш Tipi жан иеН барына, жалгыз емес е к е тн е ц у а та н ед! T im i атты сонша iiui eлжipeп жацеы «©pin кетть Асцарбекттц кецЫ не адамныц сезше ат та туешетш секмд! О да бжетш сияцты басца тускен царит!.. «Bip жарым — е й шацырым гана» деп ойлады Асцарбек жол шамасын. Бет царатпай урып турган царлы дауылга оц иыгын тосып, ол алга царай тартты. Жел дедектетш экетердей боп сол жацца царай итерд! Асцарбек барын салып оц жацца царай умтылады. Жел етше бексесш тосып ат жш-жш тура цалады. Асцарбек Ti3riHAi жулца тартып, iArepi суйред! TinTi кейде ауызга цар тыгылып, туншыгып цалады. Ондайда Асцарбек ез омырауына аузын тыгып, 6ipa3 демалып алады. Б етп от царыгандай осцылаган боран удемесе, бэсецдер емес. Ацша улиды, жыланша ысцырады.... Жол узагандай ceidAAi Асцарбекке. 0 3 i де шаршаган ед! Эншейшде эж ептэрр кершетш былгары цолгап нагыз боранда буйым емес екен, ею цолы cipecin илжпейд1 Ат •пзгш1н тартцанда гана цолында жан бары сезглед! 279

- Адастым 6а? Ыцтым ба?_ - дед1сыбырлай сейлеген Асцарбек. «Жолдан циыс кегпм 6е екен? - деген ойдан соц ол ез1н-ез1 цайрагандай цуатца мшдь - 1$анша рет адаспап едщ сен, Асеке!.. Bipai$ соныц берш жецш ец гой?1» Осы 6ip дуркш ойдан соц Асцарбекке 6ip сергектж бтгкендей болды. Ол енд1 цанша уацыт откетн , цай туске келгенш б1лген жоц. Аспан мен жердщ арасы тутасцан щ боран. Аныц ei<i-yiu цадым жерден аргысы кершбейдт Бул мацда цузар шьщырау, кулама жар жогы гана кецмге медеу. Ауданнан келе жатцанда байцаган-ды: жазыц, 6ip тепе ылди болатын. Оныц аягы Шошацбулацца уласу керек. Ыгысып, ылдига ыкцанда да Асцарбек коп узай цоймаган болуы керек. 9 pi кеткенде ^орыцшыныц тамынан 6ipep шацырым жер томенде болармын деген ойда едй. Bipai$ ешцандай дыбыс есплмед! Шыбыцбелде адасцандарды цутцару ушш е д е т цорыцшы цойган- ды бул ауыл. T in ii уй де сап берген. 1$арамагында ei<i тракторы да бар. Боранда цалгандарды цутцару соларга тапсырылган деп еаткен-дт Белки, 1здеуге шыццан адамдар таппай журген болар... Кенет Асцарбектщ жетекке алган аты омацаса цулады. ©3i де ылдига цулап туей. Кшпсентай гана шуцыр цусайды. Bip жагы жарлауыт екен. Асцарбек пен аты ысцырынган боранда эрец дегенде тепетжке шыцты. Ж т т дур ciAKiHreH атыныц басьга езше тартып ап, KeiciperiHe цысып 6ipa3 турды. Аттыц eici i<e3iHe царады. Жанары жаудырап тур екен. Кэд1мп цоцырцай цое жанар. KipniriH цагып-цагып цалды. Асцарбек тагы да ivrepi тартты_ Жолаушы цанша жургенш б1лмейд! Мацайга цара келецкеленш тун тусе бастагандай. взш щ барынша шаршаганын сезш келе жатса да, ж ш т тоцтар емес. Эстресе дел осындай цалжырау шагында бегес тауып, 280

аялдар болса, оныц соцы неге согатынын ол сезедт ¥ % ы £ыс$андай бола ма-ай, ден еа балбырагандай бола ма-ай, эйтерр 6ip дел-сал халге ушырады. Турган жерше ^исая сап, шырт уй^ыга шым батып жата кегккд де келд1 Ас^арбектщ. Ыс^ырынган боран бурынгыдай емес, TiriTi элдилеп эн айтып тургандай... Ас^арбек басын кетерш алды. «Ж0-015.. Бул уш$ы емес... Мынау боранныц уш емес, ажал даусы гой. Епп^андай да уй^ыга жол жо$... Жо-жо^!» деп айгайлап »d6eprici келд! 1$альщ уй^ыдан оянгандай, бурынгы 1$алпына келд! — Егее-гей! — деп айгай салды. — Еге-ге-гей!. Ас^арбек тагы да iArepi аяцдады. 1$айда бара жатыр, эцпме осында емес, мэселе ^озгалыста. Ал ^озгалыс дегенпрз —дэл i$a3ip оцай шаруа емес. 9 cipece табан асты кезге кершбейтш 1$арацгыльщ тускен соц, ая1$басу 1$иын бола бастады. 1$асыцдагы аттыц тек тумсьп$ тусы гана KepineAi. Баа$а AeHeciH 1$арадгыльп$ жутып кеткендей. Бул кезде Acgap6eicrig устшдеп дара тоннан gaygap кеткендей, ei<i жауырыныныц арасы аши бастаган. «Bip жардан ушып елмесек, 6i3 тодтамаймыз!» дед1ш те й ол. Желд1оц иыгына алып Асдарбек iArepi аттады... ^утырынган боран далай басталса, солай к й т басылды. Бар мацай дуладда урган танадай жым-жырт тына далгацда, Асдарбек ац-тац боп, серейген куйде тур ед! «^утырган дулейд1 гам дуып кетп?» деген ой KeAAi алгаш.Аты да жалтад-жалтад eTeAi. Bip сэт смейш калган Асдарбек жан-жагына дарай бастады. Айнала annag gap. Аспан да булттан арылыпты. Жулдыздар самсап-ад тур екен. Сол жулдыздармен 6ipre Асдарбектщ кеудесше де жардыраган жулдыздар гаргендей болды. 1^арсы алдында долсозым жерде 6ip ауыл жатыр. Олардыц успнде де самсаган электр шамдары. Самаладай... Асдарбектщ дуанышы дойнына сыймай, 6ip шат- танды дейсщ. «Айналайын туган жер1мнщ дасиетп

нурлы тут-ай!.. 1$андай эсем едщ!.. ^андай сулу тун ед1 мынау! Неткен гажап дала! Сенщ бораныц да керемет!.. Сенщ дауылыцда гажап!..Осындай Шыбыдбелщболмаса бгздер батыл болар ма едж, б1здерден шыньпдощ улан шыгар ма eAi, дыран туар ма eAi бул далада!_ Табигатыц да тэрбиелейдьау б1здерд1!.. Айналайын, айналып дана кетешн туган жер1м метц!» дегенде Асдарбектщ жанарынан 6ip жулдыз жалт ете берд!... ^уаныштан кезше жас келд!

МАЗЛЛУНЫ Жанарым, жарык дунием---------------------- 101 Г' 150 ь-™. A,,, jubfrin’ ............ 187 j■ 221 г)Ч Ь'- Р ................ 248 248 ПКшЛи Гг^теи-ЧЙ1 256 уУ ......... 261 Ломбыпа ..................... ... 268 Я • г гг '.. ас ..........273 Шыбыкбел—------------------------------------ 277 283

Еркшбай Э К 1М К¥Л0 В Н ЕМ ЕРЕ РедакторыЦуандьщ ТУМЕНБАЙУЛЫ diuepiMТехникалык редактор Нуркен СУЙЕУБЕКУЛЫ Компьютерде беттеген ЖАЗЫЛБЕК$ЫЗЫ

1124 540 ‘