Әкімқұлов Е. Немере

- Тун ортасы ауганда Муцайтпас агай эйелш ертш, 6i3Ai оцаша тастап, уйлерше кегп. Манадан берп уялып, сызылудыц ер-токым, тартпасы, жуген-шылбыры сол улкендермен 6ipre кеткендей, кеш сэнше бой уйренген бозбалалар б1рыцгай, енд1 келсш-келмесш бидщ экесш танытып, ел-селш шыгардык- ^аладагы жастардьщ ойындарындай неше алуан ыргактарга елжтеп, сэндь- саноз елбектеп кутырынган алакуйын екпшге места. Сулульщ пен сэннщ куйкылжып уйлесушен хабарымыз жок, кинофильмдерде керш палатын шапырлап бет- беттмен билеуге уксатканымызга Ma36i3. Мэз болганныц кекесш ертещне кердж. Бастацгы жасаган он терт ул, 1$ызды мектеп директоры каби- нетше шакырып жатыр дегенде тжсше шошып, 6ip пэлешц желденш дауылдатайын деп турганын эл1 акауы ж о? акжуректер шымырлап сезше берген едь Иэ, шынында да, солай болды. Бижке самгаймын деген бала киял, тунжыр кецмдер табигаттыц TipmiAiK зацын уйренбей жатып, дуниешц кызыгын талгамай тутас ciMipreH мунарлы бозбала дэуренде жаксылап турып 6ip тоц^алац асып турды. Мейлк бул да улкен елирге кадам басардагы адамдар ара катынасыныц 61зге деген мьщты мемлекеттж емтиханы шыгар. калган сезд1 жолдастарыма 6epeMiH. Сырты жылтыр, iiui булдыр купил — катпарлардан сыр шертпейтш ацкау ацгал досым, кош бол, альбом! Сайлау: А р м ы с ы ц, а л ь б о м! Мен не дешн сендерге. Айтарым кеп. Кешрек ипркш булбулдай сайрайды. BipaK колга калам алганда 6epi уржкен торгайдай ушып кететш 6ip беле. Мен e3i TeMip туюге болмаса, ой туюге шоркакпын. Журттыц сезш жалгастыр а йын. Сонымен мектеп директоры эркайсымызды жекелеп шакырып тергеуге алды. Аузымнан —ce3iM, койнымнан 200

— 6e3iM тускен босбелбеу деп, ii 6ipiHiui шакыртса керек, бар сырды б ш п алмак. — Кел, Kip, Айнап-бек! Yn! - AeAi, директор мен eciKTi такылдатып сыгалап аш^аннан. Зэрем калмады. Тура осы калпымда абактыга алып кететшдей. — Кеше, жок, суббота куш кайда болдыцдар? — М-м-мен бе? — Иэ, тура сен? — Y -у-уйде... — 1$орьвданымнан тутыгып калдым. 9 м1р1мде булай кекеш тетп керген емес ем. — BemipAi кай жерде жасадыцдар? — LLIerip K03i инедей кадалып, ен бойымды суккылап бара жаткандай. Мен: — Керген жо$пын, агай — дед1м аузыма сез туспей. — Эй, найсап, бетщ былш етпей керген жогымыц не?! — Досанова К утм кулдщ уйшде арак ппкен кшдер? Жынойнак жасаган к1мдер? Сендер емей мен бе? —Бглмеймш...Сакаулыгымсешлш кетп.Директордыц бетше тура карап: — Бул жалган сез! — дед1м. — Э-э, солай де. «Ткпм1зден шыгармаймыз» — деп, ант-су iuiKeMi3 децдер! Жарайды, жарайды! Бара бер, теп, ертец кезщнен сорац акканда екпелеупп болма!.. — ©кпелесем, кешке берген тайлагьщызды коса альщыз, —деп eciicri жауып шыгып кетпм. Бул кырс.ыкка Карацыз, не де болса ашык айкасуга барамыз деген Камшы тастау едь Не сонша б1реудщ бакшасына Tycin, бауын урлаппыз 6а?! Азар болса 6ip кеш ойын-сауык жасап, би 6илегешм1з шыгар. BipaK ic насырга шапты. Арамызда «шпиондар» бар боп шыкты. Таяктыц 6epi К утм к ул мен Муцайтпас агайга кеп тидь Менщ журепм нашар, будан аргы- сын айта алмайтынымды ездерщ де шамалап отырган шыгарсыцдар! Сезд1жек керемш. 1$ош бол, альбом! Бал^аймац: Арм ы сы ц, альбом! 201

Из, о^ушы цурбы-достарым 6apiH менен керетшге уцсайды, оны сыпсыц-сыпсыц сездершен eci-rin цап та журд!м. Bipais амал не, цалай дэлелдейсщ. Атыца 6ip жаманат Шнбесш, Шнген соц цалмайды. Одан арылу ушш кеп уацыт, не тзтенше ipi эрекет жасау керек. Уацыт болса тыгыз, кесеудщ сабындай цысца, мектеп 6iTipyiMi3re 6ip-eKi ай-ац цалды. Улкен эрекетке барудьщ жолын, амалын бтлмеймш, аныгырац айтцанда, журепм дауаламайды, цорцамын. 0 з1мцплмш. Суырып шыгып, жен-жосыгын айтып, ац-царасын ажыратып беруге ез1м1шлдМм ж 1бермейд! «Менщ жазыгым не сонша!» — деймш. «Кеш жасап ж тт тер д ! шацырайыц» —дептн бе?0 лец айтып, би билегеннен басца не к теп тн ? Жалпы, сонда турган не бар? Есейш, адам боп цалдыц, оц- солымызды танитындай дэрежеге жеттж. Той-томалак, думай жасап, мейл1 цатар ойнап-кулсек, сол ушш жер- кек-ri шулататындай не цирапты. Жас болтан соц, оныц жел шайцаган цурацтай елтм -ж елтм 1 болмай ма екен. Сол ушш жазалап, цылмыс бурышына тургызбай-ац цойса цайтед1? Кеш тарцап, тац алагеугмде уйдьушм1зге келе жат- цанда Елемес: — Балцаймац, 6ip сыр айтсам еш тм ге айтып цойып журмейсщ бе? — деп ед1 цуланып. — Жоц, айтпаймын. Не сыр ол? — £ой, цыздардыц аузында сез тура ма, тагы да ертец Елемес таратыпты, —деп, балете цалар жайым жоц. — Сенбейд1екенсщ, жыбырлап нец бар?! Айт, айтпа езщ 6Lv, — деп буртия цалдым е-прж бэлсшш. Боз ала тацмен жуз1м де сазарып турган болуы керек, муныц ус-пне одан api бугып цалса, кудж кушейе тусер дед1 ме: — Жарайды, - дед! - Саган ез1мдей сенгенджтен айтамын. Bip жан Балцаймац айтты десе, онда екпелеме... — Елемес цызыцтыра, ынтыцтыра тус-ri. Бул 6ip сумдыц цупия жариялаганы тургандай квр1нд! 202

— Мейлй enAi айтшы, айтатын болсац. — Ант ini! — 1штш. — ^андай? — Аузымнан шыцса, алдымнан мынадай тац атпасын! — Мацул, онда. Тыцдай бер, — деп ол сыбырга ауысты. - Муцайтпас агай мен Кушмкул журед1екен!.. Екеушщ уэдеа бар кершед! Агай бедеу эйелш цоя 6epin, Кушмкулге уйленед1дейд! Алтын медаль эперемш деп жанталасып ж у р ге т сол екен... Мен сонда Елемесп шапалацпен тартып-тартып ж1бермегешме эл1 екшем. Бул м е т ц арыма тускен алгашцы тацба болып цалар, бэлгам. вз1м1шлдж деген — тженек тем1р тор шарбацтан царгуга батылым бармады. Кейлепмд1жыртып, тэшмд1т ш п кетер деп цорыцтым. Бар б т р г е т м : — Жоц, жоц, жалган, есек, — деп уйге царап жупрш жылап кете берд1м. Елемес ац-тац боп, шошып турып цалган. Бармагын ттстеп турган сегалдь Мейл1, мен де ж етккеш м жо^, ез бармагымды шайнаган куш уйге кеп, тесекке б!лд1рмей жата кетттм. Mamci, Муцайтпас агайды мен де унататын ем. Ол керемет жайсац журектт, мол MiHe3i мен ацыл, парасатына цоса сумдыц сулу Kici едЕ Ондай 03i жас, сулу эдем1еркек еш жерде жоц-тын. Bi3 мектептеп шашын тарап, бойын тузеген цыздар оган урлана, цызыга царайтынбыз... Енд1 Елеместщ жацагы айтцаны шын болып шыгады дегенге 6ipTypAi сенпц келмейдЕ цызганыш сез1м араларына цицу сап царсы шыгатындай. Кушмкул ацсары ецдЕ толыцша келген, эдемйпе гана цыз. Сулу, керкем кескйп жоц, Сымбат- ты дегеннен артыц бага берерлж еместей. Эл1 кунге: «KyHiMKiA — сулу цыз» — деп, аузыныц суы цурыган баланы керген жоцпын. Bipaij жайдары, кепнпл мше- 3i, ногам жумысына белсене араласатын ашыцтыгы, бауырмалдыгы, acipece оцуга зер ек тт цосылып, оны 203

мектебймздщ шамшырагындай керсететщ. Мектеп комсомол комитетшщ секретары да сол. Оныц жылы цабагына жа^ындау, эр о^ушыныц арманы. Екеум1з тэту кегрл 1$урбы едж, менен жасырган сыры болганы гой. Муцайтпас агай eKeyi ^осылса, иэ, кула1$ куга келген домбыраныц i$oc ццегшдей ундестж табары ce3ci3. Bipaij eici жа^сы ^осылмайды деуип ед1, буйрьщ бола $ояр ма екен! Буйыртпайтын б1здщ ез!м1з гой... Адамдардыц e3i гой. ©сек бьщсып жанган кем1рдщ тутшшдей ^ап- ^ара боп дояланып кетп. Аудандык oi$y 6eAiMiHeH ко- мисия шакырылып, ол сез жинаганнан баска, гу-гуд1 кебейткеннен баска салауатты ic жасай алмай тайып турды. Окуымыздыц да рэсуасы шьи$ты. Кунде жина- лыс, кунде айтыс, Кутм кулд1 комсомол комитетшщ секретарьлыгынан босатпак болган жиналыста, ком- сомолдар аяулы досын жалалы колга бермей, ijopran Калды. Директор 6ip дегенше жеткендей, педсовет шакырып, оныц мэжiлiciндe: «Окушы мшезше келю- пейтш кылыгы уппн, оныншы класс окушысы Досанова Кушмкулдщ Tapri6iHe канагаттанарлык деген бага шыгарылсын» — деп, уйгарым жасапты. Окушы тэрп- 6iHe ондай бага койылса, алтын медаль езшен езьак кош айтады екен. Комсомолдар бул жерге ара тура алмады. Bip жагы Кушмкулдщ езшен де болды. Тугцы етше ащы 1^амшы тиген соц ба, ежеттенш ершеленш кетп. Мумган ерепсеган деген де ойы болмаган шыгар, кеганп тура эрекетшщ барльны неге екенш кайдам, TepiciHe айналып кете бердь Сейтш, мектеп б т р д ж , мектеп б тр г е ш бар болсын, ак MeAAip арманымызга жарьщшак Tycin, эргам налагай жагына карай муцдана аттанды, ойлана аттанды. Мен сол бепммен, Кутмкулге жаным удай ашы- ган куга, шарасыздыгыма налыган куй!, аттестат алы- сымен июль айында емтихан болар, Алматыдагы рес- 204

публикальщ эстрада студиясына оцута тусуге кетш барамын. Алацдап аулыма ^араймын, агарацдап ке- р1нген exi этажды мектеб1ме ^араймын. Он жыл 6ipre о^ыган балалардыц 6ipeyi кершш цаляр ма екен деп, жалта^таймын. ^оцырау уш де есплмейдь 1$ош бол, мектеп, он жыл тэрбиелеген асыл уя! 1$атем болса, кеше гер. Алдымнан оц сапар кутш, aij т1леу ттлеймш. ^ош бол, альбом ! Кушмкул: А р м ы с ы ц, а л ь б о м! Не жазайын, мен саган. 1$ай ем1рбаянымды айтайын; айта берсец эцпме коп: соныц 6api т э т п ттриплж- тщ тырнагына тура ма! 1$ыз сыры — кырьп$ шемен, тас $уды$. Оныц суыныц дэмш ыдысы мен хуралы бар адам гана б1лед! «Сырга^таганыц — сыр са^таганыц гой» — демецдер, достарым. М е т ц жан баласынан жасырар купия TipAiriM жо1$. Бэрш ездерщ бглесщдер. Эке-шешеден ес бглмейтш ерте кезде-а^ айыры- лыппын. Мен ушш олар кез жасындай ыстьн$, арманды сагыныш. I$a3ipre шектт мандайымнан 6ip сипап 1$ана кетсе, бул жалганнан езге тм епм болмас eAi деймш. 1с жузшде аспайтын муддешц yAeci — отты егашш. Нагашы эжемнщ тзрбиесшде ост1м. Бул етек-жещ мол пшплген, вм1рде кешмейтш, жанынан жа^сы- льщ Ae6i ecin туратын мешр1мд1 жан екен, оны есейе келе 6iAAiM. I$a3ip де солай, а^ыма^тыгыцды айналып- толганып турып-ais туздьщтап Ж1беред1 Егер ж урт ме- нщ жанымда к к ш к нур бар дейтш болса, ол ец алды- мен эж ем берген ^асиет цала берд], ютаптан о^ып, бш п алганым. Туыссыз есу — адамды тем1рдей шыньн^тыра ма, онша-муншага жаси 1$оймаймын. Bipaij $анша бержпш десем де, оныншы кластыц ацыргы айлары ^атты 6ip шай^алтып, кабыргамды ^айыстырьш ж1бере жаздады. Bapi сол мен ушш ^ырсьн$ты жиырма ymiHmi фев- 205

ральдан басталган. Сол кезде эжем уйде болмай, eKi- уш кунге 6ip жадка дыдырыстап кете дойган едд дасадана. ^ыздардьщ ga3ip дайсысы екеш ес1мде жод, Балдаймад па, элде басдасы ма: «Улдардыц мерекесш осылай етгазсек» — деп, диылган сод, оцаша гой деп 6i3Aig уйге жиналган ек. Мудайтпас агайды шадырайыд, - деген усыныс менйа ед! Ондагым: «Жшттермен до- сылып бастадгы жасапты» — деген, ел аузына gagnag болар жене улдар да аядтарын тарта отырсын деген ой ед! Адгал басым, ол ойдыд екшпп ж аш ван бурылып согарын б1лмепшн. Директор шадырады дегенде де кедШме арам пигыл согып, аладдаган емен. Тек Сайлау жылап шыдданда гана басыма 6ip булт ушрйерш сезш, алдымен ез1мд1 емес, дарт эжемд1 аяп кетш ем. Mem eg содынан, он TepiiHuii eTin шадырды. Оган дейш ер баланыд айтып шыддан сезше жарылардай намыстанып отыргамын. — Иэ, жолдас Досанова, Kipigi3! — дед1 директор таптанып сейлеп. — Отырыдыз. XaAigi3 далай? — Хал-жайымды бглмек болсадыз, 6ipiHiiri шадыр- мадыдыз ба? Сыртымнан тергеу жумысын уйымдас- тырганьщызга жол болсын, агай? — Э-э, солай ма? Айыптыныд айбарад эрекетт де. ^ордытып, у р к т п аламын де. Оныд бола дояр ма екен, Досанова? — Айыбым не, агай, сонда мешд? — Суттен ад, судан тазамын дейод гой. Ешгам кер- ген жод, 6ip жан еспген жод, дейс1д гой. — Дирек- торымыздыд сыпайылыгы ушшпп диалогке жеткен жод. Адырып, айгайлап, урсып айтпаган ce3i далмады. KymeHin, бадырып сойлегеннен адылды эдпме шыд- пайтынын б1лмейд1 екен бул Kici. Ызага булыгып тура берд1м. Тушмен ойнап, кулш жасамаган дылыгымыз далмапты. Одушы атына idp келттретшдей жексурын

•плектер бопты. Арац-шарап iiuin, шетпм1зден мае боппыз. Осы кеште менщ нитей уэделесш журген KiciM — Муцайтпас агай е д е т шацырылыпты. Екеум1з би билеп, журт кезшше абыройымыз ашылып бара жатцан соц, эйел1 жанжал шыгарып куйеу1н ушне цуып алып кетт-п. Мунан epi жантурипгерлж ж ат сездерге шыдап тура алмадым. — Осыныц 6epiH i<iM айтты, агай, ci3re? Ж ене соган толыц шын деп сенеаз бе? — 1$атты сурлана безерш, бетше царадым. Селт еткен жоц, ол да сазарып боп-боз боп тур екен. — KiM айтцанында шаруац болмасын, — дед1 зэрш шаша Tycin. —Ш ептщ басы жел турмаса цимылдамайды. Одан да рас деп мойында. — Bi3 соншалыц ci3 айтып тургандай сумдыц жасаган ЖОЦПЫЗ. — Beuiip етюзгендерщ рас цой? -Рас. —Сенщ ушцде екеш рас цой? — Рас — Муцайтпас агайларыцныц бар болганы рас цой? — Рас. — Оныц с е т жацеы керетип рас цой? — Жацсы деген сезге ерекше мен, е к т н бергетне царап, н е т мецзеп турганын журепм сездь — OripiK, есек! О зд1де устаздарды басцаратын устаз дейдТау! Тым усац адам екеназ гой. Егер б ш йрз келсе, Муцайтпас агайды жек керетш осы мектепте 6ip бала, 6ip цыз жоц. Мен де. Тек ез жамандыгыцыз ушш езгеден еш алмацыз! Ол кездер1 шарасынан шыгып, алейш турып цалды. Мундай оцые соццы аламын деп ойламаган-ау, шамасы, д1р1лдеп, цалшылдап кегп. Жаным екеш, кез1ме жас толса да, уежден утцаныма ецсемд1 жогары устап шыгып бара жатцанымда: 207

- Осы сезще eMip ба§и еюнерсщ! - деген ce3i | ееплдь ТСрлтмде алгаш рет ^орлана ^атты жыладым. | Жазьщсыз жаныма ютаптан о^ып, кинодан керетш азулыныц элс1зге керсетер эдйуетаздт, $иянат, зорльщ, кара журектжпен бетпе-бет кездеспм. «Мал аласы сыртында, адам аласы шпнде» дегенге кез1м жеткендей. Сонда мен мектеп директоры Журынбай Жергековке не жаздым? «Агай, агай» — деп, мектептщ догам жумысына жалбацдап жургеннен баска не ктед1м? Барльщ KiH9Mi3 кеш жасап, 6ip рет дем алганымыз ба? Мен жан куйзелкпмд1TipAHCTe бейнеттен езге радот кермеген 6ipai$ онысына емен агаштай еш дойыспаган, е н д т букгл арман у м т н маган артдон дорт эжеме б1лд1рмеуге тырыстым. Bipaij ел кулагы елу, ауылда сез жата ма, тугел eeriirri. Боз шгендей боздар ма екен деп eAiM, айналып-толганганнан бетен налыс, реншгпц унщынын да керсетпед1 Тек кейшнен бмгешм: мектеп директорына барып, таягымен устелш тодоактапты. «Эжептэу1р азамат па десем, ауыл-уйдщ есегш бадоан азгын ба ец! — д е т т . — Быдоытпай ж ур айналацды еркек кшдж болсац. ^удайдыц жазалаганы да жетед1 менщ жалгыз немеремдг Бермесец барма^тай телмрщ езще, он жыл жадоы боп келген кыз сешцше, 6ip кунде бузылган екен гой. ^аргадай балага жалган жалацды жалацдатсац, ceHi де 1$удай тапсын!». Директор ерепсе, шиеленке тусть «Кезшде ке- нпрген — кецпеЙ1л адамныц ici» — дегенд1 еспгенмен; кайырымсыз, катал болса, амал неппк! Комсомол комитетшщ секретарьлыгынан Tycipe алмаган соц, менщ ap6ip басдон i3iMAi ацдыды. Алдына барып имер, кайысып ыгып, жалынар не кшэм бар, ецсемд1 бшк устап, бурынгыша жаркылдап журе берд1м. TepTiHnii тодоан аядоалып, мемлекеттш емтихан- дарга эз1рлж басталды. Директор жаца идея тауыпты. Оныншы кластыц балалары улкен сынга дайындык-

тары ж ет н д е ата-аналары мен мугал1мдердщ алдында есеп берсш! То^саннан то^санга дарили дегендей 9Ai ешк1мнщ ес жиып, «а^тьн^ майданга» тольщ куш сала ^оймаган кез! Соцгы то^саннан кеш нп эудемдж 6ip тыныс ед1, балалар мывдылдап е ш ш Ж0ндi жауап бере алмады. Бул жас жанды ж ен сй ^инау ед1, ^ылбурау сап ^инау едь Зорыгып е л м ектз бе, не керек? Шыдай алмай орнымнан ушып турдым: —Б1зге жаны ашыган адамдар б1збен булай сейлеспеу1 керек. Аясацдар eTTi, елттремющдер ендг! Сереге елш- enrin сулдерг кеп турган спортшыга солыгын баспай жатып, одан да ^аттыра^ жупрмедщ деп жазгырган жаттыктырушыны кердщдер ме? Мыналарыцыз тура сол гой! — Директор айгай салды: — Кердшдер ме, мына Досанованыц ipiTKi салуын! Муньщ ойынша, 6miM 6epeMi3 десек 6yAAipeAi екенб1з. 1$ыз басымен ^а^ацдап балаларды бузып бить Мунан кешнп сезш тыцдауга арланып мен eciKTi жауып, далага шыгып кетпм. Соцымнан узамай буюл о^ушы ерд1Булнаразылыгымыз ушш мектеп директоры бтрупплер кешш жасатпауга OMip erri. «Олар жыл ортасында-а^ ол кешш етшзш дойган» — деген кершед! 1$алайша бул K icim g айт^аны бола беред1? Мектеп- теп езге педагогтер ^айда, педсовет ^айда? Bi3 ыза боп класымыздыц астан-кестецш шыгарып, парталарды 6ipurig устше 6ipiH уйш, тартаны ец тебесше 1$ойып: «1$ош бол, мектеп!» — деп ю н эоз та^тага бадырайтып жаздьщ та, шыгып кетпк.. Басым ауыратынды шыгарды. Мен эларей бастадым. Директордыц сабагы —тарихтан емтиханга дайындалып жат^анбыз. ^ажыган ceKiAAiMiH, умытша^тык пайда болды. Эл-дэрметм ^урып, жуйкем сыр бергендей, з еш тм алгырлыгын азайтты. Дэр1 шгпм, ол да эсер етпедь Ээтрлж елйз болган соц кешнп 10 «6» класымен 6ipre тапсыруга руксат сурадым: бул жолы $удай Min

директор келгсшп. Жан ушырып дайындалдым, басым eAi мец-зец. Bipybic дэрйп асап жiбepдiм.. Не болганын бммейтш, ертецше оянсам, ауруханада жатыр екем. Кешюрек ул-^ыздаркелш кецшмд1 сураганда, ацырына шейш куресе алмаган э л а з д т м уипн хальпда, Отанга пайдалы адам болайьц; деген орта!$ ма^сатты ая^асты ете жаздаганым ушш, жолдастар алдындагы осы ку- нэм уппн елердей уялып KeuripiM сурадым. Олар м е т TyciHAi, 1$уаныштан мелдхреген кездерше жас алды. «Беу, Кушмкул, OMipiye бекер $атер жасай жаздадыц. Оньщ дурыс емес. Жеке ез басыц болган кунде де бул эрекетщ — кенпршхпз цылмыс» — деп тургандай eAi балалардыц жанашыр жа^ын жанарлары. Айналдым, сендерден достарым! Мен тарихты Fana а^ыры беске тапсыра алмадым. Бул кезде директордьщ да басы салбырап калган едь Б1з мектеппен ^оштасу кешш жасадьн^. Мен ж ещ лгетм жо^. 1$ош б о л , а л ь б о м ! ¥,акарман: А р м ы с ы ц, а л ь 6 о м! Жиырма уы тш п февральдщ алдында экем мекте- 6iMi3Aiij директорын ^онаада ша^ырган едь 1$асында 6ip топ MyraAiMi бар. Кейб1реулер1 эйелдершоз. — Келшдерцрз келе алмады. —Ауырып ^алыпты. —Теркшдеп кетйгп. — Балалардан шыга алмады. Тугел сылтау, «Жаныма алып журпм келмейдр> де- мей ме тетесшен. — Эйтпесе, Мырзекецнщ уйшен дэм тап^анды юм жек керсш! — Совхозымызды Tipen турган Kici KiMre тацсы^ емес дейсщ. Kene-KepiHey жагымпазданды 6ip агайлар. Мен iuiKi белмеде сабагымды орындап, бэрш ecrrin отыр- 210

мын. Бегде Gipey немесе ж ас балалар естш, ыцгайсыз болар деп кысылсайшы! Экем «Коммунизм» совхозыныц директоры екеш рас. Дуние, мал-мулж, iuriM-ж ем деген белден. Шешем колы ашьщ Kici, тамак жагынан б1здщ уйде баягыда коммунизм орнаган! «Коммунизм» совхозына директор болганнан 6epi! Bipaij, обалы не керек, экем адал, эдм Kiel Кейде журт колпаштап ^уртады, немесе заты тура, таза жан. 0 з экем болтан соц ма^тап отырганым емес, теп, журт солай дейдт Мен уйдеп тертаHiiii баламын. Алдагы ушеу эр жерде «адам боламыз» — деп окып жур. BiAiMAepi онша мэз емес. Экем балага жумсак, Т1зпнд1 тым бос тастап ж1берд*-ау деймш. Менен кешн жэне уш сумурын бар. К ш ж енеа — тертшип класта. Теплш-шашылып жаткан турмыска сем1рсем, м е т ц де шайкактауыма болады. Енд1 ойласам, жастайынан ютапка ушр болганыма ^уанамын. Байлык, адамды бузады деген рас. КецШм кетерШ п аспандай баста- ганымды сезсем, керкем ютапка жармасамын. ¥на- тарым — кайыршылар жайлы шыгармалар. Сонымен ^урметп конактарга деп, экем бордакыга устаган eid токтыны сойдырып тастады. 1$уырдак куы- рылып жатыр. Mici мурныцды жарады. — Бул дуниенщ кызыгы сапырып, шашып еткен гой, — дед1 залга Kipin жайгасып отырган агайлардыц 6ipi самбырлап. — 1Шркш, агроном, не зоотехник болганда гой, ец койганда мына Мырзекец ijycan... Баламньщ баласын мугал1мджке окытпаспын. Мугал1мдерден сор- лы е ш ш жок каз1р... Мен бул сездерд1 онан api тыцдагым келмей, залга Карай атып шыгып: —Саламасыздар ма! — дед1м, агайларыма. —Ой, ^аЬарманбысыц! Жагдай калай? —03i Мырзекеце тартып зщпттей боп келе жатыр. — Булар кун сайын емес, сагат сайын есед1гой. 1$айт- 211

се де м е т керш элп сездерше абыржып цалды. Оны аныц сезд1м. О й тк е т ж ен аз марапат, мацтауга ауысты. Шыдап тура алмай тысца шыгып кетам. Мугал1мдердщ арасында Муцайтпас агай жоц екен. Ауылда болмаган гой, элде шацырмаган шыгар. ЦНркш, устаздардыц 6epi сондай болса!.. Жацагы уйдеп сезд1 айтцан педагог 6i3re не тэл1м-тэрбие бермек? Ал м етц устаздыкца жаным кумар, Муцайтпас агадан жуццан цасиет болса керек. Мухиттай шалцар 6iAiMine кецпешл жайлау жаны мен перштедей сулу корю жарасып,ашьщ журект!лерд1 озше магниттей тартар ед1! «Жацсыны цудай 6ip жерден цысады» - деп, кездеп тунган уайым — жалгыз перзент зардабы. 03i 6ip адамды муцайтцысы келмейтш Kicim муцайтып цойган тагдырдыц шеберш царашы! Мен олденеге ыза боп, элденеге цайгырып жалгыз ез1м ауыл сыртындаил юшкене езен жагасында коп журд1м. Тун ортасьтан ауганда уйге цайтып оралсам, шисшкке эбден цызып масайраган цонацтар к и т п , цайтайын деп жатыр екен. Mem Kepin цалган 6ip агай: — ©-ей, 1$аЬарман-ау, сен цайда жогалып кетац, багана 1здегенде, — дед1, TiAi оратылып, K©3i жшсш. — Эй тентексщ гой, ушне цонац келгенде Kici цашып кете ме екен? — Бул м е т еркелетш, тец цатар цойып, сейлегендепа. Сонсоц озше таман шацырып, арац mci бурцырап, кулагыма 61рдеце деп сыбырлады. «Алтын... дед1 ме, медаль-. дед1 ме, аласыц» — дед1 ме, ыстыц картошка шайнап сейлегендей угыныцсыз Ae6i3Aep. Оныц сырын кешн тусшш, жаным TypmiKTi. Бул кезде К утм кул ушндеп кеш ацырыныц хикаяга айна- лып цуйындай уйтцып турган шагы болатын. Мектеп директоры Кутм кулдщ «теp ic цылыгы» жайлы пед- советац царарын да шыгарып цойган. Мен экеме жу- ripin келд1м. 212

— Кеке, — AeAiM ентшп, 61реудщ суга батып бара жатцан хабарын жетгазш тургандай. — Буныцыз цалай? — Йемене ол? — Экем де елец ете тусть — Ж ай ма? — Жай емес. Буюл мектеп шулап жур: «Досанованы эдеш цулатып, алтын медальга 1$аЬарманды усыныпты. Мугал1мдердщ тамагын тындырса эрюм-ац алар» — деп. Осы сез рас па? — 1£ой, балам, аузына ие болмаган ж урт не айтпай- ды! KiMre не беру — мектептщ ез жумысы. Оган сен араласпа. — Араласам.. Мен ci3Ai булай деп ешцашан ойламап ем... Осыдан царацыз да турыцыз, — деп auiyFa булыгып жылап ж1берд!м. Тергме сыймай жарылуга шацпын. — Эй, ацымац болма! — дед1, экем эл1 де сабырлы цалыппен. — Бул — эдглетаздж, зацсыздыц! М е т ц айта 6ерсец13 «5>ммнен «4»-1м кеп. 1$огам жумысына да цатысым жоц, медалыа цалай усынган? 9 з ойыма вз1м булыгып, уйден атылып шыцтым да, Муцайтпас агайдыц уйше царай беттед1м. Журепмд1 тырнаган цапа-кешсп алдына жайып салдым. Ол арцамнан цагып: — Жарайсыц 1$аЬарман, — AeAi бепнде цан ойнап. — Ж ш т екенсщ нагыз! Мен сенен осындай ерлйсп кутупп ем. KepepMi3 эл! Шындыц уппн аянып цалмаспыз. Агай оцулыцтарда жазылмаган, 6ipaij жас адамныц санасын оятар талай ацыл айтты. Иыцтан басцан ауыр жук езшен-ез1 тусш, айнала сэнд1 сэулесше цайта орангандай. Мен аппац арыма eMip баци тацба болар царакуйеден арашалап цалатын аяулы адамды мэцп умытпаймын. Ол б1здерд1ар тазалыгына баулып ед! 1$ош бол, ал ьбом ! Елемес: Арм ы сы ц, альбом! 213

«Бас кеспек бар, ттл кеспек > щ ». ©лсец де ойыцдагы шындыцты жаз - дедщдер гой ацыры. Жазайын. Жасырарым, жалтарарым жоц, цысыларым, цорцарым жоц ешк1мнен. Езуш тш п турып кшге болса да турасын айтам. «Есек есек-ri царызга цасиды» - дейдЕ журггыц цупиясын мойныма царыз етер хацым жоц. Адам шыншыл, ашыц болуы керек, ойын ешцашан бук- neyi керек. Bi3 — ленинппл комсомолмыз. Жалгандыц, жарамсацтыц - б1здщ бупнп цас жауымыз. KiTan солай дейд1, мугал1мдер1м1з солай дейд! Сезем. Кушмкулдщ уйшде еткен кеш-ri елге жай- ган мен деп ж ур журт. Рас, мен айттым. Сураган соц керген-бж гетмтц, байцап, сезгетмнщ бэрщ ала- цанга жайып салдым. Мен eiipiK айта алмаймын. Ко­ лыма жалау гып устар 6ip гана куралым — туралыц, эдмдж. Кушмкул сол кепгп эдем, Муцайтпас унпн уйымдастырды. Оны сезген мен гана. Ол - Муцайтпас агайга елердей гашыц. Эйтпесе, e3iMeH тец десе тец жап- жас мешц т1лепмд1 итерш тастап: «Аспан асты кец, сулу цыздар кеп цой» - дер ме! Агайдыц алдына арац цойганы рас па? Рас. Екеушщ жабыса билегет рас па? Рас. Агайдыц эйелйпц муцданып, K03i жасаураганы рас па? Рас. Агай Кутм кулмен билеп жургенде: «Мен с е т жацсы керемш» —AereHiH кулагым шалып цалды. Сонда цудайдан жасырмаганда, адамнан жасыру адалдыц па? Балалар мешц осы туралыгымды цаламайды. «Ту­ расын айтсац туысцаныца жацпайсьщ» — деп, цазац тауып айтцан. Bapi6ip тубшде сен жецесщ, аныц екеш- не сенсец, басца кезге царама, цасца мацдайдан цан шыгаргандай гып соццыла. Мен кеп жолдастарыма осыны уйрете алмай цор болдым. Анау Жарас Балцаймацца гашыц болып сузжгенде: - Экем-ай, ол цызда ойыц болса, цойга барамын деген ацымацтыгыцды тастап, Алматыга оцуга 6ipre кет, 214

дедш. Герой болмац ойы бар fom. Жулдыз гамге жетпек, соны тусшбесе цайтесщ! Шопандардыц абыройы, атагы, табысы жацсы екеш рас. Bipai$ эрй с цыз бен шопан ж ш т цалай жараспац? Аспандагы жулдыздыц жердей жулдызбен царацгы тунде жымыцдасцанынан не пайда, не цайыр? Ол екеушщ болашагы 6ip болады дегенге сенбеймш. 0м1рдщ куретамырыныц согуын цалтцысыз байцап, барлау керек. «Заманыц тулга болса, тазы боп шал» — деген гой, еткен дэррдщ дьлмарлары. Сол сезде жан бар. I£a3ipri уацытта ец алдымен 6iAiM, диплом цажет. Дипломсыз ертец цой багу да цолыцнан келмейдц далада цаласыц. М е т ц аузымен цус TicTereH, от ауыз, орац йлд1 экем колхозга председатель де, зоотехник те, цоймашы да боп едц ацырында, царам таяцтан цор болмады ма. «Ш ipкiн, 6ip жапырац кек цагазым болганда гой!» — деп, осы кунге демн KQKiperi царе айырылады. «Bip гана адалецбекпен ешцайда бара алмайсыц. Ж узжтщ кезшен еткендей пысыц, бетелкеге Kipin шыга берейндей епй- лж керек», — деп отырады экем. Шынын айтцанда, сол юешщ ойына жуз процент цосыламын. Bipaij бетелкеге Kipin шыгу тугш , жузжтщ кезшен эту де цолымнан келмеййн шаруа. Журтца жуысып кетсем, шецгел сияцты тырнап тусейн 6 ip бэлемш. Ветке айтцанды е ш ш жацеы кермейуц дейд! «Тура биде туган жоц». Менщ арманым — зац факультетше туеш, прокурор, не сот болу. Ертец ел билеп, журтты аузыма царатцанда, баягыда 6ipre оцып ек деп сыртымнан «Bi3Auj Елекец сол кезден-ац е й йр1 eAi гой — деген сездерщ жетер цулагыма. Бул ойымды экем де жан-тэшмен цуптап отыр. «Астымдагы жалгыз атымды сатам, агайын-туган, тамыр-танысымды саламын, цайткенде с е т сол оцуга TycipeMiH» - деп серт ейп тур. Мен де ез тарапымнан царап цалмай Алматыдагы 6 ip агайынымызга хат 215

жаздым: «Кеке, осы бастан таныс 1здей 6epigi3. Аттестат долга тш сш ен тапдан-таянганымызды алып, артынып- тартынып экем екеулмз барамыз. 1$анша сураса да келке 6epigi3, ci3Aig жузщ1зд1 томен етпейм1з. Bip ту- cipcegi3 аргы жагын e3iM-ag алып кетемш, бес жыл суйреймш деп gopbignagbi3.Ci3Ai уятда далдырмаймын. Аянбадыз, eg6erigi3 жанады. Аттестаттагы багаларды тугел жендетттдом. М ш ездемет де eidpTin бердь Оздщ жарамдылыгыдызга сенген Елемес шпрз деп 6L\\epci3! Е с к е р т у : «Адамныд куш адаммен». Жасасын, шын- дыд пен пендешшк! Е». Эне-мше деп одуга аттанганша жауап хат та келш далар. Апрель айында ж 16ерщ ем, ккиегш щ KiATi аспанда, 03ipre coTi болмай i3AereHiM табылмай жатыр ма. I$a3ipтек дана ез бШмщмен одуга тусем деу алмагайып нэрсе. 9cipece зад факультетше ету диын кершедь Тагы да сондай 6ip-eKi диын мамандыд бар дейдь Халыд айтса, далып айтпайды, б1здщ ауылдагы улкендердщ ce3i осы. Ол ойларын ешюмнен, балалардан да жасырган емес. Б1здщ мектептен алган 6LuMi орташа, су мен ciATimg формуласын бглмейтш одушылар ece6iH тауып одуга тусш ж ур дайтсе де. Институттыд есшнен 6ip Kipin алган cog тнш -салынып одып, диплом алып шыгу диын емес KepiHeAi. Кек гатапшаны дойынга 6ip салып алгасын eHAipicTe, ем1рде е зщ тц 1$удай берген пысыдтыгыд 6iAeAi. Муны мен талай адамнан ecirriM. 0Tipii< болса агайлар айтпасын ондай сездь «©3ig жайлы, OMip жайлы толгап кор» — дегендеп, менщ байдаганым осылар. Мен дателессем, тузетшдер! Шындыд ушш 6epiMi3 жалтармай куреселж. Шындыд кезге шудиды. Улкен OMipAig алтын босагасын аттайын деп турмыз. Ж ада отау eciriH ашдан келшшек сиядтымыз. «Келштд аягынан, дойшьгаыд таягынан», «Жадсы ауылга тускен келш — KeAiH, жаман ауылга тускен келш - келсап». 0 M ip сырын таныгыш eTin уйреткен ата-анам мен 216

устаздарыма размет. Сендердщ айтцандарыцмен жур- сем, цателеспейэтшме сенемш, керегендер1м! Менщ шын кец ш м осы. ddiAem:£ о ш бол , а л ь б о м ! А р м ы с ы ц, а л ь б о м ! Квп ойга TypTKi болган мен ед1м, жоц, AOAipeK айт- цанда идея топн ш ушына устатцан Муцайтпас агай да, соныц жебеушга ж эмш М боп шыцтым. «0зщ жайлы, ем1р толгап кер!». Муны вз угымдарымызша таратцанда — езщдьезщ тану, езще мшездеме беру, сен шмсщ, цандайсыц? {^айырымдысыц ба, цатыбассыц ба? 1$айсарсыц ба, цорцацсыц ба? Адалсыц ба, арамсьщ ба? Kicire жолдастыгыц, ата-анага перзенгпгщ, кернпге цолцабысыц бар ма? Ишкене ем1рде юмге кемегщ ти- Ai? Жалпы алганда, езщ гимсщ? Шарт былай болган: эргам не болса, соны мыжып жаза бермер керек, жанын тербейтш 6ip м эселет гана тмге тиек еткен жен. Егер шындыцтыц бетш ашуга тайсацтасац, элде адамга 6мд1рмейш деген жан сырыц болса, онда epii< езщде, купияцды цалтаца салып цой. Жоц, цолыца цалам алады екенсщ — эдм сезден жалтарма, тайсацтама! KeAiciM, уаде осы болган. Мен ез1м ацындыцты армандаймын. «0 скен елдщ ацыны кеп, ©спес елдщ эгам1 кеп» — деген, н ем к ма­ ралы 6i3re арнап айтылган гой деймш. 1$азацта ацын да кеп, цайсысыныц басым екенш 03ip аныц бммеймш. ©з аулыммен, ез ауданыммен есептеп керсем, елец шыгаратындар да аз еместей. ©лец жазатындардыц кещл1 кектемнщ куншдей елж1реп, жайма-шуацта- нып кемершен асып теплш турады гой, ауаныц ылгал, цысымдылыгын елшейтш аспап сияцты. Шындыц жо- лында >Kypei<Tepi шамырцанып аласурады, элемд1адам- дыцпен суарылуга шацырады, циянат, цысымга тезбей- Ai- 217

Сырымда актаpa тусейшлп. Саби журек - акын дейд! педагогтер.Олай болса 6apiMi3 де дуниеге акын боп келед1 екенб1з. Жаратылысында жауыз боп туатындар сирек, айналаныц багзы 6ip жауыздыгынан таза кецй жараланады екен, оган карсы т ж с ш т тезб ей н т бар, кайырылып тозатыны бар. Bi3 он же-ri жаска жаца толдьщ, эл1 толмаганымыз да табылады, 6i3Ae 63ip еш елпрбаян жоц, ол жаца басталгалы тур. Мектешт б тр г е н отыз такты бала жан-жацца тарагалы турмыз. Жарас бастаган он бала, 6ip бригада болып шопандыцца серт егп. Олар жу- мысца шетшен тиянацты, тындырымды, шыдамды ед1, 6ip нэрсе шыгарар деп ойлаймын. Сайлау бастаган ендш 6ip он такты цыз бен жнтг (6i3 ж ш т боп цалдыц- ау, расында) совхозда механизаторлыц жумысца кал- мак. Бул ею топтыц да туйгет: «Оцуды артынан кере жатармыз, алдымен ел иплотне араласамыз. Он жыл оцытцан ецбепн етейж!». Иэ, журеплш таза, оган дац тусе цойган жоц. Ал февральдан берп елпршдеп, класымыз шпндеп оцига 6i3Ai цатты есейтш ж1бердк Жазыцсыз Кушмкул ушш жанымыз куйзелд! Директор шацырып тергеуге алганын ертецшде-ак Муцайтпас агайга барып, ашу-ызамызды ацтарып ек, ол Kici де элденеге жабырцау екен. Bi3 айыптымыз ба, агай? — Бул к в п е-KepiH ey ц и я н ат ем е с пе? — К утм кулдщ жазьны цанша? — Онда 6epiMi3Ai айыптасын! — Мектептен кетелиз бе, цайтелш!.. —Оцыгымыз келмей цалды.. Арамызда Кушмкул гана жоц, кешке цатысцан езге он ymiMi3 шулап кеттж. Агайдыц мелд1р кара кездерь нен жылы ушкын жылт егп. Эркайсымызга жеке-жеке жагалап карап ойлангандай кабагын туйд! Сейтш: 218

— Ж э, мен де циналып турмын-ау, ж т т т е р , — дед1, apFbi шпнен терец курсшгендей. - CeHAepAi4 эре- кеттершд1Tepic санаган болсам, о баста тартынып цалып цойган болар ем гой. Орталарыцда отырганым уппн цаз1р мен де кшэл1 боп турмын. Bipa$ сендердщ элп айтцан сездерщ артыц «Кетем1з, оцымаймыздарыца» жол болсын! BipiHiiriAeH, мектептен цуып жатцан еш им жоц, екшппден, кшжене циыншылыцтан цаша женелмексщдер ме! Сондай-ац цоян журек цорцац па едшдер? Y лкен азамат боп, оц-солдарынды танып цалган жоцсыцдар ма? Буларыца мен царсымын. Олай десецдер, мектептерщдд ренжггеацдер. — Муцайтпас агайдыц бетшен жжер байцалды, толцу байцалды. Bi3 манагы емес, ыстыгымыз басылып сабырга тускендейм1з. —Жарайды, сендер де жундерщ жыгыла кетпесш, 6i3 де педсоветте сейлесш керерм1з. Шеппм осы болды. Bipais педсовет мушелерйпц кеп- iim iri директорды цолдады деп еспдж. Оган Муцайт­ пас агай муцалып, тоцтап цалган жоц. Алгырлыгына цоса ежеттж танытты. Сейтш, б1здщ устаган туымыз жыгылган жоц, жецдж деп те айта аламыз. Д и р е к ­ т о р : «Кушмкул Досановага алтын медаль берпзбеймш, цайтсем де!» —деген сезшде турды. «Tepri6i» улгЫ емес цанагаттанарлыц деп уйгарылып, тарих пэншен «терт» цойылды да, класымыздыц арына, намысына, журепне эд1летс1зджт1ц аяусыз огы атылды. Ол оцтан Кушмкул жараланбаса да жанымызды 6ip TypniiKTipin, шошытып кетп. Bi3 жыладыц, цорцып емес, цорланып жыладыц. Оцу б т р у кешшде ол жара сел жазылгандай ед1, 6ipai$ цуаныш, цапа аралас кецъ\\дер1м1з ептеп eKciAi. BiTipy тойымызга ауруханадан жаца шыццан Кушм- кулд1 алып келдж. Оныц жузшде уайымнан rep i езше сенген, жацсылыцца сенген уми1 шогы жылтылдап турды. Достарыныц арманына, жеке басыныц муцын жалгагысы келмеген шыгар. 219

— Сен реняаме, Кутмкул. —Сагыц сынбасын! — Bi3 ^асыцдамыз. Bipre боламыз. Ол 6apiMi3Ai iueTiMi3AeH ^уша^тап суйдь взш щ агат ici болса, содан KeuiipiM eTiHreHi гой деп у^тьщ 613. Сол кеште бес-алты бала Елемесп аула1$1$а апарып кек ала 1$ойдай етш сабапты деп есттдж. Ал мектеп директорын сабайтын орындар барын ел e 3i айтып журген кершед! — Мектеппен цоштасу кепп ертецп щ тацга дейш созылды. Алдымыздан а^ жарылып мелд1р таза тац атып келе жатты. Bi3 сап тузеп ijymaij жазбай, ауыл сыртындагы езенше жагасына ijapan «Армандастар» энш айтып бара жаттьщ. Кещлде 1$уаныш, кещлде муц. 1$ о ш б о л , а л ь б о м ! 1$ош бол, бейгам балальщ! Мен сендерд16ipre туган бауырларымдай жа^сы кв- pin 1^алдым, бэлюм, алдарыцда eAi улкен ем!рдщ эркилы ^иыншылыгы, тау^ыметт мол TipiniAiri кездесер, 6ipaij ^айтпацдар, жасымацдар, таулы жердщ ^ыранындай уыщан сайын топшыларыц 1$атая туссш! Алда сендер асар кеп суцгыла биж асулар тур. Ж ас достарымныц артынан 150л булгап, менщ де: « ^ о ш б о л, а л ь б о м!» депм келедь 220

МЕЩ ЕРЕ 1 Шал 1$араптан-1$арап отырып куйшдь Элденеге елер- дей бул^ан-тал^ан боп: —Итше кушжтеуш ^арамайсыц ба! — дед! —Жылына ж епазш туса да мейл! ед1—ау!.. Атасы Жа^ыптыц даусы шавд-шавд естплгеннен-а^ дастар^ан шетше енд1отыра берген Ас^арбек эцпменщ i<iM туралы екентн TyciHe ^ойды. К ек шайнекта алдына алып шай $уюга дайындалган э ж е а Меуекулге i$apan ед!, сэл ^a6ai$ шытынганы болмаса, сабырлы ^алпын бузбаган екен. Атасыньщ «итше кушжтейд!» деп келе жат^аны Энпрдщ эйел1 Айбике. Жеаа баласы бар. Ал Buiip — Мэуекулдщ немере iHici. Дэл осы ауылды жат^ызып— тургызатын бастьщ та сол. Ферма бастыгы, айдалада жат1$ан он-он бес уйл1 ^умды ауылдыц дожасы — езь Ас^арбектщ есйушде, совхоз орталыгы машина мшген адамга да ете уза1£ жол. Аптасына ei<i рет ^атынайтын 150с $анатты самолеттен езге келжтщ ж еш жо1$. Сондьщтан ба екен, бул ауылда 1$ит еткен жацальщ болса, ол жацальщ шыгыстагы кекжиектен KepiHyi керек. Тек анда-санда кездесетш нплдехана сия1$ты той- томала^ болмаса, эншешнде жым-жырт. Кэд1м п кез уйренген кундеп куйбщ ттршъйк. Атасыньщ айгайына да ^ула^ ^аньщ. Расына келгенде, Жа^ып шалдыц кушп- шсеттн де peTi бар. Buiip эр баласына думандатып той 1$ылады. Агайын-туыс демей туп-тугел цятаз тарататын. Ол 1$агазда не жазылатынын Ас^арбек жа^сы бжед! Аскарбекпен кластас баласы Кепбайдьщ дэптершен ■ плдейкып киып алдыда, «Аса isypMerri жездем1з Жа1$ып! Ж ас сэби!м!здщ инлдехана тойына ша^ырамыз. CeH6i - г^она^асы, жексенб1тар^айды. Buiip». Бэрекелд!!.. Айбикенщ аягы ауырлап жургешн еси-кенде-ais 221

Жацып шал тас-талцан боп берлжкен-д! «Бул м е тц кепм е келген бала болады элк. Кер де тур!» деп ауылды басына кетергенд! 1шке i<ipe бере Жацып цолындагы тглдей цагазды Мэуекулге царай лацтырды. Эйелшщ дэл тумсыц тусын кездеген. Bipais цагаз цагаздыгын цылды: булыц-булыц цалыцтап барып, кек шайнектщ цасына тусп. — Баласына ат цояды екен! — деп шавдылдады Жа^ып басындагы ац цалпацты iprere атып турып. - Осымен же-ri iceriM кетедъ Тойда цайтады дейтшдей KiMiM бар м етц ертец, б ур ск ут дургаретш той цылатын. Соны айтшы!.. Осы туста атасы Асцарбекке карады. Немересщщ бойын кездегендей. Сонсоц тагы шацылдады. — Мына кунпк ж ш т боп уйленгенше, бармын ба, жоцпын ба?.. А?.. —деп боп, Эппрге ауысты. Мал десе елген ит!„ ^арынбайдан да асты гой бул.. Сонда да тойым жоц. Мэуекул енд1гана ттлге келд! — 1$имасац, берме, — дед1 жай гана. — Тойына ша- цырса, осы уйде мен бар дейтш шыгар. Суйепм ед1 дер... Оны Жацып тусше ме? Суйектен етер сез айтып ^орлайтынын Эппр цайдан 6LvciH... — деп алдында жатцан зтлдей цагазды цалтасына салды. — Апарып беремш езше... Мына цагазыцды цайтып ал деймш Эппрге_ Апацды бул кунде Жацып адам санатына сосуды койган деймш. 1$удайдыц берген жалгыз баласы Tipi жургенде адам есебшде бар ед1м, eHAi ^ацсыган 1$ацпасты басына ура ма, Жацып деймш... Жалгызымнан айрылган соц KiMre керек ед1м мен! Менен Жацыптыц мурны бурцыраган жаман iceri артыц деймш... Эжесипц айтып отырганы Асцарбектщ э к е а Нацып. Осыдан он жыл бурын цайтыс бопты. Куйеу1 елген соц кеп узамай iueuieci Асцарбеюп кемтр-шалдыц цолы- на тастап туу-туу... ^останай асып кетшть Сол жацтыц цызы екен. Онан аргысынан ешюмнщ хабары жоц... Мэуекул орамальшыц ушын Ke3iHe апарды. 222

- Жалгызымнан айырып, м е т несгае Tipi цалдырдыц цудай-ау?.. Осы цорлыцты керсш деп пе едщ? Будан ep i Жацып шал абыржиды. Баласын айтса-ац ж ую жыгылып, бар цаЬарынан айрылады. KeMnipiHe xii< царай алмай цибыжыцтап сэл гана отырды да, жетгаргне бердт Байыз таппай орнынан турегелген. KeMiripi: «£айда барасыц?.. Шайыцды iui» деген жоц. Дастарцан басынан береке цашцан соц, Асцарбек те сыртца шыцты. Атасы мал цорада ж ур екен. 0 зшен-ез1 куцк-куцк сейлейд! - бстетйп бар eHAi, — дейд1 цасында 6ip адам тур- гандай-ац. - 1$ит етсе, Нацыпжанды айтып шыга KeAeAi, байгус... Caй-cyйeгiмдi сырцырататын сезд1 неге айтады екен а?.. MeHi мэз боп ж ур дей ме?.. О Heci-ай? Жацып цызыл жыцгылдан ктелген мал цорага ар- цасын суйеп, келецкелеп отырды. —yh! — дед1 сонсоц. — Bepi жалган екен да... Нацыш дуниеден кеткенде: «Tipi цалмаспын, елермш-ац» деп ед1м. Мына журек согуын тоцтатар емес... ^анеки ел- reHiM? Жауда алган жоц... Кунщ бишей цара жерге шрмейд1екенсщ,aAi журмш ж ер басып...Эйтпесе... —Осы туста атасыныц даусы AipiAAeAi. — Эйтпесе, Tipi цалганда цай тебеге ту TiKTiM?.. А?.. Айналайын, Нацыпжаным?- 1$улыным! Неге тастап кетпц 6i3 бейбацты зарлатып?! Атасыныц иыгы селкглдед! Жылап отыр. Асцарбектщ де кезшен жас шыгып кетп. Шарбацтыц тасасында турып, Асцарбек ун оз еплдг 1$ызыл жыцгылдыц ei<i шыбыгыныц арасында кершген атасынан кез алмай, шубырып аццан кез жасын жутады. «Даусым шыгып кетпесш» дегендей 6iAeriH аузына басып апты. Сонда да жылаган даусы ем к -ем к ecriAin цалды. Осы кезде Мэуекул де сыртца шыкцан. Шалы мен н ем ер ео тц eKi жерде жылап турганын керш, к е м т р жупрш кеп Aci?ap6eKTi бауырына баса бердг - Сен неге жылайсыц, цулыным-ау?. Жалгызым- 223

ныц K03i-ay!_ Алтын аядтыц сыныгы-ayL — деп бугшп отыра кеткен. - Айналып дана кетешн!.. Толганып дана кетешн!.. Ецд1 ceHi жылатданша, дара жерге неге юрмеймш, ойбай!.. Мэн-жайга енд1 TyciHreH Жадып шал апыл-гупыл даупаладтап о да жеткен. Жол-женекей кезш сург- кклеген. Келе сап: —^арашыгым менщ! —деп аладанынан суйе бастады. Мыдтысына жалынып-жалбарынып жур. —Айналайын, дудай! Жазганым-жацылганым болса, кеппр... Енд1 осыньщ жаманшылыгын керсетпе- Жадагы дау-дамайы есте жод кемтр-шал немере- сшщ асты-усэтне тусш, шыж кебелек болды да далды. Бул кезде Асдарбектщ есше эке-шешесшщ жодтыгы тусш, Tiirri еплш кеткен ед1 Балгын кеудедеп дуйттай журек тагы да зар тартты. Эж еанщ бауырына бетш басып, кепке дешн жубанбай, узад жылады... Булар дастардан басына дайта оралган. Жадып мал- дас курган далпы ез тесегше жайгасдан-ды. Ыстыд шайды сорпа шжендей сораптай тартады. Мэуекул де унс1з. Ойланып далды. Асдарбек жумсад таба нанды сары майга кесш ап, аузына бураладтата тыгады. Егде кйллердей Асдарбек те шайга думар. Айран-сут iine сап, ойынга айналысып кететш емес. взге балалар дусап, арсыц-курсщге де ж о? «Надыпжанга тартдан, мшез1 ауыр ж ш т болады» дейм атасы. Асдарбек биыл онга аяд басты. YmiHmi класса еткен. Бул ауылда уишшп класса еткен бала ересек кпеттес. вйткенд мектептеп класс саны ушеу-ад. 1$ызыгы сол, уш кластьщ баласы 6ip белмеде 015иды. BipiHiui датарда — ушшпп кластыц балалары отырады. Бул терезе жад. Далада не боп жатданын тугел Kepin отырасыц. 1$ай уйдщ eceri босап кеткенш де, дайсы тебеттщ таласда- нын да, мектептщ дел дасындага магазиннен шмнщ мае боп шыдданын да елден бурын бкесщ. Терезе жадтагы 224

цатарга Аа$арбек era жыл бойы цызыгып келген. Биыл о^ушылардьщ у л к е т ездер1 болмац. Асцарбектщ eciHe дукенпп ©ржбайдыц кек eceri тусш ед! —Ата, —AeAi Жа^ып^а царап. —Сержбайлардыц eceri жетелед1... Сержбай дегеш — ©ржбайдыц баласы. Асцарбекпен 6ipre оцитын. Бурын-соцды есектщ жетелгенш кер- мегенджтен бе, Асцарбекке цызыц сия^танган. Мына сезге Жацып шал кецгалдеп кулд! —Темега шегедьдагы, — деп тагы да 6ipa3 уацыт езшен-ез1 маз боп отырды. — Мэгэзшнп болган соц ©ржбай темегаш аясын ба!.. Атасыныц сезше e iw Асцарбек кулд'- «Есек темега шеге ме!» деген. — EceKri мал цатарына досады ма, ©ржбай бугш... 1$ыс бойы далада калган соц, жетелмегенде цайтедИ. Жацып шал табан астында тулай жаздады. Эншешнде, осындай эцгтменщ тусында ©ржбайды 6ip сыбып тастар eAi. I$a3ip epii<ci3 тоцтаган. Мэуекул сезге араласты. —Айналайын! — дед1 немересш басынан сипап. — «Балалы уй — базар» деген осы. Буган да шугарпплж. Асцаржан онга келдъ санга гард!.. Эльац ж т т боп атасыныц цолынан iciH алады... Жацып шал цауцалацтады. — Осы кезде-ац жумсаганыма жарап цалады... Ата­ сыныц жанына жалау болып журген жоц па?... Асцар- жанныц тебес1н кергенде цалжырап келе жатсам, цуаттанып цалам... Шал мен к е м т р немересш айналып-толганып 6ip cepniAin eAi. EHAi дастарцан басында эщтме ергстед! Сез басталды. — Болмашыга боз-боран цылмасацшы уй iiniH, — деп Мэуекул шалына царады. — Айналадагы ©iuipAi айтып 225

кещлге тигеннен не утасыц?.. Мынау елирден керген цуцайымыз аз боп жур ме?.. - Менщ цай куанышымды кепсшесщ?. Тойга шацырмаса, Binipre тагы екпелейсщ. «Кезге 1лмед1.. Кещлге ескермедр> дейсщ. Шацырса жэне жацсы ат жоц.. Бул туста Жацып дауласа алмайды. Айтарга дат уэж1 жоц. ^олынан бар келетнп - шепншектей беру. — Е... Оныц енд1 Heci сез... — деп пияласын усынады. Сез арнасын e3repTKici келгендей. - Суйыцтау цуйшы.. Удай гой_ —дейд1 Bipaij Мэуекул сез ЖYлгeciнeн жацылмайды. Шалын тацымдап апарып, тыгырыцца цысады. — BuiipAi боцтап-буралауыц уят_. «Итше кушжтейд1» дегенщд1 цой. Келшнщ цулагына жетсе, не дейсщ? Азарлыгы Bniip жаман шыгар. Сатып алыппын ба? ^удайдьщ жаратцаны сол_. Bneci цандайлыц ед1_Буткж Бегежжд! аузына царатцан бедел иесйтугын. Жацып ципацтады. — Е... оныц 6epi рас цой... BciA царияны кердж цой e3iMi3_. Мэуекул тагы да сейлед! —Вппрдщ экесш боцтаганыц, сол Kici B cL w боц- таганыц... Осы туста Жацып шацц етть — Бул ит MiHe3Ai тузей алмай-ац кетпм гой мен.. У а, мыц жерден «цояйын-ац» десем де, «утм д1 einipin журешн-ац» десем де айцайлап цалган ит ауыз... — деп боп жэне кетержд! — Анау... Вппрге ашуым келед1 де_ Пасыцтау болды гой, антурган... Вйтпесе, 6ip цойды аяппын ба?. A?. Bip цой TyriAi, жуз цой цырцылып жатцан жоц па, осы?.. — дед1 кез1 шатынап. Мэуекул сабырлы цалпынан ©згерген жоц. Байыппен жауап цайтарды. Пасыцтау eKeHiH бупн керген жоцсыц... мыц жер­ ден туласац да женделмейд1 енд!. Тек уйдщ берекесш KeTipin, босца 6ерл1гесщ_. 226

Шал сезден тоцтады. Аты-жеш жоц сез таластыра беру — Жацыптыц эдетше Kepi. Терезе жацца ос^ырына царап, желкесш цасылады. — Жаманды-жацсылы жездескщ-. Binip — пасыц деген сездщ сешц аузыцнан шыгатын ж еш жоц. Жасыц болса ж ер ортасына жеткен кез.. Аз да болса, алпысца кеп калдыц. Басцалар айтса, мейлТ. CeHiKi epci... Асцарбек шамалап отыр. Эж ес1 сезден жецген кезде атасыныц туцшия беретш эдетт. Кшэл1 баладай, царсы сез айтуга шамасы аспайды. Атасыныц тагы да жагдайсыз халге тап болганын керш. Асцарбек ыцгайсыздана бастады. — Ата, — дед1 сезге араласып. — ^ойларды керш келейш бе?.. — С ейтгт, царагым... Асцарбек далага царай тура ж упрд! 2 Уйдщ бугатына -пзпнш Lve салган торы ат цалгып турган-ды. Асцарбек кеп узецпге жармасцанда сел гана мойын бурды. «Енд1 сен келдщ бе?» дегендей, Асцарбек ес 6iAreAi торы аттыц арцасынан тускен емес. 1$уйттайынан-ац атасы атца отыргызып уйреткен. Бул KyHAepi Асцарбек атасыныц торысы гана емес, 9 ппрдщ астындагы арцыраган царажоргага да кез салады. Bcipece Эппрдщ осы Асцарбекпен 6ipre оцитын баласы Hecip кара жорганы ауылдыц бас жагындагы булацца мшш барып суарып цайтцанда цатты цызыгады. Торыны мацайлатпай желдей ecin кететш. 0ппрдщ e3i мшген кезде жолдагы адамдарды цагып кете жаздайды. 1$арыс жерге жай журмейд! Асцарбек торыныц мацдайынан сипады. —Отарга барып цайтайыц.. Торы KipniriH 6ip цацты. «Жарайды» дегендей. Тартпа 227

астында суга салган тобылгы сапты ^амшыны суырып алды да Асцарбек -пзгшш ciAKiAi Уй келецкесшде жатцан арыстай мац тебет денесш созып кершп алды да, торыныц соцынан й есп . Асцарбек байцап келе- Ai. Оипрдщ е с т н щ алды абыр-сабыр. Той цамындагы цатын-цалаш зыр жупрш жур. TeMip дарбазаныц •плдей е ст н ен 6ip адам Kipin, eKi адам шыгады. Бул ауылдагы ецсео бшк 3eyAiM уй — Оппрдйо. Тебесш тот баспайтын щ цацылтыр жапцан; жылтырап жатыр. Оныц бер жагында ©ржбайдыц мекен жайы. Тамныц арты уйглген жэппк. Онан кешнп уйде 1$аратай турады. Бул ауылдагы 0 ппрден де, вршбайдан да цорыцпайтын, ыцпайтын жалгыз еркек. MyFaAiM. Асцарбектщ естушде, ^аратай мен Нацып туйдей цурдас болган. Tim-i eneyi епз цозыдай ед1 десед! 0 Keci де 1$аратай сияцты узын бойлы, сымбатты жнтгсщ деп атасы мен э ж е а унем1 айтып отырады. Bipai§ ^аратай сияцты цызба емес, MiHe3i ауыр eAi дейдй Асцарбек экесппц суретше ж м царайтын: шынында да Маратайга 6ip уцсастыц бар. Кез1 улкендеу сияцты. 1$асы да цалыц. Асцарбекттц анасын ei<eci мен {^аратай туу-туу Алматыда оцып жур- ген жершен экелген екен. Сондыцтан ба, Асцарбек ^аратайды iniTей жацсы керетш-дй Оныц биж бойына, сацц-сацц ceйлeгeнiнe, ешюмнен цорыцпайтынына суййнетш. «М етц папам ceKiAAi» —дейд1шггей. I$a3ipде 1$аратайдыц уйшщ тусынан етш бара жатып, эуел1 шине мойын соза царады. 1$аратай мектеп мацдайшасында LvyAi туратын «1$ош келд1ц1здер» деген жазуы бар цызыл матаны жацасымен ауыстырып жатыр екен. Y ш куннен соц оцу басталатыны Асцарбектщ eciHe тусп. Осы кезде ipreAem - Берешн десе, белшеден цылатын цудайга не дерйц! — деген дауыс есттлдй «Апасынай келш» екен. Асцарбек бул эйелдщ шын eciMiH бммейдй Ауыл арасында бар всек-аянды сапырып 228

журетш жуйрж осы. Kepiui отырган ею уйд1 келш боп тусе салысымен тебелеспрш, кырып хабере жаздаган соц, ауылдыц 6ip шалы: — Бул e3i апасынай келш екен, — д е та . Содан 6epi бала-шагага дейш «Апасынай келш» этап кеткен. Енд1сол зарлап тур: — «Мыц бала берейш бе, мыц балага арзитын 6ip бала берейш бе?» деген цудай, мше, Асцарбектт айтцан... ^аршадай боп цариядай байыпты-ай!.. Малсагын цараш!.. Bi3Aiy жетпепр 6ip есекке царай алмай, кек жетел 1$ып елтаруге айналды... Буган тацгалмай ел дейш бе ендг?.. Расында да, самолет кестеден тыс келген-дъ Сон- дыцтан ба екен, Асцарбек неге екенш e3i де бглмей, «Осы самолетпен анам келе жатцан шыгар» деп ойлады ма, торыга цамшы басты. Самолет цонатын жерге тез >i<eTKici бар. Ауылга царай атойлап шапцан ж ас баланы цызыц кергендей ушкан самолетш сел кисайткан-ды. ^анатын булгагандай сезьш Аскарбекке. — Анамды экеле жатырсьщ ба-а-а?! — деп айгайлады Аскарбек. Уш1;ыш колын булгаган сия^танды. 1$уанышы цой- нына сыймай Аскарбек жулдыздай акты. Бейне 6ip, ат устшен кетерш п уша женелетшдей бар кеудесш алга созады. — Мамам!., мамашым!.. — дейд1 кайта-кайта. Ай- налайын анам!.. Келдщ ба?.. Келдщ бе рас?.. Аскарбек жагы тынбай сейлеп келе жатыр. 0 3 i бже- ■ пн нелер шырын сезд1 анасына арнап айтады. Кейде iniTeft куб1рлейд1. -Сагындым гой эбден!.. Бэршщ мамасы бар... Бэршщ папасы бар... Аскарбек жеткенде самолет конып та yArepinTi. Eci- пн енд1 ашып жатыр. ^онарда кетержген кою шац баяу ыгып барады. Есжтщ ашылуы муц екен, куыршацтай сулу цыз 229

KepiHAi Peiji аппак- X y3 i де деп-децгелек. Етеп кыска екен, аягы баспалдаада созылганда Ti3eci тугел жарк егп. Аскарбек iArepi умтыла 6epin кайта токтады. «Анам сиякты екен» дед1 iiniHeH. Артынша «Анам емес бул» дед1тагы да. Бул кезде жацагы сулу кыз омырауын желге ашып буктелш отыра кеткен-дГ Шамасы, журеп айныган болу керек. Аскарбек самолетпц е ст н е кайта парады.Домбыра, кобыз, аркалаган жш-жцршке шалбар киген ж ш т коршдк Оныц соцынан аккордеон кетерт тагы 6ip дудар бас тускен. Барабан да экеггп. Гитара устап узын бойлы сэры кыз ceidpin тус-ri. Мэз. Элденеге сылк-сылк куледк Аскарбект1кол булгап шакырады. «Шешем жок» деген ойдыц KeAyi сол-ак екен, Аскар- бек-пц iuii удай ашып журе 6epAi. Анасы келмептй. Енд1 Аскарбек ат басын бурып ап, айдалага карай лакты... Аскарбек торыны бушрге тешт. Торы сэл ентелей 6epin, кайтадан кегрл жыкпас аяцга ауыспак eAi, Ас­ карбек камшы ciATeAi. Жука шапка шарт ете калган камшыныц ушы зэрл1 KeAeAi. Торы желе женелдГ 1$амшы тагы да шып erri. Аттыц жанына батты бэлем, куйрыгын шипац eTKi3Ai де, катты жортып женеле берген. Аскарбектщ квйлегппц омырауын жел кеуледк Кеудеге желж юрдГ Жаца гана сампылдаган вршбайдыц катыныныц эц п м еа естен шыкты. Ею кез де алда. Элденеге асыгып iArepi умтылады. Жанарында куаныш нуры ойнайды. Торыныц кара коцыр жалына бетш тосады да, кул1мдейд! Y ш-терт белден аскан соц Аскарбек ттзпн тартты. Бул туста жьщгыл кеп. Сексеуждщ де калыцдайтын жер1осы. Топ-топ жыцгылдыц арасы тунып турган от. Мал басын кетермейтш шиыр. Отар да узамапты: Жусан сайдыц табанында шашылып жатыр. Жал устше кетерпиен Калпы Аскарбек дагдарып тур. Мал орнында, кайтпек керек?- Kepi кайта ма?- Ауылга барганда не бар?_ 230

Аскарбектщ есше анасы туеп. Эншешнде де, сэл оцаша калса, анасын ойлайтын эдетт.Э ж еан щ айтуында, анасы сулу екен. Ибалы ед1дейд! Ж ас eAi дейд! Накып елген соц, Эсемкул 6ip жыл аралатады да, ата-енеден руцсат сурайды. Ещреп отырып, елше кететшш айтады. Онсыз да куйреуге шак турган Жацып пен Мэуекул тым болмаса Аскарбектт калдырып кетуш e iim n жалынады. Сейтгп немересш ап цапты. Мэуекулдщ айтуынша, Эсемкул кетершде самолетке жеткенше, ецареген калпы жупрш барыпты да, eKi буктелген куш бас кетермеит! Сонда да ушатын осы eKi цанатты самолет екен. Бупнде дэл терде 1лул1 туратын шешесшщ суретшен езге Аскарбек анасы туралы ештеце 61лмейдк Суретке анасы кул1мдеп тусш т! «}$а6ак шытуды бммейтш едп> дейд1эж ес! Келйп мен баласын айтып-айтып кеп, ацыр соцында кез жасын сьиып алады Мэуекул... Осы кезде жапан даланы жацгыртып кос канатты «АН-2» самолет! жал-жал кумныц арасынан шыга келгендей болды. Элде ой устшде турып байкамады ма, самолет жакындап капты. Бар даусымен барылдап келе жатыр. «Эй, бунысы неН?_» деп ойлады Асцарбек беймезпл келген самолетке тацданып. — Бупн кай кун, осы?..» 3 Ауылдан 6ipa3 узап шыккан соц гана Аскарбек ат ттзгшш тарткан. Артына бурылып, самолетке жак- тырмай 6ip карады. Бейне 6ip самолет кшэлгдей-ак. Ke3iHAeri жасты сурттт. Сонда да тоцтау таба алмай е к с ш -eKcin кап ед! Осы кезде ауыл жактан Акбоз аргымагын аркыратып ^аратай шыга келдк Бупн 9 inip кекпар бередь Жацагы келген эрпстер де сол тойдыц камы. Ауданнан эдешлеп эншмер алдыртатын Эппрдщ ежелп эдетт. Аскарбек 231

кез жасын cyprri. © йткет 1$аратай Ацбоз атын агызып, осылай 1$арай бет алган-ды. Бул додага тусер алдындагы ^аратайдыц ecKi едйп. Атыныц етш ^ыздырма^. Э дегенше, 1$аратай зуйындатдан 1$алпы жацындап ^алды. Жебедей ап.ш кеде жатыр. Ас^арбектт керш 1$аратай Ti3riH тартты. Арындап алган Aij6o3 ат ice3i ^анталап аузы айырылып кетсе де, то1$тагысы жоц Bipaij иесшщ элует-п ^олыньщ тегеурип- не шыдай алмай, аузын барынша ацц$ан ^алпы тумсыгын кекке соза ^ырындап бурылып келедь ^айратты аягымен кумды суша шашып, 6ypi$-6ypi$ ла^тырады. Сонадайдан орагьт$ан 1$аратай: — Негып турсыц?!. — деп айгайлады. — Жа-а-ай!.. — Ер соцымнан!.. — дед1де ^аратай т о г ш ш ^оя берд! ©3i де 6ipa3 шап^ан соц желшп турган торы ауызды$- ты тгстеп ап, Ас^арбеюп буйым 1$урлы кермей жге- pi умтылды. EHAi Ао$арбектщ кеудесше желж KipreH. Жанарында жалын ойнайды. Жаца гана мтлш турган кецж ^атайган. Кезшде еж еттж бар. Балгын дененщ жас 1$аны цызынып алган-ды. Зымырап бара жат^ан ^аратайдан кез айырмаган ^алпы Ас^арбек e3i де ересек адамдай: — Шуу, жануар!.. — дед1 неге екешн аньщ тусшбей. ©cipece А^боз аттыц устшдеп щ кейлектт 1$аратайга 1$атты ^ызы^ан. Мацдайын шарт байлаган щ орамал ше!.. Жалт-жулт еткен жанары ^андайльщ! Эншейшде ^ысьп^тау кершетш кездер1 улкейш кеткендей от ша- ша 1$арайды. 1$аратайдыц ijapa торы жузше 1$ан жупрш, а1$шылдана тускендей ажарлы. Ас^арбектщ кез алдына «Хальп$ батырлары» деген ютаптыц му^абасындагы найза устаган Ер Таргын елестегендей. Иен даланыц TeciH Ay6ipre толтырып отыздагы ота- гасы мен онга енд1 ащ бас^ан ^аршадай бала заулап бара жатты... 232

4 Дарылдап самолет келгенде-ау мэн-жайга уаныу Жауып шал: - Баягыда зордыц арты дшрмен тартады Aeymi eAi - дед1 езше-езк - Бул кезде самолетщд1 ушырып- уондыратын болды гой™ Жауыптыу сезшде жан бар. Бугшде самолет эдет- TericiHeH ерте келген. «9 iuip ауданнан эртктер алды- ратын болыпты» деген эупм е 6ip аптадан 6epi-ay ауыл арасында гуплдеп rypFaH-ды. 1$онау дегенщ де уаптайтын. Ыугай ыгай мен сыгайлар. Осы самолет eici рейс жасайтын да кез1болушы едь TinTi самолеттуе уой- еш ккш салып ап мынау ел тойга баратын боп жур... - Эртктер!.. Эртктер!.. - деп ауылдыу бала-шагасы тура кеп жупрген соу, Жауып шал да жол шетше аялдаган-ды. Жап-жас балалар мен жалба шаш уыздар екен. £ысуа етектен жалт-жалт KepiHreH ay сандарга уарап, «Тауын жаруыратып журе беретш болды-ау бул кезде... Аят-уятыу адыра уалды-ау осы...» дед1 ш шен. Ж 1у ш к е шалбар киген муртты балага ж аутырмай уараган. Аубоз атын сылау уаутырып 1^аратай уй тасасынан шыга келгенде, Жауып шал: «Е, айналайын, сейтпп!...» деп уап ед1. О у бушрлеп ойнаутап бара жатуан Аубоз аттан жасуангандай эртктер жолдан ыгыса берд1. Bepi антарыла уарап, ^аратайдан кез айыра алмайды. Eici Ti3eci аргымаутыу уулагын уакуандай боп отырган отыздарга енд1 Ыккен сымбатты ж1птке уысуа етек уыздарыу телм1ре уарайды. Кутпеген жерден кездескен келбетт1 ж1пт тулгасы бэрш тутуындап алгандай... Бул кезде ^аратай Аубоз аттыу тогш ш уоя берген. Э дегенше, ауыл сыртындагы уысуа жотадан асты да, кершбей KeTTi. 0 3 iHeH-O3i Жауып шал мереш кетерЫп, жымыу- 233

жымыц етп. «Кердщдер ме?» — дегецдей жан-жа- гына царанды. «Уа!.. - д е п а келд1 шалдыц. - Ь>ара- тайдыц тырнагана арзитыныц бар ма, теп?.. М етц Нацыпжанымныц жега белек едГ Оны биесщдер ме сендер?!». — Ассалаумагалейкум! - AeAi Жацып шалга жпршке шалбар киген бала. — Уагалайкумассалам... —Ата, жацагы ж 1пт балацыз ба?.. Жацып шал «балам емес» дей алмады. Басын изедГ — Мынау байтам далада... Мынау шалцар далада дел осындай перзентщнщ жургеш цандай жарасымды едй.. — дед1 жйршке шалбарлы бала жотт тацпацтап. ^ызранып емес, цызытып тур екен. ^аратайдыц соцынан царап 6ipa3 бегелген. — Б1здщ 1^умар тагы 6ip елец жазатын болды-ау, — деп эдем1 цыз сыцгырлап кулд! Оцаша цалган соц Жацып шалдыц жан сарайы элем тапырац боп, цараптан-царап турып, абыржи бастады. Жацагы баланыц ce3i цулац тубшде ызыцдап тур. «М етц Нацыпжаным Tipi жургенде, бул даланыц керш eAi-ay!» деп iini удай ашыды. Журекттц басына у цуйылгандай езегш 6ip ерт аралап бара жатыр. Шашыранды ой жан- жацца тартцылады. Есше цай-цайдагы оралды. Атам заманнан кшдж цаны тамып, Kip суы араласцан киел1 мекен осы. Ес 6L\\in, етек жигалы Жацып шалдыц бауыр басып ескен жер1 бул. Сона 6ip жыл рана ел басына кун туган туста Жацып шал елден жырацтаган: туу- туу Герман жершен цайтцан-ды. ©зге елге цацгып, жат жерге Mei<eHAeMenTi. Ой жупртш керсе, ез eMipiHAe ei<iHim те, шаттыц та кеп кездесйпт. Булацдап ж1пт боп ескен шагы цандай шырын ед1! Меуекулге асыц боп, естен айрылган шагы ше!.. ©лец айтып, жыр арнап мынау даланы энге толтырган щкэр жылдар жады- нан ешер ме, cipe!.. Бертш келе Нацыпбай перзентшщ

цуанышын кврдг. Ер ж етп, тугырга цонды. Жупар m en жусанды далага тары да эн толды. У л к ен тц алдынан келденец етпейтш ибалы Нацып ел аузынан туспей турган-ды. Bipaij арыс ул Жацыптыц тайцы мацдайына сыймай кетп гой... EHAi ойланып байпаса, Жацып шалдыц 6ip суйпшш бар. Ол тагдырына разы, 1$арацан басы цациып цалмады. Мацдайына Нацып сынды перзент 6iTTi. Елдщ алды болды? Жацыпты цуаныштан цагыс цалдырмады бул тагдыр. Шал осыган риза. Ендц MiHe, жаман немереа бар. Э дегенше-ац, ж ш т боп шыга келед!.. 1$алыц ойга шым батцан Жацып шал елец етш басын кетерш алды. Ауыл шетшдеп цыраттан ею аттылы темен цулап келед1 екен. Алдыцгысы — 1$аратай. Ацбоз аты ауыздыгымен алысып, 6ipece оцта, 6ipece coAFa царай ойцастап салтанат керсетед1. ^аратайдыц соцын ала торыны шоцыта Асцарбек келед! Отырысы мыгым. TkriHAi mipeHe тартады. ^уанганынан Жацып шал абдырап цалды. —Ti<j>a!.. Tic}»!.. — деп ею. жагасына тукхршд! ”Пл- кезден аман цыла гер... Жалгызымнан цалган туяцты сацтай гер... С ей тп де: —1$улыным!.. ^улыншагым!.. 1£уатым!.. — деп Жацып шал немересшщ тйгш ш устамац боп цалбалацтай iArepi умтылды. 5 Кун ецкке ецкейе бере ауыл сыртындагы жазацга цызыл тумар кепнплж цаптап кет-ri. Бала-шагага дешн тугел жеткен. Барлыгы кекпар кермек. Шошцабулац аталатын ауылдан он Kici кепта. ^ызылдыц цумындагы шашылып жатцан малшылар тепе хабарланган екен. Шабандоздар андыздап жур. 235

Жа1$ып шал бэрш танитын 1$усайды. Эр^айсысымен атап-атап амандасып 1$алды. 1^айсыб1реулерше: — Уа, iprere кеп жат^анда неге келмедщ уйге?.. Сух- баттасса^ болмас па ед1?.. - дейдг - Bip ^ойдыц басын жеп, тер1мде шал^айып жатсац жараспас па едй. Анау риза. Ар^а-жар^а. —Ат суытып... Таза ауада TepiHупп жаттьп$та, Жа^а.. - деп боп. - Жаман немерец аман ба?.. Бэйбине!} ^алай?_ — деп айгайлайды ауыздыгын шайнаган ^арагердщ т о п т м е н алысып турып. Сонадайдан жауаптас^ан Kici Жа^ыптыц ^асында торыга MiHin турган баланыц гам екенш 61лмейд1 Ас^арбектт танымайды. Енд1бгреуге Жар>ш шал тагы айгайлады. — Уа, Есен, А^мацдайыц ^айда?.. —Сатылып кепт, Жаца! — Уа, к1мге саттьщ? —1$араеткелдеп ^аза^тарга Kerri... — Уа, Данцига? —деп ецешш созды Жа^ып шал. Анау cyij саусагын шошайтты. — Былтыр сепз мыцга бермеген еди. Жануар он мыц сом бопты да.... Бар эцпмет е с т п турган баганагы жцршке шалбар киген жшт: — Пай!.. Пай!.. «Газ-24-тщ» ^уны гой мынау... — деп тацгалды. Ж екш тастагалы Жа^ып шал тез бурылып, элп ж йтгп таныган соц, сабыр тапты. 1$алада ескен баланыц тусш бегетне ренж1медк — А^мацдай аман болса, он мыцды сатып алган адамга аньщ eici кекпарга ^атыс^анда-а^ эперед!.. —дед1 жай гана. — Балацыз келдъ- — дед1 жщшше шалбарлы Жа^ып шалга. А^бозын ар^ыратып {^аратай жеткен екен: елден ерек бшк бойлы. А^кейлек, мандайга шарт байлаган

as орамал. Топ-топ шабандоздарды 6ip езш е ^аратып, атын ойнатып жа^ындай берген. — [^андай гажап!.. Тацданган ж щипке шалбарлы жiгiттщ eciA-AepTi ^аратайда. 0зге дуниеш умьт$ан. «^аг^ылдаган заржа15- ай!» —дед1м ш е н Жа^ып шал. Осы кезде серке ортага тасталды. Кокпар басталды да кетта. Бас-аягы ^ырьщ ша^ты аттылы Kici 6ip жерге умар- жумар тецкермген. Маратам гана шетте жур. Шамасы, апыр-топыр топтьщ селд1реуш кутетш сьщылды. Bi- pas 5¥ж_|5¥ж ^айнаган шогыр ажырар болмады. Енд1 1$аратай ат мандайын додага тузедй Омырауы есштей жануар сынадай жарып кие женелген. I$aftcbi6ip аттар арт жагы децгеленш кеткеншектеп Kepi кетуде. Кекпар sbi3biFbiHa 5аншальщты syMaprca да, Acsap- бектщ i<e3i ж щ ш ке шалбарлы ж 1пттщ s acbI4 AaFbI дец- гелек жузд1 сулу 5ызда. Bip келбетт анасына yscawTbiH секйд1. Бул да жап-жас. KipniKTepi узын екен. 9pi сейлеген сайын кулйидей бередй Рещ annas syыpшasтaй. Самолеттен тускенде «Анам екен» деп saAFaH Sbi3 осы. Ko3i де yscac: уп-улкен. Ойга шомган сайын Acsap6eKTiij жан дуниесшде 6ip ыстьщ агыс пайда боп, e3eicri ер- теп бара жатты. Сэби жузше муц орнаган. 1$аршадай баланьщ иыгынан батпан салмщ жаншып ецкейткен- дй Торыньщ устшде тш -тж отырган Acsap6eK бул кезде т л е тускендей едп — Экетп!.. — деген ащы дауыс Acsap6eKTi селк етюз- дп AftsaftAaraH жщпике шалбарлы >idriT екен. Дел e3i дода бузгандай eAipin апты. Ei<i кез1 кек серкенщ 6ip аягын устап терт аттыны iAec-ripe ала 5уйын боп келе жaтsaн 1$аратайда. Серкенщ apTSbi аягына терт soa saTap жaбыcsaн. ©лмей айрылыспайтын сьщылды. As6o3 аттьщ ттэпшн бос soa 6epin, 1$аратай ер устщде Kepi бурылып алгандай екен. Ею K03i ажыраспай келе жaтsaн 5арсыластарында. Алдында жар тур ма, жартас бар ма 237

- онымен ici жоц. Агып келе жатыр. 1$атар жарысцан уш-терт ат ^уйрьщтары шаншылып, ездер1 бэсецдеп калгандай. Олардыц соцын ала $ш$улаган$алыцнетрдщ сых^пыты сумдьщ. Селдей 1$аптап тенш келе жатыр. — Пай!.. Пай!.. — дед1 жщппке шалбарлы ж т т шавд еттп. Жах$ып шалмен сейлескен ккш щ 6ipeyi екен. ^аратаймен тартысып келе жатдан тертеудщ алдыцгысы. «Немерец х$алай?» деген адам осы. — Елуден асса да Асаубайда х^айрат бар элС. - деп суйсшш тур Жах$ып шал. — Bipax$ ^аратайга кайдан пар келсш-эй... Бул кезде кеппплжте Aer6ip х^алмаган. Bapi шулап тур. — Тарт, ^аратай!.. — Жулын ап кет, квкетай!.. — Иэ, аруах$!_ Медет бер... 1$алыц айх^ай шынында да ^аратайга куат б т р м ме, сайдам, 6ip кезде арыстандай ах^ырып калды: —Иэ, бах{!.. — дедьау шамасы. Сол-ак екен, кек серкеш солац етгазш жулып алды. Оны керген калыц елде ес калган жох$. —Айналып х$ана кетейш!.. — Жан кекеш т!. —Тусац ту!.. —Атаца размет!.. — десш гуглдеп кегп. ^ аратайды ц кайраты нда есеп жох$ екен -ay, кек се р к еш тулах$ х^урлым к е р м ей 6ip х$олымен тебесш е KeTepin, зулап ах$ты. — Пай!.. Пай!.. — дед1тагы да ж щ ш ке шалбарлы жшт шацх$ еттп. Енд1ерекше шабыттанып: — Сур жебедей атылды-ау алга!.. Улыстыц улы куш екен-ay бупн!_ Неткен сулу керйпс!.. Неткен бах^ыт eAi мынау!.. — деп кеудесш iArepi созып барады. Бул кезде ^аратай жалгыз самгап кеп мэреге кек серкеш атып урган болатын.

— BipiHini салымды {^аратай алды! - деп айгайлады. «Беларуське» шркелген тележканыц устшде дазылыд дып турган Оржбай. Он дой, ei<i буда, 6ip бие... Бес жуз сомы адшалай... — Бул жолы салымды Эипрдщ дайнагасы Tirirrri™ — Aecin жатыр. —Э, дудалар де... Жен-ад... Кок серке тагы да додага кетп. Бу жолы ^аратай ат басын ipKin дап ед! — Не болды, ^аратай?.. Неге турсыц?.. — деп ауыл шу етп. — Келген донадтар да сыбага алсын, — AeAi ^аратай жай гана. Жадып шал ризалыгын жасыра алмай: — Айналайын... — дед1 ^аратайга елж1рей кдрап. — Оныц да жен... — Кунз бойы ipreAe димылсыз турган жудырыдтай бейтаныс жшт: — ^аратай ага, ендеше менщ eHepiMAi 6ip керщзз. — деп Ti3rimH дагып далды. Сейт-ri де ура женелдг Бойы 6ip дарыс-ад дегендей. Bipag шымыр. — Уа, бул дай бала?! — KiMHig улы? — деген кепиплж ац-тац. Тек Жадып шал гана куцк eTTi. — Бепмбеттщ баласы болмагай... — Жиырма бесте деген... — деп ез-езшен сейлеп тур. — Сонау жырадтан далай келген?.. Бейтаныс ж ш т курецш соргытып дан додага ж егп де, 6ip айналып шыдты. Шамасы, ортада не болып жатданын аныд кере алмаган. Енлд ер устшде тж турды. Жудырыд- тай гана жшттщ ат устшде даддан дазыдтай шаншылып ап шауып жургенш кергендер жагасын устасты. — Апырай, элп циркте керухш ек мундайды... — Ат дулагында ойнайды деген осы-ay... Жадып шал тагы сейлед! 239

- Аныц сол... Бепмбегпц баласы болды... Бепмбегпц баласы додадагы журттыц оцайлыцпен тараспайтынын бйген соц, ат басын сонау шет-шетте т о ш п турган керермен кепш ш кке царай салды. Ацжал курецд1 ат устшен шалцалап цулай бердк Kepin турган цалыц ел гу ете цап eAi. Жацып шал: - внерщнен айналайын, Куйкентай!.. —дед1жай гана. Бул кезде Бепмбегпц баласыныц оц цолы жерд1 сызып келе жатцан-ды. Сол аягыныц ушымен ер ба­ сына Ш т п апты. Басы да жерге тиер-тимес. Сонау шетке жете бере бойын тжтеп, турегелдк Аттыц басын цайырып ап Kepi шапты. Бул жолы Бепмбеттщ баласы цуйгытып келе жатып, cei<ipin тусе бере, аягы жерге тиер-тиместе цайтадан царгып мшд1. Сол енерш он шацты рет цайталап, ат устшде уршыцца айналды. - Буган не дерщ бар!.. - деп тацдай цацты жщшпсе шалбарлы ж т т . Дол осы туста дода сеплген. Т оп жарган Асаубай екен. Ei<i i<e3i аларып апты. Жел1мдей жабысып месе шыццан уш-терт кк!ден цутылудыц цамымен элек. Басца кеп цол y3in цала берген. Осы туста Бепмбегпц баласы Асаубайга сол жагынан жацындай 6epAi. Серке жацтан цамшы салар тустан келмей Асаубайдыц ту желкесшен кеп асыра жармасцан. Ел сияцты оц жацтан тартыспай, арцага кеп асылган пэледен цутыла алмай Асаубай ер устшде шырц айналды. Bipaij артындагы адамныц к1м екенш кере алмай-ац цойды. Енд1 мше, сер кет ел сеюлд1 томен тартпай, жогары суйреп барады. TinTi арт жацтагы адамныц не айла гстеп жатцанын 6Lvy де циын. Серкешц 6ip аягына шылбыр Lvin алатын цулар да болады. Мынау да сей тп ме, гам бксш , шыдатар емес. Суырып барады. Асаубай ат уснне тас боп жабысцысы келдк 1$ос тацымды TeMip цурсаудай цысты. Bipa$ желкеден жабысцан куш ересен. 240

Асаубай цорлыцца шыдай алмай: - Айналайын ата-бабамныц аруагы!.. Абырой бер!.. - AeAi K03i жасаурап. Сейткенше болган жоц, Асаубайдыц оц тацымы ажырап кетт! Ж алт царап eAi, жудырыцтай гана жас ж ш т екен. Асаубайдыц кез алды туманданды. 1$улац тубшен пойыз гумдегендей. 1^аны царайган. Астындагы ^асцарага цамшыны осып-осып я а бе р т, алга умтыл- ды. ^уйгытып жеткен Асаубайдыц жыныныц келгеш сонша, ат устшен кек серкемен цосып, анау баланыц e3iH де жулып алгысы келген. Bipai$ Асаубай цол соза бергенде Бепмбептц баласы цулац е с т п , коз кормеген ic цылды. Жацындай берген Асаубайды ат устшде, оцга царай, 03 денесш лацтырып тастай бере иыцпен кеп соццан. Асаубай аударылып цала жаздады. Бепмбетттц баласы болса оп-оцай цайта турегеп ап, мэреге тартып бара жатыр. Елу жасца келгенше, Асаубай дэл мынадай сумдыцты корген емес. Эйтсе де жудырыцтай баладан алпамсадай Асаубай ж ец й ^ деген соз ол1ммен тец. Бул жолы Асаубай ацыра умтылды. Мэреге ж ете бергенде, кок серкеге цолы миги. Bip се р к е т цатар сш олесш мэре устшде шырц айналып турып цалды. Е н д т мацсат 6ipey-a^: царсыластыц цолынан се р к е т жулып ап жерге тастау. Серке жерге туспесе, мэреге ж еткетцм ен, ол есепке гармейд! Осы кезде Бепмбеттщ баласы тагы 6ip ic цылды. С е р к е т цушацтаган цалпы ат устшен ©3iH-©3i жерге тастаган. 1$анша мыцты болса да, дэл осындай сэтте сер к е т устап айрылмай цалу циын. Асаубай ес жия алмай цап ед! 1$аратай сацц-сацц кулд! —Апыр-ай!.. Мына баланыц цасында б1здйа эншейш- ац екен-ау!.. —деп барынша разы боп тур. Бул кезде Асцарбек те оз муцын умытцандай ед!.. 241

6 9 inipAi ауласына узыннан узац етш.уш катар орындм^ цойылган екен. I$a3ip 6ip орын бос емес. Устел усп ыгы- жыгы. Дуниенщ 6api бар. Бетелкешц неше атасы ri3iAin цапты. Ауланыц iuiKi дуалына цызылды-жасылды цып кием ш п п . Самаладай электр шамы жарцырап тур. Елдщ алды цыза бастаган шац. Кун бойы терагальщ жасап топ басцарып турган, жагына пышац жаныгандай арыц 15ара: — Ха-лай-ыц!.. - деп шацц erri. - Bip сезге мурсат берсецдер мен свйлегел1 турмын„ — Е, свйле... — 0 Ai сейлеп бтгпеген бе... Терагасы сейлед! — Аяулы да абзал азаматымыз Эшекец ауданта тана емес, облысца аты эйгнй беделд! кип. Ел атасы Эшекец™ - деп шацц-шанц erri бейне 6ipeyMeH epericin туртандай ек1ленш. — Эшекец басцарган пермеден эр жуз саулыц жуз жиырма-жуз отыздан цозы 6epin жур... Эшекец СЖК-сыз-ац мол вшм алуда... 1$аратай мырс етш кулдъ — Эй, мынау цайда лацты-ей!.. Анау сезш бтрм еген екен. — Абыройы аспандап турган агамыздыц денсаулыгы ушш, жацадан дуниеге келген перзент уппн тост квтерем... — AeAi де e3i тартып ж1берд1 — Тамаданы урды цудай... Мае боп цапты... — деп 1$аратай тэты мырс erri. — Б1зд1ц елдщ тойына иелж цылатын KiM e3i бул? — деп шатынады Жацып шал. — Осындай пплтиген ит табылмады ма 6ip цауым елден?.. — Е-е, мунда гэп бар... 0 3 i шидей болса да, цызметт змдей... Аудандагы «Заготскоттыц» бастыты осы... — дед1 ipreAec отырган Ke3i царацты 6ipey. — Ecerrri дуние да... Атасыныц цасында отырган Асцарбекке мына эцгь 242

м е т ц K©6i тусшпсаз. «Неге ecenTi дуние болады?.. «Заготскоты» Heci?... «Бастьщтыц 6 api той 6aci$apy керек пе?...». Ел тугел кесе KeTepicin жатканда, Маратам гана Козгалмай калган. Ол пппейтш. -Кезектт энге 6ерем1з!.. Сол-ак екен, аула iuii жацгырып журе берд! Аскарбектщ анасына уксайтын сулу ^ыз жаркырап ортага шьп^ты. Микрофонды аузына Taiwan ап, 6ip эсем эн шыркады. 03i api билеп тур. Жел соткан догадай и1лед1 кейде. Танадай жайнаган кос жанар туп тунык- Меп-мелд1р... KipniKTepi найзадай. Сумбией... Ж щ ш ке шалбарлы ж т т гитар тартады екен, мыц Кубылтады-ау... Бэрш баскарып журген де осы кусайды. Кенет шам сендг 1$айта жанды. — Уа, — деп бакырады Эппр. — Уа, анау тырылдаода сыбага жiбepмeгeн бе едщдер?.. Электр 6epin турган Боранбай езш осылай еске салатын. Bipa3 кутед1 Тойдан сыбага жетпесе, осылай 6ip eniipin, кайта жагады. Онысы — «Экелщдер» дегеш. Тамакпен apaij болмаса, анау движок бузылады. Сонсоц, отыр карацгыда кабанша куркйреп. Кец даладагы юшкентай ауылдыц устш эн кернед! Тунд1 Typin тастап эн K erri эуелеп. Мундай тамаша энппш Аскарбектщ 6ipiHuri K ep yi осы. Дауыс деген 6ip гажап: калай созса да шыркап кете барады. 1$улакка жагымды, журектт елж1реткендей. 0 3 i де эсем жанныц сулу 9HiH ес1ткен соц ес калмайды екен адамда. Осыны тусшд1 бугш Аскарбек. Туасы, мынау дуниедеп ец эсем нэрсе екеу-ак-ау шамасы, — деген де ой кеп ед1 Аскарбекке. Олар: ана мен эн. Оныц eKeyi де эсем, eneyi де сулу... Анасыныц Эсемкул аталауы да сондыктан болар. Мынау энпп кыздыц eciM i Базаркул екен. Жаца эн айтарда таныстырып жцршке шалбарлы ж т т аты- жэнш айткан-ды. Мэдениет институтыныц ymiHmi курс

студен-rTepi боп шыцты. Bepi де осы ауданныц тулектер1, i{a3ip жазгы демалыста жургенге кусайды. Тап ертец- Щ тисе облыс орталыгына кететшш де жасырмаган. 0 йткеш оцу жа^ын. Тек Эшекецнщ ттлегш кимай келген жайлары бар.,. —Оцушы балдар екен да... - AeAi езше-ез1Жацып шал. Эр-пстжке цомсынгандай. Эн аяцтала бере ел шулап Kerri. Асцарбек езге ду- ниеш умытцан. Ею кез1 Базаркулде. 0 з шешесшен 6ip белп цалгандай, элденет1здегендей болады. Кез алмай царайды. Сонша задала кез салган жас баланы байцаган Базаркул кулшдей цас цагып жауап бердк «Неге сонша теолдщ?» дегендей. Асцарбек темен бугып к е п т Уялып цалган-ды. «М етц не ушш цараганымды ол цайдан 6iAciH.,.» деп ойлады шпнен. Ренжш журсе... Bipa^ тагы да царагасы келед! 0з анасын керген- дей болады. Басца дуниешц 6epi умыт. Тек анага деген ерттей ыстыц сагынышы гана бар. Анасына уцсас жанга барынша царап цалмац. 1$арай бермек, царай бермек... Эн кезеп балаларга тиген соц Базаркул Асцарбекттц цасына кеп жайгасты. — Балацай, атыц гам?. — дед1 иыгына цолын сап. Асцарбектщ журеп аузына кеп кептелш цалгандай-ды. Эп дегенде, Aer6ipi цашып сейлей де алмады. — Ас... Асцарбек, — дед1де тынды. — Оцисыц ба? Асцарбек бас изедг — 1$ай кластасыц? — 3-ке егпм... — «Бесщ кеп пе? Асцарбек тагы да бас изедг — 1$анша «тертщ бар?..» — «Терт» жоц... — «Y ш» ше? — «Уш» те жоц... Базаркул цуанып кетп. — Эй, сен ж отт екенс1ц гой. Маладес... Мамац цайда?.. Асцарбек муцайып темен царады. 244

— Не болды?! — дед! элден ет 6улд1ргенш сезген Базаркул. — Мамам жо1$, - деп 6ipa3 ун аз отырды да, - Атам мен эж ем бар... - деп 1$осты. Базаркулдщ pegi онан сайын aFapa тускендей болды. Демек, мына баланыц ai<eci де ж од болтаны да... Одан аргысын сурауга Базаркулдщ батылы ж етпед! Енд1 не деудщ де ретш таппай, бегеле берген. Сезд1Асдарбек бастады. — О з анама удсас екеназ... ^асында 6ipybic боп отыртан ж ас баланыц цаНретш тусшген Базаркул жылап ж 1беруге шац цап, ершн цицалап тютей берд1. — ©те уцсайсыз... Уйде маманыц сур еп бар... Сен- бесещз, журйрз, керсетейш... — дед1 Асцарбек жалт царап. Укшщ кезшдей улкен цос жанарын бейтаныс цызга цадап ^апты. Сол цос жанарда сонша мол сешм, таусылмас муц, сарцылмас сагыныш толып тур ед! Ай-шай жоц Базаркул Асцарбектщ соцынан epAi. Лэм-лим деуге шамасы жетпейтш сьщылды. Есж ашьщ екен. Бул ауыл цулыпты бммейдъ Кунд1з- т у т сол. Bapi ашьщ-шашьщ жата беретш. Тердеп сурет, расында да Базаркулге ете уцсас ед! О да дацгелек жуз, танадай жарцыраган цос жанар туныц, туцтаыц... KipniKTepi цалыц, сум бдей узын. Сэл кул1мдеп царайды. — Рас па? — деп Ас^арбек суретке 6ip, Базаркулге ei<i царайды. Бул кезде Базаркул egipen ж1беруге шац цап турган- ды. Acgap6eKTi бас сап цушацтап бауырына цысты да, ун- тунс13 отырып цалды. Агыл-тепл кез жасын KepceTKici келмей, унс1з егиген. Неге екешн e3i де аньщ тусшбей, Асцарбек те цатты жылап ж1берд! Алдындагы адам- ньщ анасы емес екенш 6iAce де, Базаркулдщ бауырына тыгыла тусш кез1нщ жасын кал кылды. — Айналайын... - дед1 Базаркул 03i eKcin- е к с т цап. - 245

1$арагым-ай... 1$ой енд1, Ас^аржан, жыламайьщ... Bip к у т мамац да кеп ^алар... Айтарын айтса да, Базаркулдщ тагы да зэреа калмады. «Белки, 15айтыс боп кеткен шыгар...» деген ой келген-д! Ал Ас^арбекке бул сез т й т бас^аша эсер егп. — Келе ме?! — дед1 жулып алгандай. Ei<i кез1шарасынан шыга цадалып цапты. — Неге келмесш!.. Сендей улкен баласы болса, !$алай келмейд1, езщ ойлашы? —Мен де «келедр>деп ойлаймын... —дед1енд1Ас^арбек ньи{ унмен. — Самолет келген сайын кутемш... Бугш ci3Ai мамам екен деп ^алдым... А^ыры келед1, э?_ Базаркул кул1мдеп бас изед! Енд1Асцарбектщ жузше де кулю жупрген ед1_ 7 Туннщ 6ip ортасы болганда гана думай тарбаган соц, Ас^арбек уйге ^айт^ан. Жа1$ып шал мен Мэуекул де Ас^арбектац eHmi 1$ызды айналшьщтап шьщпай жургенш сезген. 0 3 Aepi де алгаш кергенде: «Б1здщ келшнен айнымайды екен-ау» дескен-д! 1штей em in калган болатын. I$a3ip тадга шайды eiceyi iniin отырып, шырт уйдыда жатдан немересш сез етед! —Анасын 1здейд1екен-ау, кутм _ — Бала — кеюрек деген диын... Ана — кеюрек деген де 1{ИЫН... — Келш кеп а гой... Б1реудщ е с т т ц алдын сыпырып жур-дагы, — деп Мэуекул кезшен жасын сыгып алды. — Эйтпесе езгеге диятын жан ба ед1 сол... Мацдайымызга сыймады да... Осы кезде тарылдаган самолет даусы ecTiAAi.Асдарбек уйдылы далпы кул1мдед! Шамасы, осы самолетпен анам келд1 деп жатыр-ау тагы да... Кенет Асдарбек басын жастыдтан жулып алды. Атасы мен эжесш Kepin, 246

6ipa3 гана тукке тусшбегендей задала ijapan отырды да, самолет даусын таил да есггкен соц далага ^арай тура умтылды. Ауыл устшен 6ip айналып еткен самолеттщ тере- зесшен Ас^арбекке ^ол булгагандай болды. Амалы таусылган Ас^арбек жалацая^ $ум устшде алыстап бара жат^ан самолеттен коз алмай турып ^ап ед! 247

2#ЭТ£М£Ж2> уолязгиягр - КелдЕ - деп ай^айлап >i<i6epAi балконнан ijapan турган 1$алия белмеге жупре Kipin. ^она^тарды ^арсы алуга 6api eiri-yui сагаттан 6epi тап-туйна^тай боп дайын отырса да Айнаш абыржып 1$алды. Ж уреп кеудесше сыймастай боп, ал^ымына тыгылган. «£удайым-ай... Астанадан келген адам... Жержузшщ талай-талай елдерше де давды кеткен... Суййсп композитор бидщ турмысымызга кулш кетпесе ип ед!..», — деп болме iuiiHAeri гарнитурага кез жупрткен. Bepi айнадай-aij жаркырап тур. Анау-мынау емес, араб елшщ ою-на^шысы салынган всем дуниелж. Тек peiji саргыштау.. 1$ара ^оцыры табылмаган. Эйтпесе, Этем сорлы aijuiacbiH аяган жо1$... Айнаш еткен аптада гана сатып алынган торшердщ устпн ^олындагы пулйп шуберекпен 6ip сипап erri. Эдемьа^. А ^ уды ц мойнындай иШп тур. Оньщ ^асын- да кебежедей радио^абылдагыш. Бурыштагы алты жуз сексен сомдьи$ «Горизонттьщ» оц жагында пианино, «йм нен кемб1з?.. — деп туйд1 Айнаш. — Атагы ас- пан мен жердщ арасына кейде сыйып, кейде сыймай журген дарынды композитор б1здй} дастар^аннан дэм тат^анын естке...» деп шаттанды. Ол эдетшше езшщ 15урбы-^урдастарын еске алган. Эаресе ^аныбектщ ^ара ^атынына еш: сый^ына ^арамай, алтын жузйс, алтын TiciH жаркыратып... 6ip кейлектп ею кун кимей... керЫп- созылып!.. Айнаш куйшгеннен оган «1$ара перпнте» деп айдар таодан... Енд1сол «1$ара nepinrre» eckce екен!.. Куйеушщ ттл алгыштыгына Айнаш разы. Ашса — ала^анда, жумса - жудырыгында. TinTi, ауылдагы кем- nip-шалды да жуытпай ^ойган осы Айнаш. Соган да 248

мыцк етпейд1 сорлы. Шымкентке осынау Алматыдан труппа к е л й т, баскарушысы 1$амшыбай екен деген хабар дуцк еткельак Айнашта ес ^алмады. «Эй, Эгем, — деген куйеуше звондап. — Атакты {^амшыбай ^аламыз- га кеп капты... 1$онак етсек кайтедИ.. Ырысымызды жен, Heci6iMi3Ai iuiin кетпес... Есесше, бутсал жаЬанга аты эйгш дарын Heci умлйзде болады... Суш нер дос, кушнер душпансыз еместз...» Этем де костай кеткен. «Жаным-ау, ез1м де айткалы жур едш саган... Bip табак кайда калмайды... Ет жагы болмаса...», — деп едк Айнаш ж ен о лтед! «И-и, бар- маймысыц ауылга... Кемтр-шалдыц 6ip койын экел. ©зймзге де ет керек. ^амшыбай жесе, басын жер...». Ендк мшеки ^амшыбайды, эдeйi такси жалдап ба- рып, Этем уйге экеле жатыр. — Бепм-ай!.. — деп Айнаш радиокабылдагышка карай жупрд1 ^амшыбайдыц eHi жазылган кек пластинканы ой- натып коюды умытып барады екен. Э дегенше-ак, белме iiniH эсем эн кернедг Есжтен Kipe берш, кияктай мурты бар, акшыл рецд1 ж ш т агасы: — Сэлеметаз бе, — дед1 Айнашта колын созып. Айнаш сэл шлцрареп амандасты: кайын атасына да осынша курмет керсетпейтш-дД. ^амшыбайдыц колы матадай жуп-жумсак сезжд1 Айнашта. «Булар нэзж болады да», — дед1нитей. Эйтсе де, кала тэр пбш сактап: — Айнаш, - дед1 Айнаш ез eciMiH e3i атай. «Таны- сайык» дегет. 1$амшыбай «Меш бжеаздер гой» дегендей кияктай муртын киылдырып кул1маред! — ^амшыбай деген кайныцызбыз... — Слздей кайындарымыздыц келгетне ете куаныш- тымыз... — деп Айнаш тер жакты нускады. Осы кезде Айнаштьщ дэл желке тусынан: — Сэлем бердж, — деген жуан дауыс куж ете калды. 249