Әкімқұлов Е. Немере

Ш Ш Ю СШ Ы Ц д9£ГШ£С1 «Бул адам дегенд1^ойсацшы, - деп бастады ол сезш. - ^иын... 1$иын..., Yijnafcbig, тусшу ^иын. 0 Mip мыц тарау, адамдар да эр $илы. «Б1лем1з, Назар^ул арамзалыгы жо^, кейде аздаган тоцмойын $ырсьп$тыгы болмаса, жаман адам емес» дейтш ел. Мен ез экемд1 бес сауса^тай б1лемш, ол м о де мен бай^амаган 1$упия сыр, жат мшез жои деупп ед1м. Сейтсем, олай емес екен, 6api бекер екен. 1$атты ^ателесш жургешмд1 кеш ацгардым. Ец улкен айыбым осы. Бала екенбЬ, мэн бермейм1з жэне ез э к е с т i<iM жек кередь Эке болган соц айгайлайды, урсады, кояды - epici бар емес пе. Б1рбеткей, ^ицарлыгын ескермесец, рязыл кез, 1$аныпезерлн< ж о§ деп журетш, анам да... Сейтсек- айтуга адамныц аузы бармайды... Ж урепм алып-ушып ауылга жетейш. Асыгып, 1$уаны- шым рэйныма сыймай уйге гарлДм. 1т-1$арындаста- рымныц беттершен 6ip-6ip суйш, шешемд1 ^ушартадым. Элденеге жуз1 жабыр^ау екен, MeHi сезш ^оймасын деп айналып-толганды; успм деп келк п кшмдер1ме ijapan суйсшш, тэр р ш е тэубе айтып жатыр. Bepi6ip ол ризальшын узавда апара алмай, кезше жас алды: «Экец, оцбаган эл11$асарысып, кенбей жур, — дедь — Мен 1$арсымын,мен ондай саудагермен 1$удаболмаймын, тойына да бармаймын. Айтатыны осы. ^аласам, ауыл тойын жасап беремш-дагы, куппк куйеу боп ^айын атацныц ^олынатура бер, —деп айдап шыгамын.Саудада ктей тш адаммен ^уда болма^ тугпй 1$удай босагасынан аттатпасын деп жургенде, мына inipiK ул e 3i байлап 6epAi гой мен!.. Иэ, тапдан екенсщдер аримаргы! Саудагер- ci3 де тацым атып, тауыгым ша^ырады!», — деп баягы [$удалы^та бастаган гей-гейше KipciH дейсщ!.. 1$удай салмасын, eAeK-inaAeriMi3Ai шыгарды. Уй imi, бала-шага болып былай ургырамыз, былай ургырамыз. Ж ор еш ымырага келмейдь Арага дуалы ауыз жарсы KicLvepAi де 150 . ■

салып кёрдж. Жын ургандай бет ба^тырмайды. «0 з1м бглем. Жумыстарыц болмасын менде! Клммен куда боламын, тойга барамын ба, бармаймын ба, - онда сендердщ шата^тарыц не!». — Мундай ^аргыс ат^ан 1^ыцыр деп ^ырьщ жыл отас^анда ойыма келмептл гой. Сейтш шерменде куйде елге, журт^а кулю боп отырган жайымыз бар. 0зщнщ келгетц, жарыгым, жа^сы болды, а^ырындап сойлесш кер, жалынып-жалбарынып багайьщ. Мен T iirri аягына жьпылайын... Ж уреп болса xci6ip. Жо!$ экейде журек Ж015 екен, жiбiмeдi. «К ермегетм сауда i$bi3MeTKepi босын! Сырын айтайын, — дед^ — согыстан соцгы жылдардыц 6ipi. Жас, ац^ау Ke3iM. Тутынушылар ^огамыныц дурдей бастьны ауылдагы дукенд1 ^орьн^пай ^абылдап ала бер, кем-neTiri болса кейш керерм1з деген. Соган сешп, «^уп болады» деп, >$улшынып ici<e юркпешн бе. Ею-уш ай отпей, комиссия келш ijbipyap а^шаны «iniin цойды, ж еп ^ойдыц» деп мойныма ш п кетсш. Содан арты дау-дамай боп coTija уласып, а^ыры адалдыгым ушш аба^тыда отырып шыоданым бар... Бмем мен ол муттэшмдердЕ Жыныма тимесш. Мен жайлап тусшд1рмек боп ем, одан еш нэтиже шьщпады. «Саудада талай ^арапайым, адал адамдар icTen жур. BopiH 6ip Ti3iMre ijocy ^ате» деген niKipiM кулагына юрген Ж015. «Ертец о^у 6iTipin, диплом алган соц 6i3 де сауда мекемелерше 1$ызметке турамыз. Сонда 1$алай isызмет­ ке icipicin, кунделжтс TipinMicKe аралас^ан куннен 6i3 де ijan тесер тыпп^ан боп шыга келем1з бе, аздй} ойыцызша!». — «Алдарыца шыгып кергем жо1$ ездерщ- нщ ар-намыстарыца байланысты ол. Сенщ сол oijyra 1$алай тускенщд!.. М е т ц цалай ж 1бергешмдй.», — деп, басын туцжитып томен царап отырды да, элдене есше тускендей айгай салганы: «Сен шешецмен екеущ эл- ден-ais осы уйдтц бар тапцанын цудалыцца тасып жатыр 151

екеноцдер». Жа^ ж у т тпйрейт шыга келгет бар емес пе. Шешем екеулйз де шошып ^алды^. «Тойга ^осыцдар» деген арианы апам б1реуден §арыз алып берген едг Ел арасы i$apan жап$ан ба, соны сезш ^ойса керек. Ал тагы да баг^ырып, ша^ырып ecTi шыгарсын. Жыгылганга - жудырьщ. Болмаган соц шынымызды айтып, уялганнан жасалган арекет екенш у^тыруга тырысты^. «Осыдан тойга бармаз тугш аягыцды 1$ия басшы!» деп апама ш утлдь Сонымен не керек туе кайтцаннан ел жатцанша, еш мэмлеге кеде алмадьп*. Тац атсын, ашуы басылар деп дэмелендж. Bipai* ту тм е н уйьп^тамаган ба, ертецп- лж i$apacai$, Typi жаншошырлы^, ijan-^apa боп ту т т п кеткен. Не ойлаганы белгйпз. Ешгаммен сейлеспейд1, apAi-6epi сустанып, ^абагынан ijap жауып жYpiп алды. Туске таяу 6ip-ei<i жуз граммды тастап алып, жуз1 жадырап: «Жарайды, сендер жецдщдер! Тойга баралы^.. Eipaij айтпады демендер, 1$уда бул жолы да м е т елемейтш болса, сол той устшде-а1$, кепшшк ^ауымныц кезшше быт-шытын шыгарып тобелес саламын!.. 1$аз1р жиналыцдар. Эй, сен! Балаларды кшнд1р. Директор- дыц «Газип» келедь Мынау «1$огалыдагы» 1$удам — На- сырханнан сем1з 6ip мал ала кетейж. Атымыздан уят! Жаца кулага жалацдап, §ур $ол барганымыз жарамас!». Сенер-сенбес1м1зд1 бглмей ба^ырайып ^алыппыз. «Неге турсыцдар? Кезге Шнер кшмдерщнщ бэрш кшцдер!». Шешем, шь1$арындастарым ^уанганнан ecTepi шыгап кеткен. Жайнацдап кулш, дабырлап ЖYpiп, тез кишш болдьщ. 0 3 i де шырттай. Муртын кайта-^айта 1$айырып жымиып кулш 1$ояды. Шешемд1, балаларды машинага жайгастырып болып, MeHi оцаша ша^ырды. Уйге Kip- дж. «Умытып бара жатыр екен, кемектесш ж 16ерцп, - AeAi сосын - Насырхан $уданыц бэйге атына алып, балалардан жасырып ^ойган сыйым — дуранды ер бар ед1, соны погребтен алып шыга 1$ойшы, балам. Жолдан бере кетш, ^уантайьп$, «Сыйга —сый,сырага —бал»деген 152

гой. Малый дайындап кол кусырып турганда, КУР ала^ан сокпайык- Ж еш кеп турган секглдг Туе те алып шык- Kipe6epic оц жа^тагы телмр казыкта iAyAi тур». Ж урепм дурс1лдед1. Бул не пэле тагы да. BipTypAi... с е т м с 1здеу... «Йемене, усп м былганады деп турсыц ба? Онда былай кет...», большей кап>ш ысырмакка ыцгайлана берд! Мен шыдап тура алмай, погребке туспм . Элореп электр шамы жанып тур. Сол кезде элдене таре ете каллы. Жанталасып жупрд1м - погребтщ какпагы жабылган екен. «Ертецге дейш тойьщды осыныц ас- тында тойларсыц, кушж!» деген дауысы анык естглдГ Айгай салдым... Сыртта «Газик» гур етш журш кетт!.. Бул не галамат! Шынымен-ак камап кеткеш ме? Тебемнен жай тускендей турып калдым. Содан тез eciMAi жидым да, жогары умтылдым. Погребтен сыртта шыгатын еденнщ какпагы таре жабык- ^имылдамай- ды, кетержмейд! Устш е уйдей жартас койып кеткен- дей. Бул не сумдык? Адам ойламаган хукай бола беред1 екен-ау! Не icTey керек? Не icTey керек? Ец алдымен баска келген ой осы: Айгайлап, шыцгырып мешрбан жандардыц кол ушын берулерш сурасам ба екен? Олар арашага туеш, сауга сурар. BipaK уй айналасы жым- жырт, еш дыбыс есплмейдГ Бос далбалактан дабылдап елге кулю болмайын. Экем алжасты екен деп менщ шатасуым бглгендж бола коймас. Осылай аузыма кулып салуга тура келдг. 1$айтесщ ез колыдды езщ кесесщ бе! Арпалысып, жанталасканнан пайда жок, сабырлык жасап, бул тас камаудан шыгудыц жолын карастырайын дед1м. ^апаш-купашта жасалган кастандыкка мундайда шапшац шаралар ширыгып шыгады екен. Погребтщ 6ip куысында жаткан кетпен, куректа алып, кешке дейш кертышкандай iH казып, 6ip жерден Tecin шыгу керек! Kiri бойындай жер каза алмаймын ба терт-бес сагат iiuiHAe. Бул, эрине, оцай еткел емес. Журтты жэрдемге шакырсам, кердеп даусымды ю м естид1? Шадыр MiHe3 153

эйелдщ уылыгын Kepin, бугал ауыл кулмей ме: «Ертец келш туарейш деп отырган уйдщ наруына уарацдар» деп. Сосын Kici бетше уалай уарайсыц. 0M ip бойы бетще тацба болсын! Бул уия жар - уиын жол. Погребтщ уаупагын сындырсам уайтед? TeMip суцгпп алтей бер- сем, быт-шыты шыгып уирамай ма? Сол — дурью. Басуа айла-амал жо^. Тамаша эдю тапуаныма ууанып кетстм. ^иялап кеп TeMip суцпмен уарагай уаупаны уойып х а б е р д т. Ашу-ызамен ургылай берд1м, ургылай берд1м. ^ураган агаш уау-уау айырылды, жацуалары шытынап, жарылып Tycin жатыр. Иэ, сэт! Bip нэтиже шыгатындай! Ауыл-айла тапуаныма ризамын. Bip кезде TeMip суцп б1рдецеге барып дуцк ете уалды. Ол не?.. Уйде ipreAe туратын улкен уара сандыу болатын. М е т тэрбиелеген эжемнен калган кез. Сонымен бастырып кеткен екен гой. Ж урепм су ете уалды. Осы шацыраутыц киелт уара сандыгы!.. Бала к е з т д е imiHe тыгылып талай жасырынбау ойнагам. Соны келденеу уойып кетсе, олай да, булай да сыргыта алмайсыц. 1$абыргаларга TipeAin уалады. 1$ур эуре боп, бос с1лшпеге Ыкпешн. EHAi курек, KeTneHAi алып уй­ дщ бушрш асыупай yyrin уаза бастадым. Эуелде нагыз ж ер уазгыштардай iciM тез журдь 1$осаяу тыпщандай талай топырауты атжал гып тастадым. Бул уаруын- мен eid-yui caFarra-ay метро болмаса да, тунель салып тастайтыным айна уатеаз. Костюм-шалбарды 6ip шетке iAin уойгамын. Дене уызган. 1^олдагы курек шахтер- дщ уайласындай. 1$ара терге малынганмын. Ауыры, не керек, елд1м талдым дегенде кун батпай уйдщ iprecmeH TeciK, жарьщ дуниенщ сацылауын KepAiM. Ж урт K03i- не туспей-ау уояйын, ымырт жабылсын деп отырдым. TepiMAi бастым. Тескен уцпрге тепгашек салып сыртуа шьщтым. Уйдщ eciriH тартсам — уара уулып. 1$арацгыда алып-ушып улкен жолга уарай безд1м. EHAiri арман — кеппкпёй уалага жету. «Не боп жатыр 154

екен онда?». Соны ойга алып, 6 ip сэт елестетудщ e3i — сумдьщ а^ырет? Мана fom, ^айтсе де далага шыгу елермендшмен ештеце еске алгам жо$. I£a3ip, MiHe, i$oc екпем 1$олымда — пора-порам шыгып ж упрш келемш. Ж упрш келе жатып менщ KecipiMHeH кушп жат^ан жан азаптарыцды, ^айгы жутып, у шжен халдерщд1 елестетем. ЗАГС, £ызды уйден алып шыгу салтанаты, ^аланыц $асиегп орындарын сайрандау... Ал тойды айтсацызшы, ол ^андай куйде?! Улкен жолга шьщтым. Машина кутпектн . Бупн сенбь Агылып жат^ан эдеттеп транспорт жоц. Шаруа- шыльп^тар мен ^огамдьщ уйымдардыц келжтерш •пзпндеп тастайтын кун. Y лкен жолда жарьщ жо^, тас 1$арацгы. Анда-санда ijapa тундг тШ п машина сэу- Aeci кершед1 де, ijoa кетергетце 1$арамай, ^асыцнан 1$уйындатып ете шыгады. Ж еке меншж «Жигулилер». Иттердщ журппп-ай!.. Bipi то^тамайды. Енд1еш алацсыз жаяу тарттым. Куш бойы ж ер ^азып кур сулдер1 кал­ ган адамньщ журкп ене ме... Эйтеу1р ^ыбырлап жыл- жи берд1м... Сейтш ертецнен аш ijypcai$ жадап-жудеп, азып-тозып ез тойыма ез1м зорга жетим-ау!.. Алдымнан ш ы д а н $айын атам Асылхан болды. 1$айын атам деймш-ау, шын экем деу1м керек 150Й!.. 30 май, жексенбь Кунделжп кунде жазуды азайттым. Уацыт жо1$. Ж эне бэрш жиып §ойып, колыца 1$алам алып отыра 1$алып сыргытатындай жаныцды тол^ытар 1$аныцды ^ыздырар жацальщ кеп емес, шамалы. Эрине, саркылган жо^. Адам ойы еш^ашан capljbiAMaij емес. Эр кун сайын ирпплж пц алыс-жулыс ^ызыгын, 1$ызьп$ эрекетшде жургенде адам басынан неше алуан 1$ым- кигаш сез1м етед1 юй. ^уанасыц, ренжисщ. Кулесщ, ■ 5¥рысасыц. Жа^сыны керш шаттанасыц, eMipre куш- тарлыгыц артады. Пендепплжке, ек1ж уздш кке жолы- гасыц. Ондайда ызац кеп, элденеге датайып ширыгасьщ. Адам eMipi кунделжп Tycipep осындай шым-шыты- 15$

pHij шиелеюс, ^ым-^игаш курестен турса, ол типа де аз ацпме емес. Тек yaijbiT жок деп, бар кшэш уа^ытка жабамыз. Жо$, олай емес, алдымен долга алган шаруаца isyAbiij болсын дец1з. Эргам ез жан-кушнщ барлаушысы гой. Сезесщ. Ту- сшесщ. Байдойсыц. Куресу керек. Енд1 сол куресуге келгенде езщдьезщ аяйсыц. Енжарлык, немкеттшк устемдж Мурады. Оныц аргы жагы басдоньщ дойгысына бас ауыртпау, жан ашымаушылыдо Жай гана мысал: экемюц тесек тартып элареп жатдонына айдан асты. Бурын eMipiHAe 6ip кун басы ауырмаган адам. Енд! неге ауырады, долай ауырады, ija3ipri хал-куш - шубап барып жатдон агайындар аз. Шубасын демейм1з. Bipais «Арма деген - элге 1$уат», 6ip айда 6ip сагат уадогг табуга болады емес пе?! Ж упрш жатдон — уй iuii 61здер, сосын жадош достары гана. Бупн де жанында кеп отырып кецЕлш аулап дойттьн*. Басын кетерш сэл рана отыра алады: тэй-тэй басдон балаша жайлап журедЕ Соган мэз. «Bip ажалдан калган шыгармын. Енд1 тэгрр жаз- са, тез сауыгамын деп 03iH жубатады, жперленд1редЕ AypyFa дорсы жн-ерленген жадоы. AypyFa бер1лмеген абзал. Экем муны жадоы 61ледЕ Мен тек сол ккйпц co3iH дойталап отырмын. ^айсарлыгына допыгамын: 1^ашан да ер. Уайым, дойгыга берЕ\\ген кезш кергем жо!$. Keuieri 6i3Aig уйлену тойымыздан кейш ауруханага тускенде eAin кетедьау деп ойлап ем. 03ip, шуюр, аман. Bip улкен содоыны кетердЕ Адогры дойырлы болар. Сауыгып бурынгы долпына келер. Кезшен кул1мдеген нурдьщ ушдошы дойыра шашыла бастады. Meйipiмдi дой кездер1 дондай эдемЕ жылы ушырайды. 0 шршде 6ip жанды жамандап, сыртынан гайбат сез айтып керген емес. Журтты жадош, алые деп талгамай суйе бжетш. Дастардон устЕндеп эцпмеде кейб1р туыстар жайлы: «1$ойшы соны, кутлдейтш eceri бар, пасьц? адам» деп долсац, «Адам туралы узЕ\\дйкесЕ\\д1 уюм шыгармау

керек; жауыздыц езшде де 6ip жа^сылы^ болуы лэз1м» дейтш. Сейтш ауруханада Tayip боп, 6epi ^арай бастаган сергек 6ip куншде кекеме сура^ ^ойдым: «0кпелемей- Нц бе, кеке! Bip нэрсе сурасам»,— дед1м. «Сура, жаным, | сурай гой. Неге екпелешн, б1лмей жатып!». — «Сосын екпелеп ^алмасац?.. Онда жарайды, кейш сурармын». - «Жо1$, сурай бер, балам!». - «О з осы Байдостыц экесш 6ip жерде ренжйтцрз бе, еспрзге туарцрзып?.. Ол юсшщ ез ^ызыгына, ез баласына тасбауырльщ $ыльщ | керсететандей не галамат болды сонша? О здщ мынау I ауыр халге тусуцрз де сол адамныц кеарлтнен..ж — Жэ, балам, сабыр, — AeAi акем тыныс-демш ауыр алып. Мен еткенге ыза боламын деп кекемнщ сыр^атын умы- ! тып барады екем. Тез тыйылдым. — Адам уппн алды- мен сабыр $ажет. Ашу-ызага берйме, ондай пэледен [ яуьщ жур. «Ашу — душпан, щ ыл — дос, а^ылыца а^ыл 1$ос» деген бурынгы ата-бабаларымыз... Назар^ул 1$уданы айттыц гой, жаца. Оны негыласыц, ^арагым. ^ателескен шыгар, адас^ан шыгар. Сол эрекетшен ел бетше тура ^арай алар дейсщ бе! Bi3 кергендей егжей- тегжейл1 болмаса да ел оныц сумырайлыгын бкген бо- лар. ^ыцырлар сейтш тузелед!.. Ал мен Назар^ул ер- то^ымын мойнына алып тулайтындай, безшетшдей ештеце дей ^ойгам жо1$. Бар айт^аным аттандыргалы далага шьгоданымызда оцашалап: «Назеке-^уда, i$a3ip заман бас^а гой, ^аза^тыц ecKi салтын 1$айтем1з, ею баламыздыц ба^ытты болуына ^арай эрекет жасайыц та. Мамандьп^ты да салыстырмай-а^ ^ояльщ!» дегем. Ар- намыс^а тиетш бетендей 6ip сез болган жо^. Жетюкен жо1$ сол мшезден! Бармагын ттстеп, ертец-а^ айыбын мойындап алдымызга келер. Адам ^ателессе, 1$атесш жете тусшсе, кеппрген жа^сы, балам!.. Осыны есщде са^та! Квздер1 KyAiMAen ар^амнан ijaijTbi. Сурагыца тольщ жауап берд1м гой, дегендей бейкденд! Нашар, сасьп$ 157

оиларды аиналасынан cepnin тастады. Мен ^арапайым экемшц а^ылына тацгалдым. Мше, 6i3re осындай кец- Д1К, кеппр1мд1лж жагы жеткпейдь Кепполж экемнен арадагы эцпменщ тушнш Байдос^а айтып берд1м. Ол 6ipTYPAi 1$атты 1$уанып елж1реген сезмге беленд! 18 июнь, жума. Ж ас жубайлар атанып, семья цурга- нымызга да — ай жарым. ^аза^та оны: «Отыз кун ойын, 1$ыры1$ кун тойы» дейдь Орыс хал^ында бул уа^ыт - махаббаттьщ бал айы. Жазгытурым келетш тырналар -пзбепндей ^урулап ушар цызы^ты ойын- сауьн$ узкмеу1 тик, Арасында oi$y да керек. Жсн$, непзп ниет институтты ойдагыдай б т р у гой. Диплом жазу- га мш дегпм1з. Суйкей салу емес, 6ip саладан терец- деп талдап, гылыми туйш жасау ^ажет. Талап сондай. Т к е к те соныц тец1регшде. Сондьщтан oijy арасында думанды ем 1р кешсек дейм1з. Оган кейде ттрпплжтщ тэтп лш тйгш бермей, тамаша ^ызьщтар кебейш, басты парызымызга уа^ыт жетпей жатады. «Студенттщ 6ip куш жетпейдт» деген мэтел содан. Жасыратыны жо§, ecipece институт б т р е т ш жылы бнйм шыцдауга мурсат болмай кетед1екен. Кеппплж студенттер солай. Мше, турмыс курган 6ip жарым ай 1шшде 1$ыды- рымпаз 1$урбыларымыздыц ^уттьщтауларынан жалы- гып ^ашуга айналдьп^. Эуелде 6epi орынды, жен се- кйдендь Бейне дэстур жацалыгындай ^ызьщ кершген. ^ymaij-^ymaij гул, эн айтып, би билеу!.. Гажап сия^ты. Bipai$ ая1$ жагы imin, мае болу, пэтуасыз бос сездер_ Сайып келгенде, бул эулекш к екен; алтын уа^ытты аямай табанмен таптау екен. Ал уацытты рэсуа рялу- дыц жазасы кешн болма^. ...^оцырау сылдырлады. Есжтщ ^оцырауы. Байдос диплом жумысын sapan отырган. Ж упрш барып есж- Ti мен аштым. Y mit пен Серж, Айгул мен Болат жэне Сеуле. Сыралга ец жа^ын достарымыз. Той еткел1 эш келемй, мше келем1з деп ^олдары тимей журген. 158

Бэлгим, 93ipme мазаламайыц деген болар... 1$олдарында гул шоцтары. 1$ушацтасып, кептен кермегендей сушсш, жаласып жатырмыз: — Апа, Байдос, царацдаршы, юмдердщ келгенш!.. Молодцы, друзья, просто молодцы! Терлецдер, жогары шыгыцдар! — O-ho, 1здегенге — сураган! Шацырып келотре алмай цойдыц цой сендерд! — Байдос та мэз. Жыл кермеген достарын сагынгандай. — Ал енд1 щ туйенщ царыны жарылды дей берйрз. Апа-ау, апа, солай ма, ci3 цалай ойлайсыз? — Мен цалай ойлаушы ем, царацтарым, сендер цалай ойласандар, мен де солай ойлаймын. Жайгасып отыра берщдер, айналайындар, мен шай цойып, цазанга ет сала берешн. Bi3Ai Kepin апам да цустай ушып жур. — Тамацца эуре болмацыз, апа — дед1 Серж сезге араласып. — Bi3 жай келш, ж ас жубайлардыц жагдайын бш п, аздщ цолыцызды ала кетейж деп гардж. Осы тобымызбен агага барып, кец!л сурап шыцтыц. Сейтш цос цоянды б1рдей кездеген сонарлы сапарымыз, бул апа!.. — Э-э! Солай ма? Кеп жасацдар, царацтарым. 1$алай екен e3i, жацсы ма? — Ас уйге бара жатцан багыты- нан оралып, диванныц шетше кеп отыра цалды. Апам мешц эзйдейтш эдет1мд1 умытып кеткен. Алацсыз, жайбарацат. 0зш щ тусте барып, тамац апарып кел- гетнде жумысы жоц. Сержтерд1 сухбат цуруын тосып отыр. — Байцаган шыгарсыцдар, — дед!м цыздар мен ж ь пттерге царап. - Апамныц шалына деген махаббаты цалай, eAi жалындап турган жоц па? !$апел1мде ойында тук жоц, мундай сезд1 кутпеген Kici не icrepiH бглмей цаупалацтап цалды. Орнынан KyAiMAen турып: — Кенже бала болган соц - ерке, MeHiMeH естш эзж-

дей 6epeAi, - деп ас уйге царай аяцдады. - Иэ, кулсецдер icepire кулесщдер!.. — Ana, —дед1Болат айцайлап. Ундемей калуга уялган болуы керек. Агатайымныц денсаулыгы ете жадсы екен. Кешжпей жазылып шыгып, бэр1м1зд1 цуантады. — Аузыца — май, цал^ам! Ба^ытты болыцдар! Bi3, MiHe, ез махаббатымызды таш$ан уш ijoca^ отыр- мыз. 1$атарларымыздыц алды болмаса^ та (мумган алды шыгармыз), ацыры ем естз. Кез майын тауысып о1$ып, аз кунде $олга диплом алуга таяп турмыз. Ба1$ытты алыс- тан, аспаннан 1здеген жоцпыз; к ун делн т царапайым ортамызда-ац журген екен. Соны уацытында бай^адьп^, журекпен таразыладыц. Ж ар тацдау, эрине оцай емес. Bipais 6ip жаман нэрсе, курста, не груаппада $оян-$ол- тьщ 1$атар лекция тыцдап, цатар емтихан тапсырып журш, неше жыл нан, суды 6ipre жеп, 6ipre inice де, сол­ даты алтынга мэн бермейтш цыздар мен жшттер бар. Олар кеп жагдайда цияли бацыт, ^ияли махаббатпен журетш сия^ты. Эрине, журектерд1 арнайы нус^ау бе- pin жалгай алмайсьщ. Оныц оз рецепта, ез eMi болады. Адам жаныныц цыры-сырын ада-куде тану ^иын гой. Эргам езшше 6ip элем. Мысалга, мына арамызда отыр- ган Сеуле цурбымыз. Сулу десец — сулу, эдем1 десец — эдем! Сэл жещлтек мшез1болмаса, ацылсыз, парасаты жоц дей алмайсьщ. Кейде тым тэкаппар. ©3iHe ол да жарасады. Ж ш т кезш ушрга-ац экетед! Тэп-Tayip сырласып, цыдырыстап, ЖYpeдi-жYpeдi де, 6ip KyHi тайцып шыга келед! KiM б1лген, ^урбымыз тым м1нш1л-ау, сыншыл-ау дейм1з. Сэуленщ 6ip жацсы мше- 3i e3i жайлы журт niKipiH есттгенд1 жацсы керед! Мше, соны манадан 6epi шай усттнде ортага алып ойнап-кулш отырмыз. — Иэ, расында, — дед1 Болат кулш. — Сэуле десе сэу- ле гой, ппрган! Мацдайы жарцыраган 6ip ж ш т жолыгар ертец-ац... 1$айда жур сол... 160

— Лэ-лэ-лэ! Размет, Болат, комплиментще! вздерщ ais махаббаттарыцды тауып алган соц, журтты осылай мазак етесщдер. - Tepic ijapan буртиып екпелеп кал- ды. Сонсоц узамай булттан шывдан кундей кул1мдеп, кулш жi6epдi. - Жарайды, алдымен сендер ба^ытты болындаршы, 6i3 6ip буйырганын кере жатармыз... — 1£ойшы, сен, Сэуле, — деп туйьщ мшез Айгул ара- ласты эцпмеге. — Ен тавдан ж ш тщ бар ма, былай, б1здей достарыца шыныцды айтсайшы?! 1$ашангы ж уре бере- сщ. Диплом алганша, тойыцды тойлап кетейж. Буйыр- FaH деген сезд1 ез басым каламаймын. —Айгул дурыс айтады, —деп оныц ойын CepiK коста- ды. — Буйрьщ деп, бойжеткен р >13 суймеген адамына шыга салуга болмайды. 9pi<iM ез махаббаты, ез бацыты уппн xypecyi керек. — Сонда да тагдырдан асып кете алмайсыц. «Буйыр- ган — кетпейдк жупрген — жетпейдЬ деген бар... — Не десек екен?— Манадан ундемей отырган Бай- доска да тж 6iTTi. — Сэуле, бул ce3iijAi журек шай- лыгып, махаббатка тущлгендж десек пе екен, жок элде тогышарлык десек пе екен? — Бэрщ ортага алып, меш ашуландыргалы отырсыцдар гой? Ж ок мен бупн ашуланбаймын. Ренж1меймш де. Осыцдай достар тал- кысын кептен 6epi сагынып ж ур ем: ал, айтыцдар, кецждеплерщдепш тугел саркыцдар! Мен соцыцда 6ipai$ жауап беремш. — Сэуле айнала баршамызды тепе шолып карап шьщты. Мундай уэж кутпеген 6i3 кенет абыржып, дагдарып калдьщ. Арамызда кез1 алакандай болган ecipece, Байдос. Ойыннан, кейде байкамаса, от шыгып кетпейтш бе едг —Жэ, кеп отырдык, кеш боп барады. Кешн жалгас- тырайык... Бугшге осы да жарар, - дед1 ш т жумсак Серж элденеден каймыккандай. -Ж о к, кашпайык енд!..Бастаган нэрсеш аяксыз тас- тамайьщ!- Бул Умй. Тшнгц кышымасы бар: от^а май

дуйып тур. Неге кулгетм1зд1 61лмейм1з, куш бурын ойласдандай тугел шу етш кулдж. Сеуле де ^осылды. Достар арасындагы щ жардын, ашыд сырды ж!бек жел желтгендей. С е й т т сыршыл да кец1лд1кулю басылган кезде Сеуле: — Жарайды, онда, — дед1 байыпты калыпда тусш. — Мен жайында одан epi терецдеплерщ келмейд1 екен. Байдаусызда жан жарасын ашып аламыз ба деп, дор- дасыцдар гой. 1$орьп$пай айта берщдер десем де — елденеге кумглжш далдыцдар. Ай, достар-ай, достар-ай! вздерщ мейлшше шыншыл болмай турып, адидатты ашьп$ айтпай турып, екшип б1реудщ йыек-датпарын керсеткенш жаратасыцдар... Bi3 бурын-соцды булай сейлемейтш Сеулеш бугш керш, eciMi3 шыгып тацырдап отырмыз. Эрт-бер1ден соц, енд1дай дырынан келуд1 бглмей мщпрлей бастадыд. — Сеуле, Сеуле! Сен датты кетпе? Bi3 эншейш, дарап отырганша, далжыцдап былай.. — Жод, жолдастар, не керек, саспай-ад. Айтылган сез — атылган од кейш дайтарып ала ал- майсыц. Кунде сырласып, niKip таластырып жатдан б1здер жод, 6ip кеыпсе шыдайыд. Шымылдыдтарыц желб1рей турсын! Асыдпай, м е т тыцдацдар? Сурай- мын... ©тшемш.- Диспутда тускендей тамагын кенеп, 6ip мерте жет- Kipimn алды. — Сендер гой Сеуле жещлтек, шошадай дыз деп ойлайсыцдар. «Ж тттермен журпш, кунде — 6ip жшт. Ж од кунде 6ip ж т т болмаса да epTypAi жш т. Bipep ай танысып журед1 де, сосьш сынаптай сыргып кете барады. Неге олай? Ж Мттер жаман ба, елде б1здщ дурбылары- мыз ба?» - деп. Ол ойларыд дурыс, орынды. Мен сендерд1 солай ойлады деп ешдашанда жазгырмаймын. Правола- рыц бар. 0 й т к е т заманы - 6ip, TiAeyi - 6ip жастармыз, одан далса достармыз. Ие, мен томырыдтар сортынан 162

емесшн. Ж т т т е р жанай келгенде бургспеймш. Ашыц жузбен цымсынбай цараймын. ^ымсынатын к ем ктш м жоц. 1$ызга цысылган, цызарган жарасады дейдь Жоц, уялатын жерде уяламыз, цызаратын жерде цызарамыз. Эр нэрсенщ ез орны бар. 1$азацтар: «Эйел жолы — жцршке» деп эйел балаларын цорганшац, жасцаншац цып e cip reH . Оныц сарцыншагы sA i де бар. Майдан цыл суыргандай инабаттыц, биязылыц цыз атаулыныц цуны. Ол ете-мете орынды тэрбие. Bipaij ж щ ш к е деп аяц- цолын буын тастап туцырту — цате. Менщ принц итм — адам езш-ез1 туцырта берм ер керек: кецмдц кундей жайнап H<ypyi керек. Сонсоц мен еркшдштц ац жар- цын ашыц жузд1 болуды цалаймын. Еркшдпсп ерсш к- пен шатастырмаган жен. Мен де езшдей адаммын деп талай циын эткелдерден еткен улкен icicLvepAi елемей, сыйламай тасырацдап, не жацтырмай тас беттенш цалатын цурбы-цурдастарымыз бар. Олар ез право- сын гана б1лед1, езгенщ правосында шаруасы аз. Менщ ашыцтыгымнан элгшдейлердщ пасыцтыгы жаман- ау деймш. Иэ, маган талай ж ш т сез айтты. Еашыцты- гын сезд1рш журектерш усынды... Мен де олардыц адамгерпплтне, ой-парасаттарына ущлд1м. Кездесем1з, сейлесемй, сырласамыз. Сонда менщ байцайтыным — оларды езше eyeAi тартатын менщ сырт сымба- тым, кескш-келбе-пм. Одан мш таба алмайды. Сосын мшез1ме уцмедц одан да мш таба алмайды. Жещлтек, шошацайлыц сырт кезге екенш ацгарады да сабырлы цалпына тусед! Bepi ойынан шыцты. Енд1 сезд1рмей менщ ата-тепмдЕ туцым-туягымды зерттей бастай- ды: Эке-шешем гам? 1£андай цызмет жасайды. Туган- туыстарым цанша? Олардыц атац-дэрежеа цандай? Эрине, бас-кез жоц ацай-туцай емес, анда-санда, елеуыз сез арасында. Мен не дешн ондайда? Жалтац-бултацы жоц шынымды жайып саламын. Жалгыз Kepi ше- шем бар. Bip мекеменщ туннен тацга дейшп бастыгы 163

деймш. Тунп кузетип десец, титл шошиды гой. Содан теллмрш суйд1м-куйд1м деп келген талай «гашы$» тепецдеп, терк айналып кете барады. Уяты барлары б1рден сыргымай, i3AepiH сипалап, аз-кем уа^ыттан соц, мешц 1$абагымды байцап жалт бередё Бугшп куш, мше, осындай 6ip «1$алыцды15 емес, цайын 1здеген» cepiAep шьи^ты. Армандары оцай олжа, зор ба^ыт^а 61рден ^ол арту, жан цинамай, уялмай эке-шешенщ жинаган- тергеншен 0Mip ijypy... Осы дурыс па? Сэуле сэл KiAipin баганадан шымырлап шыдамы кеткен шампанды Польша устап, нем^урай гана 6ip жутты. Сол кезде Сэуленщ сезше кецкдер1 толгандай суйсшш Болат пен Байдос ^атар ттл ^ат^ан еде — Ойларыц, пйарлерщ унап барады, Сэулетай! Айта туспп?.. Бглем деген адамыцды 6ip пут туз жесец де гольцу бжмейсщ деген осы. «Кейде субъективтп тгарлерщ де сезглш 1$алды. — Тым терецдей бермесек 1$айтед1 — Бул Сержтщ са^тыты баягы. Сэуле чай жМттщ сезше жауап берерш бглмей то- сылгандай ойга шомып 6ipa3 турды. Ол бул кезде езш 1$ула^ $ойып тындап отырган жолдастарыньщ сыншыл сура^тарына ^арамай, манадан берп iuiKi толганысты niKipAepiMeH элек eAi. Мына уш ж т т ^олпаштаганы ма, жо1$ элде кекесш сезбуйдалары ма, жуйрж толгауга бегесш жасады. Мейле Сэуле i$a3ip не де болса аянып, ацтарылганды ж ен керген жш$. — Ондайларга... — AeAi Сэуле ^олындагы фужерд1 устел уетше г$ойып, — ондайларга ез1л«з жагдай жа- саймыз. Bi3Aep, замандастары. Киген ки1мдерше, жур- ген ж урктерш е ^ызыгамыз. Teri, eAiKTen, достал ке- TeTiHAepiMi3 де бар. Эке-шешелер1 болса-болмаса да, саналы не санасыз турде сол ез1мпплдердщ айт^анын ктеп, элдилейдё Жастарга -пзпн беруден repi оларды

элдилеуштлер кездесш 1$алады. Мен $OFaM, ецбек -пзгшш айтып турмын. Масылдьнда мещретпейж ондайлар- ды, деймш. Дуние^оцыздыльвда уйретпейж жастарды деймш. Балаларыныц eMip жолын «сызып» 6epin, ба- 1^ыт «мэуесш» долларына Ti3in Gepin, урпагымыз ез1лмз 1$усамай еш ^иындьн^сыз eMip сурсе екен дейтш, ата- аналар жси$емес. Сондайлардыц кейб1р сумелек улдары, элп «жа^сы жердщ,декейлердщ кызын»1здейтш, соцына тусетш. Ал ондай ата-аналардьщ да ез ece6i бар: терезеа тец, Kepereci кец орындарды жоспарлайды. Керек болса бэрш подмен ^ойгандай етед! Сеуле ашынган, ызалы кещл басу ушш бегелгендей. Пнйр де тужырымдалып келе жат^андай. — Кейшп кезде арамызда Байкала бастаган бул жексурын кеселд1 дэмеленш, 6i3Ai iiirreH ipiTiceAi журген 6ip ^иырдагы шетелдж есекнплер1- юц ауыздарын жапса^ дейм1з гой... Бул менгц кектен тага^ан жацалыгым емес, жолыгып далып, сезш, бай^ап журген жайлар... Ойларыцды 6ip ортага салшы, деген соц айт^аным. Дэулетс мол, ^арагайдай ^айысып турган туган-туысым жо!$, успм е киген кшм1мде де жацальп$ жо15, сулулыгымды ашпайды, сэн-сипаты кем. Бупн- де ондай 15ызга кеп ж ш т кез киыгын салмайды. 0Ti- pii< децдернп, осыны, ^ане? MiHe, маган бозбалалар- дыц жанас^ыштыгыньщ да, тура^тамауыныц да сыры... Bip буйырганы турган шыгар, тагдырдан асып кете алмайсыц дерм нщ MSHici осы. М е т ц тойыма сейтш эз1р асыцпацдар, бауырларым!.. — ©те орынды, — дед1 бул жолы Болат шындьп^^а токтап. — Заманымызга жараспайтын жагымсыз едет- терд1 ете орынды айттыц. врш ш етек алмаса да эредж ушырасатын жайттар гой. Bipaij сондайларга ез1м1з жол 6ерем1з, куресу жагы жартымсыз. Айтамыз да коямыз. Ce3i жузшде гана... Муны ^ауым боп ^олга алу керек $ой... Bi3, Сэулеге, Болат^а 6iprypAi бупн кергендей суй- 165

ciHin цайта-цайта царай бердж. Ниет, мацсат, ортац болганына 1$уанып, iniTeri гарден тазарганымызга рацат сез1м оянган едь Бул кезде апам буы бурцыраган улкен табац ет алып келген. Б1з 150л жууга орнымыздан турдыц. Серж апама жацындап, кекемнщ сэлемш айтып жатты... Жолдастарды кулш-ойнап аттандырып салган соц, 6i3 Байдос екеулмз ертец цоргайтын диплом жумысымыз- ды цайта царап, пысыцтауга отырдыц. Уацыт тунп 6ip жарым болатын. 26 июль, дуйсенбь Жолдама алган жерге жумыс^а орналасатын кун. Институтта уздж оцыган соц эуелп тандауды ез ерюм1зге 6epin, екеудмз де улкен цалада цалганбыз. MeHi цалалыц сауда басцармасына, ал Байдос — республика сауда министрлтндеп кадрлар бодмйпц царамагына цалды. Кешеп диплом алып, оны дурмде- rin жуып, сонсоц бес жыл оцыган жолдастармен цимас цоштасулар, цалтада — диплом, енд1 6ip жерде бейне алып тулга боп кок Tipen тура цалатындай еркеш- ■ п ойлар, менменнпл сез1мдер 6api артта, бупн ец- бек жолын бастайтын тацды KipniK цацпай атцыздыц. Журек лутлдейдц аламан бэйгеге тусетш адамдайсыц. Жуынып-шайынып а15 борыцтай болдыц. Ертецп ас та жендеп шплген жоц, батпады. Сейтш мунтаздай боп кшнш, значокты тагынып, сыртца шыцтыц Кун цайнап тур. Тигеннен ш ек ет цыздырады. Ке- ijiAiMi3 хош. Байдос жолда министрлжке цалды да, мен цалалыц сауда басцармасына тарттым. Сагат тогыз болмай-ац бастыцтыц цабылдауына журт толып кетштт Дефицит товардьщ кезепне тур- гандай. Иэ, дефицит idci дефицит товардан кешн бе — кезекке турдым. Туске таяу эзер жетш, алдына бар- ганда цампайган бастыц кекем1з 6ip ауыз сейлесш, i3eT, емеур1н де жасаган жоц, шекесшен 6ip царады да, жолдамага бурыштама согып басын изедь Бес жыл 166

бейнеттенш алган 1$ызыл дипломга мэу де демед1, cap топан ^агазга $ол ^ойып, тугыжыцдап ^ала берд! Кадр белшйщ} бастыгы орта жастагы ^аплез, ашьщ жузд1 Kici екен. 1$олыма устап гарген докуметтер1мд1 алдына жайып сап, эбден уц1лд1. Дипломды, оныц ijo- сымшасын, кадрдыц а^пары, паспортты тугел-тугел ыждаЬатпен 15аpan шьщты да, мойнын бурып енд1 маган кез салды. — Демеуова Всем... Асылхановна... — дед1 epeciMAi термелеп, элденеш ойына Tycipe алмайгандай. — Солай ма 1$ызым? —Солай, кеке, —деп басымды 1зетпен ид1м. Кул1мдеп, бегите кан ж упрд! «Коке» деген сезд1 кептен еспмеген адам секмдендг Тацгалды. 1$арсы устелде жумыс icre- ген боп, б1здщ барлык кимылымызды, ce3iMi3Ai багып отырган иленпш щ доке койлеп бар ^ыз да TeAMipin кез тастайды. Манадан 6epi турегеп турган м е т улкен idci жаца бай^агандай: — Огыршы, [^арагым, — дед1 орындьп$ усынып. — Отыршы? Осы сен Ke3iMe жылы ушырап бара жатсыц, калкам, элп «Айдынкел» гастрономында товаровед боп ктейтш Асылхан Демеуовтыц баласы емессщ 6е? — Мен басымды изеп растадым. — 1лгер1де осы бас^армада 6ipre 1$ызмет жасагамыз. Кристалдай таза адам-тын. 1$ызын узап^анда 6ip тау^ыметтермен инфаркт боп ауруханага тусш, кеселге ушырап г^алды деп ед!.. I£a3ip 1$алай екен?.. — Размет с1зге, умытпаганыцызга, жагдай сурага- ныцызга? Бупн тура уш ай болды жат^анына, Кеселдщ басы даищан сия^ты, элденш, Toyip боп келе жатыр, — дед1м 6ip сезбен. Сондай ризальп^ бешлмен маган жаутац-жаутац 15а- рап, жылтыр кас^а мацдайындагы бурша^таган терд1 сурте берд! Жанын 6ip зор MewipiM тербегендей. — Менен сэлем айт, палкам. Орынбасар деген 6ip кездеп жолдасыцыз кеп-кеп сэлем айтып жатыр де. 167

Иэ, умытпа, жаным! Ондай адамдардыц аман болтаны жа^сы! Ал енд1^ызмет жайы болса, сендей жацсы о^ыган балага ^айтсек те табамыз. Экеце тартсац сауда сала- сына оцды маман келд1 деп ceHeMi3. Ондай шындьщты жасырмай айт^ан жен_. 1$алальщ жемк-овощ саудасы дирекциясында 6ip орын бар, соган жДберемю, - деп шым1$ай 15ЫЗЫЛ папкешц imiHeH жарты бет ^агазды алып, менщ аты-жешмд1 тас^а бас^андай е т т жазды... Сосын жолдаманы ^олыма устатып, ар^амнан ^а^ты. Алгысымды айтып дел1зге шьи^аным сол ед1, соцым- нан aij марлевка кейлеп бар эдем11$ыз 6ipre Lvecin келе жатыр екен. Ci3Ai 6ip минутке бола ма? — деп жанаса бердь Сурмел1 KipniKTepi тиорешп, квздер1 мелд1рей тусп. Т о^тадым. «1$андай шаруа?» —Айып ете кврмещз, ^удай yniiH. Мен свздерцрзд1 е с т п отырган соц, iiuTeriMAi букгам келмей, 6ip сырды азге жетюзсем деп ш ептм . Егер Орынбасар Мизамович ci3re шын жаны ашыса, калалык базаныц ^оймашысы epreij-6ip кун кетедг Соныц орнына неге суранбайсыз? Бес айда-aij байльщ- 15а белшеден батар едщДз. Бул акылымды менщ тура туатгрз... Слздщ пайдацызды ойлаганнан... Размет, — дедДм жалма-жан аузыма сез туспей. — Размет, мен ci3Ai жа^сы TyciHAiM. PeTi келгенде мен де пайдалы а^ыл айтып кемектесермш, ^урбым. — Ж астар 6ip-6ipiMi3Ai суйемесек бола ма? — Суйеудщ де тур -Typi бар... А1$ыл-кецеан ала жупрген 1$ыз тар коридорда ца- баттасып журш келд1де, жоспарлау 6ел1мше Kipin Kerri. ... ^алальщ жемк-овощ сауда дирекциясы шаЬар- дыц солтустж жагындагы ecKi, сырты а^талмаган eKi ^абат уйде екен. Узын бойлы, жылы жузд1 1$ырьщтагы директор орнынан турып 1зетпен дарсы алды. Дереу устелдщ бауырындагы туймеш басып ^алып, секретарь кызды ша^ырды. 168

— Мэден Айболович келш кетсшип, тез. — Жа^сы. 1$осарлы есжтен аюдай ^орбацдаган ^ызыл шырай- лы, сэнд! ijoinijap тумсьщ Kici салма^ты ж уркпен келш, директордыц eMipiH тж турып к утт! — Отырьщыз, отырыцыз, Мэден Айболович. Мына 15ыз бала, — деп маган фарады. — Баа$армадан 6i3re >i<i- бериген ж ас маман екен. Документтерш i^apan шьщ- тым. Тап-туйна^тай жа^сы. Bip ыцгайлы орын тауып буйрьн5 6epepci3, icice idpicciH! —Жарайды, документтерш езцрз Tencepin, 6i3re ceHin тапсырсацыз... 1$алганын e3iM нетем той, — деп эбес сезш эдем тузеткенсш, жайгастырам гой, — дед! Бул ретте миыгынан емес, муртынан кулгендей болды. Намысым келд1,6ipai5 6ipAeH беттен ала кету $иын гой. Мэден Айболович ^армагры алыстан тастады. Та- тарша: — Бек 15уаныштымыз, — деп езшщ ыстьщ icymaij жаятынына д е й т тегш кеп: — Эрине, бар мэселе ал- дымен езйрзге, тек езйрзге гана байланысты, — дед! Кезш мелттлдетш, эрттстей eM emeri узь\\д! — Б1з аян- баймыз, жас маманга бэрш уйретем1з. Кеп жастар айт- 15аныцды аузыцнан цагып алып, лезде децгелетш кете- д ! Ондай ряздар... — деп барып, — ондай жастармен icrecy ракат 150Й, — дед! Эттрж жацылыщаны сезь Ain тур. Y m inriH, семья жагдайымды су рады. — Дурыс екен... Ал енд1 саудада сыр кеп 1$ой, жаным... Теория- льщ бШмщ бар, дурыс. Дипломды 6epiMi3 де алга- мыз. Bipais ттрдж пен теория эйел мен еркек сеюлд1 емес. Кунделйот т 1рлж бас^ашалау... Сауда, ез1м1зше айтданда адамзат ецешшдеп еткелдщ ijaijnarbi. Сол i^aijnaHbi 1$алай ашамыз, 1$алай жабамыз — 6epi мына 6i3re байланысты. Улкен сыр осында. Сауда мэдение-п деген осы жерден келш шьпдош. Алдымыздан кунше мыцдаган, он мындаган адам етед! Онда данышпан да, 169

дацгои да, улы да, - эитеуар неше турл1 адам... Берте жагу керек, бершщ тЫ н табу керек. © йткет халыцтыц •плепн цанагаттандырсац, ецбек царцынына улкен улес цосамыз. Ауа тазартцыш-сал^ындатцышы бар оцаша белме- де отырган кердец мшез i<ici терезе ж а д а §арап сэл бегелдк Сонсоц, алдында жатцан жолдамага 15аpan, непзп эцпмеге еш цатысы жоц сез бастады: — Иэ, Эсем царындас, Эсем десе Эсем екенсщ. ¥нап барасыц, минут сайын... Менщ ацылымды тыцдасац, жаман болмайсьщ, айналайын, ^олыцды — кунге жет- к1зем демеймш, ал жулдызга жетюзер1м аныц. Ол ушш 6ip жецнен — цол, 6ip жагадан — бас шыгарар ынтымац болуы тик. Мен саган ете жацсы жумыс бергел1 отырмын, сондыцтан... аргы жагын тэтш темесе де айцын. EcTi, ацылды бала кершесщ, айтцан сезд1 емеуршнен танитын. Байцап отырмын, баганадан. Тырс етпей тындадыц. Жалпы, маган цатты унадыц, жаным! Дурыс па! — Шын сурагандай цадалып царады. — Сайдам, агай, — дед!м цызарацтап сасып. Не жауап цайырганымды бшиеймш. Аузыма ойлап отырган сез туспей: — ^олдан келгенше, аянбаспыз, — дед1м. — Мше, дурыс!.. Маган осы сез керек, осындай уеде керек, — деп жерден жета цоян тапцандай шатта- нып, сыццылдап кулд! KyAidci eAeMi екен, 6ip кездерде будан да eAeMi кулген болуы керек. — Ертецнен бас- тап Демеуова Эсем Асылхановна цалалыц жемк-овощ саудасы дирекциясыныц ревизир бацылаушысы. Бул жан баласыныц цолы жетпейтш цызмет!.. Диплом жумысыныц та^ырыбында зерттеген меселец екен. Bipa3 мэселе таныс болуга керек. Енд1практика жузшде кересщ, Эсемжан! — Б1рден цалай, циын боп журмесе? - деп шыньша кепптм. 170

- Жо5, Эсем, 1$арындас, icri тура сол $иыннан бас- таган жен. Уйретелш, Бэр1м1з де еуелде осылай сен i^ycan тартынгамыз. Бул — шаруаныц уцгыл-шуцгылын тез 6iAin, тез араласып 1стескенге жа^сы. Ничево, саспа! Жастарга унем1 ceHiM 6iAAipyiMi3 керек. Мше, солай, ертец тогыздан зызметке келцрз. Алгыс, ра15меттмд1 айтып, сыпайыльщ KepceTin шы- гып кетт1м. Мэден Айболович ^андай адам? Б1рден тусшу мумкш бе. Тек 6ip гана адгарганым — сездершде сыр кеп. Жолай ауруханага согып, экеме керген-бъ\\гетмд1 тугел айтып ем, ол беттмнен суйш: — Э р зат^а сын кезбен ^араганыц жадсы, балам, — дед! Шешемнщ 1$уанышында шек болган жо$. М е т 6ip министр койгандай айналып-толгана берд! Байдос та долымды алып, душадтап дуттьщтады. Bipag жузшен элде^андай кызганыш сезкгендей. 0 з т сол министрлшке калдырыпты. Мен оны бетшен сушп куттыктадым. 10 августь, сейсенб! Алгаш ецбек жолыныц eid аптасы артта калды. BipiHiiii куш 6ел1мдердеп дызметкерлер- мен Меден Айболовичттц e3i ертш ж урш таныстырды. КеппплМ эйелдер екен (ga3ip кецсе дызметш де эйелдер «билеп» алган гой). BipeyAepi сыпайы жымиып, BipeyAepi тацдану, жатыр^ауын жасырмай дарасып калып жат- ты. MeHi улкен кеше жацтагы жоспарлау бел1мшдеп 6ip устелге отыргызды. Te6eci биж, eci<i карагай уйдщ белмес! 1$ара келецкелеу. Imi б1ршама сал^ын. Еденнен аздап сыз rati сезжд! Бурыштар мен терезелер алдына койылган устелдерде кагаздарына шукшиып, есептеу машиналарын туртшлеп отырган кызметкерлер. Bi- реумен 6ipeyAig жумысы жоктай. Терде - бел1мнщ бастыгы. Ауыр денел1 дартац эйел. ТиесЫ устел1ме жайгасып, бурынгы к кагаздарымен таныса бастаганда, телефон сылдырлап г$оя берд! Бастыц эйел: 171

— Алло, алло, — деп, тыцдап болып: — Демеуова деген ci3 бе? Телефонга шакырады, - дед) онша калама- ган салкын унмен. Келмей, таныспай жатып артынан коцыраулатып журген кандай жан деу керек. Трубканы алдым. 1$ыз даусы: — Бул мен, баскармадан. Орекец агайдыц касында отыратын инспектор. Жагдайыцыз калай, жаксы орналастыцыз ба? Мэден Айболович елш- талып кушагын жайьш карсы алды ма? Иэ-иэ, абайлацыз, ол Kici ертец-ак журегш усынады. Сак болыцыз! Сау болыцыз! — Телефондагы дауыс бегелд! де, ттлдесу со- нымен тыйылды. Бел1м бастыгына ракметтмд1 айтып, орныма жайгасып, кагаздарымды аударыстырамын. Bipais ойыма элп кыздыц сезг Негылган жан? Сэлемнщ сыры неде? Сактандыру ма, элде арандату ма? Бэлк1м, барып ол кыздыц 03iMeH оцаша сейлесу керек шыгар. Эйтсе де сол кажет пе? Жок, кажет емес, баска салганды жумыс барысында жол-женекей кере жатармыз. Жумбак жайлар кеп узамай келбецдеп кезге керше бастады. Bip жылдыц архивше тускен кемшЫк-олкы- лыктардыц актт, шеппм, кеом, буйрыктармен танысып шыгамын деген ект-уш к ун тц шпиле Мэден Айболович алдына жуз шакыртып, жаныма жуз келдт Tiirri уят. Жоктан езгеш сылтау гып жуздесу. Эуелде мэн бер- гем жок. Кабинеттеп кызметкерлер Мэден Айболович KipreH-шыккан сайын кез астымен карап, эр кимылды ацдып, жымыцдаса бастаган. Оныц ештецемен жумысы жок, ештецеге мэн бермейд! — Эсем Асылхановна, осы 6ip бакылаудьщ сыр- сипатына зер салыцыз! Керек болады, — деп жанымда кагазга уцмген боп 6ipa3 сипактап турады. Сонсоц езше кетш, жарты сагат етпей болмашы желеумен шакыртады. Teri, 6ip аптада-ак мез1етш, зьщым шыкты. 3opFa шыдап журмш. Тусшбеймш, бул адамга не керек? Бул кандай тэртш, кандай эдгс? Муныц менен баска жумысы жок па? Не icrey керек? Директорга барып, 172

мэн-жайды TyciHAipin айтсам цайтед1? Басым цатты. Уйге де, Байдосца да 6u\\Aipe цойгам жоц. Не керек a3ip дед1м, керген 6iAreHiMHnj бэрш айта 6epin. Олардыц сау бастарына сатина салып негыламын... Бкшпп аптада кекенк, ж ем ктер сацтайтын цойма- лар мен сауда HyKTeAepiH аралап, олардыц бастыцтары- мен, сатушыларымен таныстыц, эцпмелестж. Мэден Айболович оларды маган мацтап, м е т оларга дэр ттеп шыж кебелек боп жур. Не уыпн? — цапел1мде тусшу циын. Мумкш сауда мэдениетч, сауда ioci6i адамдарга елтлдеп, жалпылдап туруды — жагымды, жугымды болуды уйрететш шьпар. Эр мамандыцтыц вз мшез1бар емес пе!.. Салганнан цырсыгын ацгару оцай емес. Август айы — ж ем к пен кекенктщ кел-дария боп тасылып-ч-еплт жиналатын кез! ^арбалас науцан. 1$а- ланыц мацындагы колхоз, совхоздардан мыцшыцдап KeAin жатцан жук машиналары. ^амбаларда да, ма- газиндерде де цызыл май боп ецбек еткен адамдарды кересщ. [^айнаган кун астында журш жинаган байлыцты рэсуэ етпей халыцца тарату кажет. 1Шркш, шашылып- тегш п жатцан помидор, цияр, капуста, сэб1з кезге туседь Бул цалай?.. Обалын KiM кетеред1? Мешц тьщ кезбен кеп былыцты байцап ЖYpгeнiмдi бастыц та сезедь —Меден Айболович, мынау ipin-uiipin жатцан тонна- тонна к екен к уппн ю м жауап бередг? — деймш inud ыза-куштыич устай алмай. — Дурыс сурац, ете дурыс сурац! Ондайды байцага- ныц тшчч орынды! Алдымен таза цабылдап алган товар- ды ipiTnefi-uripiTneft реализовать ету 61здщ мшдеччм1з. Оныц бер жагында тез бузылатын тагам, соныц inriHAe ж емк, кекенкке цойылатын белгш дэрежеде скидка бар гой... LLIipy жагдайы ескер1лед1 гой... — Оны бкем, — деп сезш белд1м. — Мынау журт- тыц цолына жетпей, тугел uiipireAi турган байлыцты скидкацыз жаба цояр ма екен? 173

- 1$айдам, Эсем, бул арасын Kecin-niiny ^иын._ Мэ- селе покупательдерге байланысты. Олар зор тэбетпен ^омагайланып, тез арада талап экетсе, 6i3 цайтсец де аласыц, деп ешюмд1 зорлай алмаймыз гой... - Ci3... ci3 бесжтеп бала бжетш ^агиданы айтады екенск, - деп 6ipiHini рет ез1м т ц келкпейтш дтмд1 сезд1рд1м. Сез1мд1 жа^тырган жо$, туксиш 6ip фарады да, ундемедь - М эселет булай ^алдыруга болмайды. - Сонда не icrey керек дейаз, Эсем карындас? - 03ipre цандай эрекет жасау ^ аж етттн ойга алгам жо§. М е т ц бай^аганым - долга берген байлыцтыц дор боп бара жатцаны: халыцца жетпейм, мемлекетке цып- 1$ызыл зиян. Оперативткж аз ба деп ойлаймын. Месе- лен, Мэден Айболович, оздер бул к те тэжipбиeлepiцiз кеп, бурынгы жылдарда да болып келген жагдай ма бул, жоц элде биылгы гана ерекшелж пе? - деп бар шыным- мен сурац дойып, элпетше задала царап цалдым. 0 3 i сары адам, бетше тез цан ойнайды. - Биылгы ерекшелж дой... — дед1 ею уштылау, суйей салды. 0Tipii< айтты. Сосын жалтарды. — Эсем Асылхановна, расында ете долайсыз коршктерге тап болдыц. Бугшп жорыгымыз цандай жадоы... Ойымыз- ды жинацтап, директорга, басцармага, ти к -ri орындарга мэселе дойып, дабыл кетерейж... К^алай царайсыц?.. Мен ундегем жоц, иыгымды жай гана цицац е п о з д т . Сонсоц каладага барлыц дислокацияны аралап, тексе- pin шыгайыц деген усынысымды куп кергендей сыцай берд1 де, «eyeAi, тустенш алайыц, тексеру цашпас» дед! Шагындау банкет залындагы uieTKepi устелге дастар- цан жасатып дойган екен. Дастарцанды жайнатыпты: жылы-жумсац дэмдшщ 6api бар. 1$азацтыц цазы, царта, шужыгы, кара, цызыл уылдырыц, тещз ж эн д тн е дейш алыныпты. Устел yc-ri майысып тур дейтшдей. Ею адам емес, он шацты ккш щ асы. Шампан, коньяк, арах... Мэден Айболович асыцтай жещл ш рш п цызмет егп. 174

Неден бастаймыз, немен жалгастырамыз деген жси$, кэнпт ^асапшыдай эбден уйренген Kaci6i болу керек, децгелетш ала женелд! 0 3 i де ^арпып жеп, маган да epii<ci3 алгызып, эп-сэтте ыдыстар айнадай ^алпына келш жатты. Сонша сугынган жоц, сыпайы, бдем1-а1$ жеп отырган сеюлд! Bipaij TicTepi комбайн шалгысындай ма, лезде орып лабергешн байтам алмайсыц. Мундай сулу жегшгп 6ipiHiui KopyiM. Арасында: «^айсысын ^алайсыз» деген жоч, маган коньяк $уйып, менщ жаца ^ызме- п м , денсаулыгым, ба^ытым уппн тост кетерд! Бушрл1 р ю м к е т буйым гурлы кермей алтеп ж 1берд! Шыбын ^онгандай эсер б ш н б ед жузшен. IniiHe ел 1$онды-ау деймш, енд1 меюмен айналысты. «Bip-eid рюмка коньяк ештеце етпейд» деп жата-жабысты. «Тустщ i<e3i, жумыс уа^ыты, aAi аралайтын объект1лер бар» деген себеп- сылтауларга isyAaij асатын емес. «Осыдан 6ip рюмка коньяк ш тесещ з, мен турасында сумдьи* жаман ойда болганыцыз» дед! « М ет i<ici 1$атарына санамаганыцыз» дед! влердеп сезш айтып жалынды. Bip кезде сурланып, 1$ызарды, кш д ! «£ой, ^урысын! Мынаныц сур^ы жаман, буынып елш 1$алар!». 1 п т м . «Bip жутым коньякте тур- ган не бар!». Мэден Айболовичтщ бет-элпетше ец Kipin, эйел1ул тугандай мэз болды. Миыгынан кулш, кеудесш керш, денесш жина^тады. — Иэ, размет, Эсем ^арындас! — дед1 елжгреп. — Ce3iMAi жерге тастамаганыца мыц алгыс! Осы куш адамдар 6ip-6ipiH ^ад1рлеуден $алып барады гой. Bepi — кер-а-мат, 6api ijy-дай!.. Б1рауыз сезге келмей жа- гадан ап amjaca кетед! Kici боп жаратылган соц сыр, наз, эзгл деген ппркшдер inn-eft 6ip ттстесш, бай^асып, ^асынысып ^алмаушы ма ед!.. Ата-бабамыздыц сол ^асиеттнен ада-куде айырылып барамыз гой, — деп 6ip ойда жо^та сыр бастады. «Бул философияныц астары не болды екен?». Эрине, дэл ija3ip, бул жерде пэлсэпа айтып жатуга уацыт аз. Сонда да... б1рауыз! Мынаган 175

царацызшы: цызмет, цызмет... жумыс, жумыс деп кун- Ai3-TyHi шапцылап ж ур гетм 1з... Сейтш, ала цуйын боп, <$ос eKneci цолында, саржелкке тускен бейшара басца 6ipeyAi цойып, ез жаньща уцмуге муршасы келер ме екен?. Сол аянышты!.. —Сонда, аздщше, цалай етпек керек? — деп бушрден эцпмеге килц-уге тура келд! Мундай сауалды кутпеген ол цапел1мде аузына сез туспей, 6ereAAi де: — Бглмеймш, б ьтей м ш , — дед! — Эр жагын ойлап керген жоцпын. Б1зде саяси тэрбие жумысы эл1де болса алоз. Адамдардыц жай куйше ущлмейм1з. Ce3iMi3 бен iciMi3 уйлесе бермейд1 бар уацытта... Маган мынау 6ipTypAi цызыц адам кершд! — Keuripigi3, Мэден Айболович, сезпрзд1белгетме, — дед1м. —Артыц болса айыпца буйырмацыз? Ci3 осы, 6ip жер- лерден оцып алган жайларды цайталап отырган жоцсыз ба? «Оздщ тэрбие жумысында нещз бар? Оцай айтыла салган сезден сескенупп ем. Бос жылтырацсыз бе деп цаламын. Иэ, иэ...». — Ол цатты екпелеп, баладай тунжырап отырып цалды. Жалган сияцты. Б1рац сыр бергем жоц, ацысын ацдиын дед1м. — MiHe, кердйрз гой, царындасым, — AeAi ол 6ip цилы муцайып. — Адамдар i$a3ip 6ipiH-6ipi TyciHyre ты- рыспайды, б1рауыз созге бармай жатып, жагадан ала етед1 деп, жаца гана айтып ем. Соныц 6ip мысалы, мше_ осы екеум1з... Ол уэжден цайтсе де утпац, 6ipai$ мен оцай берштм келмейд! — Жоц, Мэден Айболович, олай демещз, сыр баста- ган езщ1з... Сырттай сынагыштарды жаным жек керед!- Мен эз1рге тындаушыцыз ганамын.. — Дауласуым, жауласуым кешн дец13... —О, ci3 «енерл!> гана емес, екпеппл де екеназ гой. 176

Басты1$ агай ынта-шынымен ^ар^ылдап кулд! Зор денеа жел 1$озгаган тал басындай сол^ылдады. — Жарайды, Эсемжан, 1$аласац, ол эцпменщ жалгасы бар дейж. Кейш ораламыз. — Эрдайсымыз сезден repi кунше 6ip жа^сыльщ ic тындырса1$.. Орнымыздан турдьщ. Басты$ элде^андай цысталац, тыгыз шаруасын еске Tycipin, кецсеге кететш болды. Мен магазиндерд1 жеке ез1м аралап, к тщ барысыныц уцгыл- шуцгылын зерттеуге бет алдым. Жаяу-жалпы, автобустан автобусу Mimn журш, кун ыстывда е к п е т куйд1ргенде не бары алты магазиннщ жагдайын аньщтадым. ^аланьщ шет жа^тарында орналаскандары. Уйш п, тау-тау боп жатдан кекешс TypAepi кеп. Эаресе помидор, ^ияр, картоп. Моншаныц буындай кайнаган капырьщта помидор, капуста шыдар емес. Жаца саргайып, кекппл кезшде узмген дуниелж эжетке жарамай ipin-uripin бара жатыр. Обал. «Кдйран, напала, ризьп$ боа$а езжш бара жатыр», «Осыны елге таратудыц 6ip оцай жолын неге ойластырмаска!», «Жа^сысын алдымен ездер1 пайдаланады». Магазин аралап журш, хальщты тыцдасац, езара эцпмелесш турып, осылай дейд1 тэртшазджке наразы боп. Бул сездер менщ жаныма шаншудай кадалады. Bipai$ кепшглжпен 6ipAeH ттлдесш аньщтауга батылым бармады. ¥ялдым. «Ревизор-ба^ылаушы болсац Tiirri жа^сы, мше, осындай-осындай сора^ылар бар, шара колданыцыз» деп кеуделеп кететнп даусыз. Содан ба, eftreyip, ашьщ эцпмеден тайса^тамадым. Алгаш^ы адымым, тэжipибeciздiгiм шыгар. Ертещне мэн-жайды тугел Мэден Айболович^а баян- дап берд1м. Хальп$тыц квщл куйш сезд1рд1м. «Эй, олар- дыц свзш койшы, адам баласына OMipi жа^пайсьщ» дед1 ол колын 6ip сйтеп. —Егер ic насырга шапса, кайтем1з? —дед1м мен мынау керенау idcim а^ылга квнд!ре алмаган соц. Ол селт етпед1, 177

талай е м т п , цулагы сасыган болар ондай сезден. Bip кезде орнынан атып турды: «М етц бастыцта жумысым бар ед! Умытып кете жаздаппын. Сен осында отыра тур. Не езще бара бер. £ажет болса...» дед! Сезшде береке аз. Асыгып-аптыгу. Bip сагаттан кейш коридордан apAi-6epi еткен Мэ- ден Айболовичтт ашыц турган есйстен байцап цалдым. Кешжпей директордыц алдында отыратын секретарь кеп: «Ci3Ai Мэден Айболович шацырып жатыр» дед! Бул - бастыгымныц соцгы уацытта тапцан эдет! Эуел1 м етц орнымда отырганымды тексерш керд1 де, сосын «келш кетнрзпп» дей салмац арнайы «цурметпен» шацырта- ды. Ресми тер ттк е кешкен. Бардым. Манагы жабырцау ойдан жайдары цалпына ауысыгггы. — Директорга кешеп жорыгымыздыц жагдайларын айтып, алдына мэселе цойып шьщтым, — дед1 K03Aepi кулшдеп. — С е т ц цырагылыгынды мацтап, орнына лайыц цызметкер тауыппыз деген niKip тастадым. — Рацмет. — Жоц. Эсем, рацметпен цутылмайсыц. Бастыцтыц сетм ш е 6ip Kipin алсац, ол Kici еш уацыт ренжггпейд! Так что, жууыц керек. Bip обед сенен... Жарайды, жумысца жаца турып жатсыц гой, жацсы бастамацды мен-ац жуа салайын. Сен тек уацытын белпле: бугш бе, ертец бе? — 0p6ip басцан цадамды жуа берсек, онда цалтадан не цалады, — дед1м эдей! М е тц аццаусыраган элп ойымды тусшгендей: — Bip тамагымызды тойдыра алмасац негып ж урлт, мунда, Эсемжан-ayL — дед! — Агацныц етегшен мыцтап уста, eMip баци екгнбейсщ. Агацньщ амандыгын ттле... — Ойнап сейлесещз де, ойлап сейлещз!.. — Сен шошыма, Эсем! Мен с е т куннен-кунге жацсы K0pin... Aer6ipiM жоц.. унатамын... 1$алай жауап берер1мд! цандай созбен тусауды бкмей састым. Ею беттм ду етш, кабинета тастай цаштым. 178

17 август, сейсенбг ЕртецгШк жумыска ертелеу кеп орныма жайгаса б ер ге тм сол ед! Мэден Айболович i3AenTi. Келдш. Bip e3i екен. М е т керш ушып турып амандасты. «Бунысы неа!». Тжсшген тур1мд1байкап: —Шошыма, айналайын, — дедЕ — Агац с е т шынымен жаксы кередЕ Бетен ой кедш це келмесш. Артык болса, | мыц KeiuipiM сураймын. Bipai$ маган ец кереп сенщ дурыс тусшущ. Сабырлы, саликалы мшезщ екен... Ол ете жаксы... — Э ц п м е т айнала орагытканда бул Kici сонда I не айтпак? — Айтайын д е ге тм мынау... Эсемжан, езщ бглесщ, $аз1р уш апта болды сенщ жумыска турганыца. Сол уш аптадан 6epi... касымдасыц, касымда журесщ де, ecipece сен ушце кеткен сагаттарда с е т ойлап еле жаздаймын. ¥йкы-кул1аден айырылдым... Кез алдым- нан кетпейсщ — бейнец мелд1реп, кул1мдеп турады да КОЯДЫ-. Мунан epi тыцдауга шыдамым жетпей: — О зге не болган, Мэден Айболович, айтып турган сезщ1зге мен 6epeci3 бе!—дед1м ашуланып. — Мен icemipiM сурап турмын гой, Эсемжан. Шы- нымды сезд1рмеске амалым калмады. 0з1мд1-ез1м ус- тай алатын ем естн . Рас, рас... Куйеущ бар... Ж аца ко- сылгансыцдар, суйетш шыгарсыцдар 6ip-6ipiHAi. Ж04... оны бммеймш. Мен с е т суйемш. С ен аз дуние маган Карацгы... — ^ойыцызшы!.. Не айтып кеттйрз езщ1з. ¥ я т кой... — Эрине, уят!.. ¥ятты бммейтш м е т уятсыз гой дейсщ бе! Ж ас ем естн. Осы кунге дешн 6ip эйел заты унаган жок едЕ Енд1 картайганда... Елуден асып бара- мын. Суймесем, уйленбеймш деупп ед1м. Сол мендеп жогалган махабатты сен тауып 6epin турсыц. Ym апта аузымды будым, мэцп буайын деп ем... 6ipaK, ол мумкш емес екен. Bip жылы сез байкатпасац, кор болып елетш шыгармын... «Мынау маскара гой, бул Kicim ш деуге болады! - 179

деп баганадан 6ip цырындап отырган мен енд1 туралап бетше царап ем: солцылдап жылап жас тамган Мэден Айболович-икерд1м. Сумдыц-ай!.. Бул юм: жын ба, сайтан ба?! Жылаган деген не пэле! Елуден асцан еркек адам._ М е тц семьялы екешмд1 6L\\e турып_ £алай тусшеаз_ Не ктеген жен?_». Ацылым айран болды. Мэден Айболович, осы эрпспгпрз де жетер... цойы- цыз, — дед1м кекесшмен кулш. — Жалган релде Teyip ойнаганмен, тубшде жацсы атацца жете алмайтын сицырыцыз бар екен.. Осы жерден тоцтаганыцыз жен. Ол басын кетермей ецкмдеп жылай бердг — 1$ор болган жаным-ай, цор болган eMip-ай, — дедг — ©м1рде 6ip адамды суйген екем... О да уклады, журепмнен цанжар суцты. Эйел деген осы гой: еть рж айтсац сенед1, шыныцды айтсац цашады. Ал цаша гой, сонда цайда барасыц. С е т ц анау урпек бас, цуыс кеудец, жалацаягыц алацанына сап, цад1рлей, багалай- ды дейм1сщ... Ертец-ац ажырасысыцдар... ^олдан соццан кец сарайдай ушм бар, ГАЗ-24 «Волгам» бар, гаражым бар, дачам бар... Жинаган дунием, елгешмше жетедг.. Соныц 6api — сешц алацаныца туссе, аз ба? Жыл сайын демейш, ею жылда 6ip рет шетелдердщ 6ipiHe цыдыртар ем... Енд1 мен бул адамныц пиек-царнын ацтарып, жан сырын бп\\пм келед! — Мен азге сенбеймш, — дед1м. — Шын ниетпрз емес, эшейш... ермек етш аз гана кун... Сосын алдап... Жайыцызга KeTeci3. — Табалама агацды, Эсем, — дедГ — Cyra итерш ке- рейш, шыга алар ма екен деп сынагалы келесщ... сынай туе, цай сыныца салсац да шыдаймын. Тек мэцп 6ip болуга цолыцды бер? Ой, екеум1з цандай керемет eMip сурер eAiK! Жагдайдыц бэрш жасар ем. Bip жылда 6ел\\м мецгеруппа, ei<i жылда сауда басцармасында, одан тагы ерлеу... буган таныстарым, жолдастарым жетедЕ.. 180

Жацсы, Мэден Айболович, ci3 м е т енд1 сенд1рдйрз ойланып керейш. Дей турганмен, ci3 жумыс кезшде журегцдо жайып сала бермирз. Бул жерде кез кеп цой_. — Онда... уй оцаша гой», 1$ала сыртында ез!.. — Асыцпацыз, агай!. — Жарайды, алтыным, Эсемжаным! Кабинегпц е с т н жайымен жауып шыгып кетам. EciMAiтез жия алмай эрлйэерл1сенделш 6ipinaM a ж урд1м. Бул не сыр? Мацсаты не бул адамныц? Т уп и дертш 1$алай бглуге болады? «Мэден Айболович, ci3 оцбаган жан екенсЫ Мен озден жшркенемш. Сдзд1керпм келмейдр>. 21 август, сенб! 3 кун бойы оны керген жо^пын, ез жумыстарыммен журд1м. ^аладагы барлыц сауда орын- дарын аралап, жагдаймен тольщ таныстым. Кецсеге eiu-уш марте гана соцтым. 1£айда ж ур жеп сураудьщ i$a- жет1 де болган жоц. Bip тапсырма берген шыгар дирек­ тор, не командировкага кету1 мумкш. 1здей элек-шэлек- ке тусетш дглпр шаруа шамалы. Оньщ успне энеугунп «махаббат» мэслихатынан кешн кецш м жаман суып калган, бетше 1$арагым келмейд! Bipais бул эцпмеш Байдосца айтуды ж ен санамадым. 1$ызганыш BiAAipin, кецШнде Kip устаса, бекер болар деп тосылдым. Залым адамныц пасыц пигылы деп кул- Ki-мазац ететш жайт. Сонда да керген-бмгетцд1 тепе куйеуще таси беру —есплжке жата ма? Ал сауда нуктелершдеп алармандар арасында ecri- ген сездерд1 айтып ацылдасуга тура келед! «Сатушы- лар магазинге жаца тускен ж ем к, кеганктщ жогары сорттарын ipiioren алып, базарга саттырады». Осыны бацылап, аныцтауга болар ма екен дед1м Байдосца. Ол ойланып цалды. Сосын тез ширыгып: «Давай, керейж» дед! Сонымен 6i3 тунге царай журт кезшен тасалау, магазиндерд1 аныцтап алып, бацылауга шыцтьщ. Kici аягы басылган тунп сагат 11-12 шамасы. 1$ала сыртынды оцшау турган 6ip-ei<i магазинд1 айналып 181

еттж. Жым-жырт. Аулада жешж-жэшж помидор, ал- ма, жузш. Bip шетте уйшп жатдан картоп, капуста Кузетш1 кершбейм, мелтек белмеде кемиш уйьпггап жат^ан болар. Уйьщтасын! Мазалап негыламыз. Lvrepi кеттж. YuriHuri магазин де мулгуль Мылтыгын белше устап кузетпп шал жур. Тертшпп магазинтц жаньша кеп гадардж. I^opa iuriHAe жук машинасы тур. Элдекшдер жэшжтерд1 сатырлатпай а^ырын тиеп жатыр. Ега-уш Kici аула шпнде Ky6ip-Ky6ip, сыбыр-сыбыр етедь Bi3 i$opa жанына, агаш форганга а^ырын Taiwan кеп, тыцдадьп^ Сыгалап i$apanедж, ешгамнщтур-TyciаЙ1$ынбайцалмады. Сыбырласып, cai$ сейлесш турган уш адам. Ецзегердей ер Kici жане ^аншырдай цатцан era эйел. Эйелдщ 6ipeyi осы магазиннщ мецгеруппа ме деп цалдым. Еркектщ тулга пошымы... таныс па деймш. Ж015, цайдагы таныс. YHi талып-талып еспледь Си^ырлы, жымыс^ы ун. Bip жерден ес-пген жо!$ па екем? «1$аладагы базар сыма^ты ^ойып, тура мацайдагы поселкелерге алып кету керек» дейд1 еркек. Бул жолы даусын аны$ ажыратцандаймын. «Ой-бай!» Аузымды азер жауып улгерд1м. «Мьшау Мэден Айболович емес пе!». ©з ойымнан ез1м шошыдым. «1$ой, ж еш жо1$ жосыгы жш$ артьп$ ойланып не керек! Ол Kici мундай ^ылмыс^а бармайтьш шыгар_ Не к ер ш и т сонша!». Машина жа^тауынан жэшжтер кершер- кершбестей тиелш болды.Ai$арцанмен шырмап бектлдь Шофер кеп «жолга дайынбыз» деген ишарат бьлд1рдь Bi3 1$оршаудыц бурышына ^арай айналдьщ. Жайлап сыр- гыган мотордыц уш 1$атты гурй шыгармай улкен кешеге етпегаш. Намерш кердж: «АПЛ-41-97». Кеппкпей мага- зидм, ^органныц ка^пасын жауып era эйел мен элп еркек шьп$ты. «Сол! Солар!». Сыбырлай сейлеп, iuriH тарта кулш, Мэден Айболович ра1$ат туцгиыгына бат^андай. Сонда да алацдап жан-жагына царап ^ояды. Енд1булар 1$айда жол тартпа^? 1здерже туссе ^айтер ед1 Енд1 не icrey керек? 23 август, дуйсенбь Ертецплж ез белмеме со?ртай, 182

б1рден директордыц кабинетше ^арай егпм . Секретари жаца кеп жайгасып жатыр екен. Телефон шыр епт. — Ал-ло! Иэ-иэ, тыцдап турмын. Иван Михайлович. Жа^сы, жа^сы. Тусшжтч, —деп тут^аны орнына ^ойып маган фарады. — Иван Михайлович ^алальщ бас^армага согатын кершедь Келген кезде ез1м хабар 6ерермш_ Кешей тунп о^игадан 6 e p i журепм ерекпш, ^атты тол1$улымын. Басымда зым-догаш ой. Сауда разметь.. Сауда мэдениеть.. Хальщ муддесйпц, хальп$ ттлегшщ айнасы боп деп оратты гой 6i3Ai. Т уп и ма^сат — сауданы таза, i<ipuiiKci3 жолга р>ю_. Ал сугана^тар мен суьщ ^олдар ше?! Олардыц кезш 1$алай жогалту керек? Ол уппн ^андай шаралар лайьщ? LLIeiniMi мыц тарау, миьщ 1$атады. Сауданыц сырлары кеп, эл1 бэрше уйренесщ!.. деген кезде Мэден Айболович алгаш рет н е т багдарла- ды екен? Мундай суайттар сауда орнына K ipin алып, талай ais жандардыц журегш лайлайды екен-ay! Сауда ^ызметкерше осындай рглмыскерлердщ жымыс^ы дуниерщыздыпанан тарайды екен-ay! Саудагерге 6 ip алданган адам екшпп марте оган жолай ма! 1£агаз, 1^алам алып ез1м1здщ директорымыз Иван Михайлович пен мемлекеттж сауда инспекциясыныц атына ж у м ы с ^ а турган 6 ip айдан берп тексерген, тат^ан, устаган факттлерд1маглумдайтын хат жазуга KipicriM . Тжелей бастыгым Мэден Айболович ша^ыртты. Бар­ дым. К ерлд! Кездер1 шо^тай жайнап, оц ала^анын ррнырлана ^асып отыр екен. Оцай олжаньщ ырымы болды гой. Орнынан ушып турып царсы алып, езше икемдеп ^ушар-агысы келгендей. Менщ сал^ын ця- багыма ijapan юд1рд! Жайгасып 1$айта отырган соц хал1мд1 сурады. — Жаман емес. Размет. — Йемене, жаным, жузщ пэс рэй. Тыныштьп$ па? — ^айдан тыныштьщ болсын! Bip ^арамай кеттпрз, керлдщ хошы жо1$ содан.

Бул сездерм еспгенде, цуаныштан журеп жарыла жаздады. Не айтарын бглмей цалбалацтады: — Размет, размет, айналайын! Басе, менщ у м т м д 1 жерге тастамас деп ед1м. Ойлаган жерден шыцтым гой. Bi3 eMipAeri ец бацытгы адамдар боламыз. Улде мен булдеге ораймын сет... не цаласац, 6api болады... Аюдай денеа цорбацдап сыртымнан келе жатыр. Шап бермекпп ме, цалай! — Бул не эрекет, Мэден Айболович! —дед1м даусымды цаттылау шыгарып. Кецсе тэрпбш умытып кеткеаз бе? ¥ят цой мынауьщыз, TinTi... Мен ci3re тунп он еюде жорыцца шыгып, цолтыцтасып журер 112-магазиннщ Meqrepyimci емеспш... Эуелдебулсездщ innd м э т н е тусшбей, ацырынотырып цалды. Сосын eciHe тусп-ау деймш, кез1бацырайып кетп. Айла i3Aen тосылгандай. Аузы-басы туксшп: — Слз не кекш турсыз, Демеуова жолдас, — деп м е т тутш жеп ж1берердей айгай салды. — 1$айдагы магазин!.. Гайдары тун!.. Мецгерунп деген не пале тагы!_ — Сабыр етйрз, Мэден Айболович, сонша айцайла- ганыцыз цалай? Слз м е т жацсы кермейтш бе едйрз, суймейтш бе еднрз!.. Мынау эрекетпрзге жол болсын?! Мен айтсам, кез1ммен керген жайды айттым. — 1£айдагы жай, цалцам-ау, — деп унш жумсартты. — Б1реумен шатастырган шыгарсыц, Эсем. Мен терт кун жол журш бупн тацертец келд1м гой. Ал, сен царгам, цайдан>1 жоцты шатасыц. Ойнап сейлесец де, ойлап сейле деген бар. Мен езще улкен... умгг артып_ келешекте- Кумъджнен куша сезш белш жiбepдiм: — Ci3 менен еш умггтенбей-ац цойыцыз, Мэден Айболович! ^ацпанга Tycipin цолбала ететш адамыцыз мен емеспш. Айла-шаргыцыздыц шын сыры тусшпсп болды. Одан api тэжнселесудщ цажеп шамалы едъ Eciicri таре жауып шыгып кегпм. 184

24 август, сейсенб! Т у т бойы науцан кез1нде кезде- сер саудадагы сырлар жайын айгацтайтын келемд1 хат- ты жазып шыгып, цалалыц басцарма мен Мемлекеттж сауда инспекциясына ез цолыммен апарып тапсырдым. 26 август, бейсенбь Э к е м т ц ауруханада тесекте шегеленш жатцанына бупн аттай терт ай болды. 1$ашан сауыгып шыгатыны эл1 белпаз. Кунара кецмш сурап барып, цасында тагы узац-узац отырамыз. 27 сентябрь, дуйсенбь Арада 6ip айдан астам уацыт еттт. Кецседеп гу-гу ецпме басылган жоц eAi эль Элсш- eAi малага да тараган ба деймш. Таныстар: «1$алай e3i, не болтан, бара салысымен жулжтердщ жагасынан алгасыц ба?» деп сыр тартып, телефон шылдыратады. ^ызметтес жолдастардыц i<e6ici м е т ц бул эрекеттме ризалыц бжд1ргендей суйсшш, жарцылдай сэлемдеседь «Кеп жыл устатпай журген тулгаге кацпан курган-ац екенсщ, цадамыц цайырлы болсын!», «Жас адам осын- дай батылдыц жасап, тазалыгын керсетпесе, цотамымыз алта жылжи ма! Жабулы цазан жабулы деген жарай ма!» деген сездерд1 есггш цалып та журд1м. Шын журектен айтылган ыцыласты сез1мдерд1 байцаймын. Сонда да элденеге цысылып, ei<i беттм дуылдап кетедь Елден асцан ерлж жасай цойган жоц сек1лд1мш. Бар болтаны екппц 6ipi орындауга мш депт азаматтыц парызымды етед1м. 1$ызмет ж еш солай емес пе. Bi3Ai мемлекет мулкш, халыц цазынасын моргай бжуге баулыды. Мен сол адалдыц тапсырманы атцардым. Б1зде цогам игжшне кезцарас осылай. М е тц орнымда болса, басцалар да солай эрекет ететпп аныц. Эрине, «пэледен аулац сау басымды саудага салмай, тыныш ж ур гетм жацсы. Ондай жалмауыздарды тугел курта алмайсыц» дейтш де керенау, жаны ашымастар да табылады. Ke3ujAi бацырайтып цойып айтпаганмен, ондай сабазды емеуршшен, цулцынын тану оцай. «Эй, осы царшадай цыздыц цолынан не келед! Айдап сап, цолдап отырган 6ipeyAep бар гой!». Муцдай 185

кертартпа ce3AepAi де кулагым шалды. Эр жерден 6ip куцк еип 1$алып, жперщд1 кум етпек. Бейшаральп$. 1^ор1$акты1$. Шала-жансар, митыц-митыц eMip кешу — когамымызга оралгы. Оган де бейтарап, нем кети г^арай алмайсьщ. 1£алальщ бас^армадагы ai$ кейлеки акылгей курбым кунде телефон согады: - Эсем, ^атырган екенсщ, - деген эуелп жацальщ хабар ecriciMeH. — Белемнщ езше сол керек ед! Нахал! Сондай дандайсып кеткен... ©Mipi усталмаймын деп журд1гой. Енд11$утыла алмас. Сен алган бетщнен кайтпа енд!_ 1$оры$па! Мундагылар да TiciH ^айрап отыр. Хабаршы ^урбымда тыныштьщ жо^, кунде 6ip аман- дыгымды 6iAin, еснген жацалыгын жетюзш турады. ^алальн$ мемлекеттж сауда инспекциясы мэселеш туп- тамырына дешн ^опарыпты дейдь Усталган жук ма- шинасыныц шoфepi кеп сыр а^тарыпты дейдг Сейтш, Маден Айболовичтщ ^ызмет бабындагы ^ылмыстары тугел ашылып, icxi прокуратурага берген кусайды. Енд1 мен аудандьщ прокуратурадан келген ша^ырту ^агазын алып отырмын. Тергеу. Беттесу. Айыптау. Сот... BiprypAi журексшем. Элденеге урейленем. «Кермеген жердщ ой- шуццыры кеп». 1$алай болар екен? Немен 6iTin, немен тынар екен? 1^ойшы, соншама деНлразденш? Алда-жалда кылмыс жасаган мен емес 1$ой. Урыны устап бердщ деп еппом жазгыра коймас, теп! Зац бар, эд1летп ортамыз бар, тш си басшы орындар бар, алацдайтын, елегзитшдей жалгыз емесшн гой. ^айрат^а MiHAiM, бекщм. EtjceMAi кетерш ж1герлене туснм. 1$огам 1$азынасына 1$ол cyij- 15андарга KeinipiM жоц. Олар тез арада тш сп жазасын алуы керек. Ецбекпитц мацдай TepiH ащ%а басып, алшацдап eMip cyprici келетш мугтэшмдерге жол жо^. Мен ертец тергеу устшде ез1мд1 15алай устау, ^алай сейлеу керектшн ойландым. Соган шггей эз1рленд1м. Ширыгатын туе келдь 186

% O ltiЪОЯ, ЯЛВБОМ! ШiлAeнiц ми едйнатар ыстыгы. Аспан астында емге талшыц етер булт жоц. Ty6i тесйс алып а^шыл цазан аударылып тусш, соныц алацандай тесшнен аптап жа- лын лапылдап, айналаныц тынысын тарылтып турган сегалдь Кез жетер жердщ 6api буйра бас isapa кек тал, жазыцтыгы таедайдай боп тугел ац, цызыл, сэры гул ашып жайедлып жатцан жасыл алцап, сап тузеп то м е калган ais ш ащ ан уйлер алтын куннщ сэлдел1 сэры сагымына оранып, терлеп-тепшш, ентшп элденеге елп- елп ететш сияеданады. Жо^, бэлшм, елтлдеп демшп турган менщ тынысым болар. KepiMcaA, ацызац жел i<eft6ipeyAiij ауа жолын ауырлатып, ei<i иыгынан дем алдырганмен дэл мына маган кеп эсер ете бермейд1, ыстьщта эн бойым жазыла туседь Ауылга сондьщтан жазда келгенд1 унатамын. Оган тацгалатын дэнеце жог$, бул менщ туып-ескен ауылым, кунге куйген ундай улпа ыстьщ топырагын бала кезде жалацаяц буредмдатедн жер1м. Кейш оцу 1здеп едлага KeTin, одан сонда дэм-туз буйырып турып едлдьщ та, айында-жылында гана елге сагынып келетш жагдайга ушырадыц. Концертик бригада цурып, об- лыс орталыгынан таяуда соедан 6eTiMi3; эл1 6ip-ei<i совхозда да болып улгергетм1з жо^. Ымырт жабылып, ел аягы басылган соц, шаруашылыедыц бар тауцыме- тш мойындарына цамыт цып iAin журген ецбегашлер- ДЩ квцш н кетерем1з, шагын спектакль цойып, соцы- нан концерт берем1з. Туннщ 6ip уагына дейш сонсоц журтты эн-куйге белеп кеш жатамыз да, ертецше туске царай екшпп шаруашылыеда кетемй. Обалы не керек, «BpTicTep келдр> —деп, ауыл аянбай кутш кушац жаяды, малый сойып, арагын суша агызады. Б1з де аянып кер- ген еместз. Ауыл эл1домбырага цосылып терме айтцан- ды унатады, демдерш шпнен алып, цалыц ойга шомып 187

тыцдайды, Bcipece гармоньмен цосылып шырцайтын Нартай сазьга цоцыр раздай цаццылдатып яаберетш маган ынтыц. «Осы жерде ескен екенсщ, осы ауылдыц баласы екенсщ, дауысыцды естшн деп келдж». Екь-уш ан айтып, иш п, шулгып цутылып кететш бул цала емес, елдщ едшем1 езшше, ецеппц жыртылганша шырцап эрец цутыласыц. Ауыл атцамшерлершщ цолпаш, i3eT цурметшен зорга ажырап, сыртца шыццан бепм. Bip жагы соган да Keiji- л1м елтлдеп цуанып турмын, арца-басым кецйендей. Ж урт ыстыцтан уйге тыгылса мен сыртца цашамын. Кеп адам жиналып, ан тындаймыз деп гуждескен соц белм етц iuri де тымырсыц. Екгнпп цуанышым жэне бар. Элпде уй iuriHAe эн кезегш жолдасыма ауыстырып, бет желпитш газет 1здеп, шифоньердщ ус-пн цараганымда 1$олыма цалыц 6ip дэптер Вине кеткен. Bpi-6epi сермеп, желпуцц жасап керш ем, оцды леп ушржмеген соц парацтап ашып царадым, aAeMiAen ернектеп жазган: «1$ош бол, альбом!» деген шэгарт балалардыц цолы. Оци тусим, 6ipTypAi тартымды сыр, езше epiKci3 eAiKTipin барады. «Ыстыцтадым, желдеп цайтайын» — деп, атып сыртца шыгуымныц сыры сол. Туе цайтып барады екен, лап еткен кер1мсал багыт- багдарсыз лекш тур. Саялы жер 1здед1м. Аулацта керкем талды цое шнше жайцалтып ecipreH агын суды езен- ше бар. Соган келш келецкелеп, аягымды сута салып цойып, элп AanTepAi оци жeнeлдiм. Bip класта оцитын ж ен баланыц yHi екен. Сандыцца салып цоятын цупия сыр емес, кепш ш к сынына TycciH дейпн хикая тэр1здь Муны неге ашыц-шашыц цалдырып тастап кеткен, неге цолжетпестей алысырац жерге жасырмаган? Иелер1 цайда? Ж ас адам арманга эуес. Ж ас адам шындыцца цумар. Адам арманы мэцп сарцылмай агатын булац сияцты.

Екппп кейде кун сэулесшен де жылдамыра^ KepiHeAi. Сол арманньщ 6ip тарауы - езщнен кейш тамшы- дай болса да i3 ^алдыру, Бул ой acipece, ^анаттанып ecin келе жат$ан бозбала ша^та жа^уттай жар^ыл- дап, алуан уш^ын шашар ед1. Мектеп босагасынан алган 6ip ^олты$ бЫ м 1мен тау асауга талпынар б1здщ геройларымыз да сондай еж еттж жасап, жастьщка тэн ерлж, ез1м1шлдж, жалгандьщ атаулыга жшркешш, ^иянаттыеда 1$арсы, эджеттж ушш алысып, шындьщ ушш шарт сынса, екшем1зд1басып, квргенд! ypnai$ келе жатыр деп ^уанайьщ. Кигеш мен ж егетн е, тойганы мен тайрацдаганына маз м еш рш оз ма^ульщтардан са^тасын! Булар e 3i 6ip кластан ж етеу болып шывдан екен. Ж э, 6i3 улкендер, сэл ^оя турып, мшбеш енд1 жас- тарга берейж. Жарас: А р м ы с ы ц, а л ь б о м! Осы Эджеттщ шыгармайтыны ж о?, 1$ай-1$айдагыны ойлап табады. Оныншы кластыц ортан белше келген кез1м 1з. Bip к у т эдебиеттен беретш мугал1м1м1з: «взщ жайлы, eMip жайлы толгап кор», — деген шыгарма та^ырыбын усынды. 1$ызьщ! Сасып, ^ысыла кызарып ^алдьп^. Бугал класс T©6eciHeH жай тускендей болды. Алдында ез1м1зше со1$тауылдай ж т т т з , ержеттж деп кеудем1зге нан nicin ^оразданып жургенб1з. Б1зден ясцян е ш ш жох,, 6i3AeH к у н т ешгам жо1$, 6 ip мектептщ басы болмаса1$ та иыгымыз. Сол иьпдеа мьщтап табан Tipen алып, енд1 жадеылап ^aprbicaij налагай ^ияга ^ыранша самгап, уша Ж0нeлeтiндeймiз. Тек э дегеннен оцтайлы, с э гп е к т н алсац, болганы. Сондай летрген, тайрацдаган бозтайла1$ кецЫ м1зд1MyFaAiMiMi3Auj ноцталы да тауалы тапсырмасы, басты цасытып, KiAipTinтастаган. Дагдарып отырмыз. Балалардыц 6ipeyAepi укшщ кезшдей ба^жиса,

дайсылары gopgag дояндай бугыдды. Соны адгарды ма Мудайтпас агай мырс етш кули жiбepдi Сонсод: — Сендер дорыдпаддар, - дед1. - Сендер еш абыржымацдар. - Бул унелй муртынан KyAin журетш биязы м ш езд Kici. Класымыздагы балалардыд 6apiHe унайды. Ертнен кулгасш жиып алып: — Тек ойланып, багдарлап керщдер, - дедд ce3in одан epi жалгап. — Отыра далып, тап ga3ip табан астында жуйткггш жазыддар демеймш. Уадытты да елшеп, дысымдарым жод, бупндер1 6i3 yimmiri тодсанныд 6ip айьш артда тастадыд па, ягни айтданда, адпан айыныд он тертш- uii жадасы. Осыдан сонау мемлекептк емтихан- га дейш далай кеалседдер де мезпл — керпелерще жетед! 1$алай, данша жазасыддар, ез epiierepig. Тадырып аясы ете кед. ©3ig KiMcig, дабкеттд дандай, арман, ой, диялыд, диындыдда Ke3ii<Tig бе, оны далай жеддщ, жолдастарыдныд сен жадсы керетш ерекше дасиетд KiMAepAeH енеге аласыд, н е т жек Kopecig, болашагыдныд жадсы болуы ез долыдда, KiM болгыд келедд дай мамандыд жаньща жадын, осыларды жене журепдд1 тербер езге нендей сыр бар, соларды ершбей-жалыдпай жуйелеп жазыддар. Келемше шек доймаймын, 6ip дэптер, Tima ei<i дэптер болар, жод сол ойды era бет, уш бетке, мазмуны бай, TiAi сай дегендей аз сезбен жетгазседдер де, e3AepigHig epiKTepig 61лсш. Бул мешд сендерд1 эдебиетке уйреткендеп едбепмшд нетижесд ж ем га деп удсаддар да болады. Мемлекет- тж емтиханда эдебиеттен жазар шыгарманыд ерган тадырып боп келу1де гажап емес. Мугал1м: «Сендерге тартар сый осы»,— дегендей, барлап дарап тур. Б13 енд1 гана иыгымыздан ауыр жук тускендей жедзлденш далдыд. — Егер жаза алмасад дайтемгз? — деп, 6ip бала сурад дойды. — Онда еш зорлыд жод. Эр гам тд ез epKi.

УзШске деген ^оцырау согылды. Муцайтпас агай журналын жинап алып шыгып Kerri. Bi3 жиырма ж еп ул мен 1$ыз класты басымызга кетерш у-дуга тустж. BipeyAep: «Heci бар, жазамыз» —дейд! Екшиплерт «1^иын екен, желкем1з чиылып, жулынымыз узШп журмесш» — деп, журексшед1 Содан мы^тылар ipiKTeAe, сурыптала келш, жетт о^ушы 1$олга чалам алатын болып келгспк. Верше уйт^ы болтан - Эдмет. Ойлы, отты жанары упщын атып жайнап кеткен: — Ей, балалар, неге тайсацтаймыз сонша! Б1зд1 «жаз- сац да - жаз, жазбасац да — жаз» - деп, ал^ымнан алып жат^ан ешюм жо$ екен, олай болса ез1м1здгц естияр боп чалганымызды керсетешк. Азар болса, женд1 ештеме шычпаса, б егп сипап %оя салармыз. «Кез — чор^ач, 50л — батыр». Керелш. Мен 6ip ой таптым, -rinTi аты- жeнiмiздi де дел атамайьщ. Мысалга мен Эдметтн... болсын. Ол кекейдегщд1 жасырмай айтуга жачсы. Одан да ештеце енбесе, 6ip-6ipiMi3re арнаган жан сырымыз- дыц ecKepTKimi болсын. Немесе 6epiMi3 6ipirin, 6ip ортач шыгарма жазайьщ, бастан кешкен жайларды айтайьщ. Альбом жасайыч- Ортач альбом. Биыл он жыл бойы очыган мектеппен чоштасамыз. «^ош бол, альбом!» — деп, ат чояйыч шытармата. Кекейкесп байлам Эдметтжь BepiMi3 мачулдастыч- Бул ойымызды имене ^ысылып, Муцайтпас атайга айтып едш, ол чабагын тецдеп кезш сузш 6ipa3 турды да: «Дурыс екен. Ж ен ачыл. Олай да болады» — деп, ^уптады. Сонымен шыгарма жазуга уйгарган жета очушы шек салыстьц$. BipiHnri кезек маган тидь Мен бастауым керек, чалгандары жалгастыруы керек. Он жеааге чарай жол тартчан ес KipreAi берп ойда цалганыцды ине- жшке т 1зе берсец, оган чагаз, сия шач келмес. Аткеш р шимай жасаганыц кгмге Aepi. Ж аца жауган у к ш аппач ijapra жалпылдач шепаац мол кулш бурчырата шашып ж1бергендей кесепат келш кш дей чылыч керсец, таза 191

жаныц 6ip Tiitcimn 1$алмас па едь Сондай о^игалар болганы рас. Оны ^алай жазбай тура аласыц. Жиырма ушшнп февраль i<yHi болатын. Совет Ар- миясы мен Согыс-Тегрз Флотыныц курылган мерекес! Бул мейрамды соцгы кезде еркектерге енпплеп берд1 гой. Эйелдер ер KiciAepre сый-сыяпат жасайтын бол- ды. Артынша эдем царымта цайтару ушш ойлас- тырылгандай сепзпшп март келедь Мунда енд1ж тт тер мырзалыгын танытатын туе. Аянбай шабылып, шама жеткенше шашылу эдетке айналгандай. Бул жа^сы дэстур ме, жо1$, жарамсыз эдет, бос дара^ылы1$ па — ол арасын 6i3re сынау 1$айда, эйтерр осы той мезь ретт мектептерге де аш мысьп^тай мияулап кеп юрд1 гой. Ец а^ыргысы 6ipiHuii кластагы аузынан ана cyTi ажырамаган 6epiicTi де, тулым шашын жуа алмайтын 1$урбысына шоколад конфет усынады. Эйтпесе, ке- piciHiue, ^ыз бала юшкентай улдарга танауыцныц суын сурте ж ур дегендей бет орамал сыйлайды. Ал орамалмен салыстырганда 6i3 жыцгылдай ж ш т еместз бе, сепзшнп март жа^ындаганнан магазиндеп эттр, сабын, айна-тара^тан тук 1$алдырмаймыз. Ауыл, аудан орталыгындагы магазиндер жылан жалагандай куйге туседь Осындай елшеуаз сый-сыяпаттьщ арты жа^сы боп, ж урт рухани еселеп ecin жатыр дегенд1 03ip естпген жо^пын. Класымыздагы он терт 1$ыз биыл не курмет керсе- тер екен деп журм1з. Осы cypaij бас кетерш тыным таппайды. Жылдагыдай магазинде отпей турган 6ip- 6ip жаман галстук 6epin, ^айыр 1$ош дейтш шыгар. Онда оцбады. Биыл мектеп б т р е м 1з. Сонсоц: «Улымыз улан асып, ^ызымыз ^иян асып» дегендей, дом тарт- 1$ан жаода кетем1з. Кетпесек те, бурынгыдай кун сайын алты-жеп сагат цабат отырып, ойша сырласар, саба15 отк1зш, сайран салар заман жо^. Есейген тсрлштщ ез эрекет, куйбшр бас кетередь Оны керш журм1з гой. 192

Сондыдтан да оныншы класта ушырасатын ap6ip ме- рекеш естедаларлыд етш етю зу арманныц арманы. Есептегрз: бес мереке екен. Сонда жыл он ею айдыц бес кунш мейлшше кецтлденер, сауыдкеш жасауга болады емес пе. ^ыздар затында ду, тусш пш халыд дой. Жиырма уппнпп февральга туп-тура жарты кун далганда до- лымызга 6ip-6ip открытка берд! «Балалар, эскерлж мейрамдарыцмен дуттыдтаймыз. Соган арнап жасаган кеипм1зге шадырамыз. Кушмкулдщ уйше, сагат жеттге келщдер. Кластас дурбы дыздарыц!». «Балалар» деп, кемсипп басталган кецййлшге унам- сыздау сезд1 «дыздарыц* деп суйкентш ж 1бергеш лез- де умыттыргандай, кес1мд1 Mep3iMre таранып, тазала- нып даладагы сияцты цаздиып-даздиып ж етш бардыд. К утм кул еспеп e3i ашты. EciK ашданда терп белмеден дыздардыц сыцгыр-сыцгыр кулкга ecriAAi. «Уйбуй, келш цалды ма?» — деген, жщ шже дауыс та ацгарылды. Сыпайылыц садтап, эдеп керсетешк десек те йптеп тунжыр дуаныш жыбыршып, шапшып шыгып, epii< бермей, 6ip-6ipiMi3Ai ж ен аз итермелеп, «сен жур, сен журдщ туртккш е салып, уйге Kipin жатырмыз. Дыздардыц дыстыга уялып шыдцан кулюлер1 ма- мыражай келдеп шабад балыдтыц шолпылына удсайды. Тацертец Kepicin, тусте ажырассад та: — Сэлеметыздер ме? — Кеш жарыд! — Орта толсын, дыздар! - деп, сэлем сездерд1 жау- дырып ж 1бердж. Элденеге дысыламыз, элденеге дуа- намыз. Журектерд1лупждетш, ад нур боп тербелген 6ip жайлы куй, ыстыд сез1м. Дыздар бупн ерекше эдемд шеттершен гул шогын- дай улб!рейдг Уялып майысып, беттершде ал дызыл дан ойнап, шын мереке сэнш керсеткендей. — Хош келдщдер! Терлецдер! 193

— Мерекелерщмен ^уттьп^таймын! —0 лэ, сен кйшнен уялып турсыц, ей?! - 1$ысылмацдар, жогары шыгып жайгасып оты- рыцдар. - Жарас саган не болды шегшшектеп? Мейрамыц- мен! - Бул б1здщ кластагы Балцаймац деген цыз. Бал- цаймац десе дегендей ац цайыцныц жапырагындай жец1л желб1реп туратын сергек, ce3iMTaA жан. ©зше б1здщ мектептеп кеп бала ынтыц. Сол ынты^тарын 6iAAipe алмай, 6api сыртынан урлана кез тастап журед! Дегенмен олардыц ешцайсысы да тура мен сияцты жан-тэшмен ем1рене жацсы кермейдБ 1$айсыб1р есер- соцтар кейде туртш, шуцып ойнап, ит жыныцды кел- TipeAi. Сондагы Балцаймацтыц MiHe3iHe толыц тусше бермеймш: б1рде буртиып ашуланса, 61рде сыцылыцтап кулш мэз болады. KyAicici жаныма туртдей тигенмен, цолдан келер шара цанша?! Бул не сез1м, ез1м де байца- май цалам. Эйтеу1р оган шыц жуытцым келмейд1 «1$ыз- дыц цырыц жаны бар» дейд1цазацта. 1$айсы61р мшезде- piH уцпасам, барлай алмасам, ол тылсым туцгиыцтыц эл1ой K63i жете цоймаган тер ец дт шыгар. Бупн Балцаймац мен кутпеген балдай тети ерке цылыц керсегп. Дастарцан жайып, ас жабдыгына ке- мектессе де, цурбыларына назданып кулш цараса да, журтты ympin эн-биге шацырса да, букьд 6олмыс-бгпм1 ерекше цымбат цасиет танытты. Бацырайып, элде кез сузш тес1ле царауга детом жоц, айналадан уяласыц. Оныц устше бозбаланыц туйсот —царлыгаштыц цанаты- ныц дыбысын ес1тет1н сез1мтал сергек кез. Мысыцша ацдымаганмен жалт еткен жалгыз кезцарас кеп сырды ацгартып цоюы мумкш журтца. Кеппплж б1лген сыр- дыц кулк1ге айналмай цалмайтын эдето. Мазац болган- ды ic iM H iij жаны суйед1дейиз. Сонда да журтца isapan мэз боп отырьш, арасында Балцаймацца кез тастап етем. Оныц да буйреп маган царап 6улк1лдейтш сеюлдБ 194

KiM 6iAciH, бул элде ез жан кушмнщ отты шарпуы ма, журек асаудай тулап алып ушады. Неге? Бглмеймш. Сую ! деген улы сез1м т ц алде элс1з, балгын цанатын цаццаны шыгар, сайдам. Мерекеге он терт ул, цыз жиналыппыз. Ж астар жайгасып, цургац дам мен цара шайдыц езше балцып, бурын мундай кездесуге бой уйренбегенджтен | цысылып цымтырылу енд1 умытыла бастаганда, уйдщ j сыртцы eciri цагылды. К утм к ул мен Балцаймац елец erin, Ky6ip-Ky6ip б1рдеце дед1де сыртца умтылды. — Балалар, царсы алыцдар, — дед1era цыз цабат тура цалып цосарлана. — Агай мен апай келдг ^урметтп цонагымыз. —EKeyi era жарылып цос Kici гаретш босагага жол жасады. Ендш сэтте сэцлд кшнген Муцайтпас агай эйел1мен 6ipre жогары аттай берд! Элдегам SMip еткендей барлыгымыз орнымыздан ушып турыппыз. Тацгалу ма, уялу ма, цорцу ма н е т ц Kyuii екенш 6iA- мейм1з. — Жогары шыгыцыздар, агай! — дед1, Эдглет 6epiMi3- ден бурын. — Апай, iArepi етпрз. ^ад1рл1 устазымызга терден орын бердж. Бацсац, цыздар б1збен келкпей, e3Aepi уйгарып, агайды жиынга эдега шацырган екен. Шай алдына келгенде Муцайтпас агай отты цара кез- Aepi электр шамынан жалт-жулт шагылысып, бэр1м1зд1 тугел шолып 6ip царап шыцты да: - Уялмацдар цалцатайлар, б1зден, — дед1, ашыц жарцын унмен. - Мерекеге жасаган кештерще арнап шацырган екенсщдер, оларыца мынау апайларьщ екеу- м1з рацмет айтамыз. Ержетш цалдыцдар, ертец кэ- мелетке толасыцдар. Мен сендердтц жацсы азамат бо- латындарыца сенемш. BapiMi3 де ж ас болгамыз, - деп, ац сары OAeMi келшшегше царады. Бул агайдыц ерек- ше цасиета адамды эрцашан e3iMeH тец цатар дэреже- ге цойып сейлесед! Жайдары MiHe3iMeH алацанына 195

алгандай еркелете сырласртнын жаныц суйш турады. Мундай устаздыц, мундай кереген ккш щ жолында елш кетудщ 03i ш еказ бартгг дер ем мен! Шай устшде неше турл1эн айттьщ. Ke6iHe Кунпмкул мен Балртйма^ бастайды, ртлганымыз кешке глескен тайлартай боздап epin женелем1з. Кепш злт осы кунп «ЕлМм», «He3iriM», «Еркем», «Сагындым», «Сагыныш», «1$айдасыц», «1здед1м ceHi» деген квплд1р эндер. Ай- ртйлауга да жещл, сыр байлауга да жещл. Ара-арасында туган жер, Отан, мектеп туралы ащ щ , жарртга саз- дарды самгата шырртп кетем1з. Eipaij таразыныц басын жастыртыц, желжпелжтщ эуездер1 басып кетедЕ Енд1 ijaOTeMi3?.. Ta6ai5-Ta6ai5 ет тартылып, оны уяла отырып жайлап жайгаганнан кешн, 150л жуылып, бой жазып ртйтадан енерге кезек бердж. Жеке сайыс басталды. Журт алдын ала келгап ртйгацдай б1рауыздан Балртймарты i$ay- ртулады. Оньщ 0AeMi сырлы да ерке назды ашьц$ дауысы бар, мекте61м1здщ аудан келемшде жулде алып журген жулдызы. Сыцгырлаган таза уншен 6алальп$ пэктж пен жастыртыц асау екпип епздей epiAin шарыртайтын. Б13 Балцаймац енерш букь\\ класс, мектеп болып мартаныш етем1з. Эуелде мектеп сахналарында жеке мондолин, баянга ртсылып айтып журетш кйпкентай ртгз бала ацыргы 6ipep жылда ртярда поймай домбыра уйренш, 03iH-e3i суйемелдеп шертетш тусрт жетп; мектептеп домбыра оркестршщ пайдасы тидьау деймш. Эйт- песе, эке-шешеа ондай онерден цур алартн, сауда цыз- меткерлерЕ KonuiiAiK кеу-кеулеген соц Балцаймац ртлына домбыра алды. Кулагин бурап рте iuieKTi кезек ш ертп де, цулац куйш саздап, ойлана елецдеп дыбыс 1здегендей, бота кезш алысца цадады. Енд1 6ip сэтте шыбын ызыцы еетжердей бЬдщ тына ртлганымызды шугыл байцап, сел цызара кул1мдеп, езшщ ерке цы- лыгымен иек ртрты, ол эн бастаймын дегем. Е н дт сэт- 196

те домбыра шанагын цатты сабалап, ойнацы да ектщ Д жулцынган халыц э т и эуелете женеле берд! Жастыц- ты, асау кец1лд1, гул жарган сез:1мн1ц шалыцтауын ацса- тып, e p iT in , балцыта тускендей. 1штей уйып, телм1ре тыцдап отырмыз. Суццардай самгап шыгып, садацша суылдайды, сейтш, ^алцытып экеп, эдели цондырады. Жацуттай жалтылдаган алуан ашыц ыргацта, ecipece, 150кененщ ^оцыр бояулы кескйп мен мундалап бой беретш c e r r e p i мол. ^уша^тасып, : л 6 e p ic in серт устшде шарт узглген текта тглек 6 e 6 e y i ме, 15ара заманныц ijopra- 15015сын 15уйып ерген цамшысына байланган царындас- тыц Ш ЫЛ ш сп 150с epiM бурымы ма, эй тер р асыл арманныц езекжарды курсш к куш жетед! журекке. Эн тоцтаганда отыргандар т э т а уйцыдан оянгандай селт еткпп, ерекше ыцылас, с у ш тш 6iAAipAi. —Тагы 6ipiH, жуп болсын, Балцаймац, —деп шуласты. Ол келеа энге дес бермей: — Кезек ер балалардйо, Ж арас жуп жасасын, — деп, усынысын да, ^ол^асын да цабат айтып, домбыраны маган царай сыргыта берд! Бул мен кутпеген тосын ырым ед! Кумп\\жш абдырап цалдым. Бет1м ду етш, шоцтай цызарып, цуйындай ыстыц кызу ен бойымда лап етп. 1£ыз усынган елец кезепмен 6ipre оныц сырга толы журеп ендш сэтте домбырага айналып, маган 15арай елтлдеп eTin келе жатцандай, арманды алацанымды жая берд1м. Неден бастарымды бшлей, журек орныцпай ер перн ет 6ip басып, uiepTin отырдым. — Куй тартсын! — Эн айтсын! — деп дабырласып жатыр достарым. Aer6ip тауып, асау ойды тоцтатцаннан кешн бурын- сонды мектеп домбыра оркестршде ойналмаган, бул жиынга белпаз 6ip куй тарттым. Муны нагашы атам- нан былтыр уйрен т, анда-санда жасырып шертетш- MiH. Eci<i журтта жасырынып цалган алтын жузжтей эуес ун теплеэтн сагагынан. Сол куйд! бабымен орын- 197

дап шы!£тым, Балалар ац-тац: «^андай, куй, к т н щ к у т , KiM шыгарган», - деп жан-жа^тан cypaij жауып кетть Шынымды айттым. Сонсоц алгапщы уялыс, ^ысылу nepAeci сэскедеп тумандай турьип, журектп тербеп журген энге бастым. Оцаша, иию жан сырды эннщ aye3i, муцы ар^ылы жетюзудщ c an келш жеткен сияцты. «Амал ж о 1£ —^ ай тты м бй ш р м ей , Япырмау, $ а й т т айтамын? 1$оймады дер тщ куйд1рмей Н е салсац да тартамын. Эл1мше мен де уялып, Б1лд1р м ен дед1м елеем де. Шыдар ем, кушп мен жанып А йында 6ip e p кер с ем де. Шеш к е ц т м н щ жумбагын, Элде 6api —алданые. Ж ас ж урек жайып саусагын Т алпы нган ш ыгар айга алые». Барша на^ыш ыргагымен ш еберлтм жеткенше те­ пле шыр^адым. Бул тума наздыц к1мге арналганын, эн жолдарыньщ бас иеН дойда екенш пайымдап улпрген журт: — Мынау 1$алай-1$алай зарлайды-ей! —KiMre арнадыц муны, Жарас? — Татьянаныц Онегинге жазган хаты емес пе! — деп ^агытып ^алжыцдап Ы п экегп. Мейл1, ^анша ija- гытсацдар да, мен ез айтарымды айт^ан Tapi3AiMiH. Неге уйгару эрюмнщ еркшде. Ал м е т ц к еуш м болса — Бал^айма^. К утм кул орнынан атып турды. Баш$аймын, мына эцпмеш бас^а жащ$а бургысы келдь — Агай, ру^сат болса, eHAi биге aybiccaij.

Пластинка айналдырып, вальстщ у т р м е ыстьщ тол­ щины жас денелерд1 шарпи бастады. ^ыз-ж ш т боп оцаша бас косып, жиналып, кеш жасап кермеген тал шыбыктай солкылдак бозбалага уяцдык деген де жшстз тор, улдар ^ипыжыктап, 6ip-6ipiMi3Ai туртюлеп: «Сен шык, сен шакыр», — деп коямыз. Сыбыр-куб1рмен 6ipiMi3Aiij артымызга 6ipiMi3 жасырынамыз. Бид1 агай бастап, онан соц К утм кул мен Балкаймак децгелене женелд! 1$улар кайдан уйренш алды екен, бул кыздарды Койсайшы, бжмейтш бэлелер1 жок- Bi3 гой улдар, кой жаюга гана тугандай асыкпай баяу жеттлем1з. Бар 6т р е т й п м 1з езара туртюлесш, жыртыц-жыртыц кулу. Музыка екшып рет ауысып баска ыргакка кешкен- де Муцайтпас агай К утм кулд1 биге шакырды да, мен босап калган Балкаймакка умтылдым. — С е т биге шакыруга бола ма? — дед1м, iiuKi кайрат, KymiMAi тпзпндеп. «Жок» десе, жылап яаберщ, есжке карай ата кашатындаймын. — Болады, Жарас! — дедк кыз жымиып назбен карап. Ыкыласы ма, элде булацкуйрык па, eciMiM де коса айтылды. £алай билегетмд1 ез1м де буге-mire андага- ным жок, эйтерр уялган тек турмас деп тарпылдатып, лекектеп шыктым, Бурын ара-тура Алматыдан кани- кулге келш-кететш студенттерден керген, уйренген шокырагым бар едк карап турмай тисе терекке, тимесе бутакка деп, соны тарсылдаттым. Сакал сипап карап турганнан жаксы гой. — Ничего, жаксы билейд1 екенсщ, Жарас! ^айдан уйрендщ? - дед1 би аякталганда. — Ел iiuiHAe енер жата ма, ракмет! — дед1м мен де Кыз эзглш тусшш. ©кпелетш аламын 6а деп сезжтенсем де, тгл ушына келген сезд1тартып калмадым. Балкаймак тагы да: — Ничего! - дедг Бунысына ту сш гетм жок- 199